Α Ν Ο Ι Χ Τ Ο Π Α Ν Ε Π Ι Σ Τ Η Μ Ι Ο

ΔΗΜΟΣ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ¨ΑΝΟΙΧΤΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ¨

Ενεργός συμβολή

ΠΡΑΚΤΙΚΑ ΔΙΑΛΕΞΕΩΝ (Β΄ Κ Υ Κ Λ Ο Σ, 2008 – 2009)

ΕΚΔΟΣΗ του ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ του ΔΗΜΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΣ 2009 1

Τίτλος: «Ε ν ε ρ γ ό ς σ υ μ β ο λ ή». Π Ρ Α Κ Τ Ι Κ Α Δ Ι Α Λ Ε Ξ Ε Ω Ν του «ΑΝΟΙΧΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ» του ΔΗΜΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ (Β΄ Κ Υ Κ Λ Ο Σ, 2008 – 2009) Copyright © Πνευματικό Κέντρο του Δήμου Ασπροπύργου & οι εισηγητές των θεμάτων του τόμου.

Copyright © 2009 ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟ ΚΕΝΤΡΟ Του ΔΗΜΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ ΑΛΕΚΟΥ ΠΑΝΑΓΟΥΛΗ 13 – ΠΛΑΤΕΙΑ ΑΓΙΟΥ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ – 193 00 ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΣ, Τηλ. 210 5577191, 5577593.

ISBN 2

ΠΡΟΛΟΓΟΣ του ΔΗΜΑΡΧΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ, & ΠΡΟΕΔΡΟΥ του ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ κ. ΝΙΚΟΛΑΟΥ Ι. ΜΕΛΕΤΙΟΥ

«Απ΄ όλα τα αντικείμενα της αγάπης, σ΄ αυτόν τον κόσμο της φθοράς και του παροδικού, δεν ξέρω να υπάρχει τίποτε άλλο πιο αξιέραστο, αλλά και πιο απαιτητικό, από τις ρίζες μας». Κυριάκος Πλησής («Όνομα δ΄ αυτής Μακαρία»)

Όταν, το Φθινόπωρο 2007, απευθυνόμουν στους Ασπροπυργιώτες, ζητώντας τους να μετάσχουν, σε μια πρωτοποριακή πρωτοβουλία, μόρφωσης, γνώσης και πολιτισμού, ήμουν σίγουρος για τη θετική ανταπόκρισή τους! Ωστόσο, είχα και τη δικαιολογημένη ανησυχία, για το χρόνο που θα απαιτούνταν ώστε, το «Ανοιχτό Πανεπιστήμιο» της Πόλης μας, να αποκτήσει τα χαρακτηριστικά ενός πραγματικά δυναμικού θεσμού. Την εμβέλεια, που θα επέτρεπε, στα μηνύματα που εκπέμπονται, από το βήμα του, να ξεφύγουν από τα στενά όρια του Ασπρόπυργου, του Θριάσιου πεδίου και της Δυτικής Αττικής, τροφοδοτώντας το γόνιμο προβληματισμό, που έχει ανάγκη ο Τόπος. Δυο χρόνια μετά, την ώρα που ξεκινά ο Τρίτος – Ετήσιος Κύκλος Διαλέξεων, Πολίτες και Δημοτική Αρχή, σε αυτήν την ανήσυχη και ανυπότακτη Πόλη, αισθανόμαστε δικαιωμένοι, υπερήφανοι για το συλλογικό, πνευματικό μας κατόρθωμα. Το «Ανοιχτό Πανεπιστήμιο» του Ασπρόπυργου, όχι μόνο κατάφερε να ξεχωρίζει για τη θεματική του, αλλά απέκτησε, κι εκείνη την υπερτοπική, την εθνική εμβέλεια που οραματιστήκαμε, με την ίδρυσή του. Ξεκινήσαμε, με απόλυτα ξεκάθαρη στόχευση: Δε θέλαμε, μέσα από τις διαλέξεις του θεσμού, να αναζητούμε τρόπους διαχείρισης της μίζερης νεοελληνικής πραγματικότητας. Θέλαμε, να αμφισβητήσουμε το τέλμα, τα δάνεια ψευδο-οράματα, τις απομιμήσεις ταυτότητας, όλες τις συνιστώσες της πολυεπίπεδης κρίσης που βιώνει η Χώρα μας. Οραματιστήκαμε ένα πνευματικό 3

μετερίζι, που θα αντιμάχεται στην πράξη, όσα στοχεύουν να μας αποκόψουν από τις ρίζες της ελληνικής ιδιαιτερότητας, της πολιτιστικής καύχησης, της πίστης και της ευσέβειας του Λαού μας. Επιθυμούσαμε διακαώς, να θεμελιώσουμε, και να «σηκώσουμε ψηλά», ένα σταθερό «πνευματικό συμπόσιο», που θα συνιστά τη μαρτυρία της συνειδητής αντίστασής μας, σε όσα πασχίζουν να διαμορφώσουν στον Τόπο μας, μια κοινωνία ουδέτερη, χωρίς παραδόσεις, χωρίς ιστορία, χωρίς συλλογικά βιώματα και μνήμες, χωρίς ελπίδα για το αύριο, χωρίς ταξίδια, χωρίς «Ιθάκες»!... Σε αυτήν την πορεία, που είναι η ουσιαστική έκφραση της ψυχής του Ασπρόπυργου, η «από τα κάτω» αντίσταση στις δυνάμεις που αγωνίζονται να μας αλλοτριώσουν, τους Έλληνες, ανακαλύπτουμε καθημερινά πως, δεν είμαστε μόνοι. Γιατί, όσο κι αν πασχίζουν να το κρύψουν, τα μέσα της μαζικής επιτήρησής μας, τούτη η Πατρίδα, διαθέτει ανεξάντλητο δυναμικό διανοούμενων, έξοχης πνευματικής καλλιέργειας. Σε αυτούς, τους ασυμβίβαστους μαχητές του πνεύματος, που είναι ακατάβλητη, πραγματική ελπίδα, για την αντεπιθετική πορεία, που λαχταράει ο Τόπος μας, ο Ασπρόπυργος οφείλει, τη διαμόρφωση και την ενδυνάμωση του «Ανοιχτού Πανεπιστημίου» του, που είναι ισχυρός μοχλός αναγέννησης, προτροπή δυναμικής διεκδίκησης του μέλλοντός μας. Γι΄ αυτήν, την «Ενεργό Συμβολή» τους, η οποία αποτυπώνεται στις σελίδες που ακολουθούν, με τους πνευματικούς διαλόγους, της περσινής ακαδημαϊκής χρονιάς, νιώθω την υποχρέωση να τους εκφράσω, εξ ονόματος του Λαού του Ασπρόπυργου, τις πιο θερμές μας ευχαριστίες. Γιατί, μέσα από καταθέσεις ψυχής, μαρτυρίες Επιστήμης, από το βήμα του «Ανοιχτού Πανεπιστημίου», ενδυναμώνεται το πνευματικό μας οπλοστάσιο, ενώ παράλληλα συμπληρώνονται οι γνώσεις μας, για τη σωματική και την ψυχική μας, υγεία, και για τη διάπλαση, τη διαπαιδαγώγηση των νέων. Για να συνεχίσουμε να μαχόμαστε, όλοι μαζί, Πολίτες και Δημοτική Αρχή, για τα δίκαια και τα δικαιώματα του τόπου μας, για πρόοδο και κοινωνική συνοχή, με σεβασμό στην κληρονομιά μας, εμμονή στις πολιτιστικές μας ιδιαιτερότητες και αίσθηση Πατρίδας.

Νικόλαος Ι. Μελετίου Δήμαρχος Ασπροπύργου & Πρόεδρος του Πνευματικού Κέντρου Φθινόπωρο 2009.

4

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ .............................................................................................................................................................................................. Σελ. ●ΜΗΠΩΣ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΑΣ ΕΧΕΙ ΔΥΣΛΕΞΙΑ ή ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΠΡΟΣΟΧΗΣ...........................................................................

