Ha!art 39 3/2012: Kino niezależne

HA!ART 104

POSTDYSCYPLINARNY MAGAZYN O KULTURZE WSPÓŁCZESNEJ

39

☂

KI NO NIE ZA LEŻ NE

ISSN 1641-7453 � KRAKÓW 2012 � NAKŁAD 1200 EGZEMPLARZY � CENA: 12 ZŁ (W TYM 5% VAT)

105

Sławomir Shuty Jaszczur *już w sprzedaż y!

Jaszczur to radykalna relacja ze świata wydawniczych korporacji, kupujących i bezkompromisowo promujących autorów, dająca wyobrażenie o bezmyślności PR-owców i chciwości działów finansowych. Jest to literatura niebezpieczna, przeładowana. Książką tą Shuty przyznaje się do wielkiego „przekrętu” literackiego; przedstawia zespolenie świata literatury z pieniądzem oraz obnaża reguły rządzące mediami. Wydaje się, że autor – jak wirus – umyślnie wszedł w obieg wielkich warszawskich domów wydawniczych, aby wynieść wiedzę o ich funkcjonowaniu, a następnie ją ujawnić.

Jaszczur to literackie seppuku Shutego.

Shuty z pasją demoluje współczesną polszczyznę, zadaje kłam popularnym wyobrażeniom o karierze literackiej, wymierza siarczysty policzek dobremu smakowi. Konsumpcyjna i medialna nowomowa, trawa, SMS-y, knajpiane pogawędki, pretensjonalne wypowiedzi półinteligentów, pijackie tyrady oraz wszelkie inne współczesne protezy językowe składają się na rzeczywistość, w której bohater walczy o zachowanie odrębności, własnej mowy i prostego, zdrowego rozsądku.

Jaszczur to najbardziej osobista książka Shutego. Dawne sowizdrzalstwo pobrzmiewa zaskakująco gorzkimi nutami. Ironia staje się ostatnim bastionem osobistej niezależności. Wypadałoby napisać „polecamy czytelnikom o mocnych nerwach”, ale podsumowując

kilkanaście lat literackiej kariery Sławomir Shuty wytrąca nam z rak wszystkie zużyte wytrychy, które tak dobrze prezentują się w wydawniczych blurbach.

Jan Bińczycki

Życie współczesnego pisarza w niczym nie przypomina serialu Californication; z perspektywy bohatera książki to bezpardonowa walka o przetrwanie, kanibalizm kulturowy, życie pod presją polityki wydawniczej i oczekiwań odbiorców. Bohaterem powieści jest niezrealizowany pisarz, który miast pracować, dryfuje w świecie snów, majaków i halucynacji związanych z samym sobą. Jego ukryte marzenie to wyjść poza literaturę i stać się artystą totalnym.

Jak dotąd moje książki były realistyczną, miejscami nadrealną, a nawet surrealną, krytyką społeczną. (…) Teraz zwracam się ku sobie, obalam fasady wykreowanego na potrzeby mediów wizerunku, by stanąć przed okiem czytelnika nagi jak zwierzę.

Sławomir Shuty

Książka ukazała się także jako audiobook w wykonaniu Henryka Gołębiewskiego – aktora znanego m.in. z filmów Edi i Podróż za jeden uśmiech.

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

/ ISSN 1641-7453 / KRAKÓW 2012 / / NAKŁAD 1200 EGZEMPLARZY /

1

K I N O N I E Z A LEŻ_NE

2

_SPIS TREŚCI

4_GRZEGORZ STĘPNIAK p Loser Like Me? Geek Cinema, queerowa sztuka przegrywania i normatywność amerykańskiego kina niezależnego 16_MAŁGORZATA RADKIEWICZ p Kino queer w stylu vintage.

O filmach Xaviera Dolana 24_MATUSZ MAREK p Najlepszą obroną jest Karate 33_JUSTYNA MANIAK p Miejsce kobiet w amerykańskim kinie niezależnym 45_JOANNA DZIWAK p Gry losowe. Odcinek 38.

48_DANIEL KOT p Kierunkowy 0-22. Odcinek 2. Nic się nie dzieje 52_JAN BIŃCZYCKI p Zupełnie inny Kraków 60_JULIA ORSZ WOLF p Wars Wojny 69_ŁUKASZ WOJTYSKO p Pozdrowienia z Niecki 76_ZENON FAJFER p Sonetrix 80_MAJA STAŚKO p wiersze 82_PIOTR MACIERZYŃSKI p wiersze 86_TOMASZ DALASIŃSKI p wiersze 90_TOMASZ PUŁKA p Vida local [fragment] 94_ARKADIUSZ WIERZBA p Słowo od tłumacza: 11 powodów, dla których musiałem przetłumaczyć Šamana 98_BIOGRAMY

HA!ART

POSTDYSCYPLINARNY MAGAZYN O NOWEJ KULTURZE ✚ KRAKÓW 2012 — NR 39

3

✉ redakcja@ha.art.pl ISSN 1641-7453 Nakład ✚ 1200

WYDAWCA: Korporacja Ha!art pl. Szczepański 3a ✚ 31-011 Kraków ✉ www.ha.art.pl

REDAKCJA Piotr Marecki — redaktor naczelny ✉ piotr.marecki@ha.art.pl Łukasz Podgórni — sekretarz ✉ lukasz.podgorni@ha.art.pl

FUNDACJA KORPORACJA HA!ART Fundatorzy ✚ Piotr Marecki, Jan Sowa Rada ✚ Małgorzata Mleczko, Patrycja Musiał, Jan Sowa (Przewodniczący) Zarząd ✚ Grzegorz Jankowicz (Wiceprezes), Piotr Marecki (Prezes)

REDAKCJA WYDAWNICTWA

Katarzyna Bazarnik i Zenon Fajfer liberatura ✚ Daniel Cichy linia muzyczna ✚ Iga Gańczarczyk linia teatralna ✚ Grzegorz Jankowicz linia krytyczna, proza obca ✚ Piotr Marecki seria prozatorska, poetycka, literatura non-fiction ✚ Kuba Mikurda linia filmowa ✚ Przemysław Pluciński teoria i praktyka ✚ Jan Sowa linia radykalna, teoria i praktyka ✚ Ewa Małgorzata Tatar linia wizualna ✚

KOREKTA Aleksandra Pieńkosz, Łukasz Podgórni, Michał Sowiński

PROJEKT GRAFICZNY Janota ✉ janota.katarzyna@gmail.com

DRUK PW Stabil ✚ ul. Nabielaka 16 ✚ 31-410 Kraków

DOFINANSOWANO ZE ŚRODKÓW MINISTRA KULTURY I DZIEDZICTWA NARODOWEGO

R E S O L ?

E M E K I L 4

GRZEG

A I N P Ę T ORZ S

K

ANIA W Y R G E Z R UKA P ALEŻNEGO T Z Z E S I N A A W N O I A, QUEER ERYKAŃSKIEGO K M E N I C K E GE WNOŚĆ AM Y T A M R O I N

▶ Fat Girls: bycie wykluczonym geekiem jest tylko fazą przejściową na drodze ku normatywnemu dorosłemu życiu.

LOSER LIKE ME | GRZEGORZ STĘPNIAK

Tytuł tego artykułu odwołuje się do piosenki Loser Like

pokazywany jest jako „loser” – przegrany, któremu nic

Me, śpiewanej przez dzieciaki z bijącego rekordy popular-

nie wychodzi i który nie cieszy się zbytnią sympatią ze

ności serialu stacji Fox – Glee. Produkcja opowiada o gru-

strony rówieśników. Sytuację pogarsza fakt, że w miej-

pie niedopasowanych nastolatków z liceum w miasteczku

scowym liceum występowanie w zespole jest odbierane

Liama, w stanie Ohio, których największą radością jest

jako największy przejaw frajerstwa.

występowanie w szkolnym zespole wokalno-tanecznym.

p Nawet cheerleaderki i futbolowi gracze po przystą-

Ekipa składa się z kujonów, frajerów, aż nadto ambitnych

pieniu do śpiewającej ekipy tracą gwałtownie swoje

uczniów-karierowiczów, dwóch gejów, lesbijki, biseksu-

wysokie dotychczas towarzyskie notowania. Jedyną

alnej dziewczyny, Afroamerykanki, dwójki Amerykanów

nadzieją, jaka majaczy na horyzoncie, jest szansa na

azjatyckiego pochodzenia, a w ostatnio emitowanym

wygranie regionalnego konkursu szkolnych zespołów

trzecim sezonie serii dołączył do nich przebywający na

wokalnych. I kiedy w połowie drugiej serii nastolatki z Glee

wymianie chłopak z Irlandii. Już w tym krótkim opisie

śpiewają specjalnie dla nich skomponowany numer,

widać jedną z naczelnych zasad konstrukcyjnych przy-

właśnie Loser Like Me (do tej pory w serii pojawiały się

świecających twórcom serialu, a mianowicie – stworzenie

wyłącznie covery bądź to broadwayowskich szlagierów,

świata z wykluczonych, ze względu na rozmaicie pojmo-

bądź młodzieżowych hitów wprost z list przebojów),

wane rodzaje inności, jednostek. W dodatku scenarzy-

w dodatku występują z nim na dorocznym konkursie,

ści nie wahają się pogrywać z kliszami i stereotypami

starając się przekonać widzów, że w każdym z nas tkwi

kulturowymi czy rasowymi, ośmieszając nietolerancję

„loser”, widać wyraźnie, że przyświecającym im celem

amerykańskiego społeczeństwa.

jest wygrana. Bycie przegranym zostaje więc ukazane jedynie jako faza przejściowa na drodze do osiągnięcia

JEDNYM Z HASEŁ REKLAMUJĄCYCH SERIĘ, KTÓRE

sukcesu, który paradoksalnie może zostać ufundowany

ZRESZTĄ STAŁO SIĘ JUŻ ŁATWO IDENTYFIKOWALNYM

na ostentacyjnej celebracji porażki i własnego frajerstwa.

SLOGANEM, JEST PYTANIE „ARE YOU A GLEEK?”.

Ostateczny wydźwięk serialu niczym nie różniłby się od morału, jaki od kilkudziesięciu lat serwuje nam amerykań-

Słowo „gleek” stanowi oczywiście wariację na termin

skie tradycyjne (choć nie tylko) kino – wystarczy czegoś

„geek”, który łączy się z frajerstwem, przegrywaniem,

bardzo chcieć i ciężko na to pracować, a wygrana stanie

odstawaniem od ogólnie przyjętych norm. Postać ge-

się udziałem nawet największych fajtłapów.

eka stała się jednym z fenomenów kulturowych ostat-

Wspominam o serialu Glee, bo mimo tego jak się rekla-

nich lat, a szybki rozwój technologiczny doprowadził

muje, w bardzo normatywny sposób podchodzi do polityki

do wykształcenia się typowo „geekowych” zajęć, które

sukcesu oraz prezentuje motyw porażki. To zupełnie ina-

w pierwszej mierze łączą się z przesiadywaniem przez

czej niż Judith „Jack” Halberstam, gość specjalnej sekcji te-

długie godziny przed ekranem komputera. Niezwykle

gorocznej edycji OFF PLUS CAMERA, Międzynarodowego

popularne stały się geekowe stroje i akcesoria – okulary

Festiwalu Kina Niezależnego – Geek Cinema. Pomysł

w grubych oprawkach, spodnie w kant, kujońskie swetry.

na zorganizowanie tego rodzaju prezentacji, skupionej

Zwłaszcza hipsterzy na całym świecie upodobali sobie

wokół postaci geeka i próby naświetlenia jego filmowych

tego typu styl. Do popularyzacji postaci geeka walnie

reprezentacji z jak największej ilości perspektyw zbiegł się

przyczynił się właśnie serial Glee. Każdy z jego bohaterów

w czasie z wydaniem przez Halberstam głośnej książki The

5

6

GRZEGORZ STĘPNIAK | LOSER LIKE ME

Queer Art of Failure (Queerowa Sztuka Przegrywania).

który polega na odstawaniu od ogólnie przyjętych norm,

Moim celem, jako pomysłodawcy tego przeglądu, było

umożliwieniu zaistnienia nowego porządku społecznego

z jednej strony ukazanie dość typowych postaci geeków

oraz obaleniu normalizującego i dyscyplinującego społe-

i przegranych, a z drugiej natomiast próba ukazania

czeństwo oddziaływania wszechobecnej polityki sukcesu

genderowych i rasowych uwikłań wokół tego problemu

i pozytywnego myślenia.

– w końcu geek kojarzy się i jest najczęściej przedsta-

Halberstam wychodzi w swojej pracy od słynnego zdania

wiany jako biały, młody mężczyzna, a więc przedstawiciel

Qunetina Crispa, genderowego rebelianta, drag queen,

uprzywilejowanej warstwy społeczeństwa, który może

aktora: „Jeśli za pierwszym razem nie powiedzie ci się,

„pozwolić sobie” na chwilowe odstępstwa od normy. Mój

być może porażka jest twoim stylem”2.Ta wypowiedź

wybór prezentowanych filmów ze względu na charakter

w oczywisty sposób pogrywa ze znanym powiedzeniem,

festiwalu został ograniczony do tzw. „kina niezależnego”,

które głosi, że jeśli za pierwszym razem nie uda się czegoś

w dodatku do takich produkcji, które nie znalazły się

osiągnąć, należy próbować bardziej i bardziej.

nigdy w regularnej dystrybucji kinowej w Polsce. I choć

Tymczasem Crisp, z właściwym sobie przewrotnym dow-

nie zgadzam się z romantycznym paradygmatem, w ja-

cipem, twierdzi, że należy „dać sobie spokój” i zacząć

kim tkwi wciąż przeważająca część krytyków filmowych

celebrować własną przegraną. Halberstam wykorzystuje

w Polsce, który wiąże się z binarnym podziałem kina

to zdanie, żeby zaproponować nieco odmienne spojrze-

na mainstreamowe i niezależne (jak chociażby Piotr

nie na wszechobecną politykę sukcesu i optymizmu od

Mirski, który w swojej recenzji festiwalu opublikowanej

tego lansowanego w mediach, w życiu codziennym, na

w czerwcowym numerze miesięcznika Kino skarży się

uczelniach czy w pracy. Analizuje dzieła wysokiej i niskiej

nie niedostateczną „niezależność” pokazywanych na OFF

kultury, wyszukane teorie humanistyczne, ale i tzw.

PLUS CAMERA produkcji)1, to jednak chciałbym w tym

„wiedzę powszechną”, popkulturę i ezoteryczne praktyki

tekście pokazać postępującą „mainstreamizację” i nor-

po to, żeby znieść binarne opozycje między sztuką a ży-

malizację amerykańskiego kina niezależnego w oparciu

ciem, praktyką i teorią, myśleniem i działaniem, a przede

o kulturową krytykę filmów, jakie znalazły się w sekcji

wszystkim – zaproponować chaotyczną rzeczywistość

Geek Cinema.

wyłaniającą się z wiedzy i niewiedzy.

Jako narzędzie teoretyczne, które prezentuje znacznie

Wyłożone w The Queer Art of Failure teorie mówią-

bardziej subwersywną stronę tego samego „medalu”,

ce o queerowym potencjale tkwiącym w przegrywaniu,

tzn. ukazywanie rozmaitych modeli przegranej i odsta-

niewiedzy, zapominaniu czy ignorancji (które – jak wpaja

wania od reguły heteronormatywnego, kapitalistycznego

nam wszechobecna i heteronormatywna z gruntu poli-

społeczeństwa, posłużą mi niektóre tezy Halberstam

tyka sukcesu – są przeszkodą na drodze do osiągnięcia

wyłożone we wspomnianej już książce.

spełnienia), zostają skonfrontowane z dzisiejszą sytuacją

p Prof. Halberstam, jeden z najbardziej wpływowych te-

ekonomiczno-polityczną.

oretyków Queer Studies na świecie, proponuje odmienne,

Halberstam zaznacza, że jeśli faktycznie sukces wymaga

afirmatywne spojrzenie na problematykę porażki i prze-

aż tak wiele wysiłku i nakładu pracy, być może porażka

grywania, poszukując w nich queerowego potencjału,

jest łatwiejsza i pociąga za sobą inny rodzaj nagrody: „(…)

Por. Piotr Mirski, Między podziemiem a multipleksem, [w:] „Kino” 2012, nr 6, s. 44-47.

2

1

Quentin Crisp, The Naked Civil Servant, tłum. własne, New York 1968.

LOSER LIKE ME | GRZEGORZ STĘPNIAK

porażka pozwala uciec nam przed karzącymi normami,

modułom i podziałom na dyscypliny. Jak pisze w zakoń-

które dyscyplinują zachowanie i zarządzają rozwojem

czeniu wstępu do The Queer Art of Failure:

człowieka każąc nam przebyć drogę od chaotycznego dzieciństwa do uporządkowanej i przewidywalnej do-

„TO KSIĄŻKA O ALTERNATYWNYCH SPOSOBACH

rosłości. Porażka pozwala zachować cudowną anarchię

WIEDZY I BYCIA, KTÓRE NIE SĄ NADMIERNIE OP-

dzieciństwa i zaburza sztywny podział między dorosły-

TYMISTYCZNE, ALE RÓWNIEŻ NIE SĄ W CAŁOŚCI

mi a dziećmi, między wygranymi a przegranymi. I choć

ZANURZONE W NIHILISTYCZNYCH KRYTYCZNYCH

oczywiście porażka wiąże się z szeregiem negatywnych

ŚLEPYCH ZAUŁKACH. TO KSIĄŻKA O PRZEGRYWA-

uczuć w rodzaju zawiedzenia, rozpaczy czy rozczarowa-

NIU DOBRZE, PRZEGRYWANIU CZĘSTO I UCZE-

nia, to stwarza również możliwość wykorzystania tych

NIU SIĘ, UŻYWAJĄC SŁÓW SAMUELA BECKETTA,

negatywnych afektów do rozsadzenia toksycznej pozy-

JAK PRZEGRYWAĆ LEPIEJ”5.

tywności współczesnego życia”3. Zdaniem Halberstam ta „toksyczna pozytywność” przyczynia się do produkcji

Jedną z lekcji „dobrego modelu” porażki jest analiza ani-

wiedzy i władzy oraz do jej normalizującej dystrybucji

mowanych filmów, wykorzystujących technologię CGI,

w obrębie społeczeństw kapitalistycznych, zwłaszcza,

jakie stały się kulturowym hitem ostatnich kilkunastu lat

kiedy „banki, które ograbiły zwykłych obywateli zostały

i doprowadziły do całkowitego przeformułowania nie tylko

obwołane «zbyt dużymi, żeby zawieść», a ludzie, którzy

formy tradycyjnych animacji, ale i ich treści. Część z nich

wykupili wadliwe hipoteki są po prostu za mali, żeby się

powstała w studiu Pixar, a wszystkie z analizowanych

nimi przejąć” .

w The Queer Art… proponują wizję świata wyłaniają-

4

Porażka ma więc być rodzajem antidotum nie tylko

cego się po rożnych rodzajach rewolucji – kurczaków

na skostniałe normy wychowania i dyscyplinowania

(Uciekające kurczaki), potworów (Potwory i spółka),

obywateli, ale może również przyczynić się do otwarcia

pszczół (Film o pszczołach), zabawek (Toy Story) czy

nowych perspektyw, jeśli idzie o krytykę i stworzenie

pingwinów (Happy Feet: tupot małych stóp). Halberstam

alternatyw dla pogrążonego w kryzysie ekonomicznym

tworzy dla tego gatunku specjalną nazwę – „Pixarvolt”,

kapitalistycznego systemu.

która łączy technologię, w jakiej zostały nakręcone z ich

p Halberstam tworzy rodzaj „niskiej teorii”, a sam ter-

tematem („revolt” – rewolucja).

min wypożycza z pism Stuarta Halla, który postuluje, że

Zauważa, że pewne motywy, które nigdy nie pojawiłyby

teoria jest czymś bez końca i staje się drogą do czegoś

się w filmach dla dorosłych, tutaj stają się kluczowe dla

innego. Świadomie i prowokacyjnie zderzając pisma

powodzenia całej fabuły (jak chociażby wizja feministycz-

Michela Foucaulta, Waltera Benjamina, Zygmunta Freuda

nej utopii w Uciekających kurczakach). Halberstam pisze

(by wymienić tylko kilka nazwisk uznanych uczonych)

o tym nowym „subgatunku”: „Co więcej, i co może nawet

z frywolnymi i radosnymi przykładami zaczerpnięty-

bardziej zaskakujące, filmy Pixarvolt tworzą subtelne,

mi garściami z popkultury, Halberstam pokazuje nowe

ale i dosłowne koneksje pomiędzy wspólnotową rewoltą

możliwości organizowania wiedzy wbrew sztywnym

i queerowym ucieleśnieniem i poprzez to wyrażają cza-

sem stojące w opozycji do zasad zdrowego rozsądku Judith „Jack” Halberstam, The Queer Art Of Failure, tłum. własne, Durham and London: Duke University Press 2011, s. 3.

4 Ibidem, s. 4.

3

związki między queer a socjalistyczną walką na sposoby, 5

Ibidem, s. 24.

7

8

GRZEGORZ STĘPNIAK | LOSER LIKE ME

o których nie śniło się ani popularnym narracjom, ani

się wyrasta, ten stan w przypadku Dory jest trwały i to

teoriom. Podczas kiedy wielu marksistowskich teore-

właśnie on umożliwia jej osiągnięcie celu.

tyków odrzuciło i określiło politykę queer jako politykę

Innym przykładem, do jakiego odwołuje się Halberstam

«cielesności» albo po prostu powierzchowną, te filmy

i który dotyczy głupoty, zapominania i bycia permanen-

reorganizują alternatywne formy ucieleśnienia i prag-

tnym loserem jest zupełnie niedoceniony film Stary,

nienia jako kluczowe dla walki z korporacyjną dominacją.

gdzie moja bryka? (Dude, where’s my car?, 2000, reż.

Queer nie jest tu przedstawione jako pojedynczość, ale

Danny Leiner). W tej zakręconej i absurdalnej produkcji

jako część większego zbioru technik oporu, wśród których

dwójka białych, niesamowicie głupich chłopaków, Jesse

znajduje się kolektywność, wyobrażeniowość i rodzaj

(Ashton Kutcher) i Chester (Seann William Scott), próbuje

zaangażowania w to, co nieprzewidywalne i szokujące” .

odnaleźć pozostawiony pod domem samochód. Żaden

Przede wszystkim zaś porażka oraz powiązane z nią

z dwóch bohaterów nie pamięta, co działo się poprzedniej

zapominanie i niewiedza nie są w tych filmach ukazy-

nocy, a w trakcie akcji filmu okazuje się, że napraw-

wane jako przejściowa faza na drodze do osiągnięcia

dę wiele się wydarzyło. Jesse i Chester stanęli twarzą

sukcesu (jak ma to miejsce w większości produkcji kina

w twarz z transgenderową niebezpieczną pięknością,

mainstreamowego i niezależnego), ale jako permanentny

zostali porwani przez członków dziwnej religijnej sekty,

stan, który otwiera nowe możliwości organizacji rodziny,

uciekali przez seksownymi cheerleaderkami z kosmosu,

wspólnoty, pamięci.

a wreszcie pokonali groźnych przybyszy z innej planety

Doskonale widać to na przykładzie filmu Gdzie jest Nemo?

i uratowali wszechświat.

(Finding Nemo, 2003, reż. Andrew Stanton, Lee Unkrich),

Już po tym szkicowym streszczeniu akcji widać, że uwagi,

gdzie rybka Dory, która ma doprowadzić ojca tytułowego

jakie towarzyszą recenzjom filmu i które mówią o tym,

Nemo, Marlina, do miejsca, gdzie przebywa jego syn,

że należy oglądać go tylko i wyłącznie pod wpływem

cierpi na zaniki pamięci krótkotrwałej. Mimo to jednak

marihuany, są jak najbardziej zasadne. Ale Stary, gdzie

Dory staje się przewodnikiem po rozległym oceanie i ra-

moja bryka? może być z powodzeniem odczytany jako coś

zem z Marlinem tworzy szczególną parę, zawieszoną

więcej niż ultragłupkowata rozrywka dla rozmiłowanych

w dziwnej czasowości, wyznaczanej przez to, co ulotne,

w paleniu jointów nastolatków. Tytułowe pytanie, które

tymczasowe i nieuchwytne.

rozpoczyna barwną, pikarejską podróż przez wydarzenia

Halberstam zaznacza, że: „Dory reprezentuje inny, queero-

minionej nocy, powraca na końcu filmu, wskazując na

6

wy i płynny rodzaj wiedzy, który operuje w oderwaniu od

to, że bohaterowie niczego się nie nauczyli i absolutnie

spójności i linearnej narracyjności czy progresu. Według

niczego nie pamiętają. Halberstam zauważa, że czasowa

niektórych standardów ta postać może zostać odczy-

pętla, która wyznacza strukturę filmu Leinera, mimo

tana jako głupia albo nieznająca się na rzeczy, naiwna

tego, że jest stosunkowo prosta, pokazuje skompliko-

i głupiutka, ale jej głupota prowadzi ją do innych, nowych

wane rozumienie tożsamości jako efektu powtarzanego

form relacji i akcji” . W dodatku, wbrew zwyczajowemu

peformansu, inności i gier z pamięcią. Jesse i Chester, jak

ukazywaniu wspomnianej głupoty jako czegoś, z czego

sugeruje finał produkcji, codziennie powtarzają i odgrywa-

7

ją performans zapominania i niewiedzy: „kolesie z filmu 6 7

Ibidem, s. 29.

Ibidem, s. 54.

są naznaczeni własną amnezją, skazani na odgrywanie

LOSER LIKE ME | GRZEGORZ STĘPNIAK

▶ Stary, gdzie moja bryka?: Jesse i Chester, jak sugeruje finał produkcji, codziennie powtarzają i odgrywają performans zapominania i niewiedzy. w kółko tych samych sekwencji i pogrążanie się coraz bar-

O ile w opisywanych przez Halberstam produkcjach

dziej i bardziej w niewiedzy, a poprzez nią są potencjalnie

przegrywanie, porażka czy zapominanie na trwałe są

bardziej otwarci na wiedzę, która przychodzi skądinąd” .

wpisane zarówno w fabułę, jak i strukturę tych obrazów,

Tym „skądinąd” w przypadku Stary, gdzie moja bryka?

przyczyniając się choćby do otwierania nowych możli-

okazuje się być w dosłownym wymiarze obca planeta,

wości zdobywania wiedzy i osiągnięcia alternatywnego

ale lekcja, jaka staje się udziałem bohaterów poza nie-

sukcesu, o tyle w większości filmów niezależnych wygląda

wiedzą i celebracją zapominania prezentuje wywrotową

to dużo bardziej normatywnie. Normatywność tych pro-

wizję świata, w której całowanie innego „kolesia”, randka

dukcji łączy się z silnym skonwencjonalizowaniem kina

z transgenderową dziewczyną, a nawet wizja ataku

niezależnego, którego jednym z ulubionych schematów

z kosmosu, nie są niczym nadzwyczajnym.

narracyjnych jest opowieść inicjacyjna. Ten bardzo mocno

8

skodyfikowany gatunek łączy się z ukazaniem przemiany ZUPEŁNIE INACZEJ RZECZ MA SIĘ

tożsamości głównego bohatera, który w finale, po burz-

Z REPREZENTACJAMI GEEKÓW I FIGUR „LOSERÓW”

liwym okresie dojrzewania, powinien dorosnąć do stania

JEŚLI IDZIE O AMERYKAŃSKIE KINO NIEZALEŻ-

się pełnoprawnym członkiem społeczeństwa. I chociaż

NE. PRZYKŁADÓW DOSTARCZA SAMA SEKCJA

często punkt wyjścia tych fabuł jest dość subwersywny

GEEK CINEMA PIĄTEJ EDYCJI FESTIWALU OFF

i rewolucyjny, a jednym z ulubionych typów postaci jest

PLUS CAMERA.

właśnie nie kto inny jak nastolatek-geek czy „loser”, który wyraźnie odstaje od reszty swoich „normalnych” rówieśników, to zwykle w zakończeniu jego inność zostaje

8

Ibidem, s. 62.

zneutralizowana podróżą, jaką odbył bądź to na poziomie

9

10

GRZEGORZ STĘPNIAK | LOSER LIKE ME

metaforycznym, bądź dosłownym, a jaka pozwoliła mu

Rodney Miller (w tej roli sam reżyser filmu, Ash Christian),

„odnaleźć siebie”. Performans tożsamościowy w tych

który marzy o teatralnej karierze na deskach Broadway’u,

filmach ma wiele wspólnego z tradycyjnym procesem rite

początkowo ukazywany jest jako typowy, wykpiwany

de passage, który polegałby po prostu na przeobrażeniu

przez rówieśników geek. Jego jedyną przyjaciółką jest

się z znajdującego się na marginesie życia towarzyskiego

otyła dziewczyna, Sabrina (znana z serialu Glee Ashley

geeka, w odnoszącego sukcesy, pewnego siebie młodego

Fink). Ta dwójka wspólnie przeżywa pierwsze miłosne

człowieka. W tych produkcjach nie jest więc tak, jak chcia-

uniesienia i związane z nimi dramaty oraz stara się

łaby Judith Butler, która pisze w swojej głośnej książce

stawić czoła trudnej rzeczywistości amerykańskiego

Uwikłani w płeć, że performans tożsamościowy ma sub-

liceum. Ramę konstrukcyjną dla filmu wyznacza głos

wersywną moc i zdolność obnażania ukształtowanych

z offu samego Rodney’a (rozpoczyna i podsumowuje całą

patriarchalnie norm społecznych i kulturowych . Wręcz

filmową historię), który jest przewodnikiem po świecie

przeciwnie, w większości amerykańskich niezależnych

przedstawionym i przekonuje widzów, że w każdym z nas

filmów inicjacyjnych ten performans, który polega na

tkwi tytułowa gruba dziewczyna, wystarczy jedynie ją

odgrywaniu w początkowym etapie fabuły geeka czy

zaakceptować, a wtedy wszystko się ułoży. Ten finałowy

„losera”, ma normalizujący wymiar. Rację ma więc Jon

morał płynie z wcześniejszej lekcji tolerancji, jaką serwuje

McKenzie, który w wydanej niedawno w Polsce książce

widzom reżyser, w dobrej wierze starając się nauczyć ją

Performuj albo… Od dyscypliny do performansu po pierw-

szacunku dla wszelkich przejawów odmienności (zwią-

sze wyróżnia trzy podstawowe rodzaje performansu

zanych choćby z nadwagą czy orientacją seksualną). Nie

(kulturowy, technologiczny i organizacyjny), po drugie

zmienia to jednak faktu, że ukazywani przez pierwszą

natomiast problematyzuje samo znaczenie i funkcję

część akcji bohaterowie przeistaczają się na naszych

performatywności, również tej dotyczącej problematyki

oczach z zahukanych, niepewnych siebie i własnego

tożsamości. Performans kulturowy w ciągu ostatnich

ciała, wyszydzanych nastolatków, w świadomych swoich

kilkudziesięciu lat stał się przestrzenią subwersywne-

walorów i gotowych na zmierzenie się z dorosłym życiem

go oporu przeciw społecznym i kulturowym normom,

młodych ludzi.

a w powszechnej świadomości utrwalił się jako nośnik

p Podobnie wygląda to w przypadku Mangusa!, który

liminalności. Jak jednak słusznie zauważa McKenzie,

również oparty jest na schemacie opowieści inicjacyjnej,

w pewnym momencie liminalność zmieniła się w kolejną

choć estetycznie i formalne bliżej mu do twórczości

normę .

ikony amerykańskiego kina undergroundowego, Johna

p Doskonale widać to choćby w dwóch filmach gościa

Watersa. Duch kultowego reżysera unosi się nad filmem

festiwalu OFF PLUS CAMERA, amerykańskiego reży-

Christiana, nie bez znaczenia jest zresztą fakt, że Waters

sera Asha Christiana. Zarówno w Fat Girls (2006), jak

pojawia się w epizodycznej roli (gra Jezusa, który objawia

i Mangus! (2011) bycie wykluczonym geekiem jest tylko

się głównej postaci). I znów niedopasowany nastola-

fazą przejściową na drodze ku normatywnemu dorosłe-

tek, Mangus (Ryan Boggus) musi zmierzyć się z włas-

mu życiu. W pierwszym filmie pulchny nastoletni gej,

ną tożsamością. Ukazany jako typowy „freak”, którego

Zob. Judith Butler, Uwikłani w płeć, tłum. Karolina Krasuska, Warszawa: Wydawnictwo Krytyka Polityczna 2008.

10 Por. Jon McKenzie, Performuj albo… od dyscypliny do performansu, tłum. Tomasz Kubikowski, Kraków: Universitas 2011.

największym marzeniem jest wystąpienie w szkolnym

9

10

9

musicalu Jesus Christ Spectacular, Mangus przeżywa

LOSER LIKE ME | GRZEGORZ STĘPNIAK

▶ Mangus!: Mit sukcesu tutaj zostaje pokazany jako cel sam w sobie oraz fundamentalny wyznacznik dorosłej tożsamości. blaski i cienie dorastania, które dodatkowo komplikuje

i grzesznym (Youth in Revolt, 2009, reż. Miguel Arteta).

jego nagły wypadek i fakt, że bohater ląduje na wóz-

Główny bohater Nick Twisp (grany przez naczelnego

ku inwalidzkim. I mimo tego, że Christian dowcipnie

losera amerykańskiego kina niezależnego, Michaela Cerę)

i przewrotnie ogrywa szereg stereotypów na temat

to nastolatek-prawiczek, którego największym źródłem

osób niepełnosprawnych, okraszając je absurdalnymi

frustracji i lęków jest własna seksualność, a raczej brak

sytuacjami, to jednak wydźwięk jego filmu jest wyraźnie

jakichkolwiek doświadczeń w tej materii. Kiedy chłopak

normatywny. Mangusowi udaje się, wbrew przeciwnoś-

zakochuje się w pięknej miłośniczce francuskiej kultury,

ciom losu i własnej ułomności, osiągnąć sukces oraz

Sheenie Saunders (Portia Doubleday), okazuje się, że

przeistoczyć się z ekscentrycznego chłopaka na wózku

nie dość, że dziewczyna ma chłopaka i bardzo katoli-

w gwiazdę szkolnego teatru. Widać więc jak na dłoni, że

ckich, surowych rodziców, to jeszcze Nicka paraliżuje

krytykowany przez Halberstam jeden z najsilniejszych

nieśmiałość i brak pewności siebie. Z pomocą przycho-

mitów obecnych w amerykańskiej kulturze, mianowicie

dzi mu jednak jego przebiegłe i dość okrutne alter ego,

mit sukcesu, tutaj zostaje pokazany jako cel sam w sobie

Francois Dillinger, francuski amant, który bez problemu,

oraz fundamentalny wyznacznik dorosłej tożsamości.

poprzez szereg wykalkulowanych manipulacji zdobywa

Trochę bardziej skomplikowanie wygląda tożsamoś-

serce wybranki Nicka. Arteta problematyzuje poprzez

ciowy performans geeka w innym filmie pokazywa-

zabieg wprowadzenia alter ego tożsamość głównego

nym we wspomnianej sekcji, mianowicie w Grzecznym

bohatera, obnażając nie tylko złożoność „ja”, ale jego

11

12

GRZEGORZ STĘPNIAK | LOSER LIKE ME

▶ Meet Monica Velour: Poprzez przyjaźń niegdysiejszej porno gwiazdki z modelowym geekiem porażka odsłania swoje bardziej queerowe oblicze, które łączy się z celebracją marginesowości i inności. performatywny charakter. Przy pomocy drobnej zmiany

wątpienia Meet Monica Velour (2010, reż. Keith Bearden).

wizualnej i obco brzmiącego akcentu Nick przeistacza się

Główny bohater niczym zasadniczo nie różni się od po-

na oczach widzów z fajtłapowatego, zakompleksionego

staci z poprzednich przytoczonych produkcji. Tobe (Dustin

nastolatka w przebiegłego uwodziciela. Ten performans

Ingram) to siedemnastolatek w okularach, prawiczek,

więcej jednak ma wspólnego z opisywanym przez Ervinga

którego hobby jest muzyka z lat trzydziestych i… stare

Goffmana „teatrem życia codziennego”, w którym ludzie

filmy porno. Chłopak ma obsesję na punkcie gwiazdki

muszą z racji określonych sytuacji społecznych przy-

kina dla dorosłych z lat siedemdziesiątych, Monici Velour.

wdziewać coraz to nowe maski, niż z analizowanym

Kiedy dowiaduje się, że kobieta będzie występować w od-

przez Butler teatrem tożsamości, w którym „ja” to nic

dalonym o kilkaset mil miasteczku, bez chwili wahania

innego jak performatywnie wytwarzana iluzja, konsty-

postanawia wybrać się w podróż na spotkanie swojej

tuowana poprzez konkretne konwencje i dyskursy .

idolki. Bearden łączy więc dwa silnie konwencjonalne

I również finał tego filmu oraz tożsamościowy performans

gatunki filmowe – kino drogi i inicjacyjne, ale rezultat

głównego bohatera ma charakter normalizujący, a jego

jest znacznie bardziej niestandardowy niż mogłoby się

główną funkcją jest przygotowanie Nicka do dorosłości,

wydawać. Po pierwsze, dzieje się to za sprawą konstrukcji

w której każdy z nas powinien mieć poczucie stabilnego

samego filmu, w którym tradycyjnie prowadzona narracja

i niezachwianego „ja”.

dotycząca dorastania Tobe’a przerywana jest urywka-

Najbardziej postępowym ideologicznie z prezentowa-

mi stylizowanymi na filmy porno w rodzaju słynnego

nych w sekcji Geek Cinema filmów inicjacyjnych jest bez

Głębokiego gardła – produkcjami z udziałem Monici.

11

Po drugie, sama postać obecnie prawie pięćdziesięcioZob. Judith Butler, Akty performatywne a konstrukcja płci kulturowej, tłum. Robert Pruszczyński [w:] Mieczysław Dąbrowski, Robert Pruszczyński (red.), Lektury Inności, Warszawa: Elipsa 2007.

11

letniej Velour (Kim Cattrall), jaką poznaje Tobe, wymyka się normalizującej polityce dominującej w amerykańskim

LOSER LIKE ME | GRZEGORZ STĘPNIAK

▶ Codependent Lesbian Space Alien Seeks Same: Trwanie w porażce i na marginesach społeczeństwa otwiera przed Jane nowe możliwości nie tylko wiedzy o wszechświecie, ale i stwarza okazję do spełnienia miłości, jaka pokonuje galaktyki. kinie niezależnym. Już fakt uczynienia drugą główną

NIEPOPRAWNA POLITYCZNIE POSTAĆ MONICI

bohaterką przegranej, uzależnionej od alkoholu, ale pie-

VELOUR URASTA DO RANGI SYMBOLU ROZDŹWIĘKU

kielnie dowcipnej i inteligentnej kobiety w średnim wieku,

MIĘDZY NAIWNYMI NASTOLETNIMI MARZENIAMI

w dodatku takiej, która trudni się striptizem, a wcześniej

A BRUTALNĄ RZECZYWISTOŚCIĄ DOROSŁEGO ŻYCIA,

robiła karierę w branży porno, jest dość śmiałym kro-

KTÓRE RZĄDZI SIĘ SZTYWNO USTALONYMI NORMAMI

kiem ze strony reżysera. I o ile Tobe, podobnie jak inni

SPOŁECZNYMI I KULTUROWYMI.

nastoletni bohaterowie-loserzy, doświadcza klasycznego rytuału przejścia (pierwsze doświadczenie seksualne

p W dodatku, w duchu tego, co pisze Halberstam, prze-

funduje mu zresztą Monica Velour), o tyle w przypad-

grana Monici nie jest tylko „przejściową fazą”, a staje się

ku kobiety-geeka sytuacja wygląda znacznie ciekawiej

trwałym stanem, który otwiera przed nią nowe możli-

i bardziej nienormatywnie. Postać grana przez Cattrall

wości, jak chociażby przyjaźń z niewinnym siedemna-

co rusz wygłasza w trakcie akcji filmu ironiczne kwestie

stolatkiem. Poprzez tę niespodziewaną, intymną relację

w rodzaju – „poruchasz się z kilkuset facetami i cały świat

(która nie sprowadza się bynajmniej ani do banalnego

obraca się przeciwko tobie”. Jej wypowiedzi obnażają

i często wykorzystywanego w kinie inicjacyjnym motywu

ukształtowany po męsku porządek społeczny, według

„porozumienia dusz”, ani do seksualnego układu rodem

zasad którego kobiecie nie przystoi rozwiązłość, a jeśli

z Absolwenta – niedoświadczony młodzieniec i starsza,

się przydarzy – pociąga za sobą odpowiednie sankcje

wyrachowana kobieta) niegdysiejszej porno gwiazdki

(w filmie Beardena zaborczy były mąż Monici wychowuje

z modelowym geekiem porażka odsłania swoje bardziej

jej kilkuletnią córkę).

queerowe oblicze, które łączy się z celebracją margineso-

wości i inności. Przede wszystkim jednak porażka Monici

13

14

GRZEGORZ STĘPNIAK | LOSER LIKE ME

Velour umożliwia samej postaci osiągnięcie alterna-

widocznych w filmie Olnek wpływów pracy w WOW Cafe

tywnego rodzaju wiedzy o życiu (od początku właściwej

jest komiczny efekt, który polega na tym, że Jane nie

akcji bohaterka zachowuje się jakby wiedziała i widziała

kwestionuje i nie zastanawia się nad „odmiennością”

„więcej”), a widzom kinowym uświadamia dyscyplinujące

swojej ukochanej ani przez chwilę. Również konstrukcja

i regulujące oddziaływanie mechanizmów społecznych

i estetyka filmu nawiązują do stylistyki performansów

rządzących dorosłym światem, w którym wszelkie prze-

wprost z nowojorskiej przestrzeni teatralnej. W nakrę-

jawy inności są surowo karane. Monice Velour nie udaje

conym na czarno-białej taśmie Codependent Lesbian…

się uniknąć kary – skazana na społeczny ostracyzm musi

Olnek pogrywa konwencjami kina science-fiction klasy

walczyć o ukochane dziecko, ale w swojej marginesowej

B i odnosi się do stylu twórczości Eda Wooda. Jak za-

pozycji odnajduje radość i zadowolenie.

uważa teoretyczka feministycznego performansu, teatru

p Nieco inaczej rzecz się ma w przypadku filmu

i filmu, Jill Dolan:

Madeleine Olnek Codependent Lesbian Space Alien

„Olnek celowo wykorzystuje niskiej jakości efekty spe-

Seeks Same (2011). Jego bohaterką jest pulchna les-

cjalne, żeby stworzyć reprezentację kosmicznego stat-

bijka w okularach w średnim wieku, Jane (Lisa Haas),

ku, a estetykę filmu wyznaczają stylizowane na lata

która pracuje w sklepie z artykułami papierniczymi.

pięćdziesiąte tablaux z nazwami i obrazami galaktyk

Pewnego dnia zakochuje się w przybyszce z kosmosu,

wirującymi w kosmosie. Muzyka również cytuje melo-

Zoinx (Susan Ziegler).

dramatyczne konwencje właściwe dla lat pięćdziesiątych,

Ta ostatnia została wysłana na Ziemię wraz z dwiema

żeby podkręcić emocje i wziąć w ironiczny nawias nie

współtowarzyszkami z „tajną” misją uodpornienia się

tylko same strategie właściwe dla filmów science-fiction,

na silne emocje, które zagrażają istnieniu ich planety.

ale i sparodiować stereotypy na temat współczesnych

Nie bez znaczenia dla estetyki filmu jest fakt, że Olnek

lesbijskich związków”13.

rozpoczynała swoją karierę, głównie dramatopisarską,

p Główna bohaterka, Jane, mimo tego, że jej związek

w kultowej nowojorskiej lesbijskiej przestrzeni perfor-

z Zoinx znajduje finał w przewrotnym i podanym z przy-

merskiej WOW Cafe, której przedstawienia słyną z ot-

mrużeniem oka happy-endzie, pozostaje od począt-

wartych gier podejmowanych z teatralnością, estetyką

ku do końca „loserką”. Łączy się to przede wszystkim

kampu i kiczu, a także problematyzują kobiecą tożsamość

z tym, że w przeciwieństwie do wcześniej przytoczo-

i seksualność.

nych filmów, produkcja Olnek nie jest wariacją na kino

Jak zauważa sama Olnek w książce Katy Davy Lady

inicjacyjne, a co za tym idzie, postaci nie wyrastają tu

Dicks and Lesbian Brothers. Staging the Unimaginable

z bycia geekami i odmieńcami. Inność jest na trwałe

at the WOW Cafe Theatre, która dokumentuje i anali-

wpisana w samą strukturę Codependent Lesbian…,

zuje twórczość artystek skupionych wokół WOW Cafe

a trwanie w porażce i na marginesach społeczeństwa

–„Z doświadczenia bycia zupełnie ignorowanym i niewi-

otwiera przed Jane nowe możliwości nie tylko wiedzy

docznym narodziła się prześmieszna komedia. Wielkim

o wszechświecie, ale i stwarza okazję do spełnienia

darem WOW było to, że lesbijki brano tam za pewnik.

miłości, jaka pokonuje galaktyki.

Sztuki nie musiały niczego wyjaśniać” . Jednym z dobrze 12

Katy Davy, Lady Dicks and Lesbian Brothers. Staging the Unimaginale at WOW Café Theatre, tłum. własne, Ann Arbor: 12

The University of Michigan Press 2011, s. 153.

13 http://www.thefeministspectator.com/2012/01/10/codependent-lesbian-space-alien-seeks-same-2/ (27.06.2012).

LOSER LIKE ME | GRZEGORZ STĘPNIAK

Jak widać na podstawie przytoczonych przeze mnie przykładów – amerykańskie filmy niezależne wykorzystujące konwencje kina inicjacyjnego okazują się być znacznie bardziej normatywne niż chociażby analizowane przez Halberstam animacje wielkich wytwórni, i to zarówno pod względem formy, jak i treści opowiadanych historii.

Przyczyną tego stanu jest rzecz, jak mi się wydaje, dość prosta. Zmagający się z problemami finansowymi dotyczącymi głównie pozyskiwania środków na produkcję filmu twórcy zmuszeni zostają do pójścia na artystyczne kompromisy. Scenariusz niezależnego filmu bardziej nawet niż gotowy projekt studyjnej produkcji musi przyciągnąć uwagę potencjalnych instytucji czy osób prywatnych mogących wyłożyć na niego środki. Musi również spodobać się widzom, i nawet jeśli niezależnym reżyserom udaje się uwieść publiczność bezpretensjonalnością, to często za cenę normalizacji własnych pomysłów i posłużenie się łatwo rozpoznawalnymi i uwielbianymi przez widownię schematami fabularno-narracyjnymi.

Wśród nich prym wiodą właśnie konwencje właściwe kinu inicjacyjnemu, którymi z założenia ciężko twórcom „żonglować”. Iść ma przecież, jak sama nazwa wskazuje, o inicjację do dorosłego życia, a ta zawsze ma normalizujące implikacje. p Okazuje się więc, co dobrze widać na przykładzie ogrywania figury geeka i losera, że niezależne kino wcale nie jest tak ideologicznie niewinne i „czyste” jakby się mogło wydawać. Wręcz przeciwnie, fabuły niezależnych produkcji podlegają często silniejszej konwencjonalizacji i kodyfikacji niż tych, które powstają za ogromne pieniądze w największych studiach filmowych świata.

�CODEPENDENT LESBIAN SPACE ALIEN SEEKS SAME (Codependent Lesbian Space Alien Seeks Same, 2011), reż.

Madeleine Olnek, prod. Madeleine Olnek i Laura Terusso, scen.

Madeleine Olnek, zdj. Nat Bouman, w rolach głównych: Lisa Haas (Jane), Susan Zigler (Zoinx), Jackie Monahan (Zylar), Cynthia Kaplan (Barr). �FAT GIRLS (Fat Girls, 2006), reż. Ash Christian, prod. Ash Christian i Kim Fishman, scen. Ash Christian, zdj. Vincent Wrenn, muz. Chris Gubich, w rolach głównych: Ash Christian (Rodney Miller), Ashley Fink (Sabrina Thomas), Jonathan Caouette (Seymour Cox), Evan Miller (Ted). �GDZIE JEST NEMO? (Finding Nemo, 2003), reż. Andrew Stanton, Lee Unkrich, prod. Graham Walters, scen. Andrew Stanton, zdj.

Sharon Calahan, Jeremy Lasky, muz. Thomas Newman, głosów użyczyli: Albert Brooks (Marlin), Ellen DeGeneres (Dory), Alexander Gould (Nemo), Willem Dafoe (Gil). �GRZECZNY I GRZESZNY (Youth in Revolt, 2009), reż. Miguel Arteta, prod. David Permut, scen. Gustin Nash, zdj. Chuy Chavez, muz. John Swihart, w rolach głównych: Michael Cera (Nick Twisp/ Francois Dillinger), Portia Doubleday (Sheeni Saunders), Jean Smart (Estelle Twisp), Zach Galifianakis (Jerry). �MANGUS! (Mangus!, 2011), reż. Ash Christian, prod. Ash Christian, Heather Matarazzo, Simon Millar, scen. Ash Christian, zdj. Lyn Moncrief, w rolach głównych: Ryan Boggus (Mangus), Jennifer Coolidge (Cookie Richardson), Heather Matarazzo (Jessica Simpson), Charles Salomon Jr. (Mangus Sr.). �MEET MONICA VELOUR (Meet Monica Velour, 2010), reż.

Keith Bearden, prod. Gary Gilbert, Jordan Horowitz, scen. Keith Bearden, zdj. Masanobu Takayanagi, muz. Andrew Hollander, w rolach głównych: Kim Cattrall (Monica Velour), Dustin Ingram (Tobe), Brian Dennehy (Pop Pop), Keith David (Claude). �STARY, GDZIE MOJA BRYKA? (Dude, where’s my car?, 2000), reż. Danny Leiner, prod. Broderick Johnson, Gil Netter, Wayne Rice, scen. Philip Stark, zdj. Robert M. Stevens, muz. David Kitay, w rolach głównych: Ashton Kutcher (Jesse Montgomery III), Sean William Scott (Chester Greenburg), Jennifer Garner (Wanda), Maria Sokoloff (Wilma).

15

16

w

MAŁGORZATA RADKIEWICZ | KINO QUEER W STYLU VINTAGE

KINO QUEER W STYLU VINTAGE. O f ilmach Xaviera Dolana p Małgorzata Radkiewicz P

KINO QUEER W STYLU VINTAGE | MAŁGORZATA RADKIEWICZ

W latach dziewięćdziesiątych XX wieku na obszarze kina

W WYŚNIONYCH MIŁOŚCIACH (LES AMOURS IMA-

queer zaznaczyły się wyraźnie dwa równoległe nurty.

GINAIRES, 2010) DOLAN PONOWNIE POJAWIŁ SIĘ

Cinema, obejmujący filmy niezależnych twórców, reali-

MIŁOSNEGO TRÓJKĄTA OPOWIEDZIEĆ O POTRZE-

Pierwszy, wyodrębniony przez krytyków, to New Queer

PO OBU STRONACH KAMERY, BY W KONWENCJI

zujących autorskie wizje odmienności – widzenia świata,

BIE UCZUCIOWEGO ZAANGAŻOWANIA I TOWA-

literackich i artystycznych tradycji, (swojej) tożsamości

RZYSZĄCYCH MU NAMIĘTNOŚCIACH. POŁĄCZENIE

i seksualności.

GŁÓWNEGO WĄTKU FABULARNEGO Z WYWIADAMI,

Drugi nurt, rozproszony i niespójny, tworzyły filmy trans-

KTÓRE ZAINSCENIZOWAŁ NA PLANIE NA WZÓR

genderowe, wprowadzające problem transseksualności

AUTENTYCZNYCH ROZMÓW, POZWOLIŁO MU ZA-

i transwestytyzmu w miejsce uwielbianej przez kino

PREZENTOWAĆ RÓŻNE FORMY MIŁOSNYCH RELACJI

przebieranki płciowej (crossdressingu).

I SPOSOBÓW ICH PRZEŻYWANIA.

▶ W twórczości Xaviera Dolana można odnaleźć echa obu tych tendencji, jednak jego filmom bliżej do współ-

Takie zwielokrotnienie punktów widzenia na miłość oraz

czesnej interpretacji queerowości, akcentującej nienor-

związanych z nią osobistych doświadczeń było spo-

matywność i różnorodność zarówno filmowego stylu

sobem na oderwanie uwagi od dwojga, jak ich określa,

oraz reprezentacji, jak i odbioru. Oblicza kina queer

szalonych bohaterów. Jak mówi: „Chciałem poszerzyć

określa obecnie potrzeba wielorakich wzorców tożsa-

trochę perspektywę, wprowadzając inne warianty i nieco

mości i związanych z nimi sposobów (samo)identyfikacji.

zróżnicowania do tematu”1.

Charakteryzuje ona także zjawisko queerowych kultur

Obsadzenie samego siebie w głównych rolach w dwóch

młodzieżowych (youth queer culture), do którego można

kolejnych filmach reżysera nadaje im charakter auto-

przypisać kanadyjskiego reżysera i jego bohaterów.

biograficzny. W wywiadach podkreśla on jednak, że

Na filmografię Dolana składają się trzy tytuły, które,

obie opowieści to efekt kreacji, natomiast wszystkie

choć odmienne, wyznaczają obszar jego zaintereso-

zawarte w nich sytuacje, kwestie i anegdoty są w ja-

wań oraz estetycznych poszukiwań. Zabiłem swoją

kiś sposób częścią jego własnej historii – jest bowiem

matkę (J’ai tué ma mère, 2009) był dla niego debiutem

twórcą dokonującym „recyklingu kawałków i części ze

reżyserskim, scenariuszowym i producenckim, sam

swojego własnego życia”2.

wystąpił w nim w głównej roli, a ponadto przygotował

Film Na zawsze Laurence (Laurence Anyways, 2010)

dekoracje oraz kostiumy. Całość sfinansował po części

łączy problematykę z wcześniejszych filmów, będąc

z własnych pieniędzy, zarobionych podczas występów

opowieścią o niespełnionej – czy też „spełnionej inaczej”

w filmach młodzieżowych. Autorski charakter ma rów-

– miłości, a zarazem o nieprzystosowaniu i potrzebie

nież narracja filmu, zbudowana wokół młodego bohatera

odnalezienia swojej tożsamości. Pierwszy zarys fabuły

– nastoletniego geja, przeżywającego konflikty z mat-

zrodził się na planie Zabiłem moją matkę, gdzie Dolan

ką. Spontaniczne, emocjonalne dialogi i ekspresyjne

usłyszał opowieść garderobianej o jej partnerze, któ-

zachowania bohaterów sprawiają, że łącząca ich relacja

ry nagle zapragnął zmienić płeć i stać się kobietą. Ze

wykracza poza schemat synowsko-matczynej więzi.

Deenah Volmer, How Xavier Dolan Plays the Triangle: http://www.interviewmagazine.com/film/2011-02-22/ xavier-dolan-heartbeats/ (20.09.2012) 2 Ibidem.

1

17

18

MAŁGORZATA RADKIEWICZ | KINO QUEER W STYLU VINTAGE

spontanicznego zapisu tej historii zrodził się scenariusz

gatunkowi albo stylowi”3 – podkreśla. Nawet jeśli brak

filmu o Laurencie Ali, zdecydowanym zmienić swoją

bezpośrednich powiązań między twórcą Wyśnionych

płciową tożsamość, by w pełni rozwinąć się w kobiecym

miłości a kinem queer lat dziewięćdziesiątych, to dekada

wcieleniu. Jest to równocześnie opowieść o konsekwencjach, jakie ta zaskakująca decyzja ma w życiu osobistym bohatera oraz jego partnerki Fred. Akcja

ta tworzy ciekawą ramę dla interpretacji jego filmów.

Zjawisko New Queer Cinema (NQC), które zostało wyodrębnione przez Ruby B. Rich4, jest z definicji niejed-

rozpoczyna się na początku lat dziewięćdziesiątych

norodne, jednak analiza najbardziej reprezentatywnych

i poprzez szereg luźno splecionych epizodów, rozwija

tytułów pozwala wskazać na dominujące w nim stra-

się niczym pamiętnikarska rejestracja ewoluowania

tegie oraz rozwiązania estetyczne. Należy pamiętać, że

genderowej tożsamości postaci.

nurt NQC to nie tylko konkretne realizacje, ale także cała kultura filmowa, jaka narodziła się na festiwalach i roz-

ZA WSPÓLNY TEMAT WSZYSTKICH SWOICH FIL-

przestrzeniła dzięki kinom studyjnym, prezentującym

MÓW DOLAN UWAŻA MIŁOŚĆ NIEMOŻLIWĄ, KTÓ-

queerowe produkcje. Nie przez przypadek Na zawsze

RA POJAWIA SIĘ MIĘDZY NASTOLATKIEM A JEGO

Laurence został uznany za najlepszy film na festiwalu

MATKĄ, PRZYJACIÓŁMI ULEGAJĄCYMI UROKOWI

w Toronto – tu bowiem, a także w Sundance, Londynie

PIĘKNEGO NIEZNAJOMEGO CZY MIĘDZY SZALONY-

i Berlinie, dwadzieścia lat wcześniej najpełniej zaistniały

MI KOCHANKAMI PRZEŁOMU LAT OSIEMDZIESIĄTYCH I DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH, MAJĄCYCH WIELKIE OCZEKIWANIA WOBEC SWOJEGO ŻYCIA, LECZ IDĄCYCH NA KOMPROMIS, WYNIKAJĄCY Z POTRZEBY SZCZEROŚCI I AUTENTYCZNOŚCI – TAK W ZWIĄZKU,

nowe, queerowe trendy w filmowej reprezentacji.

Termin New Queer Cinema ma charakter historyczny

i obejmuje dokonania niezależnych twórców z Europy Zachodniej oraz Ameryki z pierwszej połowy lat dziewięćdziesiątych XX wieku.

JAK I WOBEC SAMYCH SIEBIE. POWSTANIE TEORII QUEER I ZWIĄZANEJ Z NIĄ Pierwszy i drugi film przyniosły Dolanowi nagrody dla

REFLEKSJI WOKÓŁ NIENORMATYWNEJ TOŻSAMOŚCI

młodych twórców na festiwalu w Cannes, za trzeci

ZNALAZŁO ODZWIERCIEDLENIE W PRACACH WIDEO

zdobył tam Queerową Palmę, podsumowującą niejako

ORAZ FILMACH, KTÓRYM CZĘSTO TOWARZYSZYŁY DZIAŁANIA ICH AUTORÓW W PRZESTRZENI PUB-

interesującą go tematykę oraz jego dotychczasowy styl.

LICZNEJ. WIELU Z NICH BYŁO ZAANGAŻOWANYCH �TRADYCJA NEW QUEER CINEMA

W POLITYCZNĄ WALKĘ O PRAWA SPOŁECZNOŚCI LGBT LUB EDUKACJĘ ZWIĄZANĄ Z PROBLEMATYKĄ

W wywiadach Dolan oświadcza, że nie ma żadnej filo-

AIDS, A SWOJE PRACE TRAKTOWALI JAKO RODZAJ

zofii ani dogmy, z którą identyfikowałby się jako twórca.

PUBLICYSTYCZNEJ WYPOWIEDZI.

„Raczej robię to w naturalny sposób, próbując odnaleźć podstawowe uczucia jak wolność i miłość. Nie należę do żadnej szkoły, ani kliki, ani getta. Nie mam żadnych ustalonych idei. Staram się podporządkować historii, a nie

Ibidem.

Ruby B. Rich, New Queer Cinema, „Sight and Sound” 1992, No 2.

3 4

KINO QUEER W STYLU VINTAGE | MAŁGORZATA RADKIEWICZ

Ich queerowe projekty filmowe często określa się jako

wówczas, gdy dochodzi do zdarzeń przełomowych: bądź

„Homo-Pomo”5 ze względu na dominującą w nich post-

dla Laurence’a, pragnącego wydobyć się z męskiego

modernistyczną stylistykę oraz wykorzystanie w nie-

ciała, ograniczającego jego prawdziwe, kobiece „ja”, bądź

normatywny, niekonwencjonalny sposób rozmaitych

też dla Fred, szukającej dla siebie wzorca kobiecości.

poetyk, estetyk i idei.

Przy dźwiękach muzyki bohaterowie, poruszając się ta-

Filmy Dolana stanowią mieszankę motywów muzycz-

necznym krokiem, zdają się płynnie przechodzić w inną

nych, elementów scenografii i barwnych kostiumów,

tożsamość. Sfilmowany proces stawania się kimś, kim

stanowiących oprawę dla nieszablonowych postaci.

chcieliby – lub desperacko postanawiają – zostać, przy-

Kluczową rolę w Wyśnionych miłościach odgrywa strój,

pomina pokaz mody na wybiegu albo spektakl drag,

będący formą autoprezentacji, niezbędnej do odegrania

eksponujący performatywny charakter tożsamości

ról, jakie bohaterowie wyznaczają sobie w romansowym

płciowej.

spektaklu. Każdorazowo „występ” podkreślają zwolnione

Dla twórców NQC ukazywanie tożsamości jako per-

zdjęcia oraz ścieżka dźwiękowa, powodujące, że po-

formansu łączyło się z dokonywaniem formalnych

szczególne zdarzenia zdają się rozgrywać równocześnie

transgresji. Swobodnie przekraczali oni granice między

na jawie i w bujnej wyobraźni zakochanych przyjaciół.

gatunkami, stylami i mediami, podkreślając w ten spo-

Subiektywny wymiar prezentowanych zdarzeń podkre-

sób konstruktywistyczną naturę tożsamości płciowej.

śla także teledyskowa forma poszczególnych sekwencji.

Estetyka Paris is Burning (1990, reż. Jenny Livingstone),

W filmie Na zawsze Laurence pojawia się ona zawsze

Edwarda II (1991, reż. Derek Jarman) czy Swoon (1992,

Harry M. Benshoff, (Broke) back to the mainstream. Queer theory and queer cinema today, [w:] Warren Buckland (ed.), Film Theory and Contemporary Hollywood Movies, New York–London: Routledge 2009, s. 198.

5

reż. Tom Kalin), opierała się na artystycznych ekscesach i prowokacyjnych zestawieniach stylów, tematów i reprezentacji. Celem tych eksperymentów było wyłamanie

19

20

MAŁGORZATA RADKIEWICZ | KINO QUEER W STYLU VINTAGE

się z ram konwencji i dyscypliny narracyjnej. O swoich

ma ani porównywalnego doświadczenia, ani dorobku

filmach Derek Jarman mówił, iż powstały one po to, by

i dojrzałości artystycznej, dąży jednak do osiągnięcia

przełamać prymat Hollywoodzkiej jednoznaczności.

podobnej samodzielności twórczej. O swoich filmach

W miejsce utartych schematów pragnął on wprowa-

myśli on w równie osobisty i zaangażowany sposób,

dzić subiektywną interpretację świata, oglądanego

oświadczając: „Naprawdę wierzę w możliwość kontroli

z perspektywy „artysty queerowego”. Jego celem było

swojej sztuki. Kiedy nosisz w głowie jakiś projekt, roz-

„wyrazić więcej, tworzyć prawdziwe filmy o naszym «tu

czarowanie bywa takie bolesne”8. W przeciwieństwie

i teraz», (...) odrzucić niedomówienia” . W filmach twór-

jednak do przedstawicieli NQC nie uważa on, iż fakt

ców queerowych temat tożsamości płciowej, a zwłaszcza

bycia gejem ma decydujące znaczenie dla tego co i jak

homoseksualności, był związany z ukazywaniem oso-

robi. Podkreśla, że jest przeciwny jakimkolwiek „met-

bistych przekonań i indywidualnego punktu widzenia.

kom” i unika opisywania siebie jako twórcy gejowskiego.

6

Poetyka autorska nakazywała im wręcz akcentowanie swojego „ja” i związanych z nim świadomych wyborów

QUEEROWOŚĆ KINA/ KULTURY

sposobu ekspresji. Jarman – otwarcie przyznający się do bycia gejem, chorym na AIDS – deklarował wprost:

W jednym z wywiadów Dolan, zapytany o to, czy

„Myślę, że mam obsesję na swoim punkcie. Myślę, że

jest „kontrolowanym odmieńcem” (controled fre-

wielu artystów ją ma. Jej przyczyna może leżeć w sek-

ak), każe spojrzeć pytającej osobie na różową ulotkę

sualności albo i nie” .Jako początkujący autor, Dolan nie 7

6 Derek Jarman, Testament świętego, tłum. J. J. Cegiełka, „Easy Rider” 1992, nr 6-7, s. 31.

7 Ibidem, s. 28.

8 Jesse Ashlock, Xavier Dolan, http://www.interviewmagazine.com/film/xavier-dolan/ (20.09.2012).

KINO QUEER W STYLU VINTAGE | MAŁGORZATA RADKIEWICZ

o Wyśnionych miłościach, którą sam zaprojektował,

w jego filmie „transseksualność jest metaforą auten-

uznając, że to wystarczająca odpowiedź .

tyczności w związku”13, zmusza bowiem do weryfikacji

9

podjętych decyzji i przewartościowań.

DOLAN GRA W TYM FILMIE FRANCISA, KTÓRY

Kiedy Laurence podejmuje decyzję o zmianie płci, zda-

WRAZ ZE SWOJĄ PRZYJACIÓŁKĄ MARIE TWORZY

je sobie sprawę, że grozi to zerwaniem dwuletniego

MALOWNICZĄ PARĘ MONTREALSKICH NEO-HIP-

związku z Fred, którą kocha i świetnie się z nią rozumie,

STERÓW, ZAKOCHUJĄCYCH SIĘ SOLIDARNIE W TYCH

a także utratą posady wykładowcy i przerwaniem wielu

SAMYCH MĘŻCZYZNACH.

towarzyskich kontaktów. Gotowy jest jednak podjąć ryzyko, uważając, że tylko w ten sposób zyska pełnię

Ich spontaniczne, uczuciowe zaangażowanie, hetero-

swojej podmiotowości. Drobne gesty – zabawa spina-

i homoseksualne, pokazane jest jako zasygnalizowana

czami, za pomocą których robi sobie długie paznokcie,

w tytule: „Skondensowana podróż przez typową, nie-

zazdrosne spojrzenia, kierowane ku kobietom z długimi

możliwą miłość” . Reżyser podkreśla, że nie chodziło

włosami, ujawniają jego genderową naturę. W przy-

mu o ukazanie przyjaźni, lecz o sportretowanie nieco

pływie szczerości przyznaje się Fred do zakładania jej

zagubionych ludzi i siły ich uczuć: „Pomyślałem, że

ubrań, a raz nawet różowego biustonosza.

mógłbym to pokazać z pewną życzliwą naturalnością,

Etap transwestytyzmu, wchodzenia w nową tożsamość,

bez odczuwania tego jako fałszywe czy udawane” .

okaże się okresem próby, związanej z ostracyzmem

Próbując dokonać interpretacji filmów Dolana i zawar-

i agresją skierowaną przeciw jego nienormatywnej

tych w nich wizerunków tożsamości płciowej, warto

postawie odmieńca. Podczas prezentacji filmu na festi-

pamiętać, iż obecnie kino queer i jego odbiór to w refleksji

walu w Toronto Dolan powiedział że jednym z powodów,

filmowej obszar nieustannych negocjacji i reinterpre-

dla którego go zrealizował, była chęć ukazania związku

tacji. Alexander Doty proponuje wprowadzić do badań

w chwili, gdy partnerzy ujawniają, kim naprawdę są

nad kulturą masową termin queerowość

(queerness),

i oczekują od drugiej strony akceptacji. Moment ten

pozwalający w całościowy sposób ująć wszystkie nie-

uważa on za decydujący dla przetrwania lub rozpadu

normatywne tożsamości i pozycje odbioru. Na zawsze

każdej relacji, i od niego właśnie rozpoczyna zasadniczą

Laurence to film, który tak pojmowaną queerowość na-

opowieść.

rzuca i bohaterom, i widzom. Proces zmiany tożsamości

Podejście Laurence’a do tożsamości płciowej opiera się

płciowej przez tytułowego bohatera staje się pretekstem

na założeniu o możliwościach jej zmiany i reinterpe-

do skonfrontowania bohaterów i ich wyobrażeń o sobie

tacji. Jego postawę wobec norm genderowych można

i swoim życiu z genderowymi wzorcami, do których nie

nazwać queerową i porównać z podobnym, queerowym

10

11

12

zawsze łatwo im się dopasować. Dolan zaznacza, że Black Sheep interviews Xavier Dolan, Different than I Imagined: http://blacksheepreviews.blogspot.com/2010/10/ black-sheep-interviews-xavier-dolan.html (20.09.2012).

10 Ibidem.

11 Deenah Volmer, op. cit.

12 Alexander Doty, There’s Something Queer Here [w:] Out in Culture. Gay, Lesbian and Queer Essays on Popular Culture, London: Cassell 1995, s. 72.

9

podejściem do kultury, która w takiej perspektywie postrzegana jest jako „elastyczna przestrzeń wyrażania wszelkich aspektów nie- (anty-, kontr-) normatywnej 13 Xavier Dolan says ‘transsexuality is a metaphor’ in new film Laurence Anyways: http://o.canada.com/2012/09/19/ xavier-dolan-says-transsexuality-is-a-metaphor-in-new-film-laurence-anyways/ (20.09.2012).

21

22

MAŁGORZATA RADKIEWICZ | KINO QUEER W STYLU VINTAGE

kulturowej produkcji i odbioru”14. Jest ona równocześnie miejscem oporu i radykalnej otwartości oraz nowych

reprezentacji. O queerowym charakterze poszczególnych postaci decydują bowiem ich (samo)świadomie kreo-

możliwości, czego doświadcza Laurence we wszystkich

wane wizerunki – eklektyczne i wystylizowane niemal

sferach życia.

na ikoniczne obrazy danej płci.

PO NAŁOŻENIU MAKIJAŻU I DAMSKICH UBRAŃ

BADANIE QUEEROWYCH KULTUR MŁODYCH LUDZI,

PRZEKONUJE SIĘ, ŻE WYKROCZENIE POZA DOMI-

JAK PODKREŚLA SUSAN DRIVER, WYMAGA WYJ-

NUJĄCE DEFINICJE SEKSUALNOŚCI I TOŻSAMOŚCI

ŚCIA POZA WSZELKIE CAŁOŚCIOWE KONCEPCJE

PŁCIOWEJ WIĄŻE SIĘ Z NARUSZENIEM ESENCJONAL-

I GENERALIZUJĄCE STWIERDZENIA. CHOCIAŻ

NYCH KATEGORII, POPRZEZ KTÓRE OKREŚLAJĄ SIĘ

„QUEEROWA MŁODZIEŻ” TO POJĘCIE NIESPÓJNE

LUDZIE W JEGO OTOCZENIU. ZA ZMIANĄ TOŻSAMO-

I NIEDOSKONAŁE, POZWALA ZAKWESTIONOWAĆ

ŚCI STOI KONIECZNOŚĆ PRZEBUDOWANIA SWOJEJ

RESTRYKCYJNE KATEGORYZACJE ORAZ SKONSTRUO-

NARRACJI, CZEGO DOKONUJE, REALIZUJĄC SWOJE

WAĆ MODELE NOWYCH PODMIOTOWOŚCI.

AMBICJE LITERACKIE JAKO KOBIETA. Stworzenie analogicznego pojęcia odnoszącego się do „queerowego kina młodych” – do jakiego można by zaliDOLAN A QUEEROWE KULTURY MŁODZIEŻOWE

czyć Dolana – mogłoby być równie przydatne, zwłaszcza w krytycznych analizach na przykład filmowych obrazów

Definicja pojęcia queerowe kultury młodzieżowe (queer

tożsamości płciowej. Na tego rodzaju analogię pozwalają

youth cultures) wiąże się z koniecznością nazwania

dokonania między narracjami filmowymi, stworzonymi

postaw tych młodych ludzi, u których proces (samo)

przez Dolana i innych młodych autorów, które podobnie

identyfikacji przebiega w sposób odmienny od obo-

jak narracje autentycznych osób pokazują, że „pożą-

wiązujących wzorców genderowych, wychodząc poza

danie, tożsamość, działania seksualne lub genderowe

kategorie związane z seksualnością oraz/albo tożsa-

mniejszości młodzieżowych wyrażają się poprzez ka-

mością płciową. Przedstawicieli tej queerowej kultury

tegorie tworzone w mobilnym świecie młodych ludzi,

nie można zredukować do jednego wzorca tożsamości

w toku ich interakcji z kulturą popularną, dołączaniem

czy wizerunku. Złożoność ich podmiotowości oraz spo-

do subkultur, tworzeniem alternatywnych społeczności

łecznych uwarunkowań sprawia, że o młodzieżowych

i udziałem w ruchach politycznych”16.

kulturach queerowych należy mówić z perspektywy klasy,

Badania queerowych młodych ludzi starają się uwzględ-

rasy, etniczności, wieku i geograficznego położenia .

15

niać „alternatywne młode głosy, mogące wyrażać złożo-

Gdyby potraktować Dolana i bohaterów jego dwóch

ne napięcia, przyjemności, ciekawość”17. Podobnie patrzy

pierwszych filmów jako przedstawicieli tego rodzaju

na swoich bohaterów Dolan, ukazując świat ich uczuć

formacji, w ich opisie należałoby uwzględnić nie tylko

i namiętności, osobistych pasji i skrywanych pragnień.

wymienione czynniki, ale także kwestie filmowej poetyki

Unika on uproszczonych przedstawień postaci, które sprowadzałyby je do roli ofiar odrzucenia i własnego

Alexander Doty, op. cit., s. 73.

15 Queer Youth Cultures, Susan Driver (ed.), New York: State University of New York Press 2008, s. 2.

14

16 17

Ibidem, s. 3.

Ibidem, s. 4.

KINO QUEER W STYLU VINTAGE | MAŁGORZATA RADKIEWICZ

nieprzystosowania. Z jego filmów wyłania się por-

podejście do mody i własnego wizerunku – wyrażające

tret młodych ludzi, którzy szukają rozmaitych wzor-

się w pewnej teatralności stroju oraz zamiłowaniu do

ców samoidentyfikacji i reprezentacji, niekoniecznie

stylu vintage – odzwierciedla typową dla wielu młodych

przystających do normatywnego modelu tożsamości.

ludzi strategię queerowego czytania. Pozwala ona na

Szczególnego znaczenia, podobnie jak w młodzieżowej kulturze queer, nabierają w jego filmach elementy zwią-

zane z modą, muzyką, tańcem, udziałem w mediach.

kreatywny, angażujący wyobraźnię odbiór tekstów kultury popularnej, podważający uniwersalizujące, modelowe wzorce.

W Wyśnionych miłościach każdemu etapowi miłosnego uniesienia towarzyszy charakterystyczna ścieżka

WŁĄCZENIE „QUEER” DO TERMINÓW, ZA POMOCĄ

dźwiękowa, budująca nastrój i dramatyczne napięcie.

KTÓRYCH MŁODZI DEFINIUJĄ SIEBIE SAMYCH, JEST

Została ona dobrana na zasadzie kompilacji różnych

ZWIĄZANE Z NIESUBORDYNACJĄ WOBEC DOMINU-

fragmentów. Zamiarem reżysera było „wykreować uni-

JĄCYCH, HETERONORMATYWNYCH KODÓW. POJĘCIE

wersum piosenek, pochodzących z różnych okresów

TO ZAWIERA W SOBIE MŁODZIEŃCZY WSTYD,

i krajów, w odmiennym stylu i gatunku; interesujące

STRACH, WĄTPLIWOŚCI I OBAWY, MŁODZIEŃCZĄ

było mieć takie puzzle z muzyki, które pokazywałoby, że

FURIĘ I CIEKAWOŚĆ. INTERPRETACJA DOLANA

żaden styl ani gatunek nie ma wyłączności na problem

JAKO REPREZENTANTA MŁODZIEŻOWEJ KULTURY

miłości, który jest uniwersalny” .

QUEER BYŁABY WIĘC ZWIĄZANA Z PODĄŻENIEM

18

ZA QUEEROWĄ PROBLEMATYKĄ JEGO FILMÓW.

Ponadto, określenie queer, zastosowane wobec postaci z filmów Dolana, pozwoliłoby oddać charaktery-

JEDNOCZEŚNIE BYŁOBY TO UWZGLĘDNIENIE AU-

zujące bohaterów specyficzne odczucie swojego „ja”

TORSKIEJ DEKLARACJI, JAKĄ WYRAZIŁ W SŁOWACH

oraz związków międzyludzkich, nie mieszczących się

GŁÓWNEGO BOHATERA ZABIŁEM SWOJĄ MATKĘ –

w schematach hetero- i homoseksualnych. Ponadto ich

GŁÓWNY BOHATER OŚWIADCZA Z WŚCIEKŁOŚCIĄ „PRZESTAŃ PORÓWNYWAĆ MNIE DO DZIECIAKÓW

An Interview with Heartbeats Director Xavier Dolan: http://www.afterelton.com/people/2010/10/interview-heartbeats-xavier-dolan?page=0%2C0 (20.09.2012).

18

W MOIM WIEKU! NIE JESTEM TAKI JAK ONI!”19.

19

Jesse Ashlock, op. cit.

23

24

MATEUSZ MAREK | NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE

Najlepszą obroną jest yiyiyiyiyiy

KARATE yiyiyiyiyiy yiyiyiyiyiy yiyiyiyiyiy yiyiyiyiyiy yiyiyiyiyiy yiyiyiyiyiy � Mateusz Marek � ▶ Są odważni, dzielni, bezkompromisowi i bezpretensjonalni. Mają swoich reprezentantów w każdej dziedzinie sztuki. Nie ma dla nich barier, nie ograniczają się gatunkami muzycznymi, nie potrzebują dużej ilości pieniędzy.

Są dowodem na to, że tworzyć może naprawdę każdy.

Pełnowartościowy album muzyczny, razem z tekstami i nagraniem to dla nich kwestia kilku godzin.

Są uniwersalni, kreatywni, pracowici. W ich filmach wszystkie chwyty są dozwolone. Są trudni w odbiorze, oryginalni i totalnie na luzie. Robią się coraz głośniejsi. Są twórcami sztuki żenującej. Jest to duża, interdyscyplinarna scena.

NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE | MATEUSZ MAREK

RUNDA PIERWSZA: KAPITAN BOMBA

i inne postacie z podobnych kreskówek stały się wizy-

SZTURMUJE KINO

tówką i jednym z ich głównych produktów.

Przygody Bomby i jego kolegów, a może przede wszyst-

▶ Polskie kina wkrótce znów zostaną zaatakowane

kim głupich kosmitów, są od lat swego rodzaju hitem.

przez załogę gwiezdnego patrolu, na czele której stoi

Delikatnie mówiąc, jest to rozrywka dla osób ze szcze-

nie kto inny jak sam Kapitan Bomba. Ciężko uwierzyć,

gólnym poczuciem humoru. Łatwo jednak wykazać, że

że jest jeszcze ktoś, kto mógłby nie słyszeć o wyczy-

takich jest niemało. Wszystkie odcinki (jak do tej pory

nach kosmicznego komandosa i jego niezdarnej, głup-

- sto trzydzieści) można znaleźć na kanale Kartonów

kowatej kompanii ratującej galaktykę Kurvix od złych

(tak bowiem nazywa się ten cykl), w serwisie Youtube.

kosmitów. Syn legendarnego Generała Lufy – admirała

Mają średnio po kilkaset tysięcy wyświetleń, niektóre

Gwiezdnej Floty – po raz pierwszy na dużym ekra-

sięgają prawie pół miliona. Dla przykładu można podać,

nie pojawił się w nocy z dwudziestego trzeciego na

że ostatni odcinek, Pedator, cztery dni po premierze

dwudziestego czwartego marca tego roku, podczas

miał sto pięć tysięcy wyświetleń, poprzedni – Dziabnięty

maratonu swoich przygód wyświetlanego w sieci kin

część 2 – dwieście pięć tysięcy, z kolei pierwsza część

Helios. Cykl kreskówek zwieńczał nad ranem premie-

Dziabniętego – trzysta trzy tysiące. Za to odcinek sto

rowy pokaz pełnometrażowej Kutapokalipsy (Kapitan

piąty, R.K.S. CHUWDU, osiągnął do tej pory liczbę sześ-

Bomba – Kutapokalipsa, 2012, reż. Bartosz Walaszek).

ciuset osiemdziesięciu czterech wyświetleń.

Zbliżająca się propozycja, hucznie zapowiadana na

Sam kanał kartony4funTv ma około dziewięćdziesięciu

piątego października tego roku, pojawi się pod tytułem

tysięcy subskrybentów.

Zemsta Faraona (Kapitan Bomba – Zemsta Faraona,

▶ Być może w skali gwiazd youtube’a czy nowych tele-

2012, reż. Bartosz Walaszek).

dysków Lady Gagi takie osiągi nie robią wrażenia, zja-

JEŚLI KTOŚ NIE WIE, KIM JEST TYTUS BOMBA, TO

wisko jest jednak warte wspomnienia z kilku powodów.

MUSI PO PIERWSZE PRZYJĄĆ DO WIADOMOŚCI, ŻE

Sukces Bomby i jego przebojowe wejście do kanałów

BOMBA JEST NAJWIĘKSZYM TWARDZIELEM W KOS-

dystrybucji, o których jego twórcy mogli jeszcze do nie-

MOSIE. PO DRUGIE, ŻE POTRAFI WYZYWAĆ KOS-

dawna tylko pomarzyć, jest pewnego rodzaju tryumfem

MITÓW RÓWNIE BOLEŚNIE I SKUTECZNIE, JAK ICH

„kultury żenującej”. Upraszczając – scena, która od lat

ZABIJAĆ. PO TRZECIE, PRAWIE ZAWSZE WYCHODZI

stanowiła głęboki, nieodkryty off, zaczyna wychodzić

CAŁO Z TARAPATÓW, UNIKA LASEROWEGO DESZCZU

z cienia. A Bomba jest zaledwie jednym z przejawów.