6

●ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΚΙ ΕΜΕΙΣ ........................................................................................................................................................

9

●ΤΟ ΟΞΥ ΕΜΦΡΑΓΜΑ ΤΟΥ ΜΥΟΚΑΡΔΙΟΥ, ΣΕ ΝΕΟΥΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ.............................................................................. 19 ●ΦΙΛΟΚΟΣΜΙΑ: Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ........................................................................................................... 22 ●ΤΟ ΔΥΣΚΟΛΟ ΠΑΙΔΙ: ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ, ΓΙΑ ΤΟ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ....................................................... 33 ●ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ ....................................................................................................................................... 42 ●ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΑΓΑΘΑ, ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ ..................................................... 50 ●ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΚΑΙ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ ............ 58 ●Η ΔΙΕΝΕΞΗ ΙΣΡΑΗΛΙΝΩΝ και ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΩΝ, ΑΠΟ ΤΟ 1948 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ.............................................................. 64 ●ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ¨ΗΦΑΙΣΤΕΙΟ¨ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ, ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΩΝ ΣΚΟΠΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΣΟΒΟΥ....................................................................................................... 76 ●ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΥΠΡΟΣ ........................................................................................................................................................ 86 ●ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ. ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ, ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ ...................................................................................................... 98 ●ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ: ΑΝΕΜΟΓΕΝΝΗΤΡΙΕΣ-ΦΩΤΟΒΟΛΤΑΪΚΑ ΜΙΚΡΑ ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΑ................. 107 ●ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΕΝΕΞΗ ...................................................................................... 118 ●Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ, ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΖΩΗΣ,ΩΣ ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ, ΣΤΗ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ ............................................................... 130 ●ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ ......................................................................................................... 137 ●ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ ......................................................................... 159 ●ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ, Η ΝΕΑ ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ................................................................................................................. 165 ●ΚΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ-ΚΑΠΝΙΣΜΑ,ΚΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ ............................................................................ 172 ●Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΠΡΟΤΕΚΤΟΡΑΤΩΝ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ, ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΟΣΑ ΛΕΝΕ ΄Η ΔΕ ΛΕΝΕ ΤΑ Μ.Μ.Ε .......................................................................................................... 178 ●Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, ΩΣ ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΖΗΤΗΜΑ»........ 184 ●Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ», (ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΣΗ, ΣΤΙΣ 135.000, ΑΥΤΟΥΣΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ, ΣΤΙΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ......................................................................... 193 ●Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΙΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΣΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ ............................................................... 202 5

ΜΗΠΩΣ ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΣΑΣ ΕΧΕΙ ΔΥΣΛΕΞΙΑ ή ΔΙΑΣΠΑΣΗ ΠΡΟΣΟΧΗΣ; ΓΕΩΡΓΙΟΣ Θ. ΠΑΥΛΙΔΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΑΘΗΣΙΑΚΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΩΝ, ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΙΣΟΒΙΟ ΜΕΛΟΣ ΚΑΙ Τ. ΑΝΤΙΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΗΣ ΔΙΕΘΝΟΥΣ ΑΚΑΔΗΜΙΑΣ ΕΡΕΥΝΩΝ ΜΑΘΗΣΙΑΚΩΝ ΔΥΣΚΟΛΙΩΝ (pavlidis@uom.gr). Ποιο είναι το κοινό χαρακτηριστικό των εφευρετών Αϊνστάιν, Έντισον, των ηγετών Κέννεντυ, Ουάσιγκτον, Τσώρτσιλ, των φημισμένων καλλιτεχνών Λεονάρδο Ντα Βίντσι, Γ. Ντίσνεϊ, Πικάσο, Τομ Κρουζ, Σ. Σταλόνε, Τζον Λένον, και των δημιουργικών μεγαλοεπιχειρηματιών όπως είναι ο Μπιλ Γκεϊτς; Όλοι τους είναι μεγαλοφυείς, διάσημοι και δυσλεξικοί. Η δυσλεξία είναι θείο δώρο, μόνον όταν γνωρίζουμε την ύπαρξή της και την αντιμετωπίζουμε έγκαιρα και σωστά. Αντίθετα, η άγνοια χειροτερεύει την ειδική μαθησιακή δυσκολία που εμφανίζεται στην ανάγνωση, στην ορθογραφία, στο γραπτό λόγο και ιδιαίτερα στη μεταφορά της σκέψης σε γραπτό. Όμως, μόνο ένα από τα πέντε ελληνόπουλα της τρίτης λυκείου έχει διαγνωστεί για δυσλεξία. Δηλαδή, το 80% των πραγματικών δυσλεξικών παιδιών φεύγουν δυστυχισμένα και αδικημένα από το εκπαιδευτικό σύστημα χωρίς ποτέ να έχει γίνει διάγνωση, χωρίς ποτέ να βοηθηθούν. Τα συμπτώματα της δυσλεξίας Τα κύρια συμπτώματα της δυσλεξίας είναι η ανώτερη, η δημιουργική τους σκέψη με εικόνες, η υπερβολική δυσκολία στην ανάγνωση, στην ορθογραφία και στο γραπτό λόγο. Για να είναι κάποιος δυσλεξικός υποχρεωτικά πρέπει να έχει σοβαρό πρόβλημα στην ανάγνωση όπου διαβάζουν εξαιρετικά αργά και με πολλά λάθη. Συχνά, πηδούν σειρές, αλλάζουν καταλήξεις, αγνοούν τα σημεία στίξης, κομπιάζουν, επαναλαμβάνουν, προσθέτουν ή αφαιρούν συλλαβές ή αντικαθιστούν λέξεις σε τέτοιο βαθμό, ώστε μερικές φορές άλλη λέξη να βλέπουν και άλλη να διαβάζουν. Αποδίδουν πολύ καλύτερα στα προφορικά απ’ ότι στα γραπτά και η πνευματική τους ικανότητα είναι ανώτερη από αυτή που δείχνει η σχολική τους επίδοση, η οποία είναι ανομοιογενής. Συχνότατα παρουσιάζουν διάσπαση προσοχής, παρορμητικότητα (ανυπομονησία) και υπερκινητικότητα, που όπως η δυσλεξία έχουν βιολογική και κυρίως κληρονομική αιτία. Το μεγαλύτερο πρόβλημά τους βρίσκεται στην μεταφορά της σκέψης σε γραπτό λόγο. Επιπλέον, είναι εξαιρετικά ανορθόγραφοι, με πολλά γραμματικά λάθη, κολλούν λέξεις, μπερδεύουν τον ενικό με τον πληθυντικό, παραλείπουν τα σημεία στίξης και ξεχνούν να βάζουν τόνους. Μπορούν ακόμη και να γράψουν 3 φορές την ίδια λέξη στην ίδια πρόταση με 3 διαφορετικούς τρόπους. Υπάρχουν βέβαια και άλλα λιγότερο συχνά συμπτώματα όπως η καθρεπτική γραφή, π.χ. 3 - ε, 9 – ρ, η οποία εμφανίζεται συχνότερα στις λατινογενείς γλώσσες, αλλά σπάνια στην Ελληνική και κυρίως στο νηπιαγωγείο και στην πρώτη δημοτικού.

6

Τα αίτια της δυσλεξίας και της διάσπασης προσοχής είναι πάντοτε βιολογικά, νευρολογικά και κυρίως κληρονομικά. Οι ψυχο-περιβαλλοντικοί παράγοντες μπορούν να βελτιώσουν ή να χειροτερέψουν την κατάσταση, αλλά ποτέ δεν μπορούν να προκαλέσουν τη δυσλεξία. Ο δυσλεξικός, γεννιέται δυσλεξικός. Η δυσλεξία και η διάσπαση προσοχής παρουσιάζεται συχνότερα στα αγόρια απ’ ότι στα κορίτσια σε αναλογία 4 προς 1.