POCISKÓW I CZY TO ZWYKŁYM KARABINEM, CZY

▶ Osobiście, jako sympatyk tego rodzaju twórczości

TEŻ CZASEM SERIĄ CIOSÓW HUDO LUB KUTARATE,

– zarówno muzyki (trzeba na wstępie zaznaczyć, że

NISZCZY WSZYSTKICH PRZECIWNIKÓW.

muzyka jest w tej estetyce wydarzeniem jeszcze roz-

▶ Zanim Bomba trafił na wielkie ekrany, zrobił karierę

leglejszym) jak i kinematografii, stawiam sobie wiele

w telewizji i Internecie jako główny bohater kresków-

pytań. Pojawiają się ważkie wątpliwości i problemy.

ki pod tym samym tytułem, produkowanej przez GIT

Czy gatunek nie ulegnie komercjalizacji i nie zatra-

Produkcję dla kanału muzycznego Rebel TV (wcześ-

ci swojej unikalności? Co wyniknie z faktu zderzenia

niej dla 4fun TV). Obie te stacje są własnością 4fun

szerszej publiczności z „dziełami”, które bywają bardzo

Media SA, a Bomba

hermetyczne? Ciężko bowiem zrozumieć chociażby

25

26

MATEUSZ MAREK | NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE

klimat Kapitana Bomby bez zorientowania się uprzednio

dosłownie wszystko. Jej twórcy i entuzjaści doskonale

w całej estetyce czy historii wspomnianej niszy kultury

wiedzą, że skoro na świecie jest miejsce na polskie

niezależnej. Wreszcie – na czym polega fenomen jej

komedie romantyczne, idiotyczne seriale, telewizyjne

popularności i kto jest jej odbiorcą?

kabarety bez polotu i fantazji oraz muzyczne, popowe

▶ By przybliżyć styl kultury żenującej, można w uprosz-

ścierwo za wielkie pieniądze, to na pewno nie należy się

czeniu powiedzieć, że sposób przekazu jej twórców

krępować. Ponadto dla zjawiska pojawiła się szeroka,

sprawia, że wszyscy krytycy współczesnej kultury ma-

wdzięczna publika, która stale rośnie i ciągle domaga

sowej leżą w gruzach własnych oczekiwań, a Adorno

się nowości.

z Horkheimerem grają w szachy o to, kto pierwszy

▶ Kicz, swoboda, absurd – te trzy komponenty od lat

przewróci się w grobie. To głównie niewybredne pastisze,

torują sobie miejsce w polskiej kulturze niezależnej.

postmodernistyczne kolaże z wszystkich wytworów

Tymczasem pozostają niezauważone przez badaczy –

kultury, klasy od „C” do „Z”, z użyciem najpotężniejszej

nie ma opracowań dotyczących zjawiska na przestrzeni

broni – powagi.

chociażby ostatnich dwudziestu lat. A zdecydowanie

TWÓRCZOŚĆ „ŻENUJĄCYCH” JEST SPECYFICZNA,

jest co analizować. Co więcej, nawet artyści prawie

PRZEBIEGA OD ŻARTÓW SZOWINISTYCZNO-FEKAL-

nigdzie nie publikują informacji na swój temat, rzad-

NYCH, PRZEZ PRZESADNE OBLEWANIE SIĘ SZTUCZ-

ko udzielają wywiadów, nie segregują informacji, nie

NĄ KRWIĄ I OBSESYJNE ŁAMANIE KRĘGOSŁUPÓW

udzielają się w oficjalnych wydawnictwach. Bywa, że

CZY KOŃCZYN, PO CIEKAWE ALEGORIE I ALUZJE DO

sami zaskoczeni są swoją popularnością. Ich utwory,

OTACZAJĄCEJ NAS RZECZYWISTOŚCI. INNYMI SŁO-

spontanicznie powołane do życia, wsiąkają w Internet

WY – MISTRZOSTWO KICZU I ABSURDALNY GWAŁT

i tam krążą już na swój własny rachunek. Informacje

NA MONTHY PYTHONIE.

na ich temat znaleźć można w opisach profilów na

Twórczość muzyczna nie jest w żaden sposób ogra-

portalach społecznościowych (Myspace, Facebook), na

niczona gatunkowo. Nie wiadomo, czy twórcy zawsze

oszczędnie prowadzonych stronach internetowych,

są świadomi transgresji, jakiej dokonują, czy zawsze

w podpisach pod filmami na Youtube czy na Wikipedii.

z rozmysłem mieszają style, czy może mają to zwyczaj-

Stąd większość przedstawionych tu informacji wynika

nie tam, gdzie Ecco nie sięgnął analizując Flemminga.

z subiektywnie prowadzonych obserwacji i interpretacji

▶ Nieskończenie może urzekać fakt autoironii wynika-

omawianych materiałów, a częściowo także z prywat-

jącej z dystansu do siebie i własnej twórczości.

nych rozmów z twórcami. Zatem artykuł ten będzie

Całość powoduje, że sztuka żenująca na swój sposób

niewyczerpującąpróbą pochylenia się nad tematem.

osiąga to, czego zasadniczo oczekuje się od „dobrej”

Szkicem, drobną prezentacją twórców i ich dorobku.

sztuki: jest szczera, odważna, autentyczna i bezpreten-

▶ Powróćmy do samego Kapitana Bomby, który jest dość

sjonalna. W dodatku skandalicznie mija się z mainst-

ilustratywnym przejawem fenomenu sztuki żenującej.

reamem! Jak śpiewa Kazik w Idę tam, gdzie idę: „Debil

Kapitan Bomba przemierza kosmos statkiem „Orzeł 7”,

nie wie, że jest debil a mądry to wie”. I jak powtarza

zdarza się, że i PKSem, aż do jego granic, gdzie wszyst-

Mirosław Zacier Jędras, lider grupy Zacier: „Żenada jest

ko przemienia się w męskie genitalia. Najważniejsze

najwyższą formą twórczości”. Żenada potrafi z polotem,

tematy to (tutaj cytat z klasyka): „wóda, dziwki, lase-

finezją i absurdalnym humorem wyszydzić i wyśmiać

ry”, a także: relacje damsko-męskie, kosmos, sztuki

NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE | MATEUSZ MAREK

walki, wybuchy, wojna, międzygalaktyczne konflikty,

czemu poszła w taki banał. Trudno jednak sądzić, że

budowlanka, polityka i pseudokibice. Ponadto liczą się

twórcy mogliby się przejąć taką opinią.

jeszcze ninja, roboty, fizjologia i disco. W mojej opinii

W ramach ich konwencji wszystko jest dozwolone

świat Bomby to bezpardonowe szyderstwo z dużą dozą

i wszystko zawsze wychodzi super, nawet jeśli to naj-

wulgaryzmów, idiotyzmów i kompletnych absurdów.

gorszy chłam.

Mogłoby się kojarzyć z amerykańskim serialem South Park, jednak jest to kompletna dekonstrukcja i gwałt

RUNDA DRUGA: CIOS W SERCE PRODUCENTA

na amerykańskiej kreskówce w wydaniu najbardziej polskim z możliwych.

▶ Przyjrzyjmy się samej GIT Produkcji. Początkowo zaj-

Finezyjne, ironiczne morderstwo konwencji – począwszy

mowała się tworzeniem krótkich animowanych skeczy,

od momentami celowo niedbałej animacji, przez idio-

emitowanych na muzycznym kanale 4fun TV w prze-

tyczne „suche żarty”, skończywszy na jeszcze mniejszej

rwach między teledyskami lub w osobnych, krótkich pas-

poprawności politycznej.

mach o ogólnej nazwie Kartony. Minutowe, w porywach

To swego rodzaju pastisz miasteczka South Park i jemu

dwuminutowe kreskówki często kończyły się rażącym

podobnych przedsięwzięć.

brakiem puenty albo żartem w postaci puszczania

Doprecyzowując – fabuła wspomnianej wcześniej, pełno-

gazów czy wdepnięcia w fekalia. Wyprodukowano tyle

metrażowej Kutapokalipsy jest dosyć prosta: Kutasenat

Kartonów, że trudno uwierzyć, że ktoś był w stanie

wyczuwa, że nad kosmos nadciąga apokalipsa.

zobaczyć wszystko. Trudno także uwierzyć, że twórcy

Nadlatuje straszliwa kometa Kuźwar, na której żyją

widzieli każde ze swoich dzieł. Dziesiątki tytułów, które

Bengalowie. Te straszliwe istoty nie biorą jeńców

wystarczy wymienić, aby dać pojęcie na temat ich treści:

i niszczą wszystkie napotkane po drodze galakty-

Piesek Leszek – przygody głupiego psa, którego wszyscy

ki. Jednocześnie Bomba łapie okrutnego alkowirusa.

robią w konia, Miś Push Upek – żenująco sparodiowana

Zostaje przez to wyłączony z walki i wyrzucony ze służby

dobranocka o znanym polskim misiu, który uwielbia

wojskowej. W odpowiedzi na inwazję, trzy główne siły

piwo, Koń Rafał - składający się głównie z czołówki

tego uniwersum, czyli: Gwiezdna flota z galaktyki Kurvix,

i wyjściówki w postaci piosenki z tekstem „koń Rafał,

kosmici z Galaktyki Kujwdubie oraz Sułtan Kosmosu,

tara rira rira, koń Rafał”, czy chociażby Czesiek Hydraulik

muszą zjednoczyć się przeciwko strasznym Bengalom.

– który świadczy usługi hydrauliczne dodatkowo. To nie

Koniec końców, ważą się losy uniwersum.

koniec, bowiem w peletonie znajdziemy także satyrę

▶ Film obowiązkowo dostaje dziesięć na dziesięć tylko

telewizyjnego talk-show, z fikcyjnymi gwiazdami bądź

z racji tego, że jego bohaterem jest Kapitan Bomba.

sparodiowanymi celebrytami, czyli Pod gradobiciem

Niezmiennie w przypadku GIT Produkcji niektóre dialogi

pytań, kończące się skandalicznie słabą piosenką.

są majstersztykiem. Rozczarowujące jednak być może,

OPRAWIE SMAKU DODAJĄ FATALNE ŻARTY PROWA-

dla części publiczności, są nawiązania do Gwiezdnych

DZĄCEGO – ANDRZEJA STRZELBY. JEST TEGO DUŻO

Wojen, Władcy Pierścieni, czy Transformersów. Fani

WIĘCEJ: KURCZAK PINDOL, CZŁOWIEK BIEGUNKA,

serii, przyzwyczajeni do absurdalnego humoru, mogą

MIŚ FILEMON, PORADNIK ŻYCIA PRAWDZIWEGO

poczuć spadek formy GIT Produkcji, która nie wiedzieć

MĘŻCZYZNY, KOLEŚ GIT, CZY AGENT TOMEK.

27

28

MATEUSZ MAREK | NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE

▶ Dwie kreskówki cieszyły się jednak szczególnym

współtwórca legendarnego Zespołu Filmowego Skurcz

zaangażowaniem ze strony twórców. Mowa tutaj

– grupy, która w dużej mierze ufundowała polskie za-

o Kapitanie Bombie i Generale Italii. Z biegiem czasu

plecze „głupich filmów” w latach dziewięćdziesiątych.

odcinki ewoluowały. Dialogi stały się bogatsze, fabuły

W ramach pierwszej fali produkcji Skurczu, powstała

dłuższe i z większą ilością wątków. Odcinki zaczęły

niezliczona ilość skeczów i etiud. Półoficjalnie mówi

dobijać nawet do kilkunastu minut. Fabuły z kolei po-

się o około 25 filmach krótkometrażowych, spośród

trafiły obejmować nawet cykle dziewięciu odcinków.

których należy wymienić tak znakomite tytuły jak cho-

I tak Kapitan Bomba, czyli dzielny kapitan Gwiezdnego

ciażby Karate Pumo, Dżudo Honor, Dżudżicsu Szerszeń,

Patrolu w galaktyce Kurvix, zdołał zapoznać widzów ze

Bandziorno, Zły szeląg, Kobyle Caco, czy trzy znakomite

swoją biografią, z życiem i obyczajami kosmitów oraz

odcinki Sierżanta Mścisława Pięści na tropie: 1. Rojal,

z trudem kosmicznej walki. Generał Italia - ostatni

2. dragi – narkotyki, 3. Włókniarz oraz Bułgarski Pocisk.

bohater, kombatant i patriota, zrezygnował ze spoty-

WARTYM WYRÓŻNIENIA, DOSKONAŁYM DZIEŁEM

kania w swoich fabułach kretyńskiego Adolfa Hitlera

SKURCZU BYŁO YYY, CZYLI ICH PSEUDO – TELEWI-

i cyganów na rzecz spotykania się z rządzącym świa-

ZYJNY PROGRAM, KTÓRY ODLEGLE MÓGŁBY SIĘ

tem prezydentem Tuskiem. Uzyskał także umiejętność

KOJARZYĆ Z ZA CHWILĘ NASTĄPI DALSZY CIĄG

transformacji w wielkiego orła Husarię, który ratuję

PROGRAMU WOJCIECHA MANNA I KRZYSZTOFA

Polskę z każdej opresji. Tym samym, bywało że Italia

MATERNY. BYŁ TO ZESTAW SKECZY, CZĘSTO IMPRO-

stawał się swego rodzaju komentarzem do aktualnych

WIZOWANYCH, I KRÓTKOMETRAŻOWYCH FILMÓW.

wydarzeń politycznych w kraju oraz ich krzywym zwier-

W obsadzie znaleźli się między innymi Kazik czy

ciadłem. Stopniowo świat kartonów stawał się czymś

Sławomir Pietrzak, szef wydawnictwa S.P. Records,

w rodzaju marvelowskiego Universum, gdzie bohate-

były gitarzysta zespołu Kult. YYY prezentuje fundamenty

rowie poszczególnych serii potrafią się spotkać, gdzie

konwencji, z jakich czerpała potem równie znamienna

zdarza się, że ich światy się przenikają, pojawiają się

co Skurcz kapela TPN25. Wystarczy wspomnieć kon-

te same motywy muzyczne czy postacie. Dodatkowo

wulsje, w jakie wpada publiczność, gdy grupa wykonuje

realia świata Kapitana Bomby zostały rozbudowane

na żywo utwór YYY. Można także odnaleźć tam wzorce

i poszerzone o spin off Laserowy gniew dzidy, składa-

dla bohaterów niektórych kreskówek GIT Produkcji, na

jący się z dwudziestu odcinków. Opowiada on o wojnie

przykład Pieska Leszka czy Andrzeja Strzelby.

między galaktyką Kurvix a galatyką Kujwdubie.

Po pewnym czasie krótkie metraże, kręcone spontanicznie po szkole w ramach spotkań towarzyskich, przestały

RUNDA TRZECIA: HISTORYCZNE UDERZENIE

wystarczać ekipie Skurczu. Sporą popularność zawdzięczali sami sobie, jednak do jeszcze szerszego grona

▶ Kartony i GIT Produkcja, prowadzone głównie przez

dotarli dzięki znajomości z Kazikiem Staszewskim, który

Bartosza Walaszka, który nie tylko nadzoruje animacje,

zaprosił ich do wykonania dla niego teledysków. Wtedy

odpowiada za fabuły, ale i podkłada głosy do wszyst-

powstało kilka pełnometrażowych, poważnych produkcji,

kich postaci, są osadzone w historii polskich filmów

zachowanych w tej samej estetyce i wykonanych w tym

„żenujących” jeszcze głębiej i pieczołowiciej niżby się

samym składzie, chociaż niektóre z nich firmowane już

mogło wydawać. Jak niektórym wiadomo, Walaszek to

były logiem GIT Produkcji. Mowa o takich utworach jak

NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE | MATEUSZ MAREK

na przykład: Bułgarski Pościkk (2001, reż. Bartosz

SPONTANICZNEJ DEMOLKI ANI PARSKNIĘĆ ŚMIE-

Walaszek), Sum tak zwany olimpijczyk (2001, reż. Łukasz

CHEM PRZEZ OPERATORA. JAKO ICH WIZYTÓWKĘ

Walaszek, Bartosz Walaszek), Wściekłe Pięści Węża

WSKAZAĆ MOŻNA RÓWNIEŻ ZNAKOMICIE POD-

(2006, reż. Bartosz Walaszek) i Sarnie Żniwo (2006,

ŁOŻONE EFEKTY DŹWIĘKOWE, A TAKŻE WIELE

reż. Bartosz Walaszek). Dla przybliżenia specyfiki tej

AMATORSKICH EFEKTÓW SPECJALNYCH, ZARÓW-

twórczości warto przybliżyć chociażby samą warstwę

NO PIROTECHNICZNYCH, JAK I KOMPUTEROWYCH.

fabularną niektórych z wymienionych powyżej filmów.

PONADTO ŻARTY – CZĘSTO TAK GŁUPIE I TANDETNE,

▶ Bułgarski Pościkk to historia dwóch bułgarskich agen-

ŻE AŻ ŚMIESZNE, CZĘSTO BAWIĄCE DO ŁEZ.

tów, którzy obsesyjnie przeszukują wszystkich napotka-

▶ Minęło jednak parę lat, w których część ekipy Skurczu

nych ludzi celem odnalezienia skradzionego mikrofilmu,

zniknęła: część zajęła się karierą muzyczną, a Walaszek

na którym uwiecznione są kompromitujące ich wywiad

rozpoczął masową produkcję animacji. W międzyczasie

sceny. Każde spotkanie kończy się walką. Finalnie jednak

zmieniły się realia i technologie.

muszą rozprawić się z trójką zdrajców narodu i z trzema

Fani tęsknie wyglądali za jakimś video, które przypo-

syjamskimi braćmi bliźniakami bułgarskiego ambasado-

mniałoby dobrą koronną formę Skurczu w nieco odświe-

ra. Produkcja została wzbogacona o znakomitą animację

żonym wydaniu. Tak było jeszcze dwa lata temu, kiedy

upadającego samolotu i lecącego ufo.

to pojawił się pierwszy, prawdziwy serial GIT Produkcji

▶ Sum, tak zwany olimpijczyk to nieoczekiwany splot

(z udziałem starych, dobrych znajomych) Kaliber 200

losów dwóch miłośników wędkarstwa i dwóch rosyjskich

Volt (2010, reż. Bartosz Walaszek).

mafiosów. Jeden z wędkarzy ma również problemy

▶ Serial wszedł w Internet jak burza i stał się niekwe-

z apodyktyczną małżonką Krysią. Na szczególne uznanie

stionowanym hitem. Część z osiemnastu odcinków

zasługują sceny, w których mafiosi i wędkarze walczą

opowiada historię Tygrysa, płatnego zabójcy. Zanim

między sobą, oraz tytułowy sum. Bestia wykonana

jednak Tygrys postanawia zostać płatnym zabójcą, jest

z worków na śmieci przebija nawet legendarną, gumową

znanym muzykiem z bezkompromisowej kapeli disco

ośmiornicę z produkcji Eda Wooda. Niezwykle fachowe

polo. To jeden z duetu bracia Figo Fagot, konkretnie

są także retrospekcje.

– Fagot (Bartosz Walaszek). Figo (tajemniczy Piotr

▶ Sarnie Żniwo z kolei traktuje o tajemniczych sta-

Połać), młodszy brat, potajemnie studiuje, co jest jedną

tuetkach, w których posiadanie chcą wejść wszyscy,

z przyczyn konfliktów. Bracia przyrzekali nad świętym

najbardziej jednak dwóch szefów rywalizujących za sobą

obrazkiem, że nigdy nie rozpoczną wyższej edukacji.

mafii, którzy nawzajem zlecają na siebie morderstwa.

Pierwsze kilka odcinków opowiada ich historię, zabawne

Wynajmują w tym celu najemników, którymi są takie

perypetie i waśnie, a także tłumaczy, w jaki sposób

postacie jak na przykład: Wściekły Wąż czy Betonowy

powstają ich wielkie hity. Kaliber 200 Volt zachowuje

Mateusz. Przede wszystkim jednak w Sarnim Żniwie

poziom i klimat żartu znanego licznym fanom twórczości

ma miejsce scena pościgu, która jest chyba najlepszą

GIT Produkcji. Poza tym, że jest lepszy. Twórcy uciekają

tego typu sceną w historii polskiej kinematografii.

się do zatrudniania miejscowych pijaczków i inwestują

CECHĄ WSPÓLNĄ WSZYSTKICH FILMÓW SĄ KI-

w efekty specjalne. Wybuchy i demolka są na porządku

LOGRAMY DOKLEJANYCH WĄSÓW I HEKTOLITRY

dziennym. Pojawiają się także kosmici. Ujęcia są lepsze,

SZTUCZNEJ KRWI. NIE BRAKUJE W NICH SCEN

bardziej dopracowane, bogatsze są także dekoracje

29

30

MATEUSZ MAREK | NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE

i ciekawsze zdjęcia. Kaliber 200 Volt to prawdziwa uczta

odnoszą sukces komercyjny – można przypuszczać, że

zarówno dla konesera jak i amatora filmowej „żenady”.

to najbardziej spektakularny debiut tego roku. Jednak oprócz Braci istnieje ogromna scena twórczości mu-

RUNDA CZWARTA: MUZYCZNA PRZEPYCHANKA

zycznej, z jej własnymi tradycjami i legendami, która

▶ Najważniejsza jednak okazała się być muzyka.

również zaczyna radzić sobie coraz lepiej. O jej istnieniu

W Kalibrze teledyski do piosenek Braci Figo Fagot stano-

świadczą tysiące godzin materiałów nagranych przez

wiły część fabuły, a ich utwory czasem stanowiły tło mu-

wiele zespołów, w skład których zwykle wchodziło mniej

zyczne. Dzięki temu twórcy serialu osiągnęli być może

więcej to samo grono osób. Twórcy, którzy samodzielnie,

niezamierzony, lecz spektakularny efekt. Stopniowo,

bez wyraźnych wzorców, zapoczątkowali swoją nową

dzięki fanom serialu, fikcyjny zespół muzyczny został

jakość, styl i estetykę, konsekwentnie od lat prą do

powołany do rzeczywistości. Bracia zostali dosłow-

przodu, rosną w siłę i rozbudowują swoje kanały dys-

nie wyciągnięci z ekranu. Początkowo wycięte utwory

trybucji, a także stają się inspiracją dla wielu nowych,

pojawiły się, w ubogiej, serialowej formie, na Youtube.

młodych artystów. Spośród legend gatunku „żartcore”

Nacisk fanów jednak nie zmniejszył się i filmowi bracia

czy „debilcore” należy wymienić grupę TPN 25, założoną

Figo i Fagot, z ochotą weszli do studia po to, by nagrać

przez Krzysztofa Radzimskiego, znanego pod pseudo-

„najlepszą płytę disco, w rytmie polo”. W ten sposób

nimem Dr Yry – współtwórcy wspomnianego wcześniej

powstał wyjątkowy album Na bogatości. W czasach,

ZF Skurcz. Do niedawna w zespole na perkusji grywał

kiedy śmianie się z disco polo stało się już niemodne

nie kto inny, jak sam Bartosz Walaszek; od 2008 zastę-

i nieśmieszne, rekordy popularności zaczęły bić piosenki

puje go Patryk Szerle. Skład uzupełnia basista Marcin

o żonie, która zdradziła męża z Cyganem, o sprzedawcy

Rudowski – pseudonim „Rudy”, również znakomity aktor

hot dogów pod dyskoteką, a także inne utwory stworzo-

i komediant. Największe hity, które warto sprawdzić,

ne w myśl wysublimowanego pastiszu, z nawiązaniami

poznać czy przypomnieć, to utwory takie jak: Karate

do całej twórczości GIT Produkcji i okraszone zgrabnym

Pumo, Kanały lub YYY (konwulsje).

bitem z niedrogich syntezatorów. Na tym nie koniec, bo

TPN 25 w zeszłym roku obchodził swoje osiemnaste

płyta braci Figo Fagot, profesjonalnie nagrana i wydana

urodziny. Reaktywował się i intensywnie koncertu-

przez S.P. Records, wylądowała na sklepowych półkach.

je po Polsce. Plotka głosi, że od swojego wydawcy,

Co więcej, przez długi czas utrzymywała się na pierw-

Sławomira Pietrzaka z S.P. Records, TPN otrzymał na-

szym miejscu listy sprzedaży w rankingu Empiku. Sami

grodę „Kakaowej płyty”, za sprzedanie stu egzemplarzy

Bracia ruszyli w wielkie tournée po Polsce. Koncertowy

swojego albumu Słabo? Faktem jest jednak, że cały

repertuar uzupełnili kilkoma piosenkami, które pojawiły

nakład wynosił sto sztuk CD i sto pięćdziesiąt sztuk

się wcześniej chociażby w Kapitanie Bombie. Jak wynika

kaset. Materiał stał się przez to towarem poszukiwanym

z ich fanpage’a na facebooku, niektóre koncerty muszą

i pożądanym, skąd w 2010 roku powstała reedycja płyty

grać po dwa razy, jeden po drugim, w jednym klubie,

(z sześcioma dodatkowymi utworami).

bo jest tak wielu chętnych na bilety, że pierwsza tura

▶ Dzięki znajomości z wokalistą Kultu, w roku 1998 TPN

wyprzedaje się w zawrotnym tempie i fani skarżą się,

25 supportuje KNŻ i KULT, jak również w charakterze

że nie mogą dotrzeć na wymarzony koncert. Jak na

Z.F. Skurcz realizuje dla niego teledyski, chociażby do

gatunek muzyki, który reprezentują, Bracia Figo Fagot

Idę tam gdzie idę, z płyty 12 groszy. Ponadto członkowie

NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE | MATEUSZ MAREK

TPNu (i Skurczu) biorą udział w utworach wykonywanych

ze znanych filmów dogrywając do nich swoje absur-

przez Kazika takich jak Las Machinas De La Muerte,

dalne, surrealistyczne melorecytacje. Jak można prze-

Cztery Pokoje, Mars Napada. Potem Yry jeszcze razem

czytać w informacjach na jego profilu na facebooku, po

z Kazikiem zakłada projekt zatytułowany El Dupa, w ra-

podbiciu internetu, zaskoczony własną popularnością

mach którego wydano dwie płyty A pudle? (2000), Gra?

zaczął występować na żywo. Pojawił się również na

(2007), i jedno koncertowe DVD El Concerto i Duppa

płycie Gra? El Dupy, w utworze Czarny niewolnik. Z kolei

(2011). Kazik sympatyzował ze Skurczem i TPNem

premiera jego pierwszej oficjalnej płyty Tchnienie mocy

udzielając się również w ich filmowych produkcjach.

miała miejsce pierwszego kwietnia 2009 roku. Można

▶ Jako autonomiczne składy czy spontaniczne powołane

znaleźć na niej czternaście absurdalnych utworów, gdzie

grupy, których głównym zadaniem było zrobienie muzyki

w dwóch z nich gościnnie występuje Kazik Staszewski.

do któregoś z filmów, zespoły mnożyły się na potęgę.

Największymi hitami „Miszcza” są jednak zdecydowanie

Ponadto powstają zespoły inspirowane twórczością

Kleopatro, Kleopatro i Człowiek Widmo.

żenującą, kontynuatorzy gatunku.

▶ Artystą, którego należy wymienić jako absolutny fun-

WARTO POLECIĆ TAKIE PROJEKTY JAK NIEZRÓWNO-

dament dla całego zjawiska, jest Mirosław Jędras, sze-

WAŻONE I ABSURDALNE THE ANDRZEJS, W JEDNYM

rzej znany jako Zacier, lider kapeli pod tą samą nazwą.

STALI DOMU – CZYLI POEZJĘ ŚPIEWANĄ O KOS-

Jednym z jego pierwszych hitów, znanych i śpiewanych

MOSIE I WOJNIE, NUNCZAKI ORIENTU – KTÓRYCH

do tej pory, był utwór Odpad atomowy, którego cover

TEKSTY SĄ GŁÓWNIE O ROBOTACH I NINJA, NIECO

zrobił zarówno Kazik, jak i Elektryczne Gitary. Zacier

AMBITNIEJSZY W TEKSTACH I MUZYCE, BARDZIEJ

nieoficjalnie wydał około 10 płyt. Oficjalnie, za sprawą

METALOWY KABANOS, CZY CZERPIĄCE Z GWARY

S.P. Records, ukazały się albumy: Konfabulacje (2005),

ŚLĄSKIEJ – KRUPNIOKI. JAKO EMOCJONUJĄCY TE-

dzięki wydawnictwu Mystic Records – Masakra na

GOROCZNY DEBIUT MOŻNA WSKAZAĆ KRAKOWSKĄ

Wałbrzyskiej, czyli zbiór wesołych piosenek o miłości,

FORMACJĘ SIEĆ BURDELI PO WSIACH, Z CHARY-

tolerancji i wzajemnym poszanowaniu (2009), i ostatnia

ZMATYCZNYM WOKALISTĄ SZAFĄ – PSYCHOFANEM

płyta, Niedźwiedź Janusz i inne zwierzęta (2010). Zacier

TPNU, KTÓREJ UTWORY TRAKTUJĄ NA PRZYKŁAD

udzielał się również tworząc ścieżkę dźwiękową do fil-

O INWAZJI MAŁP NA PAKISTAN, CZY SOLIDNEJ BE-

mów Z.F. Skurcz, np do Suma zwanego Olimpijczykiem.

TONIARCE Z ŻELIWNYM WIEŃCEM.

Na co dzień pracuje jako lekarz w warszawskiej Klinice

Warto wymienić także „niezbyt muzykalny duet”

Nefrologii, Dializoterapii i Chorób Wewnętrznych. Od

– Burdelszaft i drugi projekt tych samych artystów:

2009 roku zmienił się skład grupy: do Zaciera dołączył Dr

Gandalf”s First Sexual Intercourse. Absolutnym ewene-

Yry i syn lidera zespołu, występujący pod pseudonimem,

mentem, którego koniecznie należy polecić, jest „Miszcz

Dj Mruffka. Zacier ma również swój zespół filmowy –

Pawarotti”, „Człowiek Widmo”, czyli The Syntetic – jedyny

Gruszka Szczepana.

twórca, który sam wytwarza efekt delay w swoim wokalu bez użycia żadnych dodatkowych sprzętów elektronicz-

RUNDA PIĄTA. WIELKI FINAŁ: ZBIOROWA MASAKRA

nych. Kosmiczno-syntetyczny Dariusz Pakuła, artysta

I SERIA PO ŻEBRACH

ze Świętochłowic, początkowo wykorzystywał cudze

▶ Zacier od pięciu lat jest organizatorem festiwa-

podkłady z różnych przebojów oraz ścieżki dźwiękowe

lu twórczości żenującej „Zacieralia”. W tym roku

31

32

MATEUSZ MAREK | NAJLEPSZĄ OBRONĄ JEST KARATE

spotkanie rozrosło się do dwóch dni. Wzrosła również

EPILOG PO BITWIE

frekwencja.

BILETY WYPRZEDAŁY SIĘ BARDZO SZYBKO, A CHĘT-

Zacieralia są kolejnym dowodem na to, że scena twór-

NI NIE MIEŚCILI SIĘ W KLUBIE. W TEGOROCZNEJ

czości żenującej ma się co najmniej dobrze i z pewnością

EDYCJI UDZIAŁ WZIĘŁY TAKIE GRUPY JAK GKS,

nie wolno jej bagatelizować ani pomijać.

SPEC, DNA, DRWALANONIM, EL DUPA, PŁONĄCA

Twórcy docierają do coraz poważniejszych form dystry-

PYTA NERONA, LE MOOR, CZY LEGENDARNY DR

bucji, zmienia się także ich zaplecze techniczne i moż-

HACKENBUSH. NIE BRAKŁO RÓWNIEŻ WCZEŚNIEJ

liwości finansowe. Nie rezygnują jednak ze swojego

WSPOMNIANYCH KLASYKÓW, TAKICH JAK TPN25,

poczucia humoru. Bartosz Walaszek przyznaje w jed-

BRACIA FIGO FAGOT CZY KABANOS.

nym z wywiadów, że planuje pełnometrażową, filmową

Na profilu wydarzenia na facebooku podaje się, że

wersję Kapitana Bomby. Nie tak dawno, bo pierwszego

sprzedało się około tysiąc biletów; mało tego, nie star-

czerwca bieżącego roku, premierę miała Twoja Stara

czyło ich dla wszystkich chętnych. Karnet na oba dni

Baśń (2012, reż. Łukasz Jedynasty), w której najbar-

kosztował 30zł i pokrywał tylko koszty amortyzacji

dziej zabawne było to, że film ten znalazł wydawcę do

imprezy. Zespoły występowały dla dobrej zabawy i idei.

niektórych kin w Polsce.

Koncertom towarzyszyły pokazy filmów. Uczestnicy mieli odpowiednie przebrania i imprezowe nakrycia

Od niedawna całość filmu dostępna jest w sieci zarówno

głowy w postaci garnków. Sam Zacier, w jednym ze

do ściągnięcia, jak i obejrzenia na Youtube.

swoich wpisów na facebookowym profilu wydarzenia, w ten sposób podsumowywał imprezę: „Były prawdziwe

Niebawem, w styczniu przyszłego roku, będzie mia-

gwiazdy, byli debiutanci, był rzetelny warsztat i zwykła

ła miejsce kolejna edycja Zacieraliów. Zaprzyjaźnieni

żenada. Jeśli ktoś przyszedł posłuchać muzyki, mógł

twórcy znaleźli też swój przyjazny kąt w pubie Barock,

poznać twórczość, jakiej darmo szukać w propozycjach

przy ul. Śniadeckich 17 w Warszawie, który od niedawna

przeciętnych stacji radiowych czy na rutynowych spę-

prowadzi Dr Yry. Na razie rosnąca publika działa na

dach estradowych. Jeśli ktoś przyszedł sobie poszaleć,

twórców bardzo motywująco, można więc zapewne

to też mu się, mniemam, udało, i to w nadmiarze. Była

spodziewać się kolejnych wybuchów. Najlepszą obroną

poezja i muzyka, był performance, kabaret, teatr, brud

jest karate.

uliczny, jarmark, bluźnierstwo, mordobicie i pijaństwo.

Takie właśnie mają być i są Zacieralia”. By zilustrować lepiej klimat imprezy posłużę się jeszcze jednym tym razem anonimowym cytatem z tegoż profilu „UWAGA! PO KONCERCIE ZUCHA KAZIKA NA ZACIERALIACH ZAGINĘŁA PŁASKORZEŹBA TWARZY STALINA Z ALUMINIUM. UCZCIWY ZNALAZCA PROSZONY JEST O ZWROT”.

33

Miejsce kobiet

w amerykańskim kinie niezależnym

p JUSTYNA MANIAK P

34

JUSTYNA MANIAK | MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM

Kino niezależne w Stanach Zjednoczonych „rodzi się”

tematykę2. Innymi znaczącymi reżyserkami były: Ida

na festiwalu w Sundance, stworzonym przez Roberta

Lupino (1918-1995), czołowa postać środowiska filmo-

Redforda. To właśnie tam odkrywa się debiutujących

wego Stanów Zjednoczonych lat pięćdziesiątych, oraz

reżyserów oraz nowe nurty w independent cinema.

Barbara Hammer (1939, –) której fabuły skupiały się

Podczas pierwszych edycji festiwalu dominowały fa-

na tematyce homoerotycznej. Działalność tej artystki

buły stworzone przez mężczyzn, jak na przykład Seks,

zaliczamy do Queer Cinema, czyli nurtu zajmującego

kłamstwa i kasety video (Sex, Lies and Videotape, 1989)

się problematyką „inności”3. Jedną z ważniejszych dla

Stevena Soderbergha, dzieła Jima Jarmusha, Spike’a Lee,

amerykańskiego kina niezależnego postaci była także

Johna Saylesa czy Gusa Van Santa. W tym filmowym

Julie Dash (1952, –): „Czarna reżyserka, feministka

światku znalazła się również nisza dla kobiet, które

i rzeczniczka wszelkiej Inności”4.

tworzyły w nurcie kina niezależnego aby móc przełamy-

▶ Wspomniane reżyserki stały się inspiracją dla przy-

wać tabu, mówić o ważnych dla nich doświadczeniach.

szłych pokoleń kobiet, które swoją filmową twórczość

Instytucja Redforda nastawiona na przełamywanie

przeniosły na grunt kina niezależnego.

stereotypów zaczęła także wspierać kobiecą twórczość,

Kobiece indie movies pomimo całej swojej różnorodności

promując ją poprzez ustanawianie na festiwalu tzw.

roku kobiet.

możemy opisywać jako jedną całość dlatego, że łączy je silna zależność z teoretycznym dorobkiem feminizmu,

Było tak na przykład w latach: 1989, 1991, 1993 i 2000 .

a w szczególności z feminizmem eksperymentalnym,

▶ Czy reżyserki zostały w taki sposób wyróżnione wy-

który akcentuje wartość kobiecego doświadczenia 5.

łącznie ze względu na swoją płeć, czy dlatego, że ich

Niektóre feministyczne teoretyczki stworzyły osobną

twórczość można odczytywać w kontekście pewnej cało-

kategorię aby opisać twórczość kobiet – jest nią „sztuka

ści, która jest odmienna od męskiej działalności filmowej?

feministyczna”. Zajmowała się tym szczególnie Griselda

Z pewnością kobiece indie movies wyróżniają się

Pollock, która definiując i uściślając ten termin, podkre-

wieloma charakterystycznymi cechami, które unie-

ślała polityczny efekt, jaki twórczość ta wywiera na oto-

możliwiają aktywność reżyserek w głównym nurcie,

czenie. Ważnym wskaźnikiem tej kategorii jest również,

dlatego też początki ich działalności wiążą się z un-

według Pollock, ingerencja w strukturę patriarchalną

dergroundowymi utworami – pierwsze, niezależne

oraz (...) dekonstrukcyjność, kwestionowanie podstaw

1

autorki tworzyły kino kreacyjne, które eksperymentowało z formą filmową. Jedną z ważniejszych postaci tego nurtu była Maya Deren (1917-1961), autorka filmu Sieci Południa (Meshes of the Afternoon, 1943).

Twórcze poszukiwania Mayi Deren stały się inspiracją dla reżyserek dążących do stosowania środków wyrazu nieużywanych w mainstreamowych produkcjach oraz pragnących poruszać w swoich utworach nowatorską 1 Christine Holmuld, Justin Watt, Contemporary American Independent Film: From The Margins To The Mainstream, London– New York: Routledge 2005, s. 204.

istniejących norm i wartości estetycznych oraz alternatywne możliwości obrazowania kobiecej tożsamości6.

Ze sztuką tą wiąże się także pojęcie „języka kobiet”, który wykrystalizował się w opozycji do patriarchalnego systemu 2 Małgorzata Radkiewicz, Władczynie spojrzenia. Teoria f ilmu a praktyka reżyserek i artystek, Kraków: Korporacja Ha!art 2010, s. 29.

3 Ibidem, s. 73 4 Małgorzata Radkiewicz, Reżyserki kina. Tradycja i współczesność, Kraków: Wydawnictwo Rabid 2005, s. 21.

5 Ibidem, s. 14.

6 Małgorzata Radkiewicz, W poszukiwaniu sposobu ekspresji.

O f ilmach Jane Campion i Sally Potter, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 40.

MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM | JUSTYNA MANIAK

językowego. Podczas gdy „męski język” opisać możemy

na stronę aktywną – męską, oraz bierną – kobiecą.

za pomocą określeń takich jak: „jedność”, „instrumental-

Przyjemność patrzenia w ich utworach nie należy do

ność” oraz „pojedynczość”, język kobiet scharakteryzować

mężczyzn, tak jak ma to miejsce w kinie głównego nurtu,

należy przy użyciu następujących terminów: „otwartość”,

gdzie kobiecie odbiera się prawo do jakiejkolwiek formy

„pluralizm”, „wieloznaczność” i „rozproszenie” .

dominacji10. W mainstreamowych fabułach kobieta

Kino kobiet stoi więc w opozycji do męskiej ekspresji

zostaje ograbiona z tożsamości oraz języka, nie może

filmowej na poziomie alternatywnej narracji, zmiany

wypowiadać się we własnym imieniu, uwzględniając

perspektywy opowiadania, a także przeformułowa-

osobiste, subiektywne przeżycia11, natomiast kino two-

nia patriarchalnych struktur zależności. Małgorzata

rzone przez reżyserki daje jej możliwość przewagi nad

Radkiewicz scharakteryzowała działalność tych

męskimi postaciami w wielu różnych kwestiach. Autorki

autorek pisząc:

amerykańskiego kina niezależnego dążą do zmiany

Niezależne produkcje kina kobiet przyczyniły się do plu-

w zakresie postrzegania swojej płci – przez sam język

podporządkowanego wyrażeniu kobiecej różnorodności.

hollywoodzkiego model reprezentacji kobiet12. Dążą one

rzenie nowych form reprezentacji, polemicznych wobec

własnej płci. Jak pisał Krzysztof Loska:

nowe sposoby patrzenia, odczytywania przeszłości (...) .

zu, autorki f ilmowe budują swoje historie, bazując na

7

ralizmu tematycznego, stylistycznego i ideologicznego,

opowiadania oraz obrazowania tworzą odmienny od

Celem wielokulturowej twórczości kobiet stało się two-

do ukazania autentycznych i realistycznych portretów

wcześniejszych stereotypów i przedstawień, promujących

Zrywając z realizmem i przezroczystością przeka-

8

Reżyserki indie movies w swoich filmach dążą do społecznego, obyczajowego i politycznego zaangażowania,

a tworzone przez nie kino opiera się głównie na krytyce istniejących w powszechnej świadomości i dykto-

punkcie widzenia kobiet, których doświadczenie, emocje, pragnienia i zainteresowania starają się ukazać za pomocą oryginalnej, subiektywnej estetyki przekazu13.