Εικόνα 1: Γραφή έξυπνου Άγγλου δυσλεξικού αγοριού 8 χρονών & 8 μηνών με αναστροφές, παραλείψεις, κλπ

Επίσης, παρουσιάζουν προβλήματα στην αποστήθιση (π.χ. προπαίδεια), παρόλο που η μαθηματική τους λογική είναι πολύ καλή, μερικές φορές υστερούν στις μαθηματικές πράξεις ( βγάζουν λάθος αποτελέσματα), ενώ έχουν ιδιαιτέρως σημαντικά προβλήματα στις ξένες γλώσσες, ιδίως στα Αγγλικά. Οι δυσλεξικοί μπορούν να αριστεύουν στα πρακτικά μαθήματα και να αποτυγχάνουν στα θεωρητικά. Έχουν άνιση κατανομή ικανοτήτων (π.χ. υπερτερούν στα πρακτικά, στα εφαρμοσμένα, στα δημιουργικά ενώ υστερούν στα γλωσσικά) σε αντίθεση με το μέσο παιδί, του οποίου οι ικανότητες είναι παρόμοια κατανεμημένες. Η δυσλεξία είναι ιδιαίτερα παραπλανητική, γιατί δεν φαίνεται στην καθημερινή προφορική επικοινωνία αφού δεν παρουσιάζουν προβλήματα λόγου ή ομιλίας και συχνά έχουν εξαιρετική λογική και ευφυΐα. Δηλαδή, στη δυσλεξία δεν υπάρχει πρόβλημα προφορικού ή καθαρότητας λόγου και συνεπώς δεν τίθεται θέμα λογοθεραπείας ούτε στη διάγνωση και ασφαλώς ούτε στην αντιμετώπιση, η οποία διεθνώς είναι ψυχο-εκπαιδευτική και γι αυτό πραγματοποιείται μόνον από εξειδικευμένους στις μαθησιακές δυσκολίες ειδικοί παιδαγωγούς και ψυχολόγους.

Εικόνα: 2 Αυθόρμητη έκθεση δυσλεξικού 10 ετών και 2 μηνών, της Γ΄ τάξης, κανονικής ευφυΐας. Πέρα από την ανυπαρξία των τόνων και την υπερβολική ανορθογραφία είναι αξιοπρόσεχτη η αρνητική εικόνα που έχει το δυσλεξικό παιδί για τους εκπαιδευτικούς του (πιθανώς λόγω της άγνοιάς τους για τη δυσλεξία). Συχνά τους χαρακτηρίζει συναισθηματική ανωριμότητα, η οποία εκφράζεται και με την προτίμηση να παίζουν με παιδιά μικρότερης ηλικίας. Επίσης παρουσιάζουν και ορισμένα ιατρικά προβλήματα, όπως αλλεργίες, άσθμα, κεφαλόπονους και κοιλόπονους, που στην σχολική ηλικία κυρίως οφείλονται στο υψηλό άγχος που δημιουργείται από την ταπεινωτική καθημερινή αποτυχία στο σχολείο. Οι δυσλεξικοί συνήθως έχουν ανώτερες ικανότητες αντίληψης χώρου και δημιουργικής σκέψης. Δομή δυσλεξικού εγκεφάλου: Διαφορετική Ο δυσλεξικός εγκέφαλος είναι διαφορετικά- κατασκευασμένος στα λεκτικά του και πλεονεκτικά στα οπτικά του κέντρα. Σκέφτεται περισσότερο με εικόνες παρά με λέξεις. Άρα λειτουργεί συντριπτικά ταχύτερα από τον κοινό εγκέφαλο. Αποτέλεσμα αυτής της βιολογικής τους υπεροχής είναι οι δυσλεξικοί εφευρέτες, αλλά ταυτόχρονα και τα μαθησιακά προβλήματα, διότι το εκπαιδευτικό σύστημα βασίζεται στις λέξεις.

Η οφθαλμοκίνηση αντικατοπτρίζει τον τρόπο λειτουργίας ή δυσλειτουργίας του εγκεφάλου, και όχι της όρασης. Επειδή οι νευρολογικές διαταραχές φανερώνονται στην οφθαλμοκίνηση, και επειδή και η Δυσλεξία και η Δι7

άσπαση Προσοχής είναι νευρολογικής-κληρονομικής αιτιολογίας, γι’ αυτό και απεικονίζονται στην οφθαλμοκίνηση και μάλιστα από την προσχολική ηλικία, επειδή η δυσλεξία υπάρχει από τη γέννα. Το μοναδικό διεθνώς βιολογικό, προγνωστικό και διαγνωστικό τεστ είναι το τεστ της οφθαλμοκίνησης (διεθνώς γνωστό ως Pavlidis Test) που δεν βασίζεται στην ανάγνωση ή την γραφή. Στο Τεστ Παυλίδη, ο εξεταζόμενος σιωπηλά παρακολουθεί με το βλέμμα του ένα φωτεινό ερεθισμό στην οθόνη του Η/Υ, ενώ αυτομάτως καταγράφονται και αναλύονται οι οφθαλμοκινήσεις του από το Φωτο-ηλεκτρονικό σύστημα δικής μας επινόησης (διεθνείς πατέντες του καθηγητή Παυλίδη σε 4 χώρες). Αποτελεί επιτακτική ανάγκη η αντικειμενική βιολογική πρόγνωση –διάγνωση για να βελτιώσουμε τη σχολική επίδοση και να αποφύγουμε τα δευτερογενή ψυχολογικά προβλήματα (π.χ. χαμηλή αυτοπεποίθηση), που δημιουργούνται από την καθημερινή εξευτελιστική σχολική αποτυχία και από την αρνητική-επικριτική αντιμετώπιση στο σπίτι και στο σχολείο, λόγω άγνοιας. Αποτέλεσμα τους είναι η χαμηλή αυτοεκτίμηση και αυτοπεποίθηση, δηλαδή η δυστυχία του παιδιού μας.

Οι οφθαλμοκινήσεις του κανονικού και του αργού αναγνώστη έχουν το σχήμα σκάλας (Α,Β) σε αντίθεση με το βλέμμα του δυσλεξικού (Γ). Κάθε σκάλα αντιπροσωπεύει την ανάγνωση μίας σειράς κειμένου. Οι οφθαλμοκινήσεις του κανονικού και του αργού (μη-δυσλεξικού) αναγνώστη έχουν το σχήμα σκάλας, ενώ του δυσλεξικού έχει άμορφο σχήμα επειδή το βλέμμα του πηγαίνει μπρος – πίσω κατά μήκος της γραμμής. Ο χρόνος τρέχει από αριστερά δεξιά. Μέθοδος με Πολυμέσα για την Αντιμετώπιση της Δυσλεξίας και της Διάσπασης Προσοχής (Μέθοδος Παυλίδη) Η ακριβής Πρόγνωση-Διάγνωση καθοδηγεί με ακρίβεια την εξατομικευμένη αντιμετώπιση-θεραπεία σύμφωνα με τις ανάγκες και τις δυνατότητες του κάθε παιδιού. Η μέθοδος Αντιμετώπισης που ανέπτυξα ως καθηγητής από το 1972 σε πανεπιστήμια της Αγγλίας, Ελλάδας και ΗΠΑ, έχει επιστημονικά αξιολογηθεί από 2 γνωστά Αγγλικά πανεπιστήμια, με εξαιρετικά θετικά αποτελέσματα στην ανάγνωση, στην ορθογραφία, στον τονισμό και στην επικέντρωση της προσοχής. Είναι εξατομικευμένη, άρα και αποτελεσματική και πραγματοποιείται μέσω Η/Υ ελαχιστοποιώντας τα μειονεκτήματα και μεγιστοποιώντας τις δυνατότητες και τις επιδόσεις του παιδιού μας.

Εικόνα 4. Αποτελέσματα Μεθόδου Παυλίδη στην ορθογραφία (πριν και μετά την Αντιμετώπιση που δεν είχε ολοκληρωθεί). Η διάγνωση και η αντιμετώπιση της δυσλεξίας και της διάσπασης προσοχής μπορεί να γίνει σ’ οποιαδήποτε ηλικία, αλλά το χθες είναι προτιμότερο από το σήμερα και αυτό από το αύριο. Ποτέ δεν είναι αργά. Η σωστή και έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση αλλάζουν τη ζωή του παιδιού και της οικογένειάς του, τους οδηγούν στην υψηλή αυτοπεποίθηση, από την αποτυχία στην επιτυχία και από τη δυστυχία στην ευτυχία. Το ΤΕΣΤ & Η ΜΕΘΟΔΟΣ ΠΑΥΛΙΔΗ εφαρμόζονται στα Κέντρα Δυσλεξίας DyslexiaCenters - Pavlidis Method (www.dyslexiacenters.gr).

8

«ΟΙ ΠΕΡΣΕΣ ΚΙ ΕΜΕΙΣ» ΣΑΡΑΝΤΟΣ ΚΑΡΓΑΚΟΣ, ΦΙΛΟΛΟΓΟΣ, ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ, ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ. Μετά τα υπερμέτρως κολακευτικά που ακούσατε για την υμετέρα φουκαροσύνη, το ευχαριστώ θα ήταν φτωχό αλλά οπωσδήποτε είναι μια λέξη που έχει μια τέτοια βαθύτητα και βαρύτητα, που μόνο αυτή μπορεί να εκφράσει τα συναισθήματά μου αυτή τη στιγμή. Θα ήθελα να κάνω μια μικρή διόρθωση. Ο αριθμός των βιβλίων μου είναι, αυτή τη στιγμή, όσα και τα χρόνια της ηλικίας μου. Καλπάζω για τα 72. Πριν από μια εβδομάδα κυκλοφορήθηκε και το 72ο τέκνο μου, που θα είναι, ως προς την κατηγορία αυτή, και το τελευταίο βιβλίο μου. Ένα βιβλίο για την Παιδεία, γεμάτο πικρία. Έχει τίτλο: «Ελληνική Παιδεία, ένας νεκρός με μέλλον». Το μέλλον, φυσικά, δεν ανήκει στην Παιδεία. Ανήκει στους νεκροθάφτες της ελληνικής Παιδείας, αλλά υπάρχει και μια συμβολική μέσα εκεί. Θα το στείλω το βιβλίο αυτό, αν και δεν συνηθίζω να κάνω τέτοια πράγματα, στον Πρωθυπουργό και στον Υπουργό της Παιδείας και θα τους γράφω: «Μνήσθητι του Λαζάρου». Αν, θαύματα γίνονταν στο παρελθόν, γιατί να μην γίνουν στο παρόν και στο μέλλον; Ίσως κάτι καταλάβουν... Θα το στείλω και στους λοιπούς πολιτικούς αρχηγούς. Διότι, εάν θα δούμε, στον τόπο αυτό κάποτε, Θεού πρόσωπο, θα πρέπει να ξεκινήσουμε από την Παιδεία. Να την ανορθώσουμε, να την αναστηλώσουμε, για να μπορέσουμε να σταθούμε γερά στα πόδια μας, μέσα στον κόσμο, διότι, οι εξελίξεις που έρχονται είναι ειλικρινά κοσμογονικές. Θα ήθελα ακόμη να σας πω ότι, είμαι ιδιαίτερα ευτυχής, που βρίσκομαι στην πόλη σας, στην οποία οφείλω πολλά, χωρίς αυτό να είναι ιδιαιτέρως γνωστό. Για μένα, δάσκαλοι ήταν οι πάντες που μπορούσαν να με διδάξουν κάτι. Είχα την εξαιρετική τύχη να συνδεθώ, γιατί έμεναν στο σπίτι μου, επί χρόνια αρκετά, ένα ζευγάρι Ασπροπυργιώτες, της σπουδαίας οικογενείας Κοντούλη, που ανέδειξε και τον μεγάλο Στρατηγό, ο οποίος είχε διακριθεί στον Μακεδονικό Αγώνα, ως συναγωνιστής του Παύλου Μελά κλπ., κλπ., κλπ. Μου χάρισαν, λίγο πριν πεθάνουν και οι δύο, τη στολή τους, αλλά εγώ δεν τΙς δέχτηκα, και ήταν κρίμα. Και η κυρία Κοντούλη, τη δική της στολή, την ασπροπυργιώτικη, και ο μακαρίτης ο κύριος Κοντούλης, τη δική του τη στολή, με τη φουστανέλα. Τους είπα ότι, αυτά ανήκουν σε έναν μακρινό ανιψιό σας. Είναι κρίμα, που χάθηκαν αυτά. Θα έπρεπε να τα είχα πάρει, και να τα είχα χαρίσει στο μουσείο Μπενάκη, διότι, εκεί θα τα καμάρωναν πολλοί. Τους οφείλω πολλές ιστορίες για τον τόπο, πολλές ιστορίες για πολέμους αλλά και μια επαύξηση των αρβανίτικών μου, που οπωσδήποτε με βοήθησαν σε πάρα πάρα πολλές συγγραφές μου και κυρίως στο να γράψω και το βιβλίο «Αρβανίτες Έλληνες», το οποίο -πριν μερικά χρόνια- πρωτοπαρουσίασα εδώ, στην πόλη σας, με εξαιρετική επιτυχία.