Przykładem filmu, który przełamuje stereotypowe

wanych przez kulturę wzorców tożsamości płciowej .

wzorce i czyni z kobiety najważniejszą postać, która

Koncentrują się one na przedstawianiu kobiety jako

kieruje akcją fabuły, jest Rzeka Ocalenia (Frozen River,

autonomicznej jednostki, wyłamującej się ze stereoty-

2008) reżyserki Courtney Hunt. Główną bohaterką tego

powych wyobrażeń płci żeńskiej ustanowionych przez

dzieła jest Ray Eddy (Melisa Leo), matka dwójki dzieci,

patriarchat. Amerykańskie twórczynie indie movies

która zmaga się z wieloma przeciwnościami losu. To

kreują zupełnie nowy model kobiecości. Cel ten re-

ona jest silnym ogniwem walczącym o przetrwanie dla

alizują nie tylko poprzez treść swoich utworów, ale

swojej rodziny – mężczyzna okazuję się słaby, ucieka

również przez samą formę filmową. W ich dziełach

i zostawia swoje dzieci na pastwę losu. Courtney Hunt

kadry są zdominowane przez kobiece postaci – to one

pokazuje nam wielowymiarową kobiecość bohaterki,

są głównymi bohaterkami, również w sferze wizualnej.

nie jest ona tylko czułą, kochającą matką, ale także

Reżyserki dekonstruują patriarchalny, binarny podział

silną osobowością, która podejmuje wielkie ryzyko, by

Ibidem, s. 21.

Małgorzata Radkiewicz, Władczynie spojrzenia. Teoria f ilmu a praktyka reżyserek i artystek, Kraków: Korporacja Ha!art 2010, s. 31.

9 Ibidem, s. 111.

Ibidem, s. 31.

Krzysztof Loska, Kobieta i kino - kilka uwag o feministycznej teorii f ilmu [w:] „Kwartalnik Filmowy” 1999, nr 25, s. 29.

12 Ibidem, s. 11.

13 Ibidem, s. 45.

9

7 8

10 11

35

36

JUSTYNA MANIAK | MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM

▶ Zachowanie bohaterki Rzeki Ocalenia przełamuje stereotypowy wzorzec kobiecości ustalony przez patriarchat.

Ray Eddy (Melissa Leo) walczy o przetrwanie dla swojej rodziny, ponieważ mąż uciekł od niej i dwójki ich dzieci. utrzymać rodzinę – w mainstreamowych produkcjach ta

wieloaspektowo, podkreślając ważność ich życiowych

rola należy wyłącznie do mężczyzn. Reżyserka stworzyła

doświadczeń – czego nie można zaobserwować w kinie

postać, której zachowanie jest polemiką z binarnym

mainstreamowym, marginalizującym te problemy.

podziałem na męskie oraz kobiece cechy, stworzonym

Niezależne autorki często poruszają problematykę ko-

przez system patriarchalny. Courtney Hunt swoją bo-

biecego ciała i seksualności, zaznaczając, że ze względu

haterkę ujęła podmiotowo – Ray Eddy kieruje filmową

na własną fizjonomię kobiety stają się przedmiotem

akcją, jest postacią aktywną, sprawczynią zdarzeń.

męskich spojrzeń, manipulacji oraz wykorzystywania.

Reżyserka przełamała mechanizm „podglądactwa”

14

Reżyserki akcentują proces kształtowania się kobiecej

poprzez uczynienie z kobiety strony czynnej, która

osobowości w wyniku doświadczenia własnego ciała –

determinuje fabułę.

nie uniformizują go, ale podkreślają jego wyjątkowość

Wizerunki postaci kobiecych w filmach amerykańskich

oraz indywidualność.

reżyserek niezależnych są szczerymi, autentycznymi

▶ Tematykę tę poruszyła Nancy Savoca, która wraz

przedstawieniami dlatego, że pokazywane są z żeńskiej

z Cher zrealizowała film Gdyby ściany mogły mówić (If

perspektywy. Twórczynie pokazują postaci kobiece

These Walls Could Talk, 1996). Fabuła ta dotyczy ważnej dla kobiet kwestii macierzyństwa. Autorki przełamują

Laura Mulvey, Przyjemność wzrokowa a kino narracyjne [w:] Kamil Kuc, Lary Thompson (red.), Laura Mulvey. Do utraty wzroku. Wybór tekstów, Kraków–Warszawa: Korporacja Ha!art 2010, s. 47.

14

tabu związane z tym tematem, pokazują presję społeczną, która często determinuje zachowanie kobiet.

MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM | JUSTYNA MANIAK

▶ Nastoletnia Stephenie (Amber Tablyn) opuszcza mury sądu – została oskarżona o morderstwo własnego dziecka, jednak dopiero po wielu sesjach z psychologiem tragedia ta zostaje wyjaśniona.

Film ukazuje problem aborcji wieloaspektowo, podkre-

Film Nancy Savoca stoi w opozycji do takiego sposobu

śla indywidualność takiego doświadczenia. Reżyserka

przedstawiania tematyki macierzyństwa, jest głosem

akcentuje jak silnie wpływa ono na kształt kobiecej

o dopuszczenie do świadomości różnych perspektyw.

osobowości, jak bardzo potrafi determinować jej przy-

Reżyserka bez moralizatorstwa opowiada się za prawem

szłe życie. Niewątpliwie doświadczenie macierzyństwa

każdej kobiety do kontroli narodzin.

stanowi intymne przeżycie dla kobiet, dlatego też tylko

▶ Kwestię ciąży porusza w swoim filmie również Hilary

kobieta-reżyser jest w stanie ukazać ten temat w spo-

Brougher. Przypadek Stephanie Daley (Stephenie Daley,

sób autentyczny, pokazując związane z nim problemy.

2006), opisuje losy nastolatki Steph (Amber Tablyn),

Gdyby ściany mogły mówić to dzieło, które przerywa

która podczas obozu sportowego rodzi martwe dziecko.

zmowę milczenia dotyczącą tej sfery ludzkiego życia.

Sytuacja ta jest jednak bardzo niejednoznaczna, podczas

Może dla wielu być obrazem kontrowersyjnym, gdyż

rozmów z psycholog Lidią (Tilda Swinton), która jest

w filmach głównego nurtu bohaterki nie mają takich

w ciąży, jednak zmaga się z traumą poronienia, obie

wątpliwości i rozterek. Funkcjonuje w nich zupełnie

kobiety próbują ustalić dokładny przebieg wydarzeń.

odmienny model kobiecości – wzorzec, który określa, że

Dzieło Hillary Brougher nie ma oczywistego przesłania.

każda kobieta realizować się może jedynie jako matka,

Pokazuje najbardziej intymne doświadczenie bycia

kochająca własne dzieci i bez reszty się im poświęcająca.

37

38

JUSTYNA MANIAK | MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM

kobietą, które może być odbierane w różny sposób, oraz

wykorzystywać się mężczyznom, bo tylko dzięki temu

skomplikowane emocje z nim związane.

czuje się dowartościowana16.

Reżyserka z kobiecej perspektywy przedstawia historię

Laurie Collyer zwraca uwagę na niską pozycję kobiety

dwóch bohaterek, nie osądzając ich, ale próbując jedynie

w patriarchalnej kulturze – pokazuje, że nie tylko sama

ułatwić nam zrozumienie sytuacji, w jakiej się znalazły.

bohaterka daje się wykorzystywać przez mężczyzn,

Hillary Brougher pokazuje również, że kobiecy świat

ale że również oni wymuszają na kobiecie uległość.

jest niedostępny dla mężczyzn – nie potrafią wejść

Bohaterowie filmu uważają, że mają prawo do takich

w położenie płci przeciwnej.

roszczeń wobec płci przeciwnej – dzieje się tak dzięki

Amerykańskie reżyserki indie movies w swoich utworach

ideologii patriarchatu, która daje mężczyznom pozwo-

zwracają szczególną uwagę na kobiecą cielesność, która

lenie na dominację nad kobietą.

w patriarchalnej kulturze jest obwarowana licznymi

Do podobnych konkluzji dochodzi w filmie Hounddog

anachronizmami. Joanna Tokarska-Bakir przytacza

(2007, reż. Deborah Kampmeier), który opowiada historię

wypowiedź Karen Blixen, mówiącej, że:

dwunastoletniej Lewellen (Dakota Fanning) zgwałconej

(...) kobiety uważa się za stworzenia bardziej seksualne

przez starszego chłopaka. Reżyserka pokazuje tę samą

seksualnego, honor kobiety dotyczy wyłącznie seksu .

kobiet, które nie jest negatywnie oceniane przez spo-

W tematykę doświadczeń własnej seksualności wpi-

łeczeństwo, a szczególnie przez mężczyzn, gdyż oni

suje się film Laurie Collyer pt. Sherrybaby z 2006 roku,

uzurpują sobie wręcz do tego prawo.

w którym główną postać odgrywa Maggie Gyllenhaal.

▶ Kwestia przedmiotowego traktowania kobiecej sek-

Aktorka wciela się w postać Sherry, kobiety zmagającej

sualności jest często poruszana przez amerykańskie

się z wieloma trudami życia – nałogiem narkotykowym,

reżyserki indie movies – także Marianna Palka w fil-

niż ludzkie. Moralność kobiety rozumie się jako coś czysto 15

samotnością oraz niezrozumieniem przez rodzinę.

sytuację co Laurie Collyer – seksualne wykorzystywanie

mie Good Dick z roku 2008 opowiada losy bohaterki

Jak się później dowiadujemy, wszystkie jej złe życiowe

(Marianna Palka), która w dzieciństwie doświadczyła

wybory są skutkiem traumy z dzieciństwa, bohaterka

molestowania, co wpływa na jej bardzo instrumentalne

była bowiem molestowana przez swojego ojca. Laurie

podejście do seksu i strach przed zaangażowaniem się

Collyer pokazuje jak to doświadczenie ukształtowało

w emocjonalny związek. Film Good Dick jest ważną

Sherry, a szczególnie jak wpłynęło na jej stosunek do

fabułą w nurcie kobiecego kina niezależnego również

swojej cielesności. Kobieta traktuje siebie przedmio-

dlatego, że pokazuje bohaterkę, która świadoma własnej

towo, wykorzystuje swoją atrakcyjność aby manipu-

seksualności w dorosłym życiu sama decyduje o swojej

lować ludźmi, skutkiem czego doświadcza ciągłego

sferze intymnej.

poniżenia ze strony innych. Bohaterka zachowuje się

Ogląda filmy pornograficzne, które dostarczają jej satys-

w sposób destruktywny, tak naprawdę sama nisz-

fakcji seksualnej, masturbuje się – te kwestie w męskich

czy swoje nadzieje na lepsze życie. Sherry pozwala

filmach mainstreamowych „zarezerwowane” są dla męskich bohaterów. Reżyserka w bardzo eufemiczny sposób porusza w filmie kwestię seksualności młodej

http://www.mojeopinie.pl/z_czym_zjesc_kino_kobiece_,3,1228387378 (10.02.2011) 15

http://blog.moviefone.com/2006/01/21/ sundance-reviews-sherrybaby/ (25.03.2011) 16

MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM | JUSTYNA MANIAK

▶ Bohaterka filmu Good Dick ma problemy w nawiązywaniu emocjonalnych relacji z mężczyznami. dziewczyny – o zagadnieniu tym wciąż milczy kino głównego nurtu, gdyż jak pisała Laura Mulvey:

Żeńska seksualność, a także to, co kobiece w seksu-

alności męskiej, jawi się jako trudny i potencjalnie

nieprzyswajalny element, tłumiony lub eksplodujący w neurotycznym symptomie .

17

z męskiego nieświadomego, do jego lęków i fantazji18.

Laura Mulvey, pisząc o represyjności patriarchalnego modelu kultury odwoływała się do postulatów Julii Kristevy, która wymieniła poszczególne etapy przełamywania tej tradycji. Projektując przyszłe zmiany w tej kwestii pisała, że: „Kolejnym krokiem, z perspektywy

▶ Dlatego też tak mało powstaje filmów poruszających

feministycznej, byłoby wyjście poza niemą kobietę,

sferę seksu bez żadnego uproszczenia.

znaczącego »innego« w systemie patriarchalnym, do

Można zaryzykować stwierdzenie, że dokonanie tego

miejsca, w którym kobiety mogą mówić we własnym

jest możliwe wyłącznie przez filmowca-kobietę, która

imieniu, poza definicją »kobiecości« ustaloną przez

potrafi z perspektywy własnej płci przedstawić to zja-

patriarchat, do poetyckiego języka stworzonego także

wisko, dlatego że:

przez kobiety i ich rozumienie”19.

(...) wizerunek kobiety w patriarchalnej reprezentacji

▶ Można powiedzieć, że przytoczone przeze mnie fa-

odsyła przede wszystkim do skojarzeń wypływających

buły są przykładem twórczości, która pozwala kobiecie mówić o swoich doświadczeniach własnym językiem

17 Laura Mulvey, Przyjemność wzrokowa a kino narracyjne [w:] Kamil Kuc; Lary Thompson (red.), Laura Mulvey.

Do utraty wzroku. Wybór tekstów, Kraków –Warszawa: Korporacja Ha!art 2010, s. 74.

18 19

Ibidem, s. 74.

Ibidem, s. 73.

39

40

JUSTYNA MANIAK | MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM

▶ Teena Brandon (Hilary Swank) ukrywa swoją prawdziwą płeć, zmienia tożsamość i przeprowadza się do miasteczka – dzięki temu dzieła te są autentycznym obrazem

Bohaterami swoich dzieł czynią osoby kochające ina-

tej płci.

czej, mniejszości etniczne oraz inne, borykające się

Reżyserki kina niezależnego ze Stanów Zjednoczonych

z odrzuceniem, postaci. Filmy niektórych reżyserek

w swoich filmach często poruszają tematykę mniej-

przybierają transgenderowy charakter, który polega

szości seksualnych oraz innych, dyskryminowanych

na akcentowaniu kategorii negującej, obowiązujące

i izolowanych grup społecznych. Ich dzieła stanowią

kulturowo normy oraz modele kobiecości i męskości20.

istotny głos w sprawie wyzyskiwania oraz poniżania

▶ Jednym z bardziej znaczących filmów niezależnych

wszystkich osób umieszczanych na marginesie – utwo-

dotykających problematyki „inności” jest obraz Kimberly

ry te traktować można jako protest, sprzeciw wobec

Peirce Nie czas na łzy (Boys Don’t Cry) zrealizowany

wszelkiej segregacji i wartościowania ludzi. W filmach

w 1999 roku. Film opowiada niezwykłą historię Teeny

reżyserek indie movies ze Stanów Zjednoczonych obraz

Brandon (w tej roli Hilary Swank), która ukrywa swo-

homoseksualistów jest rzeczywistym portretem wy-

ją kobiecość, aby prowadzić życie jako mężczyzna.

kluczanych z filmowego dyskursu osób. To właśnie

Bohaterka przyjmuje imię Brandon i w małym mia-

te autorki wprowadziły na ekrany lesbijskie postaci,

steczku Falls City próbuje rozpocząć nowe, szczęśliwe

które stały się głównymi bohaterkami ich utworów,

życie. Zakochuje się w kobiecie, przyjaźni z nowymi

przełamując przez to tradycyjny rodzaj opowiadania.

kolegami, jednak jej szczęście nie trwa długo. Finał

Część amerykańskich twórczyń independent cinema z pewnością możemy nazwać rzeczniczkami „inności”.

20 Małgorzata Radkiewicz, Władczynie spojrzenia. Teoria f ilmu a praktyka reżyserek i artystek, Kraków: Korporacja Ha!art 2010, s. 137.

MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM | JUSTYNA MANIAK

tej historii kończy się tragicznie – bohaterka zostaje

opowieścią o niebezpieczeństwie wynikającym z braku

brutalnie zgwałcona i zamordowana.

tolerancji. Zygmunt Kałużyński uważa, że:

▶ Bohaterka Nie czas na łzy nie jest postacią jedno-

Przesłanie f ilmu jest niesłychanie humanistyczne, bo

znaczną, dającą się łatwo scharakteryzować. Maria Kornatowska nazywa Teenę mitomanką, ponieważ zmyśla ona swój życiorys oraz płeć i żyje według wymy-

pokazuje ludzi w takiej ich różnorodności, w jakiej rzeczywiście istnieje26.

Tematykę lesbijską poruszają także filmy takie jak:

ślonego przez siebie scenariusza . Autorka określa rów-

Wszystko w porządku (The Kids Are Allright, 2010, reż.

nież bohaterkę produktem społeczeństwa-spektaklu,

Lisa Cholodenko) oraz Gdyby ściany mogły mówić II (If

którym staje się poprzez wcielenie w inną, stworzoną

These Walls Could Talk II) zrealizowany w 2000 roku

na wzór seriali rolę . Ciężko zaszufladkować Teenę jako

przez Jane Anderson, Anne Heche oraz Marthe Coolidge.

lesbijkę lub transseksualistkę, problem jest bowiem

Filmy te w autentyczny sposób pokazują kobiecą miłość,

dużo głębszy. Niektórzy krytycy, jak na przykład Andrzej

bez żadnych uproszczeń oraz krzywdzących stereoty-

Kołodyński uważają, że odrzuca ona swoją płeć, aby

pów; często są tworzone z perspektywy kobiet, które

być po stronie mężczyzn, którzy mają więcej władzy

również są lesbijkami, stąd ich dzieła są prawdziwym

i możliwości od kobiet .

obrazem homoseksualnej miłości.

Autor pisze w swoim artykule, że:

▶ Grupą, wokół której również narosło mnóstwo ste-

Teena buntowała się przeciwko pozycji kobiety w świecie

reotypów, zarówno w życiu, jak i w filmowym dys-

na rolę wymagającą bierności oraz podporządkowania .

lat siedemdziesiątych była prawie nieobecna w ame-

Bohaterka w wyniku kryzysu tożsamości odrzuca wszel-

rykańskiej kinematografii27. Pierwszą z kobiet, która

kie cechy, które uważane są za typowo kobiece – nie

walczyła o obecność czarnoskórych na ekranach, była

tylko zmienia swój wygląd, ale również przyjmuje cha-

wspomniana na samym początku Julia Dash. Tworzyła

rakterystyczne dla mężczyzn typy zachowania. Za swoje

ona filmy przeciwstawiające się podmiotowemu trak-

marzenia i odwagę by stać się innym człowiekiem płaci

towaniu czarnych kobiet, które w twórczości białych

jednak ogromną cenę .

mężczyzn funkcjonowały wyłącznie jako seksualne

Reżyserka w brutalny sposób pokazuje jakie mogą być

„byty” – nierzadko grały rolę prostytutek28. Julie Dash

konsekwencję trwania przy stereotypach oraz bra-

w swojej działalności reżyserskiej kładła duży nacisk

ku tolerancji dla wszelkiej „inności”. Kimberly Peirce

na powierzchowne traktowanie czarnych kobiet, czego

przedstawia ludzi, którzy ślepo trzymają się ustanowio-

dowód dawała w licznych wywiadach, gdzie zaznaczała,

nych zasad i są agresywni wobec kogoś, kto nie pasuje

że bariera koloru skóry musi zostać formalnie przekro-

do żadnego schematu. Film ten jest więc uniwersalną

czona przez czarne reżyserki29.

21 Maria Kornatowska, Uwodziciel znikąd [w:] „Kino” 2004, nr 2, s. 21.

22 Ibidem, s. 21.

23 Andrzej Kołodyński, Niepokój ciała i ducha [w:] „Film” 2000, nr 4, s. 81.

24 Ibidem, s. 81.

25 Katarzyna Noel, Dziewczyna czy chłopak [w:] „Film” 2000, nr 5, s. 109.

26 Zygmunt Kałużyński; Tomasz Raczek, Zabójcza moralność [w:] „Wprost” 2000, nr 25, s. 108.

27 Andrzej Pitrus, Porzucone znaczenia, Kraków: Wydawnictwo Rabid 2010, s. 243.

28 Victoria Brownworth, Judith Reading, Film Fatales: Independent Women Directors, Seattle: Seal Press 1997, s. 193 29 Ibidem, s. 191.

21

22

23

zdominowanym przez mężczyzn. Nie chciała się zgodzić 24

25

kursie, jest społeczność Afroamerykanów, która do

41

42

JUSTYNA MANIAK | MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM

▶ Bohaterowie filmu Zapada noc pomimo zmiany ustroju politycznego wciąż walczą z dyskryminacją ze względu na kolor skóry. Ciążą na nich wydarzenia dawnych lat, kiedy walczyli za własne prawa, często podporządkowując tej walce całe życie. ▶ Współcześnie sytuacja czarnoskórych Amerykanów

Reżyserka przedstawia życie czarnoskórych mieszkań-

w kinematografii USA uległa poprawie, jednak wciąż

ców Ameryki, którzy traktowani są z pogardą, nawet ze

przedstawiani są oni bardzo stereotypowo. Ich pozy-

strony policji doświadczając poniżenia, z góry uważani

cję w świecie filmu starają się zmienić reżyserki indie

za przestępców. Fragmenty fabuły Zapada noc, podczas

movies, zmieniając reprezentację tych osób poprzez

których widzimy losy bohaterów, są często przerywane

nadanie tym bohaterom większego znaczenia dla prze-

przez urywki dokumentalnych filmów oraz zdjęć, uka-

biegu fabuły.

zujących demonstracje czarnoskórych rebeliantów czy

Przykładem takiej twórczości jest debiutancki film

też pogrzebów osób poległych za „sprawę”. Głównym

Zapada noc (Night Catches Us), zrealizowany w roku

przekazem utworu debiutującej reżyserki jest więc

2010 przez Tanyę Hamilton. Opowiada on o małej spo-

przytoczenie historycznych zmagań Afroamerykanów

łeczności Afroamerykanów zamieszkujących Filadelfię

o emancypację dla własnej społeczności.

w latach siedemdziesiątych. Pokazuje ich problemy,

▶ Zapada noc to film będący manifestem równoupraw-

zmagania ze społeczną nierównością, kłopoty związane

nienia tej społeczności. Podkreśla on, że problema-

z odnalezieniem się w niesprzyjającej rzeczywistości.

tyka ta jest ciągle aktualna i pomimo licznych zmian

MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM | JUSTYNA MANIAK

wciąż można doszukać się nierównego traktowania

na kanwę filmu. Kluczowe dla niego było pytanie: „Po

Afroamerykanów, chociażby w kinie głównego nurtu.

co pisać?”. Rozdzielił od siebie dwa pojęcia, a miano-

Indie movies reżyserek z USA pokazują prawdziwą

wicie „estetę” i „pisarza”31. Pierwszy termin odnosi się

różnorodność amerykańskiego społeczeństwa. Kobiety

do autora, który skupia się na samym słowie, drugi

dążą do ukazania szczerego portretu osób wykluczanych

natomiast dotyczy osoby, której pisarstwo „zanurzone”

z publicznego dyskursu. Sytuacja mniejszości w kinie

jest w rzeczywistości społecznej. Jean-Paul Sartre, cha-

mainstreamowym powoli się zmienia, lecz wciąż obo-

rakteryzując działalność zaangażowanego twórcy pisał:

wiązuje w nich bardzo stereotypowy obraz.

Pisarz ma za zadanie wyposażać społeczeństwo w któ-

▶ Przytoczone przeze mnie fabuły pokazują, że amerykańskie kobiece kino niezależne możemy analizować jako całość, której wspólnym mianownikiem jest radykalny charakter pod względem politycznym, estetycz-

rym żyje w świadomość nieszczęśliwą – przedstawiać

mu jego obraz nawołując, aby uznało go ono za swój, bądź, jeśli się z nim nie zgadza, aby się zmieniło32.

Najważniejszą cechą pisarza według filozofa jest zaj-

nym i obyczajowym. Kobiety ze Stanów Zjednoczonych

mowanie przez twórcę pewnej postawy w stosunku do

tworzą utwory, które mają na celu nie tylko opis, ale tak-

świata – opisywanie, komentowanie go, wskazywanie

że krytykę zastanej rzeczywistości. W swoich dziełach

na istniejące w nim nieprawidłowości oraz pokazywanie

reżyserki wskazują na represyjność systemu patriar-

społeczeństwu jego wad z myślą o ich zmianie. Maurice

chalnego, który szczególnie ogranicza funkcjonowanie

Blanchot również podkreślał ten aspekt twórczości

kobiet. Potępiają narzucane przez kulturę i powielane

literackiej, wskazując, że pisarz tworzy w świecie – jego

w kinie stereotypy – skostniałe schematy oraz margi-

działalność jest więc interwencją, wkroczeniem w rze-

nalizację ludzi, dlatego o twórczości tych reżyserek mo-

czywistość w celu jej zmiany33.

żemy mówić w kontekście sztuki zaangażowanej, której

▶ Powyższe rozważania filozofów możemy odnieść do

definicję zaproponował myśliciel Szkoły Frankfurckiej

twórczości amerykańskich reżyserek kina niezależnego.

Max Horkheimer:

Twórczynie charakteryzują się cechami przypisywanymi

(...) o ile tradycyjny badacz sytuuje siebie na zewnątrz

zaangażowanym pisarzom – interpretują świat, pokazu-

ny ma pełną świadomość bycia „wewnątrz”, postrzega

w istotnych dla niego kwestiach. Amerykańskie reży-

społecznych jako jeden z ich elementów .

stanowisko wobec zjawisk społeczno-politycznych34.

badanej rzeczywistości społecznej, o tyle badacz krytycz-

ją jego prawdziwe oblicze, uświadamiają społeczeństwo

siebie i swoje badania w kontekście przygodnych relacji

serki poprzez swoje utwory przekazują indywidualne

30

Reżyserki indie movies ze Stanów Zjednoczonych two-

W powyższej pracy opisałam filmy realizowane od roku

rzą takie właśnie filmy – związane z rzeczywistością

1994, aż do najbardziej współczesnych fabuł. Reżyserskie

i z człowiekiem. Autorki krytycznie ustosunkowują się

dokonania artystek tworzących w tym czasie zaliczyć

do świata, nie są obojętne na ludzką krzywdę, niesprawiedliwość czy wyzysk.

Jean-Paul Sartre zajmował się kwestią zaangażowania w literaturze, jego rozważania możemy jednak przenieść 30

http:// www.racjonalista.pl/kk.php./s,6776 (14.04.2011)

31 Marek Kwiek, Dylematy tożsamości. Wokół autowizerunku f ilozofa w powojennej myśli francuskiej, Poznań: Wydawnictwo Naukowe Instytutu Filozofii UAM 1999, s. 141.

32 Ibidem, s. 146.

33 Ibidem, s. 154.

34 http://www.charnas.pl/litera.php?subaction=showfull &id=1183413696&archive=&start_from=&ucat=12 & (13.05.2011).

43

44

JUSTYNA MANIAK | MIEJSCE KOBIET W AMERYKAŃSKIM KINIE NIEZALEŻNYM

możemy do dekady „wielokulturowych filmów kobiet”35.

Małgorzata Radkiewicz przytacza ten termin zaczerpnięty od E. Ann Kaplan, która pisała, że:

W miejsce unif ikacji i jednorodności kobiet pojawiło się założenie, że „nie ma jednego, lecz wiele ››my‹‹(...)36.

▶ Filmową aktywność omawianych artystek bez wątpie-

▶ GDYBY ŚCIANY MOGŁY MÓWIĆ (If These Walls Could Talk, 1996), reż. Cher; Nancy Savoca, prod. Martin Ganz, scen. Marlene King, Nancy Savoca, zdj. Bobby Bukowski, Ellen Kuras, John Stanier, muz.

Cliff Edelman, w rolach głównych: Demi Moore (Claire Donnelly), Shirley Knight (Mary Donnelly), Sissy Spacek (Barbara Barrows), Cher (Dr. Beth Thompson), Anne Heche (Christine Cullen).

▶ GOOD DICK, 2008, reż. Marianna Palka, prod. Jennifer Dubin,

wencyjnym – dążą one bowiem do poszerzenia ludzkiej

scen. Marianna Palka, zdj. Andre Lascaris, muz. Jared Nelson Smith, w rolach głównych: Marianna Palka, Jason Ritter, Eric Edelsten (Eric), Mark Webber (Derek).

świadomości37, pokazują wielowymiarowość problemów

▶

nia nazwać możemy twórczością o charakterze inter-

reżyserki kina niezależnego w swojej działalności fil-

HOUNDDOG, 2007, reż Deborah Kampmeier, prod. Stacey Bacula, scen. Deborah Kampmeier, zdj. Jim Denault, muz. Gisburg, w rolach głównych: Dakota Fanning (Lewellen), Cody Hanford (Buddy), Piper Laurie (Babcie Lewellen).

mowej zastępują jednorodność narracji pluralizmem

▶ NIE CZAS NA ŁZY (Boys Don’t Cry, 1999), reż. Kimberly Peirce,

społecznych, także psychologicznych38. Amerykańskie

i różnorodnością. Ich fabuły „reorganizują struktury narracyjne, by stały się nośnikiem nowych znaczeń”39.

Powyższe przykłady i rozważania pokazują, że kobiece amerykańskie kino niezależne jest zasadniczo różne od

prod. John Hart, scen. Kimberly Peirce, Andy Bienen, zdj. Jim Denault, muz. Nathan Larson, w rolach głównych Hilary Swank (Teena Brandon), Chloë Sevigny (Lane), Jeannetta Arnette (mama Lane), Rob Campbell (Brian).

▶ PRZYPADEK STEPHENIE DALEY (Stephenie Daley, 2006), reż.

całość. Reżyserki w swoich filmach podejmują często

Hilary Brougher, prod. Sean Costello, scen. Hilary Brougher, zdj.

David Rush Morrison, muz. David Mansfield, w rolach głównych: Amber Tamblyn (Stephanie), Tilda Swinton (Lydia), Timothy Hutton ( Paul – mąż Lydii).

podobne tematy, dotyczące swoistej dla kobiet tematyki,

▶

męskiej aktywności filmowej oraz że stanowi spójną

ale także wykraczają poza te wątki, poszerzając zakres swoich zainteresowań o inne grupy społeczne, które są marginalizowane w publicznym dyskursie. Przyglądają się im w wielu aspektach, dopuszczają wielość narracji, tworząc filmy ukazujące prawdziwy obraz wszystkich postaci, które w kinie głównego nurtu „obrosły” schematami i stereotypami.

NOTATKI O FILMACH:

35 Małgorzata Radkiewicz, Władczynie spojrzenia. Teoria f ilmu a praktyka reżyserek i artystek, Kraków: Korporacja Ha!art 2010, s. 29.

36 Ibidem, s. 9.

37 Ibidem, s. 10.

38 Ibidem, s. 45.

39 Ibidem, s. 149.

RZEKA OCALENIA (Frozen River, 2008), reż. Courntey Hunt, prod. Charles S. Cohen, scen. Courtney Hunt, zdj. Reed Morano, muz. Peter Golub, w rolach głównych: Melissa Leo (Ray Eddy), Misty Upham (Lila Littlewolf), Charlie McDermott (T.J.), James Reilly (Ricky).

▶ SHERRYBABY, 2006, reż. Laurie Collyer, prod. Jeb Brody, scen.

Laurie Collyer. zdj. Russell Lee Fine, muz. Jack Livesey, w rolach głównych: Maggie Gyllenhaal (Sherry Swanson), Michelle Hurst (Dorothy Washington), Giancarlo Esposito (Oficer Hernandez).

▶ ZAPADA NOC (Night Catches Us, 2010), reż. Tanya Hamilton,

prod. Sean Costello, scen. Tanya Hamilton, zdj. David Tumblety, muz. Tom Paul, w rolach głównych: Anthony Mackie (Marcus Washington), Kerry Washington (Patricia Wilson), Wendell Pierce (David Gordon), Jamie Hector (‚DoRight’ Miller).

p

P P P

GRY LOSOWE | JOANNA DZIWAK

P p r P LOSOWEP p p

p

p

GRY

Joanna Dziwak

45

46

JOANNA DZIWAK | GRY LOSOWE

Czy często czujesz się jak reprezentacja Polski w piłce

od ciebie, ale za to ma trochę więcej szczęścia w grach

nożnej: wszystko wskazuje, że tym razem na pewno ci

losowych?

się uda, a ty przegrywasz na własnym boisku?

Czy często masz ochotę zamknąć się w piwnicy i tam

Czy w dzieciństwie pod choinką znajdowałeś zawsze

pozostać? Jaki element pozostawania w piwnicy naj-

nie ten prezent, na który najbardziej czekałeś?

bardziej cię kręci? Nic ci tam nie grozi? Nie może być

Czy jako mała dziewczynka przeżyłaś rozczarowanie

gorzej? Myszy i przetwory na zimę?

zdejmując spodnie lalce Ken?

Czy interesują się tobą i pragną wchodzić z tobą w in-

Czy to doświadczenie powtarzało się później wielokrot-

terakcje głównie osoby o poglądach prawicowych, mimo

nie w twoim dorosłym życiu?

że jawnie nie cierpisz osób o poglądach prawicowych?

Czy kontrola biletów w komunikacji miejskiej następuje

Czy, gardząc sobą, próbujesz czasem znaleźć wspólny

zawsze w ten dzień, kiedy akurat nie kupiłeś biletu, bo

język z osobami o poglądach prawicowych, co kończy

wszystkie drobne w porywie wielkoduszności i chęci

się jeszcze większym fiaskiem?

bycia choć trochę jak Angelina Jolie, Brad Pitt i Anna

Czy, gardząc sobą, rezygnujesz ze znalezienia wspólnego

Dymna w jednym, oddałeś żebrzącemu żulowi?

języka z kimkolwiek?

Czy ów żul spojrzał na ciebie z subtelnym wyrzutem,

Czy często rozważasz kwestię istnienia życia na innych

ponieważ w głębi serca liczył na wyższy datek?

planetach? Czy twoim ulubionym bohaterem filmowym

Czy gryziony wyrzutami sumienia zwolniłeś kroku, spóź-

jest E.T.?

niając się w rezultacie na autobus?

Czy wiesz, co twój ulubiony bohater filmowy mówi

Czy od najmłodszych lat miałeś pecha w grach planszo-

o tobie?

wych, zawsze wyrzucając kostkami najmniej korzystną

Czy często czujesz, że ktoś inny wyjada wisienki z tor-

sumę oczek?

tu, ktoś inny zjada sam tort, a tobie pozostają same

Czy inne dzieci ceniły cię głównie za to, że swoim nie-

okruszki?

udacznictwem poprawiałeś im samopoczucie?

Czy czujesz jak tandetna jest ta metafora?

Czy twoje nieudacznictwo z każdym rokiem pogłębiało

Czy nie potrafisz zaprzeczyć jej słuszności?

się, stając się z czasem twoim znakiem rozpoznawczym?

Czy pracę twoich marzeń dostają wszyscy inni tylko

Czy czujesz, że mógłbyś być raczej jak reprezentacja

nie ty?

Niemiec niż reprezentacja Polski, ale przeszkadzają ci

Czy chłopcy / dziewczyny twoich marzeń są już zajęci

w tym bliżej nieokreślone i nienazwane okoliczności?

/ homoseksualni / niedostępni na różne inne sposoby?

Czy obwiniasz za to układ planet?

Czy kraje, w których chciałbyś żyć, są już zamieszkane

Toksycznych rodziców? Zaburzenia hormonalne?

przez miliony innych, tylko nie przez ciebie?

Premiera swojego kraju?

Czy jako jedyny nie pojmujesz fenomenu „Angry Birds”?

Czy wyczuwasz ironię, gdy w dniu urodzin znajomi życzą

Czy wchodząc na facebooka masz to nieodparte wraże-

ci spełnienia marzeń?

nie, że kilkuset twoich znajomych wiedzie życie o wiele

Czy zdajesz sobie doskonale sprawę, że twoje marze-

bardziej interesujące niż twoje własne?

nia spełnią się raczej komuś innemu; komuś, kto być

Czy daje się to zmierzyć ilością lajków?

może obiektywnie mniej zasługuje na twoje marzenia

Czy i jak bardzo cię to nie obchodzi?

GRY LOSOWE | JOANNA DZIWAK

Czy twoje wieczorne modlitwy w dzieciństwie nie docierały dalej niż do obrazka, w kierunku którego zwracałeś

REKLAMA

47

▶ ha.art.pl/felietony/2 593-jakub-mihilew iczhandluj-z-tym-1-di gital-decay.html

się z przekonaniem, że na pewno przetransportuje je gdzieś dalej?

Czy Jezus na tym obrazku miał wyraz twarzy mało inteligentny i niewzruszony?

Czy już wówczas dawał ci do zrozumienia, że nie jest tobą zainteresowany?

Czy wysyłał sprzeczne sygnały? Kiedy i jak bardzo za późno zrozumiałeś, że nic z tego nie będzie?

Czy – jeśli jesteś kobietą – miało to wpływ na twoje późniejsze relacje z mężczyznami?

Czy jesteś w stanie odpowiedzieć na powyższe pytania prawidłowo?

Czy – jeśli odpowiedziałeś na większość pytań twierdząco – nie uważasz, że powinieneś zmienić coś w swoim życiu, a najlepiej siebie?

Czy nie lepiej byłoby wówczas pożegnać się, a następnie powrócić (tzw. długo oczekiwany come back) w bardziej korzystnej inkarnacji?

Czy nie czujesz, że ktoś inny odpowiedziałby na po-

HANDLUJ Z TYM

Jakub Mihilewicz

internet w liczbie mnogiej, kuriozaln e wieści z TCP/IP mogą występow , ać drobne glitche . ▶ .ha.art.pl/felieton y/2572-ziemowit-s zczerekdojechawszy-do-ba badag.html

wyższe pytania lepiej od ciebie?

Za ciebie?

Gry losowe Joanny Dziwak ukazują się cyklicznie na ha.art.pl. Spis opublikowanych dotychczas odcinków na stronie: ▶ .http://tinyurl.com/joanna-dziwak-gry-losowe

GONZO REPORTAŻ E Z EUROPY WSCHO DNIEJ, ŚRODKOWEJ I BAŁKANÓW

Ziemowit Szczerek

Europa Wschodn ia, Środkowa i Ba łkany wydaja się dla Polaków tym być , czym dla bitnikó w i ich pó źn iejszych rozgałęzień był M idwest i Meksyk.

Jest w tym i żena i przygoda, zależ da, nie jak na to spojr zeć.

Najlepiej z obu st ron.

48

Nic się nie dzieje DANIEL KOT

▶ LUDWIK LIS – http://www.ludwiklis.com ©

KIERUNKOWY 0-22. ODCINEK 2. NIC SIĘ NIE DZIEJE | DANIEL KOT

Jej twarz przypominała pusty, nieumeblowany pokój.

zobaczyć, jak mieszkam i zjeść ze mną obiad. Wchodzimy

Chyba stuknięta. Miała wielkie, ciemne oczy, delikatnie

do windy i wciskam dziesiąte piętro. Jedziemy w mil-

podkreślone czarnym tuszem, przepełnione szczerą

czeniu, ale widzę, że się uśmiecha tak raczej dość

tępotą i smutkiem. Gorąco, jakiś typ ładuje się z kun-

swobodnie, więc nie zagaduję nic bez sensu. Idziemy

dlem do autobusu, śmierdzi. Dziewczyna patrzy na

korytarzem, wchodzimy do mieszkania, witamy się z W.

zwierzę i instynktownie kuli się przy matce. Trochę mi

i wchodzimy do mojego pokoju. Stoi kilka sekund i się

jej żal, ale akurat centrum, więc wysiadam. Dziś koncert

rozgląda, podchodzi do otwartego trochę okna, uchyla

chłopaków z Mokotowa, L. chyba kmini jakiś temat, więc

je bardziej i patrzy w dół. Nadal nic nie mówimy, a nagle

jak coś ogarnie, to się przejdziemy, w końcu za frajer,

ona wyskakuje:

K. jest współorganizatorem, więc mamy VIP wejściówę.

– Z tego okna.

•

– Oj no, pojebało cię, wyskakuje z takim tekstem: „plu-

i wiesz, to się czuje całym ciałem na raz, dreszcz prze-

jesz czasem na ludzi stąd?”. A ja wiesz, bez mrugnięcia

pływa po strunach żył od stóp po czubek nosa, bo je-

okiem: „czasem pluję”. A ona, że super i się uśmiecha

steś w tej sekundzie szczęśliwy, a wszystko przez to,

i wiesz, normalna gadka dalej, jak gdyby nigdy nic. Ja

że kiedy minęliście się o kilka centymetrów, poczułeś

w pierwszej chwili się nad tym nie zastanawiałem, ale

zapach słodkich perfum i wyobraziłeś sobie że krzyczysz

potem, jak poszła, tak kminię, co to za pytanie w ogóle.

za nią: pięknie pani pachnie! Dziękuję – odśmiechuje.

Jesteś pierwszy raz u kogoś w mieszkaniu i pierwsze,

– Na którym to piętrze używają takich perfum i ona się

o co pytasz, to nie o to, jaki czynsz, jak się mieszka, jak

śmieje, i nic nie odpowiada, a ty wiesz, że to wszystko

tu ładnie albo jaki tu bałagan – nie, tylko: „czy plujesz

niewinne żarty, filmowe banały, a skoro banały, to do-

z okna”. Zajebista, nie?

chodzisz do najszczęśliwszego momentu epicentrum

H. się śmieje, ja też.

pięknej katastrofy, otwierasz drzwi windy i czujesz jej

Mrok gęstnieje, wysepki świateł coraz wyraźniej roz-

zapach, zapach tych perfum i opadasz lekko na ścia-

lewają się na chodniku, z autobusów i tramwajów wy-

nę, i jesteś szczęśliwy, bo to takie filmowe, jesteś taki

sypują się roześmiani ludzie, oboje czujemy energię;

filmowy, tak bardzo za tym tęsknisz.

wyjątkową energię, którą czuje się tylko w weekend. Nie

•

mam pojęcia, co będę robił za pół godziny. Gdzie dziś

Siedzimy na jakichś schodach w centrum, wczesny

będę spał, ani, tym bardziej, z kim. Dobrze mi. Odpalam

wieczór, ciepło, jemy pizzę, przez jakiś czas w milczeniu.

papierosa, częstuję H., mrużę oczy przyglądając się

– Zajebiste.

ślicznej, ciemnowłosej brunetce. Patrzę, potem ona,

– Co?

potem jeszcze patrzę, czy patrzy i gwałtownie odwra-

– Pizza.

cam wzrok. Jeden zero dla mnie. Kończymy papierosa,

– Dobra w chuj.

zbieramy się do baru i nagle zza rogu wychodzi Młody.

Jak zwykle z wielkim uśmiechem, wyciąga słuchawki

Patrzymy, przyglądamy się, co jakiś czas komentu-

i zbijamy pionę.

jemy. Miasto freaków, mówi, no, mnóstwo pojebów, odpowiadam.

•

– Zabawne – mówię.

„Chwiejnym krokiem odbijam kursem przez ciemne ulice, na uszach Masta Ace, nowojorskie tajemnice...*”

– Co zabawne?

– Parę dni temu spotkałem się z J. i wreszcie, wiesz,

– Kolejny stracony dzień?

na kwadrat ją zaprosiłem. To znaczy nic nie teges, W.

– Z życia poza kontrolą – odpowiada bezbłędnym cy-

był w mieszkaniu, więc spoko, tak po prostu chciała

tatem i szczerzymy się do siebie.

49

50

DANIEL KOT | KIERUNKOWY 0-22. ODCINEK 2. NIC SIĘ NIE DZIEJE

– Idealne powietrze na dobry melanż, trochę mnie ten

pojawiają, by zaraz stracić zainteresowanie ich istnie-

wiatr niepokoi, więc co za opcje? Bo raczej nie plener,

niem. Dziewczyny, sztuki, łanie, dupeczki przewijają się

chyba że potem jakaś miejscówa?

przez dłonie, z kimś tańczę, komuś stawiam piwo, za

– My z H. lecimy do Pawilonów, zobaczymy kto jest,

które zapominam zapłacić; w końcu czekając na swoją

piwko, może jakiś temat ogarniemy i potem chcemy

kolej przed toaletą jakaś napalona blondyna patrzy na

lecieć na Przeskok do Urbana, K. ogarnia koncert, więc

mnie nieprzytomnym wzrokiem, by w chwilę później

mamy za free wejściówę.

wepchnąć mi język w usta. Nawet nie wiem, kiedy znika,

– No spoko opcja, ja właśnie lecę po L. i ciśniemy na

stoję lekko oszołomiony. Z toalety wychodzi jakiś typ,

Pragę po interesy, coś podobno ktoś mówił, że O. dostał

wchodzę i zamykam. Opieram się o zlew, patrząc w lu-

wpierdol, bo napożyczał hajsu i gadał, że potrzebuje

stro. Przekrwione oczy, jakbym płakał cały dzień, sińce,

więcej czasu, żeby ogarnąć, a podobno z maniurą po-

bladość. Podchodzę do pisuaru, leję. Zapinam rozporek,

cisnął sobie gdzieś do Turcji czy Egiptu.

już mam odchodzić, kiedy obok stopy zauważam sre-

– Do Egiptu – uzupełniam. – No, możliwe, ja tam nie

berko. Podnoszę i wącham, nikły, gorzki zapach. Serce

wiem, w każdym razie opcja jest tego typu, że zabrali

zaczyna mi walić, pospiesznie otwieram i, na oko, mam

mu cały staf, jaki miał przy sobie i nie da rady dziś z tym

w dłoni jakąś dwójkę prochu.

wbić, więc trzeba jechać. Jak coś chcecie, to mogę wam

Zawijam i wychodzę, przeciskam się przez tłum, odnaj-

ogarnąć, ale będziemy raczej po północy tutaj.– Po

duję H. i, pociągając nosem, pytam:

północy to już za późno, ale odzywaj się, jak coś, bo

– Chcesz sznura?

możliwe że jeszcze będziemy w Pawsach, nie wiem,

– Pasa w sensie?

o której na koncert polecimy.

– No pasa, szczeniaka, szczura, kurwa, chcesz zafurać

– No to spoko, zdzwaniamy się, strzała.

czy mam iść sam?

– No elo! – zbijamy piątki i rozchodzimy się. Młody wcią-

– No spoko, a masz?

ga na uszy słuchawki i podbiega do autobusu. Idziemy

– Znalazłem – śmieję się.

chwilę Nowym Światem, chłonąc kolory i światła. Idealne

– Idealnie – H. też.

powietrze, aż gna nas, żeby coś, żeby gdzieś, żeby z kimś.

Tylko nie bardzo wiadomo, co, gdzie i z kim.

•

•

Schodzimy na dół, od znajomego barmana H. bierze kluczyk do magazynku. Rozsypuję grudę, miażdżę i dzielę

Tuż przed wejściem dostaję SMS-a od brata, że do

legitymacją studencką, linia – sznyt – westchnięcie,

domu przyszły dziś hurtowo trzy zaległe mandaty,

potem H. Chowam wszystko po kiermanach, towar

dwa z komunikacji, jeden od policji. Odpisuję, żeby je

wciskam w bokserki, wychodzimy.

gdzieś schował, tymczasem H. gdzieś znika w uściskach i powitaniach. Odchodzę na bok, klikam.

•

•

Pamiętam jeszcze, że graliśmy na jakimś boisku w kosza, akurat wschodziło słońce. H. znikał i pojawiał się

Zdawałoby się, że czas stanął. Przesuwam się, wraz

jak magik – „bo to magik”, powiedziała J. Potem chy-

z resztą aktorów, po dwuwymiarowej planszy, bar-

ba był dzień, ale nie mogę być tego zupełnie pewny.

-stolik-na zewnątrz, wchodzę w kilkuwyrazowe in-

Wstałem przed osiemnastą, trochę pamiętam, trochę

terakcje, z tłumu wyłuskuję dziewczyny, z którymi

nie, nie zastanawiam się nad tym, dzwoni telefon.

wyobrażam sobie spędzenie nocy; nie mam pieniędzy,

Jeszcze ciepły od snu odbieram, ale po krótkiej rozmowie

ale kolejne kieliszki pojawiają się między rozmowami,

nie mam pojęcia, kto to był. Chowam twarz w dłonie,

krzykami i śpiewem. Cholernie mocno czuję grawita-

a zanim uświadomię sobie, że rozmawiałem ze swoją

cję, nie podoba mi się to. Przychodzą kolejni znajomi,

dziewczyną, telefon dzwoni raz jeszcze. Tym razem H.

za każdym razem przez chwilę czuję radość, gdy się

– Co jest mordo?

KIERUNKOWY 0-22. ODCINEK 2. NIC SIĘ NIE DZIEJE | DANIEL KOT

– Jak zawsze – odpowiadam słabym, zachrypniętym

bluzy, a joint pojawia się przed moim nosem. Zaciągam

głosem.

się i mu oddaję, pytam, co za akcja.

– Słuchaj, dzisiaj jest ustawka, Q. wyszedł dziś z puchy i ma zamiar uświetnić to kilkoma chromami gdzieś na

– Q.ma jakiś wielki projekt, dwie osoby do konturów,

Śródmieściu, uderzasz?

dwie wypełniają, jedna na przypał.

– No proste, te moje farby są jeszcze u ciebie?

– I gdzie on chce to zrobić?

– No coś jest, słuchaj, wbij przed 21:00, to się ogarniemy

– Gdzieś na Emilii Plater, bliżej Alei.

i polecimy.

– Całkiem grubo.

•

– Całkiem.

Kończę, wstaję z łóżka, chwiejnym krokiem idę do kuchni, robię kilka tostów, otwieram red bulla. Jest pusto.

•

Kończymy skręta, H. odpala playstation, gramy kilka

Opieram się o blat i gapię się przez okno. Chyba doszed-

rund w tekkena, potem dzwoni Q. Pakujemy puszki,

łem do ronda i nie bardzo czuję, w który zjazd wjechać.

kominiarki i rękawiczki do plecaków, i wychodzimy.

W który zjazd wjechać? To raczej znowu wjeżdża zjazd,

Z Q. spotykamy się o 23:00 na Centrum i lecimy w te-

przed oczami gęstnieje mi mgła gęsta jak mleko, serce

ren z resztą ekipy. Jest nas piątka, każdy nabuzowany

kołacze. Ściskam blat i przez chwilę tkwię w bezruchu.

adrenaliną, gotowy na wszystko.

Ubieram się. Z szafy wyjmuję szarą bluzę z kapturem

Zaczynamy. Ja z Q. robimy kontury, H. zaczyna wypeł-

•

•

i szare dresy, nie za szerokie, na nogi wciągam przybru-

niać, D. coś sobie taguje z boku. A. dziś stoi na przy-

dzone już air maxy i po zjedzeniu „późnego” śniadania

pał, widocznie podniecony swoją funkcją, to jego drugi

wychodzę z mieszkania. Dostaję jeszcze SMS-a od

wypad z nami. Parę razy daje znak, ale każdy fałszy-

Meggie, nie z jej numeru:

wy. Adrenalina powoli odpada, coś mi tu nie pasuje.

Drażnimy miasto pod samym gardłem, a tu nic. Puste

„ćmimy z mamą fajki, wszyscy już poszli. kolacja

ulice, żywej duszy, a przecież to sobotni wieczór. W któ-

nudna, opowiem jak się spotkamy, bo się kiedyś

rymś momencie przestaję, odchodzę od ściany i staję na

spotkamy? pzdr Meg”

jezdni. Wydzieram się na całe gardło, najpierw krótko, potem kilka razy dłużej. Wszyscy stoją jak skamieniali

Chowam telefon w kieszeni, i tak nie mam impulsów na

i patrzą na mnie tępawo. Nic się nie dzieje. Jestem coraz

GSM, żeby odpisać. Nieważne. Q. wyszedł po pół roku,

bardziej zniesmaczony, głód wrażeń zastępuje powoli

dojebali mu za wszystkie wrzuty na Kace, chociaż co

coraz głębsza nuda. Nic się nie dzieje.

najmniej połowa była moja i kilku naszych ludzi. Wziął na siebie wszystko, zniknął na sześć miesięcy, a dziś

– Kurwa, nie dziwi was to? Gdzie są ludzie, gdzie policja?

jest wolny. Pod blokiem łapię autobus, akurat przyje-

Miała być akcja przypał, a malujemy sobie jak koloro-

chał, i lecę do H. Z Żoliborza na Mokotów dojeżdżam

wankę w przedszkolu. Pieprzyć to, nie o to mi chodziło

niespodziewanie szybko. Odpalam papierosa, a gdy

– kończę, odpalam papierosa i zostawiam chłopaków,

kończę, jestem pod klatką H., dzwonię na domofon,

ruszając w stronę Jerozolimskich.

otwierają się drzwi, wbiegam po schodach. Witamy się w drzwiach, wchodzę. W mieszkaniu jebie paleniem jak na jakimś święcie rastafari, zresztą nie zdążę zdjąć

•

Nic się nie dzieje.

Cykl Kierunkowy 0-22 Daniela Kota ze zdjęciami Ludwika Lisa ukazuje się na ha.art.pl. Spis opublikowanych dotychczas odcinków na stronie: http://tinyurl.com/daniel-kot-kierunkowy-0-22

51

52

Zupełnie inny

o

ZUPEŁNIE INNY KRAKÓW | JAN BIŃCZYCKI

P

isanie czegokolwiek o Krakowie (i z Krakowa) to prawdziwa mordęga.

Nie sposób się uwolnić od stereotypów, komunałów, austriackiego gadania, patriotycznych uniesień, poezji dawnej, nowej, najmłodszej oraz śpiewanej, od dulszczyzny, zadufania, ciepełka, spleenu, smogu, smoka, tradycji, poległych, odleżyn, spiżu, marmuru, kurzu i blamażu, sztuki akademickiej, awangardowej, sakralnej, ludowej, korowodów i korali, wyższych uczelnii niskich pobudek, zabytków, nagrobków, kościołów i dyskotek.

dzieci z domu. Z Podhala zawiewa halny – wiatr śmierci.

Wyją wtedy sygnały karetek wzywanych do zawałowców i samobójców, a podwawelscy szaleńcy wylegają na ulice.

Twórczej erupcji też nie stwierdzono, chyba, że podciągnie się pod tę kategorię aktywność piłkarskich fanatyków, kreatywnie rozwijających polemiki na murach, rozmiłowanych w taktyce miejskiej partyzantki, oczywiście w jej militarnym, a nie artystycznym wymiarze.

p

To prawda, nadal żyje się tu przyjemnie i można

znaleźć wiele pozytywów. Bezrobocie wciąż utrzymuje się na niskim poziomie w stosunku do reszty kraju, rozwija się oferta muzealna i festiwalowa, postulaty rewitalizacji Nowej Huty i rehabilitacji zaniedbanych osiedli zaczynają być powoli wprowadzane w życie; zrealizowano wiele

p

inwestycji (w tym z europejskich funduszy, co stanowi Lista mogłaby być znacznie dłuższa, jednak dal-

chlubę samorządu). Trudno jednak zaprzeczyć, że mia-

sze wyliczanie spowoduje jedynie powstanie spisu haseł do

sto traci wigor, charakter, a jego krótkotrwałe prosperity

przewodnika turystycznego. Kraków trudno poprawić albo

przygasiła kryzysowa panika.

zrobić coś przeciwko niemu. Jest drugim co do wielkości miastem w Polsce, stolicą kultury, miejscem zaszczyca-

p

Jak wyjść z ciepłego letargu i przywrócić miastu

energię? Okazuje się, że jego stupor, może – prawem pa-

nym częstym pobytem muz, wstrząsanym erupcjami sił

radoksu – przynieść ożywienie. Bo, w odpowiedzi na stare

twórczych. Nade wszystko jest jednak wszechogarnia-

i nowe problemy, aktywizują się mieszkańcy z rozmaitych

jącym błogostanem, swój zniewalający urok zawdzięcza

dzielnic i grup społecznych.

bezwładowi.

W tym krakowscy artyści i animatorzy kultury, którzy

Trudno oprzeć się wrażeniu, że większość jego przymio-

zaczęli rozumieć, że ich pozycja i interesy zależą od osa-

tów się zdewaluowało, a ponad 750 tys. mieszkańców

dzenia w lokalnym kontekście.

żyje w cieniu papierowych dekoracji. Zza fasad kamienic, spośród cepeliowskich gadżetów wyłania się obraz

p

Pomijając kontekst polityczny, można stwier-

dzić, że to właśnie ferment powstały wśród rozmaitych

niby-miasta, miejsca bez właściwości, które staje się

lokalnych środowisk może się przyczynić do dopełnienia

kapitalistyczną maszyną do pracy, konsumpcji i jałowej

miasta w treści, których nie potrafią wygenerować samo-

wegetacji. W czasach lemingów można zatęsknić za drob-

rząd ani prywatni przedsiębiorcy. Niniejszy spis wystąpień

nomieszczaństwem. Zamiast muz upodobali je sobie

i inicjatyw, które pojawiły się w Krakowie przez ostatni rok

turyści rozmiłowani w tanim wyszynku i prostytucji. Jeśli

z okładem, ma być rodzajem listu w butelce.

coś w nim wzbiera, to stężenie spalin. Badania powie-

Nawet gdyby dzisiejsze ożywienie nie doprowadziło do

trza wskazują, że normy są przekroczone przez cały rok.

zmian, warto je odnotować. A jeśli uda się zrealizować

W lokalnych mediach pojawiają się wtedy alarmistyczne

którykolwiek z postulatów, to wydarzenia ostatniego roku

artykuły i komunikaty wzywające do nie wypuszczania

zapiszą się w lokalnej historii, jako koniec odwiecznego krakowskiego letargu.

53

JAN BIŃCZYCKI | ZUPEŁNIE INNY KRAKÓW

54

2

6 marca 2011/ 11 marca 2012

MANIFA PO LATACH

p

Postulaty Manify 2012:

Manifa w 2011 r. miała wymiar jubileuszowy

i aktualny. Pochód wyruszył spod dawnej ujeżdżalni przy ul. Rajskiej Jednym z celów było udowodnienie, że żądania sprzed stu lat nadal nie zostały spełnione W materiałach informacyjnych napisano:

Dnia 19 marca 1911 roku przeszła pierwsza krakowska

Manifa. Idziemy dzisiaj śladami naszych przodkiń, demonstrujących na rzecz praw wyborczych dla kobiet

oraz na rzecz praw pracowniczych. Idziemy tą samą drogą, po 100 latach nadal domagając się praw poli-

tycznych i ekonomicznych dla kobiet oraz żądając prze-

strzegania praw wywalczonych przez nasze prababki!

Krakowskie emancypantki wywalczyły prawo wyborcze

dla kobiet do Rady Miasta Krakowa w roku 1912!

p 1. Domagamy się prawa do decydowania o swoim

ciele, seksualności, rodzicielstwie i macierzyństwie.

p

2. Chcemy dostępnych szkół, przedszkoli

i żłobków.

p 3. Dość umów śmieciowych i lekceważenia kobiet

powracających do pracy po urodzeniu dziecka.

p

4. Żądamy, aby władza nie lekceważyła praw

uchodźczyń i uchodźców oraz imigrantek i imigrantów. Chcemy, aby uchodźczynie otrzymywały status uchodźcy z uwagi na prześladowanie ze względu na płeć, religię, orientację seksualną. Stop polityce niedowierzania! Stop deportacjom!

p

5. Żądamy reformy wymiaru sprawiedliwości,

wpływem na decyzje dotyczące Krakowa! Za naszymi

p

6. Domagamy się, aby polityka edukacyjna

Żądamy równości i sprawiedliwości!

i z uwzględnieniem potrzeb obu płci oraz warunków

nostki i jej odmienność są szanowane, każdy ma prawo

mieszkanek i mieszkańców miast. Domagamy się

Najwyższy czas, aby obywatelstwo kobiet wiązało się

nie tylko z płaceniem podatków, ale również z realnym przodkiniami powtarzamy więc: chcemy całego życia!

sądów.

i społeczna państwa była tworzona odpowiedzialnie

Chcemy żyć w społeczeństwie, w którym: prawa jed-

życia całej społeczności. Także potrzeb najuboższych

do autoekspresji, wszystkim żyje się lepiej.

konsultacji, które będą wiążące dla przedstawicieli społeczeństwa. Szkoła czy szpital to nie korporacja stworzona do zarabiania! Miasto to nie firma!

p 7. Żądamy ratyfikacji Karty Praw Podstawowych. p 8. Domagamy się zaprzestania polityki antyspołecznej, polityki opartej na dyskryminacji mniejszości narodowych i seksualnych.

p

9. Chcemy, aby kobiety w Polsce nie traciły na

podwyższeniu wieku emerytalnego. Za każde urodzone dziecko chcemy doliczenia 3 lat do emerytury dla kobiety.

p

10. Żądamy polityki równych szans dla kobiet.

Dość feminizacji ubóstwa!

55 Woli Duchackiej (podworski Park Duchacki – zimą ma Kierunek – równość szans.

się rozpocząć zamiana gruntów z właścicielami terenu) i w Podgórzu (dziki sad przy ulicy Przedwiośnie, nie udało

2

się wpłynąć na zmiany w planie zagospodarowania).

Czerwiec 2011 i wcześniej

ZAKRZÓWEK – KAMIENIOŁOM ZAANGAŻOWANYCH POSTAW

2

12 czerwca 2011

MARSZ PUSTYCH GARNKÓW

p Za zaczyn ożywienia społecznego wśród miesz-

W słoneczną niedzielę 12 czerwca 2011 r. przez Kraków

kańców Krakowa można uznać walkę o utrzyma-

przeszło ok. 150 osób w Marszu Pustych Garnków –

nie rekreacyjnych i przyrodniczych walorów Skałek

proteście przeciwko cięciom w budżecie miasta Krakowa

Twardowskiego położonych na terenie Zakrzówka – ob-

oraz przeciw podwyżkom opłat za czynsze w miesz-

szaru należącego do Dzielnicy VIII Dębniki. Gdy w 1990

kaniach komunalnych, bilety MPK i przedszkola oraz

r. zalano wodą teren dawnego kamieniołomu, powstało

komercjalizacji uczelni.

tam nielegalne kąpielisko – jedno z ulubionych miejsc

– Te puste garnki to symbol neoliberalnej polityki – mówi-

wypoczynku Krakowian.

p W pierwszej dekadzie XXI wieku tereny przylegają-

ce do zalewu wykupiła firma Gerium chcąc postawić tam

osiedle ekskluzywnych apartamentowców. Zwolennicy zachowania jego walorów przez lata wypracowali pozytywną alternatywę dla częściowej prywatyzacji terenu i dali inspirację wielu innym działaniom na rzecz przestrzeni publicznej. Apogeum przypada na rok 2011, kiedy powstał Modraszek Kolektyw. Nazwę dał grupie chroniony gatunek motyla zamieszkujący łąki w okolicach kamieniołomu. Jedną z inicjatorek akcji była ar-

li uczestnicy. – Możemy wydawać mniej na ubrania, mo-

żemy mniej jeść, ale nie możemy mniej mieszkać. Naszym krajem rządzi maf ia i korupcja. Marsz zorganizowała krakowska sekcja Federacji Anarchistycznej we współpracy ze środowiskami lokatorskimi. Przemarszowi

towarzyszyły perkusyjne rytmy kolektywu Samba K. i kocia muzyka grana na pustych garnkach.

2

19 września 2011, ul. Józefa

PRĘDZEJ WIELBŁĄD PRZEJDZIE PRZEZ UCHO IGIELNE…

p 19 września 2011 r. odbył się protest w obronie

tystka Cecylia Malik. W czerwcu 2011 r. odbył się Zlot

lokatorów trzech kamienic oraz najemców lokali przy

Modraszków na Zakrzówku – błękitne skrzydła przypięło

ul. Józefa i Bożego Ciała na Kazimierzu. Właściciel nie-

ok. 900 osób, liczna demonstracja pod magistratem

ruchomości – Zakon Kanoników Regularnych – wydzier-

i szereg pomniejszych inicjatyw. Sprawie Zakrzówka

żawił je prywatnemu inwestorowi, który chce umieścić

poświęcona była czerwcowa edycja Masy Krytycznej

w nich centrum hotelowo-konferencyjne. Organizatorzy

– grupowego przejazdu rowerzystów ulicami miasta.

demonstracji – m.in. serwis ulicajozefa.pl i Federacja

p

Anarchistyczna – postawili na niekonwencjonalne dziaW Krakowie zaroiło się od ludzi z niebieskimi

łania i… dali na mszę w kościele Bożego Ciała, by ukazać

skrzydłami na plecach. Pojawiali się w muzeach, w par-

stosunek zakonu do parafian. Nabożeństwo w intencji

kach, przysiadali na pomnikach, przyczepiali skrzydła do

mieszkańców zagrożonych eksmisją zakończyło się suk-

wózków i rowerów. Elementy modraszkowej strategii

cesem, choć celebrans nie chciał doczytać jej do końca.

widać w działaniach na rzecz zieleni m.in. na Krowodrzy

Na tacę poleciały dziesięciozłotówki z adekwatnymi do

i Podgórzu.

sytuacji cytatami z Biblii.

Walka o tereny zielone odbywa się także w innych

Na ulicy Józefa odbyła się solidarnościowa impreza

dzielnicach. Akcje na rzecz parków trwają m.in. na

– były bańki mydlane, pokazy kuglarstwa, przegląd fil-

Krowodrzy (park Młynówka Królewska – uchwalono

mów dokumentalnych na temat gentryfikacji, koncert

plan ochronny, trwają starania na rzecz odzyskania

zespołów Leśne Dziupła i 7 Czakram Ziemi oraz kolek-

terenów dawnego ogrodu przejętego przez wojsko),

tywu SambaKa. Organizatorzy udowodnili, że o prawa

JAN BIŃCZYCKI | ZUPEŁNIE INNY KRAKÓW

56 lokatorów da się walczyć za pomocą działań kulturalnych, a potencjał Kazimierza można wykorzystać inaczej niż przekształcając go w atrapę przestrzeni miejskiej pełną butików i hoteli. Watykan odmówił interwencji w sprawie lokatorów. Wydarzenia można uznać za lokalną wariację na temat działań Reclaim the Streets – przejmowania przestrzeni publicznej, by tworzyć wydarzenia służące obywatelom i jednocześnie blokować jej komercjalizację.

2

2

25 stycznia 2011 r. na ulice polskich miast wyszły tłumy

25 stycznia 2012 i później

DOBRA OPCJA NIE DLA ACTA

27 listopada 2011 roku

W KRAKOWIE POWSTAJE KOALICJA POSTĘP I ŚWIECKOŚĆ, do której akces złożyło kilkanaście

przeciwników umowy ACTA. Najliczniej demonstrowano w Krakowie – przez Stare Miasto przeszło 15 tysięcy

lokalnych oddziałów partii, organizacji i nieformalnych

osób. Kolejne manifestacje, pomimo wyciszania sprawy

środowisk (w tym także Korporacja HA!art) W mate-

przez media i wycofywania się polityków spotykały się

riałach informacyjnych napisano:

z zainteresowaniem różnych środowisk. Przez pierwsze miesiące przeciwnicy ACTA i innych restrykcyjnych

Do naszych pierwszych wspólnych inicjatyw należeć będą działania na rzecz świeckości i reakcje na drastyczne przejawy lekceważenia zasady rozdzielności państwa i kościoła. Punkt wyjścia stanowią postulaty, ogłoszone podczas III Marszu Ateistów i Agnostyków w 2011 roku, który odbył się pod hasłem Świecka Polska – Świecka Europa.

regulacji w zakresie praw autorskich i patentowych

Powołanie Koalicji pozwoli na skoncentrowanie działań wokół kluczowej kwestii zawartej w tym haśle, bliskiej przecież nie tylko osobom niewierzącym. Wspólnie podejmiemy się organizacji Marszu na rzecz Świeckości 2012, który stanowić będzie jeden z elementów Secular Europe Campaign, zapoczątkowanego w Wielkiej Brytanii paneuropejskiego Ruchu na rzecz Świeckiej Europy.

W dalszej perspektywie nie wykluczamy pracy na rzecz szeroko rozumianej modernizacji i demokratyzacji.

Modrzewskiego i szereg mniejszych wydarzeń. 4 lipca

Dowcipna kompozycja skrótu jest celowa – ma wnieść nieco humoru do ponurackiej i koturnowej sfery politycznej. Nie stanowi to dla nas przeszkody w traktowaniu z najwyższą powagą celów zawartych w nazwie Koalicji. Inicjatywa ma tymczasowo charakter krakowski, ale żywimy gorącą nadzieję, że niedługo rozszerzy się na inne miejscowości w Polsce. Zapraszamy do współpracy wszystkich, którym nakreślone powyżej idee są bliskie... http://kpis.pl/

tworzą spontaniczny, ponadideologiczny ruch.

p

Równolegle do protestów trwa poszukiwanie

pozytywnej alternatywy. W Krakowie sieć Nie dla ACTA Kraków i wywodząca się z niej inicjatywa Dobra Opcja organizują m.in. spotkania w Bibliotece Jagiellońskiej i Akademii Górniczo-Hutniczej, konferencję z udziałem ekspertów w Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Frycza 2012 r. aktywiści Dobrej Opcji organizują grę miejską – były demonstracje, spotkania, konferencja o prawach autorskich z udziałem ekspertów, teraz przyszedł czas na zabawę. Ludzi trzeba angażować na różne sposoby – mówi Kuba Danecki z Dobrej Opcji. – Chcieliśmy

pokazać jeden z aspektów sprawy: pożytki wynikające ze swobodnego dostępu do różnych dóbr; udowodnić, że rzeczy powstające pro publico bono, w oparciu o GNU czy Creative Commons są równie dobre jak te, za które trzeba płacić.

p

Celem Dobrej Opcji jest stworzenie w Krakowie

środowiska zaangażowanego w propagowanie swobodnego dostępu do informacji i dóbr kultury. Zapowiadają kolejne warsztaty, happeningi i akcje informacyjne.

2

21 maja 2012

OKUPACJA RYNKU – TURYŚCI WAŻNIEJSI NIŻ KONSTYTUCJA

Konsultacje społeczne w ramach tzw. okrągłego stołu mieszkaniowego wywołują wyjątkowe emocje zarówno

ZUPEŁNIE INNY KRAKÓW | JAN BIŃCZYCKI

57 po stronie środowisk lokatorskich, jak i urzędników. Do tej pory miasto przyjęło 9 z 60 wniosków złożonych przez stronę społeczną. Postanowiono zradykalizować formę protestu. 26 maja 2012 r. przedstawiciele organizacji lokatorskich, anarchiści, studenci, bezdomni, nauczyciele i rodzice protestujący przeciwko zamykaniu szkół; artyści oraz przeciwnicy wycinki terenów zielonych rozstawiają nieopodal kościoła pw. św. Wojciecha na Rynku Głównym miasteczko namiotowe. W otwarciu uczestniczy posłanka Anna Grodzka.

p

Przez niespełna tydzień na Rynku trwa debata

na temat miejskości, kultury, ale też podstaw demokracji. Protest przebiega w duchu pluralizmu światopoglądowego. Transparent „Bóg Honor Ojczyzna” sąsiaduje z hasłami o lewicowym wydźwięku. – To jakie są te

wasze barwy? – jedna ze starszych uczestniczek pyta chłopaka z dreadami na głowie. – Barwy są różne, ale

podstawowa jest czarna. Zaproszony przez okupujących prof. Andreas Bilert z Uniwersytetu Viridiana wygłasza krótki wykład na temat gentryfikacji, akumulacji kapitału i innych problemów współczesnych miast. – Jest was

mało, ale KOR też zaczynał od takiej skali – kwituje

swoje wystąpienie. W miasteczku namiotowym znikają wszelkie społeczno-polityczne podziały. Wykładowcy akademiccy dyskutują z bezdomnymi, grupom z lewego i prawego bieguna udaje się nawiązać porozumienie.

Odbywają się projekcje filmów i warsztaty; 24 maja przyłączają się uczestnicy Dnia bez sztuki – strajku artystów i pracowników instytucji kultury. To najmniej skora do dialogu grupa protestujących. Rozkładają strajkową jednodniówkę na turystycznym stoliku, przez kilka godzin siedzą odwróceni tyłem do reszty okupujących.

p Przedstawiciele Urzędu Miasta Krakowa, policji

i straży miejskiej od początku trwania protestu starają się zlikwidować demonstrację, którą wcześniej zarejestrowano bez przeszkód. Posłużono się pretekstem… zbyt małej liczby protestujących.

26 maja o szóstej rano policjanci i strażnicy siłą usuwają okupujących. Dwie osoby zostają przewiezione na komisariat.

W sierpniu Helsińska Fundacja Praw Człowieka zwróciła się do Ministra Administracji i Cyfryzacji Michała Boniego z apelem o przeanalizowanie likwidacji miasteczka. Prawnicy fundacji zarzucili władzom miasta naruszenie prawa do wolności zgromadzeń.

Sprawa ruchu „Oburzonych” w Krakowie nie jest jedynym przypadkiem, w którym miało miejsce ograniczenie

wolności pokojowego gromadzenia się poprzez doręcza-

nie organizatorom pism o niejasnej klasyf ikacji prawnej.

W demokratycznym państwie prawa za niedopuszczalną

należy również uznać sytuację, w której obywatelowi, na mocy arbitralnej decyzji urzędników – w tym wypadku zakwalif ikowania decyzji administracyjnej, jako

pisma innego typu – uniemożliwia się wykorzystanie

przysługującej w innym przypadku drogi odwoławczej.

Oświadczenie okupujących:

My, mieszkańcy i mieszkanki Krakowa, realizując

prawo do miasta oraz podstawowe prawo do samosta-

nowienia o sobie i miejscu, w którym żyjemy, rozpoczęliśmy okupację Rynku Głównego. To pierwszy krok na

drodze do odzyskania naszego miasta. Władze miejskie prowadząc politykę sprzeczną z interesem społeczności

lokalnej straciły legitymację do jej reprezentowania.

Konsekwencją zblatowania elit politycznych i bizne-

sowych jest gentryf ikacja, komercjalizacja przestrzeni publicznej, prywatyzacja majątku komunalnego, uchylanie się od realizacji zadań statutowych czy obarczanie nas kosztami nieracjonalnej polityki budżetowej. Stoimy

na stanowisku, że na gruncie demokracji przedstawicielskiej nie jest możliwa zmiana tej sytuacji. Żądamy

podporządkowania procesu decyzyjnego w mieście potrzebom mieszkańców i mieszkanek.

JAN BIŃCZYCKI | ZUPEŁNIE INNY KRAKÓW

58

Domagamy się: p 1. zmiany statutu gminy Kraków poprzez wpro-

wadzenie mechanizmów demokracji uczestniczącej, w tym budżetu partycypacyjnego;

p 2. realnych i wiążących konsultacji społecznych w oparciu o narzędzia demokracji partycypacyjnej;

p

3. uspołecznienienia polityki mieszkaniowej

15–29 czerwca 2012 ARTBOOM – LEGALNA VOINA I OKUPACJA

p

ArtBoom to największy w Polsce festiwal sztuki

w przestrzeni publicznej organizowany przez miasto od 2009 r. Co rok zapewnia znane nazwiska, przyciąga uwagę mediów oraz widzów o różnych kompetencjach w odczytywaniu sztuki współczesnej. To, że często ci „najmniej przygotowani” najmocniej i najciekawiej reagują na propozycje artystów, stanowić może punkt wyjścia do innego tekstu. Warto jednak o tym pamiętać

miasta (budownictwo komunalne; wykorzystanie

komentując zaangażowane, często interwencyjne prace

pustostanów);

uczestników kolejnych edycji ArtBoomu. W przestrzeni

p 4.

opracowania skutecznej polityki miejskiej,

krakowskich ulic i placów festiwal funkcjonuje na za-

przeciwdziałającej wykluczeniu społecznemu ze

sadzie karnawału – w czasie jego trwania autochtoni

względów ekonomicznych, ze względu na płeć,

podejrzliwie przyglądają się wszelkim niestandardowym

niepełnosprawność, wiek, orientację seksualną

wydarzeniom i obiektom. Po tegorocznej (najbardziej

i inne;

politycznej jak dotąd) edycji można potwierdzić obie-

p

gową opinię, że sztuka współczesna pozwala głośno

5. bezpłatnej komunikacji miejskiej, w całości

finansowanej ze środków budżetu miasta;

wyrazić postulaty, które nie zostałyby wysłuchane w tra-

p 6. zaprzestania komercjalizacji i prywatyzacji

dycyjnej formie. Sprawy istotne dla okupujących Rynek

p 7. zaprzestania prywatyzacji mienia publicznego; p 8. weryfikacji nadań Komisji Majątkowej

uczestników działań na wyspie w Parku Krakowskim.

edukacji oraz kultury;

w obrębie miasta Krakowa;

p 9. zwiększenia ochrony terenów zielonych w mie-

ście, natychmiastowego zaprzestania ich zabudowy i wyprzedaży .

Główny poruszył Roman Dziadkiewicz wraz z grupą Organizatorzy opisali przedsięwzięcie Odmieńcy (Wojna) językiem krytyki sztuki:

Grupa Odmieńców osiadła na wyspie, zagnieździła się

na niej, żyła, pracowała, koczowała. W pewien sposób

ją okupowała. Wyspa zasiedlona przez Odmieńców

Dotychczas jedyną odpowiedzią władz miasta na nasz

sytuowała się w dialektycznym geście wypędzenia wobec

dyskursu publicznego, fundamentalnych praw demokracji

wyrwa/szczelina w funkcjonowaniu twierdzy, insty-

gu. Nie pozwolimy na marginalizację, dezawuowanie

Przez kilka dni, aż do dnia f inału, czyli ostatniego

Miasto to my!

maratonowi działań psychof izycznych, w sytuacji nie-

Na bazie sformułowanych w miasteczku namiotowym

była miejscem konstruowania tymczasowej architektury,

głos protestu i próbę odzyskania przestrzeni publicznej,

twierdzy. Figura odmieńca to alegoryczna narośl albo

są próby delegalizacji zgromadzenia. Nie podjęto dialo-

tucji, systemu. Potencjalnie prowokuje. [...]

czy kryminalizację naszego ruchu.

dnia festiwalu, grupa uczestników poddawana była

postulatów powstaje inicjatywa Prawo do Miasta – sieć aktywistów działających na rzecz zmian w polityce

jednoznacznego rozproszenia autorów działania. Wyspa

parateatralnych przedsięwzięć, zagęszczającą się instalacją, eksperymentem antropologicznym.

społecznej, ekonomicznej i kulturalnej.

W festiwalu wzięli także udział przedstawiciele niemal dwustuosobowego rosyjskiego kolektywu Voina, którzy w Krakowie kontynuowali swą akcję na rzecz uwięzionych performerów. Odbyli spotkanie informacyjne na

temat swojej działalności, sytuacji artystów w Rosji,

w ramach lokalnej wspólnoty. Oprócz dobrego roze-

wraz z grupą krakowskich aktywistów eksponowali

znania w potrzebach społeczności, pozwala uruchomić

transparenty i bannery ukazujące ich jako obiekt sy-

cnoty obywatelskie – poczucie odpowiedzialności za

stemowych represji. Kraków jest – wedle przedsta-

najbliższa okolicę, integrację mieszkańców i edukację.

wicieli kolektywu – jest jednym z nielicznych miast

Tę formę bezpośredniej demokracji przyjęło wiele samo-

gdzie przedstawiciele władzy utrudniali działalność.

rządów na świecie. Najbardziej znanym przykładem jest

Straż miejska zmusiła ich do usunięcia banneru z płyty

brazylijskie miasto Porto Alegre. W Polsce pilotażowe

Rynku Głównego.

programy odbyły się m.in. w Łodzi i Poznaniu. W naj-

p Omawianie szczegółów działań przeprowadzonych

bardziej zaawansowanej formie w Sopocie! Od 10 lat

przez słynnych artystów ze świata i z Polski (m.in. Ai Wei

elementy budżetu partycypacyjnego wykorzystuje pod-

Wei, Guerilla Girls, Mirosław Bałka, Dorota Nieznalska,

krakowski Zabierzów. W ramach krakowskiego pilotażu

Karol Radziszewski) nie wniesie wiele do niniejsze-

prace miałyby przebiegać w kilku etapach. Organizatorzy

go przeglądu. Dla przyszłości miasta znaczenie mogą

zakładają: nawiązanie partnerstwa z magistratem i radą,

mieć bowiem mniej spektakularne realizacje takie jak

stworzenie rady programowej, wybór dzielnic, szkole-

Semperit 1936 Rafała Jakubowskiego odnoszący się do

nia dla radnych, organizacje pikników integracyjnych,

zapomnianego strajku pracowników fabryki wyrobów

spotkania robocze z mieszkańcami, wreszcie wybór

gumowych czy 6 rzek Cecylii Malik – projekt edukacyj-

projektów i głosowanie mieszkańców w październiku

ny stanowiący wodny odpowiednik rowerowych mas

2013 r. Całość kosztów obsługi pokryć ma dotacja ze

krytycznych.