9

Γιατί επέλεξα το θέμα αυτό, «Εμείς και οι Πέρσες». Δεν είναι γιατί, το σημαντικότερο βιβλίο μου, που κυκλοφορήθηκε φέτος, είναι το βιβλίο, «Οι Πέρσες κι Εμείς», αλλά γιατί ήθελα να σας μιλήσω, για κάποια πράγματα, τα οποία είναι μπροστά στον ορίζοντα των οφθαλμών μας και δεν τα βλέπουμε. Λίγοι έχουν συνειδητοποιήσει ότι, με τους Πέρσες έχουμε κοινή σύμπλευση, ιστορική, χιλίων διακοσίων (1200) ετών. Ότι η διαμόρφωση του Ελληνισμού, κατά την αρχαιότητα, γίνεται κατ’ αντιπαράθεση προς τους Πέρσες, που αποτελούν έναν αντίπαλο, για να διαμορφωθεί το δικό μας το εμείς, διότι, οι σχέσεις αυτές, οι αντίπαλες, δεν παύουν εκεί που σταματάνε οι «Μηδικοί Πόλεμοι», για τους οποίους θα πούμε μερικά πράγματα. Προεκτείνονται, σε όλη τη διάρκεια του 4ου αιώνα, με την ενεργό επέμβαση των Περσών στα ελληνικά πράγματα, μέχρι που πλέον, να διαμορφωθεί η πολιτική της ρεβάνς, με τον περίφημο ρήτορα τον Ισοκράτη, τον Γοργία και άλλους, για να γίνει εκτελεστής αυτής της πολιτικής ο Φίλιππος ο Μακεδών, και ο γιος του ο Αλέξανδρος. Κι εδώ, νομίζουμε ότι, με την εκστρατεία του Αλεξάνδρου, τελειώνουν οι σχέσεις μας με τους Πέρσες. Είναι λάθος, διότι, όταν πλέον η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, μεταθέτει την έδρα της, από τη Ρώμη στην Ανατολή, στο Βυζάντιο, οι πρώτοι αιώνες του Βυζαντίου είναι ένας συνεχής αδιάλειπτος πόλεμος εναντίον των Περσών. Στη διάρκεια των πολέμων αυτών, που κρατάνε μέχρι το 629-630 μ.Χ., διαμορφώνεται η ιδιαίτερη προσωπικότητα το Βυζαντίου. Εδώ, επιτρέψατέ μου να παρατηρήσω ότι, οι όροι Βυζαντινή Αυτοκρατορία, βυζαντινός πολιτισμός, βυζαντινή τέχνη κλπ., είναι όροι νεότερων εποχών. Η Αυτοκρατορία, ουδέποτε ονομάστηκε Βυζαντινή. Οι Βυζαντινοί, ουδέποτε ονόμασαν εαυτούς Βυζαντινούς. Το πολύ να έλεγαν Βυζαντίνοι, εννοώντας ότι είναι κάτοικοι του Βυζαντίου, δηλαδή, της Κωνσταντινουπόλεως. Τον όρο αυτό εισήγαγαν ευρωπαίου ιστορικοί, μετά τον 17ο αιώνα, και τον υιοθετήσαμε, ίσως εσφαλμένα, και εμείς. Όταν λέω διαμορφώνεται η ιδιαίτερη προσωπικότητα του Βυζαντίου, εννοώ της ελληνικής αυτοκρατορίας της ανατολής, η οποία πλέον έχει πάρει χριστιανικό χαρακτήρα, διότι, ο Ηράκλειος, κάνοντας τις περίφημες εκείνες εκστρατείες, συνέδεσε τη δική του σταυροφορία με τους πολέμους που έκαναν οι αρχαίοι Έλληνες εναντίον των Περσών. Κι έτσι αρχίζει να διαμορφώνεται ένας τύπος υπηκόου, που μπορεί να λέγεται Ρωμαίος πολίτης αλλά είναι κατ’ ουσία Έλληνας διότι κατά τη φωνή και την παιδεία είναι Έλληνας, δεδομένου ότι, η παιδεία είναι η βάση της ελληνικότητάς μας. Και το λέω τώρα αυτό, διότι, εδώ και χρόνια παρακολουθώ ότι πολλαπλασιάζεται ο πληθυσμός του Ασπροπύργου,. Ήδη οι νέοι κάτοικοι κοντεύουν να ξεπεράσουν, πληθυσμιακά, τους παλαιούς κατοίκους. Θέλω να πω ότι, αυτοί οι άνθρωποι δεν είναι ξένοι προς εμάς. Και με αυτό, δεν εννοώ μόνο τους Ποντίους, οι οποίοι είναι εκ των ακραιφνεστέρων Ελλήνων, εννοώ και άλλους που δεν είναι Πόντιοι, που μπορεί να μας έχουν έρθει από την Αλβανία, που μπορεί να μας έχουν έρθει από τη Ρουμανία, που μπορεί να μας έχουν έρθει από τη Βουλγαρία, από οποιεσδήποτε άλλες περιοχές. Εφόσον αυτοί θα γίνονται μέτοχοι ελληνικής παιδείας, αυτό και μόνο αρκεί. Διότι, ό,τι ήταν για τους Εβραίους η θρησκεία, στα χρόνια της διασποράς, ήταν για τον, επί αιώνες υπό κηδεμονία, ελληνικό κόσμο, η Παιδεία του. Η παιδεία είναι αυτή που καθόρισε τα ιδιαίτερα πνευματικά γονίδια, τα οποία διαμόρφωσαν τις συνθήκες εκείνες, που μας επέτρεψαν, τα τελευταία 190 χρόνια, να διαμορφώσουμε τούτο το κράτος, το οποίο κατ’ εμέ, είναι αρκετά σημαντικό. Και διαφωνώ, με εκείνους τους πολιτικούς, οι οποίοι λένε, μικρή Ελλάδα. Μικρό είναι το μυαλό τους! Η Ελλάδα είναι μεγάλη, διότι, η γεωπολιτική της θέση είναι τέτοια. Και μπορώ να πω ότι, τα τρεις χιλιάδες (3000) νησιά της, την καθιστούν παγκόσμια δύναμη. Σήμερα, η Ελλάδα, έχει την παρουσία της παντού, ακόμη και στην Περσία, με δεδομένο ότι, το 40% των πλοίων, που βγαίνουν από τον Περσικό Κόλπο, και από τα περσικά λιμάνια, είναι ελληνόκτητα. Έγραψα, το βιβλίο αυτό, για τον εξής λόγο: Ενοχλήθηκα αφάνταστα, πριν από δύο χρόνια, όταν παίχτηκε μια ταινία αμερικανική, η οποία αναφερόταν στους ημετέρους συμπατριώτες Λακεδαιμονίους. Είχε τίτλο «οι 300». Η ταινία αυτή, αποτελούσε μια γελοιοποίηση και «των 300». Μια γελοιοποίηση των Αθηναίων, σε σημείο αφάνταστο, αλλά –ταυτόχρονα- ήταν κι ένα βιβλίο ασεβές, και έναντι στων Περσών. Και το λέγω αυτό, διότι, οι Έλληνες, μπορεί να πολέμησαν επί χίλια (1000) και πλέον χρόνια εναντίον των Περσών, αλλά ήταν πάντοτε σεβαστικοί απέναντι στον αντίπαλο. Τον πολεμήσαμε, δεν τον γελοιοποιήσαμε. Και πρέπει να σας πω πως, ό,τι ξέρουμε σήμερα, για την αρχαία Περσία, αλλά και για τη μεταγενέστερη Περσία, μέχρι που να έρθει η Αραβική κατάκτηση, το ξέρουμε πολύ περισσότερο μέσα από τα ελληνικά 10

βιβλία, και λιγότερο από περσικά κείμενα. Είναι ακόμη χαρακτηριστικό ότι, Έλληνας είναι αυτός που έχει γράψει ότι, κατά τους Μηδικούς Πολέμους, εμήδισαν Έλληνες πολλοί, πρόδωσαν Έλληνες πολλοί, όμως δεν έχουμε καμία μαρτυρία ότι, Πέρσης πρόδωσε την Περσία. Κατά την εκστρατεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τουλάχιστον τριάντα χιλιάδες (30.0000 Έλληνες μισθοφόροι, πολέμησαν στο πλευρό των Περσών. Πέρσες στο πλευρό του Αλεξάνδρου πολέμησαν μόνο κατά την τελευταία φάση, όταν δημιούργησε τις ειδικές μονάδες, οι οποίες προκάλεσαν και τη γνωστή δυσαρέσκεια στους συστρατιώτες του. Η Περσία, είναι μέσα στην ύπαρξή μας, ακόμη και τώρα. Θα έχετε προσέξει ότι, λέμε καμιά φορά, θα σας πω έτσι μερικά απλά για να δείτε πόσο κοντά μας είναι η Περσία: Λέμε ατζέμ πιλάφι. Το ατζέμ πιλάφι είναι περσικό πιλάφι, διότι, ατζέμηδες λέμε τους Πέρσες. Επίσης, η λέξη ατζαμής που λέμε, ο αδέξιος, είναι παραφθορά του ατζέμ, δηλαδή του Πέρση, με την έννοια ότι, έτσι ονειδιστικά αποκαλούσαν τους Πέρσες οι Τούρκοι. Και μια και μιλήσαμε προηγουμένως για την Ακρόπολη, και για τη συμμετοχή των Αρβανιτών στην κατάληψη της Ακροπόλεως αυτής, θα ήθελα να σας πω ότι, ένας εκ των καλών πυροβολητών, ελέγετο ατζαμής, και υπήρχε η παροιμιακή φράση που ελέγετο στην παλιά Αθήνα, «βαράει ο ατζαμής». Ναι μεν, ο ατζαμής αυτός, στην αρχή ήταν ατζαμής, αλλά στη συνέχεια, αφού εκπαιδεύτηκε, έγινε εξαιρετικός σκοπευτής ώστε, όταν λέγανε οι Αθηναίοι, «τώρα βαράει ο ατζαμής», εννοούσαν ότι θα έχει επιτυχία στους στόχους του! Θέλω να σας πω ακόμη κάτι. Ακούτε πολλές φορές να λένε απλοϊκοί άνθρωποι ότι, αυτός -τουλάχιστον ελέγετο στα χρόνια μου- μιλάει τα γαλλικά φαρσί. Φαρσί σημαίνει περσιστί. Φαρσί είναι η γλώσσα των Περσών. Γιατί όμως ελέγετο αυτό; Διότι, η γλώσσα των Περσών δεν είναι αραβική, ας πούμε του αραβικού τύπου. Η κόρη μου, που ξέρει αραβικά, δεν μπορεί να συνεννοηθεί με τους Πέρσες, διότι, είναι μια εξευγενισμένη γλώσσα. Και γι’ αυτό, οι καλλιεργημένοι άνθρωποι στην Τουρκία, όπως ήταν οι Φαναριώτες, οι δικοί μας, μάθαιναν βέβαια τα τουρκικά, αλλά αντί να μάθουν τα αραβικά, προτιμούσαν να μάθουν τα φαρσί. Κι έτσι, όταν άκουγες τον καλλιεργημένο Φαναριώτη να μιλάει τα φαρσί και τα γαλλικά, που ήταν τότε η κυριαρχούσα γλώσσα, λέγανε, «α, αυτός μιλάει τα γαλλικά φαρσί». Ακόμη κάτι: Πιστεύω ότι, σε όλους αρέσουν κάποια φρούτα όπως είναι τα ροδάκινα. Τα ροδάκινα ήρθαν από εκεί, ελέγοντο –παλαιά- περσικά μήλα. Πιστεύω ότι, θα υπάρχουν εδώ πέρα ανθοκήπια, που θα καλλιεργούνται οι τουλίπες. Οι τουλίπες, ναι μεν, μπορεί να ήρθαν από την Μικρά Ασία, και πήγαν στην Ολλανδία, αλλά η απώτερη καταγωγή τους είναι από την Περσία. Θέλω να έχετε υπόψη σας ότι, στην Περσία, οι άνθρωποι έχουν μια ιδιαίτερη λατρεία προς εμάς τους Έλληνες. Θα σας πω ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα: Όταν έφτασα, με τη συντροφιά μου, στην Περσέπολη, εγώ, επειδή είμαι περισσότερο κινητικός, τους εγκατέλειψα, διότι, θέλησα να ανέβω επάνω στον τάφο του Αρταξέρξη του Β΄. Ώσπου να με παρακολουθήσουν οι άλλοι, εγώ τελείωσα γρήγορα-γρήγορα, κατέβηκα κάτω και περίμενα εκεί που είχε στήσει ο Σάχης κάποτε τις σκηνές, για να γιορτάσει τα 2500 χρόνια της αχαιμενικής του δυναστείας. Εκεί, είχαν κάτι αλογάκια περσικά. Όταν λοιπόν συνομιλήσαμε εκεί πέρα, με μια γλώσσα ανάμεικτη, αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, ό,τι μπορεί να φανταστεί κανείς -μόνο αρβανίτικα εκεί δεν χρησιμοποίησα, δεν τα γνωρίζουν ακόμη, στο επόμενο ταξίδι θα τους πω μερικά πραγματάκια-, μου λένε να ιππεύσω το άλογο. Για να μην εκθέσω και την πατρίδα μας, τι απόγονος του Αλεξάνδρου είμαι, καβάλησα το αλογάκι αλλά το πλήρωσα αυτό με κάτι πόνους γιατί είχα χρόνια να ανέβω σε άλογο. Κάποτε ήμουν καλός ιππέας, αλλά είχα να ανέβω, πάνω σε άλογο, μερικές δεκαετίες. Τι παρατηρούσα: Όπου ακούγανε τη λέξη «Γιουνάν», οι άνθρωποι αυτοί, ήταν απέναντί μου σεβαστικοί και τιμητικοί. Το χαρακτηριστικό παράδειγμα δε, είναι που μου διέθεσε ο άλλος το άλογό του, για να κάνω τον περίπατο. Όταν έφτασα πάνω από την Περσέπολη, στον τάφο του Αρταξέρξη του Β΄, θυμίζω στους παλαιότερους όταν ήμαστε στη Β΄ Γυμνασίου, κάναμε «Δαρείου και Παρισάτιδος, γίγνονται παίδες δύο» κλπ., «πρεσβύτερος μεν Αρταξέρξης», σε αυτού του Αρταξέρξη τον τάφο εννοώ. Αυτός ο τάφος, είναι μέσα σε μια κρύπτη. Κι η κρύπτη προστατεύεται από μια σιδερόπορτα τεράστια, στην οποία δεν επιτρέπεται η είσοδος. Εκεί, ήταν πλήθος τα παιδιά, γιατί, τα παιδιά τα πηγαίνουν σε όλους τους ιστορικούς χώρους. Όταν έφτασα εγώ, είπα στον φύλακα ότι είμαι «Γιουνάν», ότι είμαι Έλληνας. Κι ύστερα από αυτό, μου άνοιξε την πόρτα, μπήκα μέσα στον τάφο, και μου επέτρεψε να βγάλω και φωτογραφία. Στο βιβλίο αυτό, θα δείτε ένα πλήθος, όσοι το έχετε, διότι, δυστυχώς, από μια αμέλεια του εκδότη μου, δεν ήρθε εδώ, θα δείτε φωτογραφίες. Όλες οι φωτογραφίες αυτές, έχουν τραβηχτεί από μένα. Μοναδική εξαίρεση είναι οι φωτογραφίες στο θησαυροφυλάκιο, όπου φυλάσσονται τα κοσμήματα, οι θρόνοι, και τα όπλα, που είχαν οι ηγεμόνες της Περσίας, από την παλιά εποχή. Μου επέτρεψαν να φωτογραφίσω και χώρους που είναι άβατα. Π.χ. αυτό εδώ το χαλί που βλέπετε, δεν επιτρέπεται να το φωτογραφίσεις. Εμένα, μου επέτρεψαν να το φωτογραφήσω. Το χαλί αυτό, 11