środków zewnętrznych Będziemy konsultować nasze

2

plany z osobami, które prowadziły podobny projekt lipiec/sierpień 2012

w Poznaniu, chcemy oprzeć się na ich doświadczeniu

KRAKOWSKI CHÓR REWOLUCYJNY (KACHAER) –

– mówiła Anna Matuszyńska-Dziewitek z Pracowni

powstał na przełomie czerwca i lipca 2012 r. Wykonuje

Obywatelskiej. Propozycja eksperymentu wywołała

m.in. polskie i zagraniczne pieśni rewolucyjne i strajkowe

wątpliwości radnych miasta i dzielnic. Przywołano

oraz piosenki włoskich antyfaszystów. Debiutował 21

szereg przeszkód, które mogą pojawić się w trakcie

lipca 2012 r. występując po koncercie grupy R.U.T.A. na

realizacji. Mówiono o finansach, słomianym zapale

Rynku Głównym. Rewolucyjne pieśni zabrzmiały tak-

obywateli, trudnościach proceduralnych. Ostatecznie

że 7 listopada pod pomnikiem Czynu Rewolucyjnego

jednak projekt zyskał poparcie komisji.

w Alei Daszyńskiego, w czasie obchodów powstania Tymczasowego Rządu Ludowego Republiki Polskiej oraz 17 listopada, podczas otwarcia ogólnopolskiej konferencji lokatorskiej „Prawo do mieszkania prawem człowieka” zor-

2

10 października 2012

KN SIĘ NIE ZAMKNIE!

p W 2012 r. Kawiarnia Naukowa – najbardziej zasłu-

ganizowanej przez Kancelarię Sprawiedliwości Społecznej

żony klub muzyczny w mieście oraz zaplecze licznych

i Klub Parlamentarny Ruch Palikota

inicjatyw kulturalno-społecznych – obchodził dziesię-

2

ciolecie istnienia. Odbywały się tu wystawy, występy 24 października 2012

DEMOKRACJA BEZPOŚREDNIA W DZIELNICACH?

p

teatrów i koncerty. Jubileusz nie różnił się zbytnio od tygodniowego harmonogramu wydarzeń. Działalność klu-

Stowarzyszenie Pracownia Obywatelska chce

bu została jednak przerwana stuprocentową podwyżką

przeprowadzić w Krakowie pilotażowy program na

czynszu eksmisja 10 października 2012 r. Zdaniem

temat budżetu partycypacyjnego. Wstępne założenia

animatorów KN postępowanie Zarządu Budynków

i plany prezentowano w czasie posiedzenia Komisji ds.

Komunalnych, zaniedbano procedury, przekroczono

Reformy Ustroju Samorządowego, Współpracy i Dialogu

uprawnienia i celowo wprowadzano ich w błąd. W chwili

Społecznego.

złożenia tekstu spór nadal trwał. W kilka dni po eksmisji

Budżet partycypacyjny to element demokracji uczest-

Kawiarnia Naukowa przeprowadziła się do znacznie

niczącej. Pozwala współdecydować mieszkańcom

większego lokalu w piwnicy przy ul. Szerokiej 10.

59

60

JULIA ORSZ WOLF | WARS WOJNY

C

zary mają swoją logikę, system wartości, czary porządkują świat, ale działają też deformująco i zniekształcają, jak im się podoba. Czary odpowiadają za urodzaj lub nieurodzaj, czary mogą zaprowadzić cię do szpitala psychiatrycznego w Kobierzynie. Warto zaznaczyć, że chodzi o czarne, afrykańskie, szatańskie, bezwarunkowo złe, bezwzględne czary, nie żaden piździelczy realizm magiczny. Nie wiem jeszcze, ale się

dowiem, kto rzucił na mnie te kobierzynowe czary. Prócz pewnych podejrzeń nie mam nic, ale niniejszym wyrażam złość i zapowiadam odwet. Zamierzam zdemaskować czarownika i siłą zmusić go, do odszczekania wszystkiego, do odwołanianawiedzających mnie mściwych upiorów.

F WARS WOJNY | JULIA ORSZ WOL

BA

oisz się, kretynko? ha. Będę przeplatać prozę z po ezją , żeby ście się Państwo nie mogli poła pać, czy całość to proz a czy poezja. O, tak;

w noce takie jak te

gdy nie udaje mi się wejść w twój sen liczę psy szczekające na łańcuchach

raz, dwa, trzy, cztery liczę tych

raz, dwa, trzy, cztery którz y rzucają się drzewom na szyje

cego krwią i po operacji prostaty i jelita.

Ale Kajtek żyje i z każdym dniem żyje coraz bardziej, i na śmierć w najbliższym czasie nie ma widoków. Przepiękny masz widok z okna na śmierć, kochanie! Jak pisać tę powiastkę deGeneracyjną (chwyci, nie?)? te missbildung sromany, powieści i tomiki poezji, wszystko antyinicjac yjne, to nieudane życie moje i moich rówieśników szlaja jących się po szpitalach, izbach przyjęć, gabinetach EEG, śniących sny z gumy tak pewnej, że naciągniętą można by

przykryć dużego fiata na zimę, ogrzać rodzinę

pingwinich ojców z jajami w dłoniach i zasłaniać całe miesi ące, lata niekończącego się snu najlepszych ponoć, bo młodzień-

stroje! zabawa!

rano

czych lat naszego życia? Czary, mówię, czary

.

Nie napiszę nic o relacjach między pacjentam i w psychiatryku – o tym, jak to tam działa, jak nie wiecie, to sprawdzicie na własnej skórze, jestem tego pewna,

rozmazuję tłuszcz z noc y

(zaschnięty w bursztynie poduszki) codziennie rano

bez ciebie

nigdy nie osiągniecie pełni bytu na żadnym z etapów waszej egzystencji, biedacy, czary was zajdą od tyłu, nie będę pisać o zebraniach społeczności, terapii, której nie

wybielająca piana wokół ust

szczepienie

gładki, napięty kark złożony na trawie, na której da się wesoło

ma i w ogóle o tym, co już wszędzie było napis

razy i ładniej. Napiszę o sobie, może jednak uda

gwizdać

w porę zareagować na czary? Trafiłam tu, bo

ane sto

wam się

chciałam spokoju, oddechu, bo siedziałam i miałam świat u za złe i złorzeczę mu całymi godzinami, bo tak zdecy dowano.

która przecina palce

ciepłe uszy, ciepłe oczy

Chciałabym, żeby moja historia była zrozumiała , chcę wziąć i wyruszyć, ja, Jaś Piszczałka, chcę rozpocząć

czy śmier telnie groźne pułapki

w których grzęzną ludzie i zwierzęta

istnieją naprawdę?

Od kiedy przyśniło mi się, że mój były chłopak,

jedenastoletni pies sąsiadów, a rano zoba czyłam go na skwerku pod blokiem żywego, choć kichają-

drugie życie. Wziąć i wyruszyć tym wagonem WARS WOJNY, tą stukającą miarowo we łbie konfe sją, która

o którym

wciąż ciepło myślę, współżyje fizycznie z mo ją byłą koleżanką, o której nie umiem myśleć inacz ej niż jako o dobrodusznej, choć głupiutkiej dziwce (jeste ś jednak

zbyt prosta i tępa, serduszko, żebym to ciebie

podejrzewała o czary) – i sen ten okazał się prawdą, uwier zyłam w swoje profetyczne skłonności. Z czasem wiara ta

nasiliła się pod wpływem leków na sen, a sny są po nich piękne, ale o tym jeszcze będzie mowa.

Dzięki nim ostatnie dni ostatnich miesięcy teraz, to nieko ńczący

się wieczór wigilijny na mołdawskim froncie.

Cóż, nie zawsze mam rację. Dziś śniło mi się, że zmar ł Kajtek,

niech doprowadzi do demaskacji i destrukcji wysu

jak krtań starego wilka gęby czarownika albo

szonej

choć zneu-

tralizuje złe wpływy i oddali niebezpieczeństwo.

U mnie się zaczęło od wierszyka, na który rzucono magię zła i zareagowali moi nadwrażliwi znajomi, potem lekarka na Radziwiłłowskiej (nie zna się na poezji), oddz iał przy ul. Kościuszki (reakcja obojętna) i karetka do Kobie rzyna (ta się szczerze wzruszyła). Wierszyk bez specj alnych

emocji załączam bardziej kronikarsko:

H Dear parents, friends, my dog, all my ex dogs and

ex boys

Finally, the city I used to live my secondary pre-fear-life.

61

JULIA ORSZ WOLF | WARS WOJNY

62

Teachers – you were disordered Courses – random

Love – incidental.

my warmly friends – who irregularly deceived me

Loudly and quickly fleeing away with flies on your bodies.

sprzęgle, ja z tyłu w kapturze, żeby mnie ktoś znajomy nie spostrzegł, nie dostrzegł. Ale potem, a co mi tam, wiśta wio, skaczę na siedzeniu, wiśta koniki, śmieję się, żeby się nie rozkleić, no to oni też się śmieją. Jedziemy, jedziemy. Mijamy Zakrzówek, Tesco, potem się gubię,

pretending sensivity, like the nettle did

nigdy wcześniej tu nie byłam, jest jakaś stadnina koni

ugly and too young.

jedziemy na jarmark. Po miętuski.

then looked at me chasing the tram like a hearse.

I had been tickling you and you were more and more bloodless

your presence in my life is random, do we really

need to respect one another?

If I were a tailor with little ratter,

czy ranczo, czy co to tam jest. My w każdym razie Starym poldkiem. Wszyscy sanitariusze w Kobierzynie będą mieć twarz właścicieli polonezów. No to najpierw Izba Przyjęć, dwie baby, każda w porządku, daję ubezpieczenie, podbite gracko tego samego dnia na ujocie,

or if I (in my twenties) washed the windows and

sprawdzają w kalendarzu, ale nic nie mówią, zaakcepto-

is there a chance pigeons would not wear the half

sanitariusz siedzi w kącie na maluśkim stołeczku, nie

threw out the bottles

eaten slices of bread military medals?

and the turtles would not eat plastic bags instead

of jellyfish?

Your country is the case.

The language is the case.

I do not like you, but it was not the reason why I decided to jump off a cliff

Dont take it seriously like no one do.

wane. Rozmowa z panią Ordynator. Znudzony, zwalisty chcę przy nim perorować, więc na moją prośbę wychodzi, a ja prawie natychmiast się rozklejam. Jakby mnie ktoś oszwabił z tej powłoki ochronnej klimatu festynu.

Dobra, wierszyk, bo robi się lirycznie:

H sztormiaki mamy, buzie wesołe woda z jeziora rwie albo nie

glony, konserwy, w nich rybki, radosne miny klożety, żaboty, Kobierzyny, Kobierzyny

Wyobraźcie sobie, jaka to musiała być radość dla lekarzy, doktorantka na oddziale psychiatrycznym, jakie wyzwanie! Wykształcenie uniwersyteckie błazna, sen gorliwych praktykantek. A w ogóle też fakt, że miastowa i języki zna (odwiedza mnie kolega, gadamy po słowacku: pielęgniarka zagaja sympatycznie – francuski?) Bo tam to głównie Liszki, Kryspinowy, Nowe Targi, Sącze, Limanowe, Piekary, Czernichowy. Zresztą, do tego jeszcze wrócę, poczekajcie. Większość ma gęby, jakby właśnie wyszła wyprowadzić jamnika na grubych nóżkach, takich kłodach, jakby właśnie miało się go na nich zwodować, ale o psach też będzie, tylko później.

Powieźli mnie z Dietla do Kobierzyna karetką w typie stary polonez, osobówka. Szuka pani dorożki? Jestem pewien, że jedziemy w tym samym kierunku. Biało niebieska, zepsuta jedynka i sprzęgło, biegi zmieniane na twardo, dwa razy gasło. Raz na Dietla właśnie, drugi na Kocmyrzowskim. Nie wiązali. Oni z przodu o tym

jak dwuzłotówki, dwuzłotówki, dwuzłotówki, dwu złotówki, dwuzłotówki, dwuzłotówki,

dwuzłotówki

obietnica powrotu

skóra kurczy się i rozpuszcza, kąpiemy się w grzebalniach i wodach tych

złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych, złych,

ptaki nie rodzą się w powietrzu a Orszulki nie było

(Kochanoski już nie żyjesz!!!) w wodzie lśnią kąpielówki

trafisz na pewno

jezioro jest naprzeciwko monopolowego

a nad nami samoloty

NATO strzela gumami kulkami w ziewające na brzegu psy

– Wszystko już powiedziałam, ma to tam pani w karcie – piszczę. Został mi tylko żałosny pisk,

WARS WOJNY | JULIA ORSZ WOL F

63

wszystkimi innymi tonami i tembrami głosu już dziś

okazji tego sprawdzić, bo przyjeżdżam za późno, już po

o swojej tragedii opowiadałam. „Kreoncie…”)

kolacji. Z karetki, która podwozi mnie z Izby Przyjęć na

– Ja chcę rozmawiać z człowiekiem, nie z kartą. Lekarka

mój oddział, widzę burobrązowe skupisko dziwacznych

jest osowiała w ruchach, w chłodnych oczach nie ma

roślin. Ta kupa zdechłej flory robi potężne wrażenie,

żadnej namiętności i wiem, że kłamie, że niczego więcej

zdobią ją drobne, białe kwiatuszki. To wszystko razem,

nie pragnie niż umysłu

ta masa kołysze się na wietrze, chyba szumi, wali się na

mego na nowo urządzić za pomocą chemii niemieckiej.

siebie, stado kłapiących spienionymi pyskami seterów,

– Jezu – teraz znów jęczę. – Ja już trzeci raz nie dam rady.

ściśniętych na tratwie na Missisipi. Ku przygodzie!

Ale czuję, że mi tu wszystko wolno i powiedzieć mogę, co chcę, byle nie bluzgać, bo za to łańcuchami wiążą (o tym

Sam oddział wita mnie rytualnym zbadaniem ciśnie-

się dowiem później), więc ciągnę jeszcze poetycko, że

nia (w normie), wpakowaniem jakiegoś medykamentu

światem się przejadłam jak pączkami, proszę pani, ale

na uspokojenie i ceremonialnym zawodzeniem – to

pani posłucha, jutro, jutro wszystko opowiem, dajcie mi

autystka Gosia. Jej wycie będzie, jak wrzask mew od

spać. Usta mam suche, twarz piekącą, rumieńce, mokre

morza, nawiedzać mnie prawie do końca mojego pobytu

ręce, plamy pod pachami, śmierdzę potem, włosy tłuste,

tutaj. Przejrzano siatkę, zdecydowano, że nie mam

cera niezdrowa, powietrze wydmuchuję kwaśne i ciepłe.

niedozwolonych ostrych narzędzi, ładowarki, paska od

Puszcza na oddział. Jeść! Wyobrażam sobie, że pacjenci

szlafroka ani nic, czego nie mogłabym wnieść na od-

będą w porach wydawania posiłków walczyć ze sobą

dział, więc zostałam wpuszczona. Nie obrzucono mnie

na kije o jedzenie, ale nie, pierwszego dnia nie mam

zmielonym kałem tapirów i nie zmuszono do wypicia

JULIA ORSZ WOLF | WARS WOJNY

64

kromki naparu z Murzynka Bambo, więc zjadam dwie arzu z chlebem, które leżą samotne na stoliku na koryt i w ubraniu kładę się spać. A! Już mi się udzie jem ten chleb, podchodzi do mnie Kasia,

la. Kiedy

do końca, która cały czas świruje po korytarzu, od końca wany, jak nakręcony plastikowy delfin, tyle, że źle zespa brzytwa czy co się tam z nimi robi, tak, że ma ostre jak , co rani końcówki i jest raczej jak niebezpieczny rekin

iadomce, ciałko niemowlaka w wanience, ale na nieśw daję się uśmiech ma wymalowany na twarzy, no to ciachać, trochę sznyt więcej, trochę mniej, co delfin Kasia nie robi tego specjalnie.

za różnica,

m, a odKasia pyta: smaczne? Z masełkiem – odpowiada pozą, a po powiedź moja jest już, już (szybko!) po trosze i leków. trosze wynikiem zmęczenia fizycznego, głodu oda trwa Jest już w końcu po siódmej, a cała moja przyg lęłam dokładnie siedem godzin, podczas których przek jedną wszystko, na czym świat stoi dwa razy i wyżułam następne paczkę gum do żucia. Prześpię w ubraniu w leki, dwa i pół dnia, bo tak szczodrze uzbrojono mnie dowcip. taką fantazyjną podano mi ich dawkę. Taki przez sen Ponieważ będę płakać tak głośno i mruczeć ym akcie tak żałośnie, pozostałe pacjentki w zbiorow (gazeta zemsty okradną mnie tej mojej pierwszej nocy e skórki i mydło). Śni mi się tak: pies wymlaskuje tward koloru złochleba o zapachu masła z odrapanej miski każdym ta, którą ona, stara i niezgrabna, myje mu po niewie) posiłku (posiłek! obiadokolacja! wakacje w Cet skały na jak zęby w reklamach, jak mocne, twarde, Zakrzówku, albo może

ie nie w Dalmacji, jakiej Dalmacji, przecież nigdy nigdz ierzy wyjechała, do Bolesławca pociągiem albo do Kazim może na („Kaźmirzy”) drezyną, osłem, tak dawno, albo i Krakowa, kole kanciastym na długo przed początkam Zuchów.

Osiedla Tysiąclecia, a później Krowoderskich Całe za Cracovią.

(chyba, że Przydział sal odbywa się na chybił-trafił depresji Czarownik naprawdę uzdolniony, bo nie daliby i samobója na najgorszy oddział, nie?) – tam, akurat wolne łóżko.

gdzie jest

ci leżą Depr esja i zabu rzon e cech y osob owoś mno gość . więc obok innyc h chor ób. A chor ób

go, zgiManiakalno-schizoidalnych (jesteś do nicze pomogą), niesz, zginiesz prędko, a lekarze ci w tym lękowych, etc, etc.

A! Jak jeszcze gadałam z lekarzem to tak: – Co będzie? – pytam.

nie wyzdro– Nic nie będzie. Posiedzisz sobie tam, aż wiejesz – mówi, unika kontaktu wzrokowego, skurwysyn.

– No dobra. (To ja mówię) – Co zrobisz, jak wyjdziesz? (On) nikomu nie – Kupię bryczki, koniki i wersalkę. Krzywdy zrobię. (Albo będę siedzieć w trawie i bawić się palcami po tych lekach – ja).

– No. Bo smutek ci piękna nie doda. (On) absolutnie – (Pielęgniarka) To, co nie dodaje piękna, wyrzucamy najpierw Wstaję po tych dwóch dniach i… albo nie, wierszyk na smutno tym razem:

H nie ma nic złego w dniu, w którym przestanę znosić

i wnosić swoje ciało na czwarte piętro dwa razy dziennie jak chorego psa gładki, napięty kark złoży się na trawie ostrej

takiej co przecina palce i takiej co da się na niej wesoło gwizdać w tle usłyszę jak śpiewnie zabrzmią: ruch mocnych łydek i szum wełnianych fal

potem już tylko zaparuję nad pachnącą spiżarniami kretów ziemią (przyszłość będzie tłusta) zapachem, który jak zmęczona kosa i jak znudzone dziecko

huśtają się nad moją głową. do palarni.

No to wstaję po tych dwóch dniach i idę nadja rane Wokó ł plwo ciny, skórk i od mand aryne k, a, skórki czajniki elektryczne, potłuczona popielniczk kradzione) od chleba, roztopione masło (pewnikiem

Dopada i inne pozostałości po wygłupach pacjentek. mnie pielęgniarka:

F WARS WOJNY | JULIA ORSZ WOL

– Na Akademii miała pani zapewne wykłady

z filozofii?

– (Ja, gniewnie) Z dupy, miła pani! Smutek burzliwy, serdeńko, lęk i agresja.

Uciekam od niej, fruuu, korytarzem, nie mam

spocone skarpetki się ślizgają, nie wyrabiam na

wywalam się, nie ma nikogo, żeby się śmiał,

nawet nie goni. (Kępiński: „Nawet świat imbe

bucików,

nikt mnie

W nocy śni mi się, że potrząsają mną i pyta ją się: „co ty sobie myślisz, że przyłazisz do psychiatryk a, żeby

się zarazić chorobami i zmarnować papiery do końca życia?” (To będzie po moim wyjściu powtarzać babcia – do końca życia.) Budzę się, a tu mi znów przet rząsają

zero reakcji.

Złe hasło,

Najfajniej w psychiatryku, że mogę mówić, co chcę.

Brzydko pachniesz, nie myłaś się, idiotko, posik ałaś łóżko.

Mój tata wykupił mi lot na księżyc, jestem tu szczęśliwa, za nikim nie tęsknię. Czarna ma schizofren ię, w nocy nie śpi, pije wciąż te same zalewane fusy („od tego

się młodnieje”, a guzik, nikt jej nie odwiedza, a nie ma swojej kawy), może mieć z czterdzieści lat, jest szczupła, wysoka, ładna, choć ma poharataną gębę. Trudn o z nią

nawiązać kontakt, ale czasami, bardzo rzadk się z nią porozmawiać. Zwykle zaczyna się

o, udaje mi

od tego, że

zastaję ją płaczącą w palarni, pocieszam, a ona odpowiada, w sumie sensownie: „człowiek sobie musi sam pomóc, nie ma nikogo, jesteś tylko ty dla siebie , jesteś

jak ogień, świecisz w ciemności dla siebie”.

Twarz ma wówczas spokojną, trochę mułowatą i wydaje się, jakby

jej choroba opuściła ją na chwilę i odpoczywała

okolicznych gałęziach. Chwilowo ani ona, ani

bieg Czarnej.

jące ten

Wierszyk? Dobra później.

zakręcie,

cyla może być bogaty i dostarczać zapładniających warto ści dla najbardziej wyrafinowanych umysłów.”)

szafkę i kradną. Bose, dwie. Łapać złodzieja!

trzy razy dziennie podawane leki spowalnia

sobie na

ja możemy się nie obawiać nieszczęścia ze strony czaró w. Patrzę na nią i wydaje mi się, że w tej chwili mogł aby przed

nimi uciec, patrzę, nawet ma na sobie buty, przecież nie będą gonić jej jakoś bardzo daleko. Mów ię jej, że może wystarczyłoby zbiec teraz na dół do dyżu rki pielęgniarek albo pod łóżko na świetlicę, czasa mi mam wrażenie, że ta jej choroba nie szukałaby swoje j właścicielki, rozpłynęłaby się i zniknęła, tylko nikt tu nie ma siły uciekać, nie ma czarownika- uzdrowicie la, są tylko znudzone pielęgniarki i lekarze w swoich doma ch, są

Trzeciego dnia? Czwartego? Zostałam popro szona do pani psycholog. Najpierw z dwieście karteczek, które trzeba upchnąć do pojemniczków TAK JEST, TAK NIE

JEST, NIE WIEM. Karteczki: Czy kochasz sweg o ojca? (tak) Czy fascynuje Cię twój kał? (nie wiem) Czy odczuwasz radość na widok swojego stolca (tak).

Teraz czas

wypełnić testy. Aha, pani psycholog (stara jest, może mieć z siedemdziesiąt) serio, przy tym ściąg a laczki, rajstopki i maluje sobie paznokcie a paluchy ma powy-

ginane każdy w inną stroną jak czułki, wyda je mi się, że rejestrują każdy ruch w pomieszczeniu.

Pani mnie jeszcze pyta, czy jak chodzę po płytkach, to zdarz a mi się

stąpać tylko po liniach albo tylko po płytkach,

to mówię, że tak; nie mówię, że wierzę w czary, ale jak pyta, czy mam wrażenie, że świat daje mi jakieś zaszy frowane informacje, to mówię, że jak wysyłam z bra mki SMS

wiadomości, w których kłamię a potem mam do wpisania hasło „łgarz”, to nabieram podejrzeń; albo jak się całuję z obcym chłopakiem na ławce i przechod zi pies

patrząc z pogardą, albo prycha – to też nie jest

ot tak!

Notuje sobie to. Dobra. Jednym z testów jest test na depresję B. Przytaczam go tutaj, bo jest supe r. Mój egzemplarz był odbitką wykonaną przez kalkę z maszyny

do pisania. Wyszło mi, że jestem w głębokie j depresji. „Ho, ho! Nigdy bym się nie spodziewała! A wię c to jest ta rzecz, od której umieram!”.

TEST NA DEPRESJĘ Wierszyk? OK.

H Maj

Opony zimowki Maj, maj!

ale na wiosnę humor mi się poprawia – to zrozu

miałe

dużo piszę ostrym ołówkiem

na gazetach i ulotkach na oponach zimówkach

robię się sentymentalna, kiedy myślę o wojnie

65

JULIA ORSZ WOLF | WARS WOJNY

66 nawet na majówkach zabijam rzesze niemców,

nie ma wytchnienia, panienko

obłoczki przypominają mi o tysiącletniej krzywdzie ale tak naprawdę zastanawiam się, kawalerze

czemu nie wietrzy się już pierzyn?

łotrostwo weszło we mnie jak kundel w stado wróbli albo w inne nieszlachetne ptaki, co nie latają kluczem tylko zbijają się w powietrzne kłaki, burą chmurę, z której raz po raz któreś zaatakuje okruch i wróci jak wysunięty pazur (niektóre języki mają własną nazwę na takie pazury) nie chciałam atakować okruchów łotrostwo weszło i zakaziło błękitem

To teraz o tym, jak Czarna ukradła mi kubek.

dostojnie w stronę serca

W warunkach, w których pielęgniarki z ustami pełnymi

ach cuchnie! cudnie mną poważają

kremówek odmawiają leków, trudno o bardziej godne szacunku inicjatywy niż kradzież papierosów, kawy czy kubka, który można sunąć za papierosy lub kawę.

Łażę po tych korytarzach, już jestem na górze, aaa, bo Państwo nie wiedzą, tu jest góra i dół. Na dół się trafia

Ukradła mi go Czarna, widziałam ją, jak w nocy odchodzi i unosi ze sobą mój kubek. Nie widziałam go

Takie doki w erpegach. Marynarze, dziwki, złodzieje

z tydzień i już pogodziłam się z jego stratą. Gdy nagle

i jadalnia. A skoro o dokach to kolejny wierszyk:

wstaję kiedyś o czwartej, idę do palarni, a tam taka jedna z krzywą nogą pije z mojego kubka. Mówię jej,

H w tym mieście nie ma portu

że jest mój, ta kretyna warczy, że nie i siedzi nadąsana jak pies. Po chwili ociera wierzchem dłoni pełne usta i rzuca kłamliwe: nie, kubek jest mój. To ja znów: kubek jest mój, idiotko. Dobry strzał, prosto w głowę.

To ona oddaje kubek, ale ja czuję niedosyt. Żeby móc ją sprawiedliwie osądzić, należało wydobyć z niej przyznanie się do winy. A tego to już za wiele – warczy kulas. A do licha, myślę sobie, popamiętasz mnie, zapłacisz za swoje kalumnie. Choć do kubka jestem przywiązana, całą akcją piętnuję głównie moralny wymiar oszustwa. Wiadomo. A kiedyś ją usłyszę, jak się wdaje w dyskusje na korytarzu i mówi: Ty myślisz, że ci

najsampierw. Dół to dzielnica nędzy, grzyba i kradzieży.

a przecież po zmroku czuć jak umierają ryby noce długie i księżyc i gwiazdy

i bruk krzywy

i w połowie młode i stare w połowie ryby w ich ostrych łuskach lśnią

spocone twarze to marynarze

którzy pasiaste koszule

zostawią

ktokolwiek cokolwiek da za darmo…? Człowieku! Wybij to sobie z głowy, nie ma nic za darmo! Jak ja słyszę „za darmo”, to mnie ciarki przechodzą…

Czy jestem zła? bo kiedy mrużę pod ciemność oczy, to jak lornetką widzę, że nie ma się czego bać, jest woda, woda jest wesoła, gdy oglądam ładny mecz, to jakby głaskano piłką moje oczy, wąskie są mury w tym mieście, słońca nie ma, kariera na wyciągnięcie ręki, czasem mnie życie przyłapie parę minut zaledwie, jak tak chodzę po pokoju i jest mi wstyd, tam tylko wuefiści się nie boją:

Góra to dzielnica podleczonych pacjentów, zdawkowych rozmów, zapamiętanych imion i wymiany papierosów za złotówki. Kurs w maju: 1 papieros za 1 zł, pod koniec miesiąca: 1, 5 zł. Tu jest telewizor, kwiatki i tym z dołu, jak wejdą na górę. to można krzyknąć: wypierdalaj na dół, i pielęgniarki ani salowe nic nie mówią, bo rozumieją.

Są też takie sprytne drzwi, że jak się je zamknie, to my z góry możemy na dół (do dyżurki na przykład), a one z dołu nie mogą na górę.

F WARS WOJNY | JULIA ORSZ WOL

Chodzę sobie więc po korytarzu, te korytarze trawią mnie jak wąż mamę małpki fiki- miki, przesuwam się powoli ku najwyższemu rozkładowi. Szaleństwo – mroczne obłąkanie czy Szaleństwa panny Ewy? Szaleństwo, można poszaleć, człowiek chce się wyszaleć, młody jest. bo może być też tak, że mały książę i te wszystkie amelie to nie wieczne dzieci, ale chujowi dorośli?...

Kurwa, ale nudno. Nagle chochoł. Nie mówię jej: wypierdalaj na dół, mimo że jej nie lubię, bo w sumie to jestem miła. Chochoł jest z dołu, ubrany zawsze na czarno czyha, aż wejdziesz do palarni i staje nad tobą, i jak palisz papierosa te 5-6 minut, to ona stoi wyprostowana obok ciebie i powtarza cały czas: „daj papierosa, daj papierosa, błagam, oddam ci, błagam, daj papierosa”. I tak w kółko.

Nigdy nie oddaje i nigdy, poza tymi chwilami tsunami monologu do nikogo, się nie odzywa. Siedzi, trupio blada, w czarnych ciuchach, albo stoi i faktycznie wygląda jak chochoł. Chochoł wyjdzie wcześniej ode mnie, trochę mnie to zaboli. Może to chochoł rzucił na mnie czary?

Ale skąd mogłaby mnie znać?

No. A w palarni są jeszcze wróble. Wróble za kratami dojadają oblepione masłem skórki. Są potem tak tłuste, że za nic nie zmieściłyby się w przerwach między kratami. Czyszczą sobie piórka, wszystko fajnie, ale gdy odlatują, słyszę tępy dźwięk, jakby tłukły się o ziemię.

Nikt poza mną go nie słyszy. Ćwir, ćwir, świr, świr.

Czy zdarzają mi się chwile, w których pragnę żyć ponad wszystko, mimo wszystko, ponad rzeczywistość i rozpacz? Owszem, ale rzadko.

Och, już za długie to zamieszanie, jak na pisanie bez pointy, to jeszcze tylko o przepustkach i pekińczykach i kończę. Przepustki są fajne. Najpierw można wychodzić do ogrodu. Wychodziłam pomału. Sama, bo reszta to leciała do Żabci po drożdżówki i romanse przed sklepem.

Później poznałam chłopca, chodziliśmy razem, mieliśmy bardzo spocone dłonie i głosy nienawykłe do mówienia, oddziały daleko od siebie. Siebie mieliśmy, ale on się potem powiesił i nie będę już więcej o tym pisać. Nie było

mowy o żadnej podszytej ideą rozmnażania się relacji.

Patrzyliśmy sobie głęboko w oczy i oboje widzieliśmy to samo. Depakinę, Symfarex, Hydroksyzinę, Tranxenę, Relanium. Dedykuję Ci jeno, miły, wierszyk i obiecuję, że zajebię Czarownika, który Cię tam wepchał.

H gdybyś leżał przy zakurzonej drodze do

Tabaszowej pijany czy nie

przy krzakach porzeczek czarnych, czerwonych i białych

ja dla ciebie spędzałabym bydło

Kiedyś na przepustce dorwała mnie jedna pani i miała melodię do rozmowy, a mnie się chciało spać. To jej uprzejmie przerwałam i, „nieznoszącym sprzeciwu głosem”, objaśniłam różnice między grindem, crustem i d-beatem – zarówno w kwestii muzycznej, jak i lirycznej. Na przykładzie ojów, siódemek, strejtedżów i teknopunków naszkicowałam podstawowe różnice światopoglądowe w kwestii używek oraz spożywania produktów zwierzęcych. Zamęczyłam ją okrutnie, ale wcale nie zrobiło mi się lepiej. Wracając na swoją salę zajrzałam do pokoju obok, a tam Ewa płacze, że jej się kołdra ześlizguje w nocy. Bardzo chciałabym być psem.

Bardzo chciałabym, żeby pacjenci mogli mieć na oddziale swoje psy. W nocy śni mi się najpierw malinowy tort i morze, a potem, że mieszkam w dużym mieszkaniu, do którego wracam skądś, a tam współlokator mówi mi, że byli u niego rodzice, ale wyszli, że szkoda, ale mogę im choć pomachać z balkonu. Idę na balkon i widzę dziada w kożuchu i czapie okrakiem na bydle rogatym, jak z Brueghela, obok starowinka w chustce, a całkiem obok nich truchtem zaiwania jeż.

– Macie jeża, pytam?

– No, już długo, z dwadzieścia lat.

Macham im, zatrzymują się na chwilę, odmachują i powoli znikają. A propos niczego, czas na wierszyk. Na wierszyk? Na wierszyk!

H Codziennie rano rozmazuje na twarzy tłuszcz z nocy

krople i tak zaschły w poduszce.

67

JULIA ORSZ WOLF | WARS WOJNY

68

Jantar. Muchy Codziennie rano.

Biała piana wokół ust potem już tylko siedzimy tak cały dzień.

W tym upale

jest nisko,

Dziewczyny w rzadkich blond kitkach. Chłopcy. czekaliśmy ściskając

sakiewki na nieuczciwe prz ychody. na zewnątrz tłuste kałuże .

Tak, i jeszcze jeden:

tłem

wo się obrazić

jrzała łagodnym matowym

wypluła na powierzchnię

się jak jarzębina

a tłumy przybyły żeby to

od strony wzgórz i skał

i głazów ostrych (o które

głowy) ty też tam byłaś. gapiłaś

zwyczajnie

małe rybki, które rozsyp

kilku z nich rozbiło sobie

się i wyglądałaś

w otoczeniu przestraszon ych psów, ziewających na jej brzegu.

patrzyliście na siebie dłu go. ty pociesznie, jak w obiektyw. ona przekr wionymi oczam i nadawała kształt całej oko licy. była brunatna, ale brunat ne były koszule była biała, ale biały był śni eg była brunatna i biała, ale nie możemy tak o niej myśleć. więc wleczemy to wspom

nienie bezradni na sznurku

zawsze, gdy tar yfiarze pyt

ają nas o adres. ążkach

w koralach, haftach, wst

ukončete prosím výstup a nástup dveře se zavíjrají

rytualny taniec.

ale teraz – do rzeczy! nie mam z kim iść na bas

ały

obejrzeć.

brzydko

niedbale jak furgonetkę

stoję.

zawadzam.

Wracając do przepuste

H rozstrzelana kamienica miała pra

spod warstwy śniegu wy

rozłupały się na pół. znudziły mi się moczem garbowane zdania, nic niemówiące o podwórz owym honorze. szukam się w nich po kla tkach latają gówniarze z nożami na url opach (krew z mlekiem pod nos em). zawadzam spojrzeniem o nich, o was.

en. Władzi spuchły nogi a Andżelice spojówki. nie mam się też czym baw ić bo narzędzia, które wykorzys tywały zwierzęta

pustki do domu. Na dw

k, to po dwóch tygodnia

a dni, na trzy, na weeke

ch były prze-

nd. W sumie Świat na zewnątrz jest serio szybki i dopiero wtedy odczu wasz, jak bardzo otępia ją cię leki.

Ludzie jedzą w domach nożami, mają kable, ład owarki i piloty do telewizorów. Po wroty są dość męczące.

Na przykład wracam sobie po przep ustce na oddział, a Czar na już leci.

Mam nowe ciuchy, wy prany ręcznik i piżamę, a ta już, już, chce moją niebieską blu zkę. Za ramę szlugów.

Odmawiam grzecznie, spuszczam wzrok i pędzę do pokoj u w tej bluzce jak Błękitny Expres.

Stan nagabywania utr zymuje się kilka dni. Niektóre baby śpią z ramami szlugów skitranymi w stanikach albo nie śp ią w ogóle, zanim ich nie wypalą.

Bo wracające z przepu stki pacjentki to obietnic a szczęścia i łatwy cel ataków. Prz eprane, wypoczęte, z p apierosami. trudne doświadczenie.

Mówiłam już, że chciała bym, żeby pacjentki mo gły mieć ze sobą swoje psy? Z t ymi psami to swoją dro gą ciekawa rzecz. Raz, że sama ba rdzo chciałabym być ps em. Ale nie o tym. Najpierw jedna mi powiedziała, że ma pekińczyka, potem druga, potem salowa, a potem to już nabrałam mega podejrzeń. Pierw szą książką, którą pożyc zyłam na oddziale, było Dwanaśc ie prac Herkulesa Agaty Christie, a pierwszą pracą Herku lesa jest odnalezienie Pekińczyka.

Przypadek? Myślę sob ie, sprawdzę – i proszę: PEKIŃCZYKI, stara rasa długowłosyc h, karłowatych (wzros t ok. 20 cm) psów pokojowych, któ rych pierwotną ojczyz ną był najprawdopodobniej Tybet, hodowane jako zwierzęt a święte w pałacu cesarzy Chin, mające strzec świątyn ie przed demonami. Czy strzeg ą? A może spoufaliły się z nimi?

W każdym razie, mój Cza rownik ma pekińczyka, teraz już masz pewność, że cię gnoju znajdę, ha?

ŁUKASZ WOJTYSKO | POZDROWIENIA Z NIECKI

Pozdrowienia

Z NIECKI

• p ŁUKASZ WOJTYSKO P

69

70

ŁUKASZ WOJTYSKO | POZDROWIENIA Z NIECKI

☂_1

rzeczy, oddałem ostatnie mieszkanie oraz rzuciłem

Wyjechałem na Południe, bo kwestia znalezienia

pracę we właściwie upadającej już wtedy spółce, gdzie

własnego miejsca w Niecce, jak lubię nazywać swoje

moim obowiązkiem było wymyślanie haseł, promują-

rodzinne miasto, stała się nagle tematem zastępczym.

cych preparaty niwelujące przykry zapach stóp.

Czasami miałem przyjemne wrażenie, że się oszu-

Któregoś dnia powiedziałem właścicielowi spółki,

kuję, ale nie potrafiłem tego wykorzystać. Sam pobyt

że nie mogę znieść tej pracy, własnego kurestwa,

w obcym kraju i słuchanie obcego języka niczego

bo tak to widziałem, i że wolałbym nic nie robić, niż

nie zapoczątkowały, niczego nie rozwiązały, spełniły

przez kolejne tygodnie, być może nawet miesiące,

co najwyżej funkcję kolejnej namiastki. Wyprawa

zachwalać świeżość nie do porównania, suchość,

miała być spełnieniem pisarskich marzeń, projekto-

której nic nie zagraża. Właściciel nie zrozumiał mnie,

wanych latami, latami nierealizowanych i okazało się,

ale chyba ucieszył sięz rezygnacji. Powiedział z głębi

że zamiast wolności szukałem dla siebie zamknięcia,

swojego serca:

zamiast chęci – powodów do rezygnacji. Zamiast pi-

– Wspaniale! Odchodzisz w połowie kampanii!

sania – niepisania. Nie wiem, czy to ma w sobie jakieś

– Przepraszam – zareagowałem głupio i po chwili do-

drugie dno czy nie, początek był następujący.

dałem jeszcze jedno zdanie, jakby to pierwsze nie było

p

wystarczająco nie na miejscu: – Mam pomysł na książ-

Rankiem ósmego listopada 2010 roku leciałem

kę, to znaczy niewielkie opowiadanie, właściwie wiersz.

do Hiszpanii, będąc absolutnie przekonanym, że zmia-

Chciałbym się temu poświęcić, wybaczy mi Pan?

na klimatu ożywi mnie i pozwoli nabrać dystansu.