εάν μπορέσει κάποιος να το δει από κοντά, και να το μελετήσει, θα διαπιστώσει ότι έχει μπροστά του ένα έργο τέχνης πρωτοφανές. Και θα ήθελα ακόμη, εδώ να προσθέσω ένα πράγμα: Στα πολλά στοιχεία, που οφείλουμε στην Περσία, είναι και οι τάπητες. Οι τάπητες αυτοί, οι οποίοι έδιναν κάποτε πολύ δουλειά στους προγόνους, ιδιαίτερα τους προερχόμενους από τη Μικρά Ασία. Είναι μια περσική κατάκτηση, η οποία συνεχίζεται, μέχρι και σήμερα. Δίνει ένα πολύ μεγάλο εισόδημα στον περσικό λαό, και τώρα, για να μη βιομηχανοποιηθεί, και γίνει ό,τι γίνεται στο Βέλγιο, όπου υπάρχει βιομηχανοποιημένο χαλί, το περσικό χαλί, είναι υπό κρατική προστασία. Κι όταν θέλει να πάρει κανείς αυθεντικό χαλί, μπορεί να πάει στα κρατικά καταστήματα. Βέβαια, οι Πέρσες, έχουν το χαρακτηριστικό ελάττωμα, αν θέλετε, ελάττωμα ή προτέρημα, όπως θέλετε πάρτε το, που έχουν όλοι οι Άραβες: Τους αρέσει το «παζάρι». Το «παζάρι», δε γίνεται για να σε κλέψουν, αλλά για να κάνουν κουβέντα μαζί σου. Εάν σου πει π.χ., ο Πέρσης, ότι αυτό εδώ το αντικείμενο κάνει 10 €, κι εσύ του πεις αμέσως παρ’ τα, αυτό τον στενοχωρεί. Διότι, θέλει να κουβεντιάσει μαζί σου, να αρχίσει «παζάρι» μαζί σου, για να αρχίσει αυτό που λέμε «λακιρντί», την κουβέντα για να σε γνωρίσει. Έχω μια φωτογραφία, που είναι τραβηγμένη στο Μεϊντάν, στο Ισπαχάν όπου, ντε και καλά, ο καταστηματάρχης ήθελε να μου δείξει όλα τα παλαιά αντικείμενά του, αλλά απαίτησε να βγούμε μαζί φωτογραφία, και στη φωτογραφία να είναι κι ένας φίλος του. Δηλαδή, οι Πέρσες είναι ένας ιδιαίτερα κοινωνικός λαός. Ασφαλώς, ξέρω ότι θα σας ενδιαφέρει και το θέμα των γυναικών, και ιδιαίτερα η εμφάνισή τους. Πρέπει να έχουμε υπόψη μας ότι, μέχρι προχθές και στα αρβανιτοχώρια, αλλά και περισσότερο στην πατρίδα μου, τη Μάνη, οι γυναίκες φορούσαν το μαύρο μαντήλι, ως ένδειξη πένθους. Κι επειδή το πένθος δεν έλειπε ποτέ, από ότι θυμάμαι, εγώ στο συγγενικό μου περιβάλλον, οι γυναίκες ήταν όλες με το μαύρο μαντήλι. Μπορώ να σας πω μάλιστα ότι, το μαύρο μαντήλι, το φορούσαν πιο σφικτά, από ότι το φοράνε στην Περσία. Στην Περσία, οι γυναίκες, μπορώ να πω ότι είναι οι ωραιότερες γυναίκες που έχω δει στον κόσμο, κι αυτό δεν είναι διαπίστωση μόνο δική μου. Είναι, πρωτίστως, διαπίστωση του Αλεξάνδρου, ο οποίος έλεγε ότι οι Περσίδες «είναι βάσανος διά τον οφθαλμό». Δηλαδή, σκανδαλίζουν την όραση των ανθρώπων. Αυτό το πράγμα, μπορεί να το δει κανείς, αφού βέβαια τηρήσει ορισμένους τύπους. Για παράδειγμα, έχουν την απαίτηση να μην φοράς γραβάτα. Πρέπει να σας πω επίσης ότι, η σύζυγός μου, ήταν η πλέον ατημέλητη, ως προς το ζήτημα αυτό, καθώς και οι δύο κυρίες της συντροφιάς μου. Βέβαια, δεν μας έγινε καμία παρατήρηση. Το μαντήλι, που φορούν οι γυναίκες, μπορεί να είναι χρωματιστό. Οι μεγάλες σε ηλικία, φοράνε μαύρα, τα κοριτσάκια, μέχρι ηλικίας 12 ετών, φοράνε μπλε. Δεν είναι απρόσιτες. Πρέπει να σας πω ότι, το αξιοθέατο δεν ήταν αυτοί για μένα, ήμουν εγώ κι η συντροφιά μου, γι’ αυτούς. Κι αν εγώ έβγαλα 400-500 φωτογραφίες, οι Πέρσες μας έβγαλαν περισσότερες, διότι, είμαστε ένα είδος αξιοθέατου, αξιοπεριέργου γι αυτούς. Αυτή η Χώρα, έχει και πάρα πολλά άλλα πράγματα που ενδιαφέρουν. Εγώ θα ήθελα να σας πω μονάχα, ότι όταν πηγαίνω στην Ευρώπη, μου λένε: Πρόσεξε, μην χαϊδέψεις κανένα μικρό παιδί. Λόγω της ευρείας διαδόσεως της παιδοφιλίας κλπ. Στην Περσία, το μεγάλο τους καμάρι είναι, να χαϊδέψεις το παιδί τους. Τίποτε ιερότερο και ωραιότερο δεν υπάρχει, από τα μικρά παιδιά στην Περσία. Νιώθουν μια τέτοια λατρεία για τα παιδιά τους, που έτσι και κάνεις και τα κοιτάξεις και τα θαυμάσεις, τότε τους σκλαβώνεις κυριολεκτικά. Ένα άλλο χαρακτηριστικό, που θα σας πω, είναι ότι, δεν θα δεις πουθενά σκουπίδι. Είναι η πιο καθαρή χώρα της Ανατολής και δεν θα βρεις πουθενά ζητιάνους. Δεν θα βρεις τους ζητιάνους εκείνους, τους οποίους συναντάς στην Αθήνα, στο Λίβανο, στην Ιορδανία, στη Συρία, στην Αίγυπτο. Σε ό,τι αφορά τώρα τον κλήρο, που ελέγχει τα πράγματα, θα ήθελα να σας πω τούτο το απλό: Είδα κληρικούς Σιίτες, σε ζωροαστρικό ναό. Θα μου πείτε, μα, υπάρχει ζωροαστρισμός στην Περσία; Σας απαντώ, ναι. Και υπάρχουν και ζωροαστρικοί ναοί. Ο ζωροαστρισμός, είναι η αρχαία θρησκεία. Ο Ζωροάστρης, σε σχήμα φτερωτού θεού, απαντά σε όλα τα γλυπτά. Ναοί εξακολουθούν και υπάρχουν, και μου έκανε εντύπωση ότι σε έναν τέτοιο ναό, είδα δύο ιμάμηδες, δηλαδή μουσουλμάνους ιερείς, να εισέρχονται για να δουν το άσβεστο που διατηρείται άσβεστο από τα χρόνια του Ζωροάστρη. Το έσβησε, βέβαια, για ένα μικρό διάστημα, ο Ηράκλειος, όταν κατέλαβε την αρχαία πρωτεύουσά τους, την Κτησιφώντα. Το δε ιερό πυρ, είναι μέσα σε μια, ας πούμε, γυάλινη βιτρίνα. Η δε φωτιά αυτή, ανανεώνεται με την καύση ειδικών κλαδιών, που προέρχονται από τριανταφυλλόδεντρα. Διότι, ένα από τα προϊόντα που 12