Mój właściciel podszedł do mnie i mi pogratulo-

Zmiana miejsca na mapie, myślałem, spowoduje zmia-

wał. Podniosłem się na chwilę z miejsca, łzy naszły

nę we mnie. Wyjeżdżałem w końcu pełen skrywanej

mi do oczu. A jeśli zaraz zacznę panikować i po-

nadziei, uciekałem przed środkowo–wschodnią zimą,

wiem mu, że jednak zostaję? – zacząłem na chłod-

zostawiałem, co mi się tylko wydawało, moje własne

no analizować sytuację. Co mam zrobić, żeby już

miasto – słynną na cały świat Nieckę.

nic nie powiedzieć i wyjść? Nie wiem! – odpowie-

Ostatnie pięć lat mojego życia w Niecce mogę spokoj-

działem sobie i usiadłem z powrotem i spuściłem

nie sprowadzić do opisu dwóch przestrzeni. Po pierw-

głowę. Moje i jego stopy męczyły się w grubym,

sze, zimnych i zagrzybionych mieszkań, z których

źle oddychającym obuwiu.

musiałem się niestety ciągle wyprowadzać, choć

– Ja też kiedyś chciałem zajmować się czymś ważnym,

każde darzyłem sentymentem i w każdym czułem

też sobie rysowałem nie wiadomo co – odezwał się

się jak u siebie. Po drugie, do siedzib małych oraz

mój właściciel – i myślałem, że jeśli się czegoś bardzo

średnich firm, w których spędzałem maksymalnie

chce, to można to osiągnąć, ale nie można. Mówię ci

kilka miesięcy, by później przechodzić do następnych.

to, bo przecież ja też rysowałem i na szczęście szybko

Kiedy to przechodzenie i przeprowadzanie zaczęło

zrozumiałem, że takie histeryczne próby kończą się

być uciążliwe, postanowiłem sobie wmówić, używając

w żałosny sposób. Wiesz jak mi ulżyło, jak zrezygno-

pokrętnej logiki, że brak perspektyw na coś stałego

wałem? Powiedziałem tak któregoś dnia: nie chcesz

to przecież idealny temat na początek jakiejś historii.

rysować, to nie rysuj. I już nic nie narysowałem i mam

I że jeśli wszystko naprawdę opiszę, to z pewnością

spokój i robię wreszcie, co chcę i czuję, że mam wielkie

dowiem się też, jak mógłbym od tego uciec. Pod wpły-

szczęście. Że żyję, że mam wokół siebie wspania-

wem durnego pomysłu spakowałem wszystkie swoje

ły świat. Wiesz co mi teraz sprawia największą

POZDROWIENIA Z NIECKI | ŁUKASZ WOJTYSKO

przyjemność? Wcale nie rysowanie. Tylko jak oglą-

na kamieniach, całymi dniami łapali słońce. Wystawiali

dam zdjęcia satelitarne, a tam w górze słońce, gdzieś

się do góry i zamykali oczy. Gdzie jest południe,

Mars i Jowisz. Nikt czegoś takiego nie narysuje, wiesz

zastanawiałem się. Latynosi, hałaśliwe McDonaldy.

o co mi chodzi? I zrezygnowałem, i czuję, że żyję.

Nie tutaj? Wszystko wyglądało jakby zaraz miało ożyć,

Słuchałem go z zainteresowaniem, potakując od czasu

ale nie ożywało. Całą tę scenografię odebrałem jak

do czasu. Nie wiedziałem tylko, czy on mówi do mnie

bezpośrednie zagrożenie, zamach na mój plan.

o sobie, czy o mnie do samego siebie. Perorował z niesamowitym zaangażowaniem, nigdy wcześniej

Na początku próbowałem trzymać się z boku – pierw-

nie odbyliśmy tak ciekawej rozmowy. Słowa „Mars”

szego dnia zwiedzałem XXXPalmas, przekonując

i „Jowisz” zelektryzowały mnie. Siedzieliśmy sobie

samego siebie, że jestem w Kalifornii. Nie minął jednak

wygodnie w fotelach i ustalaliśmy najważniejsze dla

tydzień, a starczy rytm udzielił mi się z podwójną

siebie rzeczy, tak to teraz wspominam.

mocą. To nie był proces, to była niespodziewana przemiana. Któregoś dnia wstałem o piątej trzydzieści

Wyjechałem na Południe, uciekając od swojego miej-

i wiedziałem już, że poddałem się całkowicie.

sca, momentu w życiu, przepoconych stóp i tych jego

Po kilku dniach miałem następujące symptomy: kłopo-

nienarysowanych rysunków. Chciałem poczuć coś

ty ze snem, ciągłe zmęczenie, natrętne myśli o braku

nowego, wpaść w inne znajomości albo złapać oddech,

zdrowia, nieuzasadniony strach, poczucie niedołężno-

zacząć pisać, w najgorszym wypadku cieszyć się do-

ści, ból stawów.

brym zdrowiem.

Ale nie wybrałem w tym celu dużego, zachodniego

Palmas zbudowane było w sposób następujący:

miasta, tętniącego życiem nawet w nocy, tylko bliżej

wewnątrz kontynentu znajdowało się wzgórze, tam

nieznany, nadmorski kurort. O, ten jest wystarczają-

domy zostały poustawiane przy użyciu niesymetrycz-

co wysunięty na południe, wskazałem któregoś dnia

nej spirali. Dołem, równolegle wobec linii morza szła

na mapie zupełnie przypadkowo.

droga, prowadząca od miejscowości położonej kilka

Miejscowość, do której uciekłem, okazała się równie

kilometrów wyżej. Droga ocierała się o niewielkie

nieckowata jak miejsce, które chciałem zostawić.

centrum, położone na wzgórzu, a następnie pełzała

Zarzuty stawiam przede wszystkim sobie: źle to za-

do kolejnej miejscowości. Pośrodku centrum wisiał

planowałem, nie stanąłem na wysokości zadania, nie

biały kościół z niebiesko–białą kopułą, przebitą złotym

rozpocząłem nowego rozdziału.

krzyżem. Schodząc uliczką od kościoła aż na sam dół,

p

spadało się prosto na morze. Przy samym brzegu

Najkrócej rzecz ujmując XXXPalmas – mały, nad-

tkwiła promenada, po prawej stronie widziało się

morski kurort w południowej Hiszpanii, na cały okres

zapchany zimującymi łódkami, niewielki port i do-

mojego pobytu zamienił się w dom spokojnej sta-

piero na granicy z drugim, podobnie zbudowanym

rości. Przebywali w nim wyłącznie emeryci i renciści

miasteczkiem, zaczynała się głośna, jak uważałem,

sprowadzeni z zagranicy. Przyjechali tam, by ostatnie

kamienista plaża.

lata przed śmiercią spędzać na oglądaniu śródziem-

Kiedy nie mogłem spać, ubierałem się i szedłem

nego morza. Mówili po norwesku, szwedzku, nigdy

na plaże. Wyznaczałem sobie dwa najbardziej odda-

po hiszpańsku. Jeździli na elektrycznych wózkach,

lone od siebie punkty na brzegu i sprawdzałem czas

przewracali się na nich, kuśtykali, pełzali, wylegiwali

potrzebny na przejście tam i z powrotem. Liczyłem

71

72

ŁUKASZ WOJTYSKO | POZDROWIENIA Z NIECKI

na głos, ale gubiłem się w tych obliczeniach. Widok

bogata Dunka, ale oprócz dnia, kiedy wpłaciłem pie-

morza powodował we mnie całkowitą dezorientację.

niądze za cały pobyt z góry, wcale jej nie widywałem.

W gorsze dni siadałem na ławce i tępo wsłuchiwałem

W zamian za wszystkie swoje oszczędności dostałem

w szum fal rozwieszony nad kamieniami. Co innego,

osobne wejście, kilkanaście metrów kwadratowych

myślałem, można robić w takim miejscu.

z kuchnią i łazienką oraz małe okno nad łóżkiem.

Pokój był dość wąski, więc światło z zewnątrz wpadało

Wieczorem promenada zamieniała się w sanatoryjny

prosto w ścianę naprzeciwko.

wybieg, wszyscy chodziliśmy i prostowaliśmy kości, rzucając porozumiewawcze spojrzenia. Niektórzy

Dwudziestego piątego listopada 2010 roku powie-

czasami coś do siebie mówili, ale ja słuchając tych

działem sobie, że nie mogę dłużej tak funkcjonować,

rozmów, prowadzonych w obcych językach by-

staczać się wewnętrznie. O czwartej dwadzieścia nad

łem w stanie co najwyżej odgadnąć jakąś drob-

ranem zerwałem się z łóżka, wypiłem trzy bardzo

nicę. Wyłapywałem pojedyncze słowa i mieliłem

słodkie kawy, rozłożyłem na biurku notatki, włączyłem

potem w głowie, powtarzając zasłyszane dźwięki.

komputer i zacząłem coś pisać. Praca mnie pochło-

Zastanawiałem się wtedy, czy mój stosunek do włas-

nęła. Dwudziesty szósty listopada wyglądał tak samo.

nego języka nie wygląda podobnie? Czy nie jest tak,

Dwudziesty ósmy i kolejne również. Przestałem

że ciągle coś mielę? Że się chwytam słów? Że mam

gdziekolwiek wychodzić, nie pojawiałem się na pro-

wręcz fizyczne uczucie, jakby wyrazy nie były ze sobą

menadzie. Po tygodniu bałem się nawet na chwilę

związane i nie tworzyły nigdy żadnej przekonującej

wstać od komputera. Miałem poczucie, że najmniejsza

całości?

wyprawa może mnie odciągnąć od czegoś istotnego.

Czy to nie dlatego, myślałem wtedy, nie mogę zabrać

Poza tym, siedząc w domu myślałem, że jestem bar-

się do pisania? Czy naprawdę nie opuszcza mnie

dziej odporny na działanie sanatorium Przyjechałem

przekonanie, że pomiędzy wyrazami są spacje? Zwykłe,

przecież pisać, opowiedzieć to wszystko, co zmusiło

niczym nie zasłonięte, szerokie leje?

mnie do tego wyjazdu. Chyba taki był pomysł, ale

Wracając do moich przygód, muszę wyznać, że po-

Starałem się wstawać jeszcze wcześniej i jeszcze

mimo narastającego bólu pleców, spuchniętych stóp,

później kłaść się spać. Kolejne rozpisane rozdziały

miałem przedziwne wrażenie, że tak naprawdę ni-

wytrzymywały jednak maksymalnie tydzień. Po ta-

na co?

czego nie doznaję, niczego nie przeżywam. Do pokoju,

kim okresie wszystko zaczynałem kreślić, zmieniać,

który wynajmowałem wracałem późnym wieczorem.

poszczególne zdania i całe wydarzenia przesuwałem

Całe dnie spędzałem na plaży? Regularnie pojawiałem

do innych części, a następnie wyrzucałem. Pisałem

się na promenadzie? Wchodziłem w kontakt wzrokowy

nowe i one również były potwornie ciężkie, wymyślone,

z wybranymi pacjentami? Poddawałem się ich wpły-

niepotrzebne, głupie, niekonsekwentne, pozbawione

wowi jeszcze bardziej? Rozumiałem ich coraz lepiej?

charakteru, nieśmieszne.

Nauczyłem się kilku słów po norwesku?

Zataczałem koła.

Jak jest po norwesku przykry zapach stóp? Jak po-

Czułem, że funkcjonuje w jakimś cyklicznym procesie,

wiedzieć po norwesku: pisz teksty promujące przy-

którego nie umiem przerwać. Byłem gotów odmówić

kry zapach stóp i powąchaj swoje stopy? Nade mną

sobie wszelkiej innej aktywności. Spożywanie posiłku

mieszkała właścicielka pensjonatu, pewna bardzo

wydawało mi się stratą czasu. Przestałem również

POZDROWIENIA Z NIECKI | ŁUKASZ WOJTYSKO

czytać, jakby miało to w czymkolwiek pomóc. Skoro

prosto do łazienki, w której leżałem, a później nagle

nic się nie dzieje, myślałem, niech będą na to dowody.

do Niecki. I znowu do XXXPalmas.

Na co?

Powtarzałem sobie, że natchnienie to właściwie

Potem był już trzydziesty pierwszy grudnia. Wisiałem

krótkotrwały szał. Byle moment, w którym człowiek

właśnie nad toaletą, kiedy nagle, kilka minut przed

albo zaczyna wierzyć w swoją głowę albo we flaki.

północą rozpoczął się gdzieś w XXXPalmas pokaz

Nie miałem pojęcia, do której grupy sam chciałbym

sztucznych ogni. Zastygłem. Wybuchy brzmiały

należeć, było mi to zupełnie obojętne, tym bardziej,

pięknie, jakby się coś rozpadało. Zwiedziony odgłosami

że niewiele się one dla mnie różniły. Chciałem tylko

i dobrym nastrojem oraz zaskoczony własną decyzyj-

wpaść na chociaż jedno satysfakcjonujące zdanie,

nością, zwyczajnie stanąłem na nogach, umyłem twarz

a następnie cierpliwie czekać na drugie.

wodą, przeszedłem do pokoju i zamknąłem komputer.

Czekałem cały grudzień.

Jakby nigdy nic.

Dwudziestego trzeciego grudnia zostałem zmuszony,

Pamiętam, z jaką z naiwnością liczyłem na noworocz-

żeby jeszcze bardziej pomniejszyć i tak już niewielkie

ne zagubienie i cudowną odmianę, myślałem: obiecam

terytorium. Przez osiem dni funkcjonowałem jedy-

coś sobie właśnie teraz, a potem to po prostu zrea-

nie w łazience, wyrzucając z siebie prosto do toalety

lizuję. W niewielkim sklepiku na ulicy obok kupiłem

resztki nie do końca przetrawionego jedzenia, żółć,

szampana i wypiłem go prawie natychmiast.

na końcu powietrze.

I myślałem wtedy: czy to nie fascynujące, że cia-

Szedłem główną ulicą w stronę centrum. Całkowicie

ło jest rodzajem rurki? Kanału, przez który można

zatłoczoną! To jest Południe! Ludzie i samochody

przerzucić dowolną rzecz i zobaczyć ją chwilę później

przechodziły w siebie nawzajem! Coś, co świszczało,

w zmienionej formie?

za chwilę gotowe już było stukać, szurać i zmieniało

p

się w buczenie, w zwykłą rozmowę, w krzyk, w trąbie-

Miałem wrażenie, że cały śmierdzę, że tkwię w tej

nie! Zewsząd docierała muzyka! Bez przerwy mijali

sytuacji po uszy, wyrzygany i wypróżniony. Najbardziej

mnie jacyś ludzie, całkowicie zalani nocnym światłem.

na świecie bałem się jednak powrotu do biurka. To,

Dziesiątki twarzy, pleców, setki kończyn. Gdzie jest ja-

że znajdowało się ono tak daleko ode mnie, przedzie-

kiś McDonald, zastanawiałem się. I wtedy zobaczyłem

lone grubą ścianą, nie było tym, co nie dawało mi spo-

naprzeciwko siebie śliską, błyszczącą kopułę kościoła,

koju. Wiedziałem bowiem, że kwestia zaburzonych

a przed nią zbyt wysoko wyłożone, nieużyteczne scho-

odległości zmieni się, gdy po prostu wstanę z podłogi

dy z dachów. Wspiąłem się na postawiony obok murek

i postaram się przejść chociaż kawałek.

i popatrzyłem na morze. Granatowo–czarny zalew

Kiedy byłem już prawie gotowy, żeby się podnieść,

z wody zachwiał się i zapienił. Byłem naprawdę bliski

pojawiał się przede mną ekran komputera. Ogromny.

zwymiotowania, ale zdołałem opanować zawrót głowy.

Osiemdziesiąt dwa cale. Dokładnie przed samymi

Poczułem uderzenie tlenu, jak to się głupio mówi.

oczami. Z wyświetloną ogromną kartką. Na tej kartce nie było zapisanego ani jednego słowa, tylko jakiś

XXXPalmas wirowało. Domy, witryny sklepów, szyby

obrazek, plaża i kilka palm. Przerażony tym zerem,

kawiarni, ulice, poruszały się w moich oczach. Po chwili

własną głupotą, wracałem myślami sprzed komputera

trafiłem do jednego ze znajdujących się w centrum

73

74

ŁUKASZ WOJTYSKO | POZDROWIENIA Z NIECKI

miasta barów, stanąłem przy wejściu i powiedziałem

zsuwając do kolan. Nie wiem, co tam się stało, pewnie

do siebie: „Tylko kurwa nie uciekaj!”

nic ciekawego, ale z pewnością poczułem wtedy, że już za chwilę będę miał chwilowy spokój, rodzaj

Ogarnął mnie zachwyt – bar wypełniony był ogrom-

głupiego zobojętnienia.

ną ilością ludzi, dusznym powietrzem i butelkami z alkoholem. Tańczyłem na środku, piłem kolejne

☂_2

drinki, pociłem się i czułem pot tańczących obok ludzi.

Pokój, w którym się obudziłem był pusty i całkiem

Wdychałem go zachwycony, stęskniony za czymś

ciemny. Leżałem sam w dużym, podwójnym łóżku.

fizycznym, tajemniczym. Wtedy moją uwagę zwrócił

Wstałem i nago, w obojętnej ciemności wymacałem

Latynos, siedzący przy stoliku obok wejścia. Patrzył

okno – podciągnąłem rolety, zobaczyłem wąską ulicę

na mnie i już samym spojrzeniem sugerował taką

i dachy samochodów i światła latarni. Dalej jest noc?

jednoznaczność, jaka tamtego wieczoru została

Aż tak długo spałem?

przeze mnie uznana za zbawienie. Ubrał się i wyszedł

Otwierając oczy pomyślałem, że podjąłem złą de-

na zewnątrz. Obcy poruszał się niewiarygodnie szybko.

cyzję, rezygnując z pisania. Nie masz cierpliwości.

Ja kuśtykałem za nim. I nagle, kiedy już tak szedłem,

Nie potrafisz się skupić. Nie potrafisz sobie niczego

naszła mnie myśl, by jednak wrócić do mieszkania, dać

do końca wyobrazić. Światy, które masz w głowie

sobie spokój, położyć w łazience i czekać, aż ktoś mnie

są niekompletne.

z niej zbierze.

Nie potrafisz ich bronić, tylko bez przerwy zmieniasz.

Szukasz innego szyku zdań. Nie wiadomo jakiej gra-

Naprawdę chciałem zawrócić, ale Latynos zniknął

matyki. Może zaczniesz rysować?

sprzed oczu i dokładnie wtedy poczułem to ogromne,

niemożliwe do zniesienia podniecenie – przyspie-

Wstałem z łóżka. Na korytarzu znajdowały się drzwi

szyłem więc, niby nie pamiętając, że źle się czuję,

prowadzące do małego przedpokoju. Potem prze-

i że opuściłem mieszkanie. Że mnie tam nie ma i nic

szedłem do salonu z dwoma balkonami: tam, przez

nie piszę.

granatową płachtę rozwieszoną nad ulicą przedzierał

Szum morza odprawiał jakiś rytuał.

się widok z morza. O co ci chodzi?

Ulica powoli przesuwała się pod nogami, więc za-

Wróciłem na korytarz prowadzący z sypialni.

cząłem biec, żeby przesuwała się szybciej. Latynos

Otworzyłem drugie drzwi. Wpuściłem się do inne-

w oddali pokonywał pierwsze rondo. Szliśmy potwor-

go pustego pokoju. Cisza. Znalazłem i otworzyłem

nie długo. Trudno powiedzieć, czy miało to w sobie

trzecie drzwi i wcisnąłem do jadalni, a następnie

jakiś urok.

stanąłem w kuchni. Paliła się górna lampa, przy

W końcu Latynos zatrzymał się, rozejrzał i ruszył

stole siedział jakiś bardzo stary mężczyzna i ciężko

w kierunku czegoś w rodzaju domu–rudery, jaki

oddychał. Wpatrywałem się w niego dobrą chwi-

stał po drugiej stronie ulicy, biegnącej wzdłuż plaży.

lę. To jest ten mój Latynos – nagle zdałem sobie

Dom–rudera był jednopiętrowym klockiem z okna-

sprawę i westchnąłem.

mi zabitymi deskami, Latynos czekał na mnie z tyłu domu, nerwowo opierając nogę o ścianę. Nie wiem,

Stary miał około osiemdziesięciu lat, tyle przynajmniej

czy najpierw zastygliśmy przy murze, czy od razu

mogłem wyczytać z twarzy zniszczonej, pozbawionej

podeszliśmy do siebie, ściągając spodnie, bieliznę

powietrza. Z włosów siwych, nalepionych na brązowe

POZDROWIENIA Z NIECKI | ŁUKASZ WOJTYSKO

plamy, jakie rozlewały się na skórze w okolicach czoła

Przestałem ruszać ręką.

i uszu. Trzęsły mu się ręce, oczy miał nieswoje, żółte,

I co teraz? – popadłem w zamyślenie.

zapadnięte. Siedział przy stole w samej bieliźnie.

Latynos szeroko otwarł oczy i usiadł

Patrzył gdzieś bez wyrazu. Nic nie mówił. Ja, zupełnie

na wózku zrezygnowany.

nagi, stałem koło buczącej lodówki.

Zacząłem się zastanawiać, co w tej sytuacji mam

To jest mój Latynos, to jest mój Latynos, to jest mój

zrobić, jak się wytłumaczyć z pomyłki. W jaki spo-

Latynos, powtarzałem do siebie. To za nim wczoraj

sób powiedzieć, że obsesja na punkcie starości

wybiegłem. To na niego miałem ochotę. Na siwe

ogarnęła mnie już pierwszego dnia po przyjeździe

włosy, brązowe plamy, trzęsące się ręce, nieswoje

do XXXPalmas, i że walczyłem z nią bardzo dzielnie.

oczy. I właściwie wcale mnie to nie zdziwiło, bo czy

Jak wyjaśnić, główkowałem, że to wszystko z powodu

nie czegoś takiego chciałem doświadczyć wyjeżdżając

pisania.

z Niecki? Doprowadziłem przecież historię do jakiejś

– To nie tak jak myślisz. Przepraszam, że tak

skrajności i to powinno wystarczyć. Mężczyzna dalej

to wszystko podejrzanie i choro wygląda. Zupełnie

siedział na krześle, nie ruszał się, nic nie mówił. Patrzył

niepotrzebnie i zupełnie inaczej niż z mojej perspekty-

na drzwi znajdujące się za moimi plecami.

wy – mówiłem do siebie.

Gdy przeszedłem pod okno nawet nie mrugnął.

Wyciągnąłem rękę i położyłem na jego klatce pier-

I nagle poczułem uderzenie gorąca, głowa mi naszła

siowej. Miękka, bezforemna skóra poddawała się.

krwią i zaczęły pojawiać się wątpliwości. Że może

Odgniatałem ją jak plastelinę, podobnie jak usta, które

wcale nie chodziło o pisanie? Że to tylko przykryw-

były puste, dziurawe. Wsadziłem w nie język i nie

ka? A za wszystkim i tak stoi próżność. Nawet nie

poczułem z jego strony żadnej wzajemności.

fascynacja pomarszczonym ciałem, tylko właśnie chęć

Po wspólnej nocy takie zachowanie?

zwrócenia na siebie uwagi.

Nie czekając na zgodę zacząłem mu ściągać bieliznę,

Latynos nie spuszczał ze mnie wzroku.

co nie było znowuż takie łatwe. Mężczyzna okazał się

Czułem się, jakbym miał zaraz zemdleć. By uniknąć

zaskakująco ciężki. Już po chwili masturbowałem go

kolejnej niezręczności, ledwo widząc i z czarnymi

wyprostowaną, trochę sztywną ręką. Uspokoiło mnie

plamami na oczach, wyszedłem z kuchni, przeszedłem

to odrobinę, zacząłem się relaksować.

do przedpokoju, a następnie zbiegłem klatką schodo-

Przyjemność nie trwała jednak zbyt długo, bo nag-

wą w dół i wypadłem na ulicę. Przeglądając się w oknie

le usłyszałem czyjeś kroki i z potwornym hałasem

zaparkowanego przy ulicy samochodu, zobaczyłem, że

otworzyły się drzwi. Co teraz, pomyślałem w jakimś

jestem nagi.

zwolnionym tempie. Do kuchni wszedł prawdziwy

Morze przyjemnie szumiało, plaża wołała do siebie,

Latynos, w stroju pielęgniarza, pchając przed sobą

słońce świeciło z każdą sekundą coraz mocniej. O, jest

wózek inwalidzki. I coś mnie uderzyło. Uświadomiłem

jak na pocztówce, pomyślałem, to koniec.

sobie, że to jednak z jego, a nie z powodu mojej ofiary, znalazłem się w tym mieszkaniu.

•

75

76 Zenon Fajfer

Sonetrix I Maska uwiera zmruż oko

oko puchnie łzawi ach co za nic ani słowa improwizuj

tekstu eklipsa nikt

ono krwawi raną urodzeni chip hodowcy rano zdradzeni epos kłamcy improwizuj

II

[28\8]

Abstrakcja

rozpina zamek uwodzi ćmę ciemne oko świata

hibernuje akcję rozkład figur obejmij mnie i

w

ukryciu czytaj hologram oceanu maestro iluzji kośćmi rzuca o brzeg archipelag [27\9]

III Krawędzie ich ciał zamazuje

oddech trójkątne cegiełki horyzontu łódki azylantów nabite ikrą litery śnią na ich

okrętach bez formy i treści oczekiwanie świtu cokolwiek istnieje rozmyśla o grzechu antynomiach literaturze [30\6]

IV Rozprawa o zasłanianiu twarzy wstrząsnęła ósmym rokiem ery poetom opadł sandał ów wygnaniec trwoniąc augustiański mecenat uchodzić miałby o czasy za statuę wyzwolenia estetyka

zbyt niska aby kompromitować igrzyska [29\7]

77

V Odźwierni do grobowej łzy ona się

patrzy i się zapatrzy czując zwiewność aksjologii ładna kiedyś i interesująca kędyś on niekoniecznie

ubrany stateczniej chciałby harmonii łatwiejszej eudajmonii mają ambicje kuszące intuicje [30\6]

VI Sąsiad kołuje łopocząc aż dudni ascetyczna jego

piękność odmawia potem idą oboje łokciami objęci mszytuleni ach żebyś

zdechł albo drzwi zaraz wypierdolę otwórz nieskończona inwencja miłosnej erystyki dobogaca anielską lutnię [30\6]

VII Tłumik erosa kotku siądź tutaj ulegnijmy

emocjom książki są takie angażujące zabić autora mówisz ale najpierw ten rozdział yesterday

poczytalibyśmy legalnych wierszy o czymś innym nielegalnych o podobnym ars lectoria [30\6]

VIII Rozcieńczmy ogień zanim się zacznie czy zakończy euro padnie i eureka gdzieś obok

boso abbey road widziałeś

i niespękany kryształ attention uwaga słyszałaś tętno uśpionych słów muzom a komu innemu [30\6]

78

IX Uczono

nas innej ekonomii głębszego oglądu idźcie kochajcie się

fosforyzujące ryby aż zapomnicie o

rybaku umarli mówili o wędce idziemy się kochać umarli mówią idziemy aż siecią targa

[28\8]

X Kolana ugnij jesteś ojcem

niebowlęcia i matką taka ekstradycja nie

rozumiesz your majesty

opuścisz pałac aby dotknąć absolutu lekko i skocznie tu katoda a anoda kiedyś tam

[27\9]

XI Trąbka cierpki hejnał na iskrach eteru na iskrawkach eteryczna

reklama orgii z puszki uwaga słuchacze załóż coś zaczynamy audycję o szkole tańca aborygenów telefonicznie namierzamy inkarnację panczenlamy oraz egzotyczny tercet abcdefghijklłmnoprwyz [31\5]

79

XII Uwodzono

nas innymi ekstazami jasnowidzenie i głos rozsądku emfaza kruszonego szkła treść rozbita o formułę okrągłe

nic i coś okrąglejszego śmieciarka czeka i obserwuje biel łatanego ekranu jak

[28\8]

XIII Rozmyślające o myśleniu bez utraty

energii lepszym i prawdziwszym smaku akustyce dna osłaniające

uncję srebrnego teleskopu

kolbę łuk amora dłonią źle ułożoną spada tempo akcji

jądro e-ciemności jarzeniówka [28\8]

XIV Akt żalu

niklowana ars poetica oczami twoimi klaszcz aż spadnie zasłona trucizna oka

rzęsiście aż znika estrady miraż amoralna liczba bez oblicza ktokolwiek to obserwuje tu albo może

[28\8]

80

Maja Staśko

| wiersze

zło to głowa a m nie nie m a drę sz cz ud ład

(misia) trę do waty kiedy byłam mała nie wiedziałam co to słowo z pamiętnika marka dopiero anka z podwórka pokazała mi burka z burkową jak my na to patrzymy to jesteśmy zboczone i to jest właśnie to potem we śnie widziałam jak patrzy na mnie adam jak rozmawiam ze sobą i kiwa na mnie głową jak burek z burkową

81

za darmo dar mowy pora dnia

błogo sław mnie daję słowo a słowo ciałem się

moja mama i ja poszłyśmy do fotografa ja z moją mamą miałyśmy sesję rozbieraną ale tylko od góry jak to matki i córy tylko bez koszulek jak to wśród matek i córek plusk plusk jak mus to mus plusk plusk majuś mamuś a on w ciemni sam robił to tylko nam a on w ciemni sam dalej już nie wnikam ale mam atak

staje

przyjaciele ja przy ciele

Piotr Macierzyński

| wiersze

82

XXX jutro minie pięć lat jak Justyna ode mnie odeszła czy będę to jakoś świętował pamiętam jak pomagała mi się wyprowadzić ja niosłem worki z książkami i polską muzyką rockową i obejmowałem poduszkę ona płyty z muzyką poważną i nawilżacz powietrza na sam koniec jeszcze ją wykorzystałem jako tragarza do domu mogła wracać w podskokach jak szczęśliwy osioł z którego zdjęto dołujący ciężar zamieszkałem u matki ale domyślałem się że tu mnie znajdzie prokuratura wojskowa więc postanowiłem zrobić im niespodziankę i zgłosiłem się w święto Trzech Króli kazali mi napisać oświadczenie czemu nie odbierałem wezwań to napisałem że wymeldowałem się od dziadka bez wskazania nowego adresu a dziadek umarł i nie informował mnie o wezwaniach jeśli chcecie zobaczyć wkurzonego oficera możecie skorzystać z tego wzoru na nic się zdały zaświadczenia od specjalisty stwierdzające u mnie po polsku i po łacinie depresję zimową spytali tylko jakie miasto lubię – Gdańsk dali mi Jelenią Górę nie wiem na co liczyli myśleli że się nie odwołam napisałem że czuję wielką krzywdę w sercu że przecież pomimo depresji przyszedłem z własnej woli i to w Trzech Króli a oni bez ponownego zaglądania między pośladki pakują mnie taki szmat drogi gdy pozwolili mi na wizytę u psychiatry to już byłem w domu mogli od tego zacząć

83

a nie wzywać mnie za pośrednictwem zmarłego lekarz spytał dlaczego poszedłem na EKG skoro miałem jedynie skierowanie do Poradni Zdrowia Psychicznego – bo wszyscy szli na EKG – a co panu dolega – ostatnio nagrodził mnie Ernest Bryll stwierdzili trudności adaptacyjne silnie upośledzające odbycie służby wojskowej oraz nieprawidłową osobowość szczęśliwy pobiegłem z tym rozpoznaniem do Justyny armia polska nie pokonała mojej depresji Justyna przeczytała papier spojrzała mi w oczy i zapytała

wymigałeś się od wojska więc teraz możesz się żenić ale aż tak nienormalny nie byłem

Bycie sobą pracowałem to znaczy siedziałem naprzeciwko drzwi i patrzyłem czy nie idzie szefowa nie wiecie jaka to ciężka robota osiem godzin gapić się w dziurkę całe życie jesteśmy szantażowani przez społeczeństwo hipokryzję Kulturę i oportunizm godziłem się być dobrym człowiekiem a nawet ministrantem wiecie jak kochałem Justynę ale nie mogła we mnie dostrzec ojca swoich dzieci a ja nie chciałem udawać faceta który wstaje o szóstej rano

84

PIOTR MACIERZYŃSKI | WIERSZE

żeby zostawić odłogiem poemat i zająć się nieużytkami pracy biurowej w końcu uległem przez prawie dwa lata udawałem pracownika byłem najsłabszym ogniwem sekretariatu tamowałem ruch pieczątek gdy schowałem kiedyś – jak mi się zdawało – bzdurne pismo dzień później szukał go cały sekretariat wzywano nawet posiłki z sąsiednich wydziałów logiką biurową próbowali dociec gdzie mogłem ten świstek położyć w ich mniemaniu moja kariera źle się rozwijała gdyby uważali inaczej byłbym załamany pani Iwonka zawsze o mnie mówiła w nerwach

temu gadu nie można puścić tego płazem karali mnie a ja pękałem ze śmiechu natury poety nie da się oszukać wielu ludzi normalnie pracuje ale udaje literatów musi być im bardzo ciężko zwolnienie z pracy przyjąłem jak wybawienie to było salomonowe rozwiązanie im przestały ginąć pisma mama współczuła mi że mnie wylali tylko Justynie Salomon nie wiedział co powiedzieć za to ona od razu a widzisz

mówiłam że do niczego się nie nadajesz

dałeś się wyrzucić nawet z państwowej posady wtedy jeszcze z tego powodu cierpiałem

w szkole udawałem że umiem grać na cymbałkach dopiero po trzydziestce przestałem udawać

85

XXX kiedyś udało mi się nabrać Justynę że za dwa dni nastąpi koniec świata użyłem do tego mamy której pięć minut wcześniej pokazałem w telewizji informacje o wybuchu wojny o Kuwejt mama myślała że rozmawiamy o walkach i powiedziała że to niestety prawda opowiadałem więc Justynie dalej o lecącej w naszą stronę asteroidzie wcześniej byliśmy trochę pokłóceni ale w obliczu śmierci sama się przytuliła powiedziała to już nie muszę uczyć się greki cały wieczór był udany

robiliśmy to co robi się przed śmiercią uprawialiśmy seks piliśmy wino gdy wychodziła nie mogłem jej powiedzieć że żartowałem w nocy zadzwonił telefon nie wiem skąd ale wiedziałem że dzwoni Justyna powiedziała że obleje kolokwium że wykorzystałem ją i jestem podły bo żartuję nawet ze śmierci dlatego ze mną zrywa koniec świata wcale nie jest taki zły najgorsze następuje po nim

Tomasz Dalasiński

| wiersze

86

ŚMIERĆ TO GRATIS DLA CZASU, rzuciła na wyjściu. Chciałbym wspomnieć o wcześniej, ale zapomniałem. Upływ tłumaczy wannę; kogo kąpie licznik?

Chciałbym połknąć tabletkę, ale nie ma „chciałbym”. Wanna w kąpaniu wcześniej: tłumaczenie rzutu, licznik na wyjściu z siebie, zapomniany blister.

Chciałbym zetrzeć kąpanie, doliczyć gratisy, rzucić przełyk na taśmę. Wspomnieć o upływie.

GŁUCHE DZIURY W KOCHANIU, GOŁE PRZERWY W HELU — co, jeśli wywołane zapchaniem zatoki?

Co, gdy niewywołane zapchaniem zatoki?

Wspanialej wyobrazić odległość przyczyny (chciałbym pamiętać zejście z kawałka pobytu, chciałbym być pamiętany przez kawałek zejścia), delikatnie wodować widok na utratę. Ustąp w ustęp z całości nie ratuje tęczy, poniekąd festiwalu wyłącza serdeczne – wiedząc w co, imać szczelność, oczy w kiepskim stanie, koronacje książeczek za granicą półki, gdy lipiec jak kościółek w cieczce (tu objaśniam: brak rozwiązania chwili uśmierza łódeczkę), jeżeli jest zdrobnieniem, skłania sort ku łyku..

87

KONSUMPCJA SCENOGRAFII, CHODZENIE W POTRZEBIE — nikt nie pyta o ulgę? Nawet ja nie pytam?

Gdy myślę o ustępie, myślę, by cytować, lecz babcie klozetowe myślą o turlaniu Eurydyk w przepalonych ustach Anny German.

Nic z tego nie wynika, a jeszcze umacnia manierę podpieraną łagodzeniem bytu.

Pieniążek na talerzu wymusza okazję, mimowolnie uchyla się rozkosz odpływu; chciałbym oddać do końca, do ostatniej kropki.

88

TOMASZ DALASIŃSKI | WIERSZE

TYTUŁ w ciężkości wagi (komuś byłbym dłużny) zdobyć / Kuba powiedział / Porządek jak lament? Trwać by, albo i nie trwać, rwać parki ze ścieżek, byle prząść losy kości rzuconych na orkan. Dwa Bueno & Playstation, oto poniedziałek, ospa na tatuażu, talerz i religia. Wolno stół, wolno pytać? Poręcz na poręczność, fragment „ja” pod schodami, lekko czas przez słomkę / Ciesząc czymżeś kochankę (ciągnąć miarodajne), nużyć język dla sprawy, uda dla radości / Aż zrozumie, że stale jest w tym, czego szuka, gładko wychodząc z siebie i z tego tytułu.

K. S.

89

„JA” ZMĘCZONY MALIBU OPIEWA RUINY — dociąga (sen) do potem, niech świeci (jakkolwiek).

Gdzie mieć ciąg na kłamstewko, nowość dla zagadki?

Niczym wpadać w obejście, liżąc paradygmat huśtawek zawieszonych w przełyku. Podwórko na drugim brzegu chłopca (tu widzę wesołość) spalonego strukturą podpiętą pod jutro, budyń like a doczesność w kradzionym języku – tak pięknie zanikają korzystne ujęcia.

Na prawdę nie ma rady? Kanapa dokucza?

Dobrze roztoczyć imię zakochane w świetle, wyłapać kształt w mieszkaniu, wpierw ponosząc sprzęty. Nie tracić ani chwili, ani ociupinki.

90

Zamiast (?) wstępu: Trzy zamieszczone w tomie opowiadania traktują o doświadczeniu psychodelicznym przydarzającym się „językowi”; jedno wynika z drugiego, co znaczy, że „Ociupina ziemi tarasuje byka” jest skondensowaną formą „Angielskiego z Anglikami”, a sama zawiera się w tekście „Broadcast”. Całość pisałem cztery lata, między 2007 a 2011, realizując w trakcie rimbaudowski postulat dotyczący rozprężania zmysłów. Czytelnikowi polecam lekturę skonfrontowaną z pejzażem używek. W tekście nie występują żadne „błędy”, choć można by tak uważać.

VIDA LOCAL (FRAGMENT) | TOMASZ PUŁKA

Nie ma głowy

Miron Białoszewski, „Konstancin”

Angielski z Anglikami Będący powinowactwem Siebie wesoły Pan na fletni grał. Uprząż jego cisnęła grzbiet konia powożącego karocą i powiewały litościwie flagi nad falangą. Wiele brudu musiało upłynąć nim się spotkał i dojechał, by – chwilę później – znów wskoczyć na koc i odlecieć. Panował w tamtych lasach Włóczka Michajłow, syn wielebnego,

z czół ich natychmiastowo tworzył się ogromny mur,

okalający królestwo i nie przepuszczający światła.

Zamiast powiedzieć, że jest niedoby, ty jeszcze go

bronisz. A to nie w tym leży nadzieja. Proszę mi się

ubrać! Proszę mi się ubrać, bo już nic ci nie kupi-

my! Tak wołali nasi apologeci nim wyszli z wanny, by zamienić się w ryby trzonopłetwe i chodzące

na nogach. Skarpety jakich używali mogliśmy włożyć w antyramkę i popłakiwać z wolna za odjeżdżającą Wołgą. Jednak nie było nadzieji...”

umysł dowcipny i błahy; konstruujący najprzeróżniejsze

Takie farmazony potrafił pierdolić nasz ukochany

podmioty służące później za służących wyręczających

Seremetix całymi dniami, a myśmy go wytrwale słuchali

lokaja. Lokaj Natomiast wywoływał piłki z morza, gdyż

paląc i połyskując oczami, a czasem monetą, która –

córki Włóczki Michajłowa były amatorkami konserw

zaplątawszy się w kieszeń – ze wszystkich sił usiłowała

i lubiły wybiegać na plażę z głośnym okrzykiem znamio-

opuścić klatkę ciała. Wyrównywanie poziomów nie miało

nującym przyjście Putramenta. Spotykali się potajemnie,

sensu: bylśmy stanowczo zbyt głupi, na zbyt miernym

na ubezwłasnowolnionych kupletach, by omówić sprawy

poziomie cywilizacyjnym. Wielkimi krokami zbliżał się

kraju i kwestie rewolucji agrarnej, jaka z wolna zaczęła

PATROL, a myśmy w dalszym ciągu tkwili po uszy w ab-

toczyć księsto Lazarusa. Ale nie wybiegajmy przed

surdzie. Jedynym ratunkiem wydawało się nieustające

sprawę, wszak domy jeszcze nie płoną, a niewiasty nie

przędzenie bawełny, do spółki z wesołymi Murzynami,

wiasty. Można zawiesić spodnie i posłuchać rzewnej

którzy osiedlili się nad rzeką. Chadzałem tam z moją sio-

historii, jaką codzień opowiada Seremetix, usiadłszy

strą i obserwowaliśmy olbrzymie balie wypełnione rtęcią,

uprzednio na szewskim zydlu:

parujące od nadmiaru widoku. Lubiłem te wycieczki, tak jak i gościmy upał, witamy ulewę albo żegnamy pożogę.

„Wyobcowanie drzew zaspokoiło Mózg pośrednio,

Kwestia przyzwyczajenia. Można tak długo ciągnąć, pro-

wać z dna zapałek, ni zapadni toczących chorobą

i przewietrzyć układ krwionośny, trzymać się mocno

i nie zachodziło słońce nad tą krainą rozlazłych

i rosły jedwabne storczyki. Pomarańczowa cena przy-

wojsku, lecz cóż po kobiecie? Nawet łączniczki nas

w naszym mieście – jest W RZECZYWISTOŚCI gitarą

schować za emaliowaną skrzynią w której chowaliśmy

trzyć, a już się nam odkrywają przeróżne fragmenty

pewien skryba, który potrafił wychowywać kurczęta

zaprezentować na najbliższych targach techniki orga-

lecz należało ciągle mieć na uwadze, by nie wyjmo-

szę mi uwierzyć. Tymczasem trzeba wyplewić skalniaki

żuki i pająki. Wesoły ogień buchał wprost do ust

i nawzajem za zęby, podlewać kamieniołom, by rosły

grzejników. Mogliśmy jedynie sprzeciwstawić się

klejona do opakowania „Liczb”, czasopisma wydawanego

opuściły, byleby tylko pajdę chleba dostać i móc się

ułożoną na samej sobie. Wystarczy siędobrze przypa-

co dorodniejsze ziemianki. Na szczęście był tam

owej niepowtarzalnej układanki, jaką trzeba będzie

tak, by później potrafiły stawić czoła tak wysoko, iż

nizowanych przez Wielmożnego Włóczkę Michajłowa

91

92

TOMASZ PUŁKA | VIDA LOCAL (FRAGMENT)

raz do roku, w styczniu, nieopodal dziewiątego dnia tego

pastuszek nijak nie może). Tedy Ustawienia pomogły

chłodnego miesiąca. Dlaczego akurat? Gdyż wiąże się

Seremetixowi powstać z kolan i zarzucić na „się” brze-

z tą datą niepokojące wspomnienie, czyichś kritanków,

mię człowieczeństwa. Kipiel jego serca była przeciw

postanowień poprawy, jamrużki zalanej wrzątkiem

tej eskapadzie, lecz – paradoklasnie – piwle ducha jego

by uzyskać idealnie zgrany z podniebieniem smak. Tak

[tu muszę wtrącić: Figura Ojca przyszła i rzekła, i rzekała

można wymieniać te osobistości bez końca, lecz skupmy

długo całkiem, lecz nie bez kontrowersji, jakie musi

się na Natalii, piegowatej i smukłej Róbierzy zatrzaśnię-

znosić introwersja Ciułacza Krotonu; kimkolwiek by była

tej w kaftanie swojego pochodzenia, a przeprasowanej

i jakkolwiek by nie stosowała swej lotnej dialektyki.

przez kontakty i konszachty z mężczyznami, których

Figura Ojca jest kapliczką przydrożną z którą wchodzą

– hipotetyzując – było na pączkujące pęczki, więc i jej

w relację samochody, a dzieci ich obojga – Wypadki –

lico zachowawszy na sobie klej i prasowanie – świadczy

błąkają się po domach, gdzie ni jadła, ni napoju, a jeno

o wielości ścianek przecinających wyżej wspomnia-

złe słowo jak błogosławieństwo drżące, w kieszeni, obok

ną (albo i nie) tajemną machinę, jaką Włóczka skrywa

pieniędzy brzęczących] optowało za przywdzianiem

w odmętach i tartarach swych lochów. Lecz miałem

skóry wielbłądziej, będącej ludzką wyprawką, przyno-

przepisać firanę, a nie zajmować się głodem: podstawą

szoną codzień przez Jolkę do domu, co jest jak (dom)

rozważań będzie książka „Innocenty VII” wydana przez

wypłata, jaką Jolka sama sobie wypłaca. Tak minął dzień

oficynę „Kropka” w 1972. Zajmiemy się przede wszyst-

pierwszy i jego pulpity.

kim obecnością lata i wiosny w kulturze Iranu, zajęcia poprowadzi wielebny Seremetix.

Seremetix będąc krupką (kropką) na plamie (planie)

REKLAMA ▶ ha.art.pl/felietony/2 592-julia-girulskafazy-i-zwaly-x-mu zy-1.html

miasta rozlaną wobec stołu, stał się w niedalekiej przyszłości zarządcą Planu Bogobojnego, o którym to mówili poddani królowi: „On nas nie wyzwoli, a jedynie zarzuci.”

Czy mieli na myśli lasseso (pęk sznurów rozlany jak gwiazdy na niebie?), czy – W RZECZYWISTOŚCI – chcieli jeno podglądnąć owijkę (pamiętaj, mój drogi, że jesteś na obiedzie) – tego nie wiadomo. Jedyne, czym możemy się posiłkować, to wątróbki – uprzednio spreparowane przez księgarnię Seremetixa, będącą W ISTOCIE tej istoty dłonią. Ale nie podchodźmy do krużganków za blisko, nie o to nas wszak rozchodzi, a tylko mężczyzna ze wzdęciami, wciąż i wciąż „kipiel kipiący”, aż wykpiwszy „się” z „siebie” – patrzący w dal słońca, zachodzącą z rozmachem ramion (tu: Wychowanie Fizyczne i żmudne lekcyje poświęcone żółwiom Zenona). Jeślibym ja zboczył z tej ścieżki – rozkrawać pastuszka i jego fujarkę (bez fujarki

FAZY I ZWAŁY X

Julia Girulska

MUZY

„Fazy i zwały” to ko ntrola sanepidow ska źródeł natchn nia, w których X M ieuza myje nogi. To ek sp er ty za m ająca wykazać zdatność tej wody do picia.

Autonomia badawcza i wybór metod y badania przysłu gują ekspertowi.

93

*premiera: grudzień 2012 (pod redakcją Marcina Adamczaka, Piotra Mareckiego i Marcina Malatyńskiego)

W dyskusjach o najnowszym polskim kinie wielokrotnie powracano do chwalebnej przeszłości zespołów filmowych okresu PRL oraz zastanawiano się nad możliwościami nawiązania do ich idei w odmiennej rzeczywistości ekonomicznej i politycznej. Książka wyrasta z tych właśnie pytań. Otwierające ją trzy eseje opisują rzeczywistość zespołów filmowych w Polsce, Czechosłowacji i na Węgrzech. Następujące po nich zapisy rozmów z całym szeregiem istotnych dla kina polskiego postaci (Andrzej Wajda, Wojciech Marczewski, Małgorzata Szumowska i Agnieszka Kurzydło, Jerzy Kapuściński, Maciej Pisuk) służą sondowaniu możliwości oraz sensowności powrotu do idei zespołów, a także odsłaniają produkcyjne uwarunkowania kina polskiego ostatnich lat.

Książka ukaże się w dwóch wersjach językowych: polskiej i angielskiej.

In the debates on the state of the contemporary Polish cinematography, the subject of the film units' glorious past under the People's Republic of Poland would resurface on numerous occasions, and it was wondered whether it would be possible to continue this idea in a different economical and political reality. This was the question at the center of this book's origins. The four opening essays describe the reality of film units in Poland (Marcin Adamczak), Czechoslovakia (Petr Szczepanik) and Hungary (Balazs Varga)

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

Współwydawcą książki jest Państwowa Wyższa Szkoła Filmowa, Telewizyjna i Teatralna im. Leona Schillera w Łodzi

Partnerzy wydania

94

p ARKADIUSZ WIERZBA P SŁOWO OD TŁUMACZA: 11 POWODÓW, DLA KTÓRYCH MUSIAŁEM PRZETŁUMACZYĆ ŠAMANA p 1. Egon Bondy był, jest i będzie wielki.

Nie tylko jako wesoła postać z Czułego barbarzyńcy,

Tak jak autor Šamana uwielbiam żartować z gówna i ileostomii (z którą Bondy męczył się z racji raka jelita

ale także – jeśli nie przede wszystkim – jako niezależny

grubego), bo przy Leśniowskim-Crohnie, 6 operacjach

artysta, performer, poeta, tłumacz i filozof, o ogromnym

na jelitach, praktykach ZUS-u i NFZ-u w Polsce, tylko

i wielce interesującym dorobku intelektualnym, pisar-

tyle można już zrobić, by nie zwariować do cna. Tak jak

skim i akademickim.

Bondy nienawidzę obłudy, choć tak jak on zmuszony

p 2. Zbyňek Fišer też, o czym niewiele osób w Polsce

byłem wiele razy ugiąć przed nią kark. Tak jak Bondy

wie, poza Mariuszem Szczygłem i Agnieszką Holland

chciałbym mieć piękny nagrobek, który podsumuje lapi-

zapewne.

darnie mój dystans do świata. Na život a smrt se vyser,

p 3.

Šaman to wspaniała i okrutnie mądra książka.

Chciałbym, by polski Szaman był jej możliwie jak naj-

tady leží Zbyněk Fišer!

p 9. Tak jak Bondy, niestety, uwielbiam również ukła-

wierniejszym towarzyszem.

dać stosy poduszek przed spaniem i palić przed wie-

p 4. Na Šamanie, zakupionym dawno temu na moje

czornym spoczynkiem, który zawsze może okazać się

życzenie przez pewnego Słowaka, uczyłem się czeskiej

tym ostatnim.

diakrytyki w czytaniu, pisaniu i „śpiewaniu” (czyli pra-

p 10. Bo po latach uginania karku przed możnymi tego

widłowej obsługi wymagającej wiele wysiłku i samoza-

świata jako młody i wykształcony, ale jednak tylko gho-

parcia fonetyki języka czeskiego – co bolało), czytając

stwriter i ghost-translator z szarej strefy, bez silnych

Šamana stałem się prawie-Czechem i prawie-Szczygłem

„pleców” i z rentą inwalidzką, do której w Polsce oficjalnie

(a potem z miłości do niego, gdy wszyscy już o nim

niewiele mogę dorzucić dodatkowego zarobku, chciałem

usłyszeli i słusznie go pokochali, Anty-Szczygłem, lecz

zrobić coś pod własnym nazwiskiem, zrobić coś, co lubię

ogólnie nadal – czechofilem), przy Šamanie zrozumiałem

robić, i nie wstydzić się już tego przed nikim.

ostatecznie, że czeski to naprawdę bardzo obcy język,

p 11. Moja żona lubi Bondy’ego. Wszyscy jej i moi

lecz jakże piękny. I w ogóle mnie nie śmieszy. Polska

znajomi też go chyba nadal lubią.

fonetyka wypada przy nim blado i nudno, a ja bardzo

p 12. Bondy’ego lubiła również Klaudia Lekka.

lubię sobie podśpiewywać.

PRAGA, 15II 2012 R.

p 5.

Šaman mnie wychował. Po Szamanie nie mogę

być już tak śmiertelnie poważny, jak cały ten Kraków, papież, brzoza, Smoleńsk, zielona wyspa, Katyń i Andrzej

Posłowie tłumacza Szamana

p W lutym 2012 r. Ha!art oficjalnie zapowiedział

Wajda razem wzięci. p 6. Nikt jeszcze Bondy’ego nie

na swojej stronie internetowej wydanie tłumaczenia

tłumaczył w Polsce na taką skalę. Nikt nie dotknął się

Šamana Egona Bondy’ego. Do oschłego komunikatu

też Fišera, chociaż Hrabal jest już niemal w całości

dorzuciłem wtedy apodyktycznie swoje 12 powodów,

na półkach. Dlaczego?

dla których podjąłem się tej pracy, tak jakby w całym

p 7. Tłumaczyłem Šamana w ramach swoich epizodów

tym projekcie najważniejszy był Arkadiusz Wierzba,

maniakalnych już od wielu lat.

a nie papież czeskiego undergroundu. Wtajemniczeni

p 8. Ponadto od wielu lat w snach i na jawie Egon Bondy

wiedzą jednak, że już wtedy ów bezczelny brak skrom-

uporczywie mnie prześladował.

ności wiązał się z maniakalnym opętaniem postacią

ARKADIUSZ WIERZBA | SŁOWO OD TŁUMACZA: 11 POWODÓW, DLA KTÓRYCH MUSIAŁEM PRZETŁUMACZYĆ ŠAMANA

Egona Bondy’ego, które ostatecznie przemieniło się

przyjemności zapoznać się z przekładem, choć parę razy

w psychotyczne utożsamienie. Przerażające w swoich

polowałem na niego w sieci. Próżno też szukać po nim

skutkach dla najbliższych. W takiej chorobliwej aurze

lawiny komentarzy. Była więc powieść, ale jakby jej nie

miało to wszystko dojrzewać i z dzisiejszej perspektywy

było. Pięć lat po śmierci Egona Bondy’ego czas zatem

dziwię się szczerze, że dojrzało.

na nowe rozdanie.

Powodów było 12, choć tytuł mówił o 11, bo powód

p Szaman jest idealnym kandydatem do reprezentowa-

ostatni ukrywał, pod nazwiskiem zmarłej Klaudii Lekkiej,

nia Bondy’ego jako powieściopisarza w Polsce, bo w jego

współinicjatora projektu tłumaczenia, czyli jej chłopaka,

rozległym i zróżnicowanym dorobku prozatorskim zaj-

Tomasza Pułkę, który niestety również nie doczekał

muje miejsce wyjątkowe, przede wszystkim dla samego

grand f inale. Szkoda, bo to właśnie jego upór i deter-

autora, który po latach właśnie Szamana wskazywał

momentami) darem przekonywania rozkręciły całą

status tej niewielkiej książeczki potwierdzają również

minacja, połączona z wrodzonym (i niszczycielskim

jako swoje opus magnum w tej dziedzinie. Szczególny

machinę związaną ze zdobywaniem praw, wnioskami

krytycy i najbliżsi przyjaciele pisarza. Sam Ivan „Magor”

unijnymi i dotacjami. Teraz, gdy obydwoje już nie żyją,

Jirous, lider grupy The Plastic People of The Universe,

jakiekolwiek przyczyny i okoliczności, w związku z któ-

zawiesza tej powieści wysoką poprzeczkę, proponując

rymi zdecydowałem się wtedy pominąć jego nazwisko

jej czytanie w zestawieniu z Jądrem ciemności Conrada

na rzecz Klaudii, nie mają już znaczenia.

Gdy patrzę teraz na ten króciutki tekścik, który był planowany wstępnie jako posłowie do książki, czuję się autentycznie przerażony jego podmiotem i dalece

i Biesami Dostojewskiego. Wierzę jednak, że powieść

ta może się bronić bez pomocy argumentów ex au-

toritas, przede wszystkim jako niebanalna antyutopia lub dystopia.

nieprofesjonalną, intymistyczną poetyką, chociaż od jego

Bondy, szukając kostiumu historycznego dla opowieści

napisania nie minął nawet rok. Ale od tego tekstu już

o totalitarnych Czechach (a trzeba pamiętać, że lata

nie ucieknę, sieć go połknęła, przetrawiła i utrwaliła

70-te u naszych sąsiadów to nie wesoły Gierek, tylko

na przeróżnych serwerach. Chciałbym tylko opatrzyć

mroczna „normalizacja” w wydaniu Husáka), umieścił ak-

go stosowną glosą, by wyeksponować prawdziwe wy-

cję Szamana na progu dziejów ludzkiej kultury, u samych

darzenie literackie, czyli narodziny tłumaczenia (a nie

jej początków: na przełomie paleolitu i neolitu. Na taką

tłumacza) powieści Bondy’ego.

intencję wskazuje drobne, specjalistyczne słówko, które

Powstały w 1976 r. Szaman nie jest pierwszą po-

poznałem przy okazji tłumaczenia: pěstní klín, pięściak

W 1995 r. z Izabelina wyszła nieokreślona ilość eg-

ma krzemienia, wykorzystywanego jako podstawowe

zemplarzy Mniška w tłumaczeniu Aleksandra

narzędzie w epoce paleolitu i zastąpionego w później-

wieścią Bondy’ego tłumaczoną na język polski.

albo tłuk pięściowy, naturalna, charakterystyczna for-

Kaczorowskiego pt. Noga świętego Patryka. Nie zapo-

szym neolicie przez kamienie obrabiane sztucznie.

czątkowała ona jednak brawurowo serii wydawniczej

Wykształceniu umiejętności tworzenia zróżnicowanych

na wzór kieszonkowych „hrabali” ze Świata Literackiego,

narzędzi z kamienia towarzyszyło przejście od modelu

z którymi Polacy masowo pielgrzymują pod Hrabalowską

łowiecko-zbierackiego do gospodarki opartej na uprawie

ścianę na Libni w Pradze, w miejsce dawnej kamie-

roślin i hodowli zwierząt. Proces ten zwany jest również

nicy przy ulicy Na hrázi. Ja sam do dziś nie miałem

rewolucją neolityczną. W Szamanie natrafimy na liczne

95

96

SŁOWO OD TŁUMACZA: 11 POWODÓW, DLA KTÓRYCH MUSIAŁEM PRZETŁUMACZYĆ ŠAMANA | ARKADIUSZ WIERZBA

tropy świadczące o takich właśnie parametrach histo-

pod własnym nazwiskiem). W szamańskiej teologii,

rycznych powieściowej scenerii.

której poszczególne elementy poznajemy w rozmowach

p Już sam wybór takich właśnie parametrów wywołuje

z Agentką i Muszką, można rozpoznać nie tylko zarys

efekt groteski, bo oto okazuje się, że prymitywne, nie-

szamanizmu syberyjskiego, ale również fascynację filo-

piśmienne społeczeństwo na progu historii ludzkości

zofią Wschodu, przede wszystkim taoizmem. Fascynacja

posiada wszelkie cechy totalitarnego ustroju.

ta towarzyszyła Bondy’emu do końca życia i do dziś

Jaskiniowcy mogą jeszcze nie znać metod obróbki ka-

w dziedzinie filozofii stanowi jego znak rozpoznawczy.

mienia, technik uprawy zboża czy oswajania zwie-

Najobszerniejszą pracą z tego zakresu jest nietłuma-

rząt, ale mają już całkiem sprawnie działający Urząd

czona w Polsce rozprawa doktorska Útěcha z ontologie

Bezpieczeństwa… Te elementy ustroju mają oczywi-

(1968), czyli O pocieszeniu, jakie daje ontologia, w której

ście również swój własny adres historyczny, ale nie

Bondy zaprezentował swój model ontologii niesub-

sprowadzałbym neolitycznej scenerii wyłącznie do roli

stancjalnej. Czytelnik reportaży Mariusza Szczygła

tła dla krytyki komunistów. Połączenie tych planów

pamięta zapewne, jak autor Gottlandu „wykropkował”

historycznych rodzi bowiem frapujące pytanie, czy aby

wykład Bondy’ego na ten temat w swojej relacji z wizyty

totalitaryzm nie stanowi tendencji wpisanej w sam

w Bratysławie, w domyśle: jako ciężkostrawny. Wykłady

proces tworzenia się społeczeństwa…

szamana mogą posłużyć jako dobre wprowadzenie dla

Szaman Bondy’ego pośród innych

każdego, kto mimo wszystko chciałby również poznać

dystopii również dość drastyczną (ale jakże przy tym

Bondy’ego jako filozofa.

wymowną i zabawną) alegorią metod kontroli aparatu

p Szaman to także zaproszenie i wyzwanie dla czytel-

p Wyróżnia się

bezpieczeństwa w totalitarnym państwie. U Huxleya czy

ników Hrabala, którzy znają Egona Bondy’ego wyłącz-

Orwella funkcjonariusze systemu są wprawdzie uciąż-

nie jako sympatyczną figurkę (czeskie słówko, którego

liwi, ale tylko u Bondy’ego tajniacy dosłownie „ruchają”

Bondy użył kiedyś nieco pogardliwie na określenie

swoje ofiary. (Za słowo „ruchać”, jak pokazuje przykład

wszystkich hrabalowskich bohaterów), bo główna po-

pewnego nieszczęśnika, można w Polsce stracić po-

stać to w zamierzeniu autora jego literacki wizeru-

sadę akademicką, ale na szczęście nie zatrudnia mnie

nek. Szaman to opowieść o człowieku, który miota się

żadna akademia). Odsyłam do rozdziału III, który nawet

w cyklofrenicznym uścisku między przerażającą nudą

w pierwszym oficjalnym wydaniu Szamana po aksamit-

i apatią a ekstatycznym, maniakalnym uniesieniem

nej rewolucji został surowo ocenzurowany i „oczysz-

i poczuciem mocy (dlatego właśnie Ivan Jirous nazwał

czony” z najbardziej niewybrednych, pornograficznych

niegdyś szamana postacią tragiczną), a przy tym dźwiga

wulgaryzmów. A ponoć Czesi tacy nieskrępowani…

na sobie ciężar daru, konieczności lub przymusu bycia

Cóż, za mało wiemy o Čechačkach, czyli mieszczań-

drogowskazem, czy guru dla innych. Szaman powstawał

skiej konserwie, która tak świetnie odnajdywała się

w okresie, gdy do Bondy’ego na ulicę Nerudovą w Pradze

w realiach pruderyjnego komunizmu i którą Bondy

schodzili tłumnie młodzi pisarze i poeci, odrzuceni przez

świadomie prowokował.

system (np. znany w Polsce Jáchym Topol), a on prze-

Szaman, oprócz tego typu „smaczków”, oferuje także

chadzał się pośród nich w indiańskiej opończy, doradzał,

pełen przegląd filozoficznych poszukiwań Zbyňka Fišera

polecał lektury, wykładał. Grał z nimi „psychodeliczną

(bo Bondy w branży czeskich filozofów funkcjonował

muzykę w jarze”. Bondy powiedział wręcz, że swoje

ARKADIUSZ WIERZBA | SŁOWO OD TŁUMACZA: 11 POWODÓW, DLA KTÓRYCH MUSIAŁEM PRZETŁUMACZYĆ ŠAMANA

powieści tworzył właśnie dla nich, z potrzeby chwili,

filozoficznych ani nie śledzimy biografii Bondy’ego

z braku prozy, w której ci dojrzewający wtedy artyści

i dziejów czeskiego undergroundu, możemy cieszyć

mogliby się przejrzeć jak w lustrze. Dziś to już tylko

się po prostu całkiem dobrą powieścią, nieprzypadkowo

fotografia, w dodatku miejscami zapewne mało czytelna

wskazywaną jako najlepszą w dorobku autora Resztek

dla polskiego czytelnika, mimo to warto się jej przyjrzeć i skonfrontować ze skostniałym, dość już leciwym wizerunkiem Egona Bondy’ego z powieści Hrabala.

eposu. Jeśli oczywiście nie jest to tylko pogląd szalo-

nego tłumacza, którym wzgardzą koneserzy czeskości klasycznej.

p Ostatecznie, nawet jeśli nie oczekujemy od Szamana

wiedzy etnologiczno-geologicznej, nie szukamy wrażeń komunistyczne. Losy starzejącego się szamana, który pełni rolę duchowego przywódcy hordy jaskiniowców, odzwierciedlają przewrotność tamtej epoki. Już I.M. Jirous zauważył, że główny bohater to stylizowany portret samego autora tej książki, który łączy ze sobą elementy samooskarżenia i apologii. Uzupełniający powieść cykl wierszy sprawia, że „Szaman” przekracza granicę mię-

Jak ktoś się chce dowiedzieć jak to

było w tamtych czasach, wystarczy, że przeczyta trzy książki: Josepha

Conrada „W oczach zachodu”, „Szamana” Egona Bondy'ego i „Biesy” Dostojewskiego. Ale tak naprawdę wszystko jest w „Szamanie”. Bondy

był tego świadom. Szaman to tragiczna postać. Geniusz, ale i szaleniec.

Ivan Martin Jirous (Magor, Plastic People of the Universe)

dzy „dydaktyczną epiką a konfesyjną liryką”. Książkę opublikowano po raz pierwszy w nieocenzurowanej wersji p EGON BONDY,

Szaman

p PREMIERA: LISTOPAD 2012

Šaman (1976) to jedna z najbardziej znanych, obok powieści Invalidní

sourozenci („Kalekie rodzeństwo”),

i najbardziej cenionych powieści w dorobku Bondy’ego, wydana po raz pierwszy w samizdacie, w 1976 r.

Akcja tej radykalnej, zaangażowanej społecznie antyutopii z elementami groteski i pornografii rozgrywa się w prehistorycznej wspólnocie neolitycznej przypominającej swoją strukturą totalitarne systemy

dopiero w 2007 r.

Jako prozaik jestem totalnym inwalidą. Nie potraf ię sklecić fabuły.

„Šaman” to wspaniała i okrutnie

mądra książka. Chciałbym, by pol-

ski „Szaman” był jej możliwie jak najwierniejszym towarzyszem.

Arkadiusz Wierzba, tłumacz

Nie umiem napisać powieści.

Nie umiem stworzyć historii, zawiązać intrygi...

Dlatego najchętniej umieszczałem akcję na tle historycznym.

Na tym mogłem się oprzeć.

Każda z tych moich książek, w tym „Szaman”, zajęła mi jakieś 1,5 roku

pracy. To była ciężka, mozolna robota.

Egon Bondy

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

97

N

98

O

T

Y

B

I

O

G

R

A

F C

I Z

N

E

p JAN BIŃCZYCKI (UR. 1982) – ABSOLWENT WIEDZY O KULTURZE NA WYDZIALE POLONISTYKI UNIWERSYTETU

JAGIELLOŃSKIEGO ORAZ PODYPLOMOWYCH STUDIÓW NT. KULTURY NAJNOWSZEJ W INSTYTUCIE KULTURY UJ, DOK-

TORANT WYDZIAŁU POLONISTYKI UJ. INTERESUJE SIĘ ZAGADNIENIAMI GENDER W DWUDZIESTOWIECZNEJ LITERATURZE POLSKIEJ (PLANOWANY TYTUŁ PRACY DOKTORSKIEJ KATEGORIA MĘSKOŚCI W PROZIE EMILA ZEGADŁOWICZA), ZJAWISKAMI Z POGRANICZA LITERATURY I SOCJOLOGII MIASTA ORAZ KONTRKULTURĄ. WOKALISTA EFEMERYCZNYCH GRUP PUNKROCKOWYCH, OSTATNIO GALIZIEN GLAMOUR. p TOMASZ DALASIŃSKI (UR. 1986) – TWÓRCA TEKSTÓW POETYCKICH, DWUKROTNY STYPENDYSTA MARSZAŁKA

WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO W DZIEDZINIE KULTURY, REDAKTOR NACZELNY CZASOPISMA „INTER. LITERATURA-KRYTYKA-KULTURA”. PUBLIKOWAŁ M.IN. W KRESACH, TOPOSIE, CZASIE KULTURY, ODRZE, TYGLU KULTURY, FRAZIE, ZESZYTACH POETYCKICH, OPCJACH, RICIE BAUM I W INTERNECIE. AUTOR KSIĄŻKI Z WIERSZAMI PORZĄDEK I KONIEC (2011), OBECNIE PRZYGOTOWUJE DO DRUKU STOSUNKI PRZEGRYWANE (TOMIK PLANOWANY NA ROK 2013). p JOANNA DZIWAK – URODZONA W 1986 ROKU W PUŁAWACH. AUTORKA KSIĄŻKI ZE SMUTNYMI WIERSZAMI O DORASTANIU STURM&DRANG. MIESZKA W KRAKOWIE I W DĘBLINIE.

p ZENON FAJFER – POETA, TWÓRCA TEATRALNY. SWOIMI UTWORAMI I TEKSTAMI TEORETYCZNYMI ZAINICJOWAŁ NURT

LIBERATURY (1999), WYPRACOWAŁ TEŻ ODRĘBNĄ POETYKĘ NAZWANĄ WIERSZEM EMANACYJNYM. WRAZ Z KATARZYNĄ BAZARNIK WYDAŁ TRÓJKSIĄG OKA-LECZENIE (2000-2009) I (O)PATRZENIE (2003), ORAZ TOMIK SONNET OF SONNETS (USA, 2012) BĘDĄCY POKŁOSIEM WARSZTATÓW LIBERATURY PRZEPROWADZONYCH W MILLS COLLEGE W KALIFORNII. PONADTO AUTOR POEMATU W BUTELCE SPOGLĄDAJĄC PRZEZ OZONOWĄ DZIURĘ (2004), MULTIMEDIALNEGO TOMU WIERSZY DWADZIEŚCIA JEDEN LITER/TEN LETTERS (2010), ZBIORU ESEJÓW LIBERATURA CZYLI LITERATURA TOTALNA/ LIBERATURE OR TOTAL LITERATURE (2010). W 2011 ROKU WSPÓLNIE Z K. BAZARNIK PRZEPROWADZIŁ AKCJĘ POETYCKĄ LIBERTY POEM W KILKU MIASTACH USA I AZJI (NOWY JORK, FILADELFIA, CHICAGO, OAKLAND, TAJPEJ, TOKIO).

PUBLIKOWANE W NINIEJSZYM NUMERZE WIERSZE POCHODZĄ Z JEGO NAJNOWSZEGO ZBIORU ZATYTUŁOWANEGO POWIEKI (W DRUKU, 2013). p DANIEL KOT – URODZONY, POMIESZKUJĄCY. WARSZAWUJE, CHODZI NA STUDIA, WYDAJE E-ZINA KOFEINA, ZAWODOWO PARZY KAWĘ. KILKUKROTNE PUBLIKOWAŁ W „KZO”, TROCHĘ W LITERNECIE. ASPIRUJĄCY, ŻYWO ZAINTERESOWANY NOWOŚCIĄ. INSPIRATOR MIKROFESTYNU. OD DAWNA NIE MA DESKOROLKI, A TAK BARDZO BY CHCIAŁ MIEĆ.

NIENACHALNY, LUBI KOTY. TAGI: 91, NORWEGIAN WOOD, JOY DIVISION, PIJANI POWIETRZEM, GHOST DOG. p PIOTR MACIERZYŃSKI – WIERSZE PUBLIKOWAŁ M.IN. W „STUDIUM”, „KWARTALNIKU ARTYSTYCZNYM”, „LAMPIE”,

„AKCENCIE”, „HA!ARCIE”, „OPCJACH”. WYDAŁ TOMIKI DANSE MACABRE I INNE SPOSOBY SPĘDZANIA WOLNEGO CZASU (2001), TFU, TFU (2004), ODRZUTY (2007), ZBIÓR ZADAŃ Z CHEMII I METAFIZYKI (2009), ANTOLOGIA WIERSZY SS-MAŃSKICH (2011). HTTP://WWW.PIOTRMACIERZYNSKI.REPUBLIKA.PL p JUSTYNA MANIAK (UR. 1987, W JAŚLE) – ABSOLWENTKA KULTURY WSPÓŁCZESNEJ UNIWERSYTETU JAGIELLOŃSKIEGO.

OBECNIE STARA SIĘ SZERZYĆ KULTURĘ FILMOWĄ W RODZINNYM MIEŚCIE.

99

p MATEUSZ MAREK – ROCZNIK OSIEMDZIESIĄTY ÓSMY. MAGISTER NAUK DZIENNIKARSKICH, STUDENT KULTURY WSPÓŁCZESNEJ NA UJ. CZŁONEK I WSPÓŁTWÓRCA KOŁŁĄTAJOWSKIEJ KUŹNI PRAWDZIWYCH MĘŻCZYZN. TEORETYK I ENTUZJASTA KULTURY ŻENUJĄCEJ. p MAŁGORZATA RADKIEWICZ – FILMOZNWACZYNI, ADIUNKT W INSTYTUCIE SZTUK AUDIOWIZUALNYCH. KIEROWNICZKA PODYPLOMOWYCH GENDER STUDIES UJ. ZAJMUJE SIĘ PROBLEMATYKĄ TOŻSAMOŚCI KULTUROWEJ ORAZ TOŻSAMOŚCI PŁCI (GENDER) WE WSPÓŁCZESNYM KINIE I W SZTUKACH WIZUALNYCH CZEGO WYRAZEM JEST PUBLIKACJA: „WŁADCZYNIE SPOJRZENIA”. O KINIE I SZTUCE KOBIET (2010). PONADTO AUTORKA KSIĄŻEK: W POSZUKIWANIU SPOSOBU EKSPRESJI. O FILMACH JANE CAMPION I SALLY POTTER (2001), DEREK JARMAN. PORTRET INDYWIDUALISTY (2003), „MŁODE WILKI” POLSKIEGO KINA. KATEGORIA GENDER A DEBIUTY LAT 90. (2006). JAKO REDAKTORKA PRZYGOTOWAŁA PIĘĆ TOMÓW Z SERII GENDER. PUBLIKUJE W POLSCE I ZAGRANICĄ, W KATALOGACH WYSTAW, ANTOLOGIACH I NA ŁAMACH CZASOPISM, M.IN. RITA BAUM, KWARTALNIK FILMOWY, CZAS KULTURY. p MAJA STAŚKO – MA JA, CHOĆ JEJ NIE MA. ZATRZAŚNIĘTA W ZŁOTOGŁOWĘ NA TRZY SPUSTY. Z PUSTEGO NALEWA I PRAWA. STUDENTKA MIĘDZYOBSZAROWYCH INDYWIDUALNYCH STUDIÓW HUMANISTYCZNYCH I SPOŁECZNYCH.

CZMYCHA DO JĘZYCHA. STUDENTKA MIĘDZYKIERUNKOWYCH INDYWIDUALNYCH STUDIÓW HUMANISTYCZNYCH. ZABRANIA BRANIA (NA SERIO). ZWOLENNICZKA (Z) WŁASNEJ WOLI. STUDENTKA FILOLOGII POLSKIEJ I FILMOZNAWSTWA. TWA WŁASNA STUDNIA BEZ DNA. p GRZEGORZ STĘPNIAK – UKOŃCZYŁ WIEDZĘ O TEATRZE I DRAMATOLOGIĘ NA UJ ORAZ DRAMATURGIĘ IT. STUDIOWAŁ

NA UNIWERSYTECIE W PITTSBURGHU, W SCHOOL OF THEATRE, FILM AND TELEVISION NA UCLA W LOS ANGELES ORAZ

NA AMERICAN AND ETHNICITY STUDIES DEPARTMENT NA UNIVERSITY OF SOUTHERN CALIFORNIA, POD KIERUNKIEM JUDITH „JACKA” HALBERSTAM. TRZYKROTNY STYPENDYSTA JAPOŃSKIEJ FUNDACJI SYLFF I MINISTRA EDUKACJI. W INSTYTUCIE AMERYKANISTYKI I STUDIÓW POLONIJNYCH UJ PRZYGOTOWUJE DOKTORAT O QUEEROWYCH UJĘCIACH CZASU I PRZESTRZENI W ODNIESIENIU DO CYKLU LUDZKIEGO ŻYCIA W AMERYKAŃSKIM PERFORMANSIE I KINIE NIEZALEŻNYM. PUBLIKOWAŁ M.IN. W: NOTATNIKU TEATRALNYM, DIDASKALIACH, OPCJACH, FRAGILE. JEGO ZAINTERESOWANIA NAUKOWE OBEJMUJĄ: QUEER I GENDER STUDIES, PERFORMANCE STUDIES ORAZ FILM, DRAMAT I PERFORMANS AMERYKAŃSKI MNIEJSZOŚCI SEKSUALNYCH I ETNICZNYCH. p ARKADIUSZ WIERZBA (UR. 1985) – ABSOLWENT POLONISTYKI UJ, STUDIOWAŁ RÓWNIEŻ FILOZOFIĘ I INFORMATY-

KĘ, RECENZENT, AUTOR OPUBLIKOWANEJ PRACY DYPLOMOWEJ O R. WOJACZKU (DWUGŁOS W SPRAWIE TRADYCJI, WIELOGŁOS NR 1/2007) ORAZ LICZNYCH SZKICÓW, RECENZJI I NOTEK M.IN. DLA DEKADY LITERACKIEJ, RITY BAUM, WITRYNY CZASOPISM, INDEPENDENT.PL, MIESIĘCZNIKA ZNAK, ROCZNIKA MITOZNAWCZEGO, ROZDZIELCZOŚCI CHLEBA. OD 2008 R. TŁUMACZ TEKSTÓW SPECJALISTYCZNYCH I LITERACKICH Z J. CZESKIEGO I SŁOWACKIEGO. MIESZKA W PRADZE. p ŁUKASZ WOJTYSKO (UR. 1983) – UKOŃCZYŁ WIEDZĘ O KULTURZE NA UJ. PRACOWAŁ JAKO DRAMATURG W TEATRZE STARYM I W TR. OBECNIE PRACUJE W INSTYTUCIE KSIĄŻKI. MIESZKA W KRAKOWIE.

p JULIA ORSZ-WOLF (UR. 1986, W KRAKOWIE) – DOKTORANTKA NA UJ. PISZE I TŁUMACZY. PUBLIKOWAŁA M.IN

W ODRZE, FA-ARCIE, RICIE BAUM, CZASIE KULTURY I PARU INNYCH ZAGRANICZNYCH GAZETKACH. Z PUNKIEM ZWIĄZANA OD 12 LAT. BORED TEENAGER.

100

elli d n o T io r o t it V r Pie j Libertyni inacze y! *już w sprzedaż

Debiutancki tom Piera Tondellego Libertyni inaczej (Altri libertini) ukazał się w 1980 roku (autor miał podówczas 25 lat). Tondelli określał Libertynów… mianem powieści (romanzo a episodi), choć bliżej tej całości do zbioru opowiadań. Historie mają różnych bohaterów i narratorów, których łączy wspólne doświadczenie pokoleniowe.

Książka okazała się bestsellerem, została dostrzeżona i doceniona przez krytykę, ale ze względu na drastyczność opisów stała się także celem ataków dyżurnych hipokrytów i stróżów moralności. Próbowano zakazać jej dystrybucji, ale ostatecznie sąd oddalił pozew. Istotnym motywem nagonki na Tondellego był jego nieskrywany homoseksualizm i opisy miłości gejowskiej, które łamały silne w owym czasie tabu obyczajowe.

Można ten zbiór czytać także na sposób polityczny czy raczej antypolityczny. Tondelli dorastał w latach 70.

Doszło wówczas do ważnej zmiany pokoleniowej.

Po okresie silnego zaangażowania politycznego (zazwyczaj lewicowego), które we wczesnych latach 70. przerodziło się w działalność terrorystyczną lub paraterrorystyczną, nastąpiła ucieczka młodych w prywatność. Tondelli pokazuje złożone konsekwencje tej zmiany, trzymając się tak blisko materii życia, jak to tylko możliwe.

Wydanie książki zostało dofinansowane przez Włoski Instytut Kultury w Krakowie.

Pubblicazione è stata resa possibile grazie al finanziamento dell’Istituto Italiano di Cultura di Cracovia.

101

Darek Foks Kebab Meister

Para głównych bohaterów powieści „Kebab Meister” to postacie inspirowane w dużym stopniu prawdziwymi losami Pawło Szandruka i jego żony, którzy przez wiele lat mieszkali w Skierniewicach, małym mieście niedaleko Warszawy (rodzinne miasto autora), aż do chwili, kiedy wojna ich rozdzieliła.

Szandruk (Ukrainiec) był oficerem czterech armii: carskiej, ukraińskiej (Petlury), polskiej (bohater kampanii wrześniowej) i niemieckiej. Zanim pod sam koniec wojny zgodził się objąć dowództwo ukraińskiej dywizji grenadierów SS „Galizien”, przez parę lat był kierownikiem skierniewickiego kina (funkcję tę generalnie mogli pełnić tylko Niemcy), ciesząc się jednocześnie zaufaniem polskiego podziemia. Objął dowództwo SS „Galizien”, żeby wyprowadzić żołnierzy na stronę aliantów i uratować ich przed Rosjanami. Żona została w Skierniewicach. To rozłączenie jest punktem wyjścia powieści, która w założeniu ma mówić o miłości, sile kina i pamięci historycznej, ale nie ma być powieścią historyczną.

Autor dotyka tematów mimo biegu lat wciąż nierozpoznanych, tabuizowanych, bolesnych. Kontekst filmowy, będący tłem narracji, jest ciekawym tematem dla społecznych interpretacji. Połączenie planów czasowych usprawnia relację między ideą a tokiem narracji oraz czyni powieść oryginalną formalnie.

Główny bohater – wzorowany na postaci autentycznej – stanowi idealny materiał do zajadłej dyskusji historyków. Na szczęście ma żonę, która poprzez swoją fascynację kinem przenosi czytelnika w inny, lepszy wymiar. Dzięki zderzeniu tych dwóch tak różnych światów otrzymujemy niezwykłą opowieść o miłości w czasach zarazy. Ta historia mogła wydarzyć się naprawdę. Waga problematyki poruszonej w tej powieści i atrakcyjność sposobu jej przedstawienia utwierdzają mnie w przeświadczeniu, że „Kebab Meister”, podobnie jak „Co robi łączniczka”, spotka się z żywym zainteresowaniem krytyki i czytelników.

Bohdan Zadura

Jestem przekonany, że powieść „Kebab Meister” Darka Foksa będzie nie tylko istotnym głosem w toczącej się dyskusji nad pamięcią historyczną i sposobami jej przedstawiania (lub kreowania) w literaturze, ale też, co bardziej znaczące, ważnym dziełem jednego z najciekawszych, najoryginalniejszych i artystycznie najbardziej bezkompromisowych pisarzy polskich średniego pokolenia.

Jerzy Jarniewicz

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego

102

KSIĘGARNIA KORPORACJI HA!ART: wyselekcjonowane publikacje z zakresu sztuki współczesnej, filmu, nowych mediów, literatury, filozofii i teorii gender zarówno zagraniczne, jak i wydane w Polsce.

W KSIĘGARNI MOŻNA KUPIĆ TAKŻE: p trudnodostępne książki wydawane przez niezależne oficyny p czasopisma kulturalne, artystyczne i społeczne (także numery archiwalne — jedyne takie miejsce w Krakowie) p tanią sztukę p książkę artystyczną p liberaturę p pozycje wydawane poza obiegiem (tzw. bibuła)

Korporacja Ha!art, plac Szczepański 3A (Bunkier Sztuki), Kraków księgarnia czynna: wtorek—niedziela, 11-18