βγάζει η Περσία, που δεν το αντέχει η δική μας όσφρηση, είναι το ροδέλαιο. Δηλαδή, το άρωμα από τριαντάφυλλο. Έτσι και βάλεις μια οδοντογλυφίδα, μέσα στο άρωμα αυτό, και το αφήσεις έτσι έκθετο, θα μυρίζει όλη η αίθουσα. Ας επιστρέψουμε στις γυναίκες. Φοράνε βέβαια το τσαντόρ, δεν καλύπτουν όμως το πρόσωπο, αλλά μόνο το σώμα τους. Το πρόσωπο όμως, έχουν το δικαίωμα να το μακιγιάρουν. Και το μακιγιάρισμά τους, είναι βέβαια έντονο, χωρίς να γίνεται χυδαίο, σε καμία περίπτωση. Τα παιδάκια τώρα, έχουν μια άνεση στη συμπεριφορά τους και ένα στοιχείο αγωγής, το καταναοήσαμε κατά την επίσκεψή μας, σε χώρους που συνδέονται με τη μεγάλη πνευματική τους παράδοση. Δηλαδή, όταν πηγαίνεις σε αρχαιολογικούς χώρους όπως είναι ο τάφος του Κύρου του Α΄ του Μεγάλου, στις Πασαργάδες, όπως είναι η Περσέπολη η θερινή πρωτεύουσα των Περσών, αυτή που πυρπολήθηκε με το Μέγα Αλέξανδρο. Εδώ επιτρέψατέ μου να κάνω μια παρένθεση: Όταν λέμε πυρπολήθηκε η Περσέπολη, είναι λάθος, διότι, δεν πυρπολήθηκε ακριβώς η Περσέπολη, πυρπολήθηκε μονάχα το ανάκτορο. Το ανάκτορο όμως πυρπολήθηκε κατά τι. Κατά τις κουρτίνες όπως θα λέγαμε, τα παραπετάσματα και την ξύλινη στέγη. Η μαρμάρινη επένδυση διασώθηκε και διασώζεται μια χαρά ως σήμερα. Μάλιστα, όπου υπάρχουν καταστροφές των μορφών, αυτές δεν οφείλονται σε Έλληνες, αλλά στους Άραβες, οι οποίοι καθότι είναι ανεικονιστές, όπου έβλεπαν παραστάσεις ανθρώπινες, όπου μπορούσαν τις κατέστρεφαν. Από την άποψη αυτή, ενώ η Περσέπολη θα σας ενθουσιάσει, θα σας γεμίσει κυριολεκτικά, γιατί, βλέπει κανείς ένα δάσος από κίονες, 2000 κίονες να υψώνονται στον ουρανό, ας πούμε σαν λαμπάδες λεπτόσχημες, όταν πάει κανείς στα Σούσα που ήταν η χειμερινή πρωτεύουσα των Περσών, καταλαμβάνεται από μια θλίψη, διότι, αυτή την πολιτεία την έχουν θερίσει κυριολεκτικά. Και βλέπει κανείς τετράγωνα, τετράγωνα, τετράγωνα, εργασία των αρχαιολόγων των Γάλλων και μόνο στις άκρες βλέπει μερικά υπολείμματα μαρμάρινα. Τα Σούσα δεν κατεστράφησαν από τον Αλέξανδρο και τους Έλληνες. Αυτά κατεστράφησαν από τις επιδρομές των Αράβων, αργότερα, και εκ του γεγονότος ότι, δίπλα από τα Σούσα, φτιάχτηκαν καινούργιοι ναοί, όπου ως μαρμάρινο υλικό, επειδή δεν υπάρχει πέτρα εκεί, χρησιμοποιούσαν τις πέτρες των ανακτόρων. Δίπλα εκεί, και μου έκανε εξαιρετική εντύπωση, υπάρχει ο τάφος του προφήτη Δανιήλ. Μα, λέω, τι συμβαίνει εδώ πέρα; Μου λένε, τον προφήτη Δανιήλ, τους προφήτες της Παλαιάς Διαθήκης, τους τιμούν ως ιερά πρόσωπα. Κι εκεί λοιπόν, ένα από τα προσκηνύματά τους, είναι ο τάφος του προφήτη Δανιήλ. Επίσης στις Πασαργάδες, όπου είναι ο τάφος του Κύρου, έχει διασωθεί το ανάκτορό του. Όχι βέβαια ατόφιο. Πώς διασώθηκε αυτό από τους Πέρσες; Όταν έφτασαν οι Άραβες επιδρομείς εκεί, και με τη βία τους έκαναν από Ζωροάστρες μουσουλμάνους, αλλά ιδιαιτέρου τύπου, κάποιος τους είπε ότι, εδώ πέρα ήταν η κατοικία της μητέρας του Σολομώντος. Σεβόμενοι, λοιπόν, τον Σολομώντα της Παλαιάς Διαθήκης, σεβάστηκαν και τα χτίσματα αυτά. Θα μου πείτε, χριστιανισμός υπάρχει εκεί; Θα σας απαντήσω, ναι. Πρώτα-πρώτα στην πρωτεύουσα την Τεχεράνη και στο Ισπαχάν, υπάρχουν ακμαίες αρμενικές κοινότητες, οι οποίες είχαν σχηματιστεί πολύ πριν αρχίσουν οι μεγάλες γενοκτονίες, που κορυφώθηκαν το 1915. Διότι, οι Αρμένιοι ήταν υπό διωγμό και σε παλαιότερες εποχές. Θα πρέπει να λάβετε υπόψη σας ότι, και οι διωγμοί των Ελλήνων, δεν άρχισαν με τον μικρασιατικό πόλεμο, είχαν αρχίσει από τους βαλκανικούς πολέμους αλλά κι ακόμη παλαιότερα, από το 1895 βάσει ενός σχεδίου που είχαν καταρτίσει Γερμανοί επιτελείς, για να εκδιωχθούν οι μειονότητες υποτίθεται, και να μείνει ο καθαρά τουρκικός πληθυσμός. Τότε λοιπόν εγκαθίστανται Αρμένιοι στην Περσία και αυτοί παίρνουν στα χέρια τους την εμπορική δραστηριότητα, και μέχρι και σήμερα, είναι οι καλύτεροι έμποροι. Στο Ισπαχάν υπάρχουν τρεις ή τέσσερις αρμενικοί ναοί. Στον έναν από αυτούς φυλάσσεται, τι να πω, το πιο περίεργο μνημειακό αντικείμενο που έχω δει. Μια τρίχα ανθρώπινη στην οποία είναι γραμμένη μια φράση από την Παλαιά Διαθήκη. Αυτό βέβαια για να το δεις, έχει τοποθετηθεί κάπου, και το βλέπεις με μεγεθυντικό φακό. Η μικροτεχνία, δηλαδή, των ανθρώπων αυτών, έχει φτάσει σε τέτοια υψηλή τέχνη, που μένεις έκθαμβος. Κι αυτό πέρασε σιγά-σιγά και στους μουσουλμάνους. Υπάρχει π.χ., στο Ισπαχάν, μια πλατεία η οποία έχει μήκος γύρω στα 400 μέτρα και πλάτος γύρω στα 150, που περιστοιχίζεται από έργα τέχνης. Η πλατεία αυτή, ήταν δημιουργημένη ήδη από τον 17ο αιώνα, με αυτό τον αριστοτεχνικό τρόπο, που σε αφήνει έκθαμβο σήμερα, αν σκεφτείς ότι τότε, ούτε οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες δεν είχαν αποκτήσει πλατείες του επιπέδου αυτού. Όταν π.χ. δεν υπήρχε η Grand Place των Βρυξελλών, όταν δεν υπήρχε η Place Concord στο Παρίσι, αυτοί είχαν πλατείες, οι οποίες και σήμερα σε καθηλώνουν. Είχαν κτίσματα, τα οποία είναι αρχιτεκτονικά αριστουργήματα. Η δε διακόσμησή τους, με τα περίεργα εκείνα σχήματα, τα οποία πρέπει κανείς να μπορεί να διαβάζει, γιατί πολλά από τα σκαλίσματα αυτά είναι, πώς να το πω, επιγραφές. Είναι επιγραφές, και μάλιστα σε παλαιά αραβική γραφή, τη λεγόμενη κουφική, επειδή αυτή αναπτύχθηκε σε μια πολιτεία της Μικράς Ασί13

ας, τη λεγόμενη Κούφα, όπου έγινε και η πρώτη αντιγραφή του Κορανίου. Τώρα, κάτι σχετικά με τη θρησκεία τους, και σας το λέω αυτό, διότι, οι συγκρούσεις που έχουμε στη Μέση Ανατολή, είναι συγκρούσεις Σουνιτών και Σιιτών. Η διαφορά σήμερα είναι τεράστια, γιατί έχουν προστεθεί πάρα πολλά στοιχεία. Η διαφορά ξεκινά από το γεγονός ότι, πεθαίνοντας ο Μωάμεθ, αφήνει μια κόρη η οποία λεγόταν Φατίμα ή Φατμά, η οποία παντρεύεται -η γυναίκα παντρεύεται, ο άνδρας νυμφεύεται-, τον λεγόμενο Άλη. Οι Πέρσες ακολουθούν την γραμμή αυτή. Αυτήν θεωρούν ως συνέχεια, εκ του Άλη, ενώ οι Σουνίτες, η λέξη αυτή συνδέεται με την παράδοση, θεωρούν ότι είναι συνέχεια των πρώτων χαλιφών, δηλαδή τους πέντε πρώτους χαλίφες που διαδέχτηκαν τον Μωάμεθ. Η διάσταση πήρε μεγάλη ένταση από τη στιγμή που δολοφονήθηκε σε μια πόλη του Ιράκ ο γιος του Άλη, τον οποίο έχουν αυτοί όπως εμείς έχουμε τον Χριστό και την Παναγία. Δεν θα μπεις σε κατάστημα, δεν θα μπεις σε σπίτι, εάν δεν δεις την εικόνα αυτού, και τον φτιάχνουν με έναν τρόπο που φτιάχνανε τον Χριστό σε παλαιότερες εποχές. Κάποιες ζωγραφιές τύπου χαλκομανίας, που τον κάνανε ομορφοπλασμένο, δηλαδή έξω από την βυζαντινή αγιογραφική παράδοση. Δηλαδή, όλο το στόλισμά τους είναι αυτή η μορφή, ο Άλη. Τον βλέπει κανείς παντού, αυτόν και τον Χουσεΐν. Ας πάμε άποιες αθλητικές εκδηλώσεις όπως είναι π.χ. το «ζουχρανέ». Έχει κανείς την εντύπωση, όταν πάει να το παρακολουθήσει, ότι είναι παλαιστική αθλητική εκδήλωση. Ναι, υπάρχουν βέβαια αθλητές, από παιδάκια μικρά και μεγαλύτερα, αλλά η εκδήλωση αυτή είναι καθαρά θρησκευτική. Δηλαδή, έχει ένα τελετουργικό, που πρέπει να το μάθεις, για να καταλάβεις, το πώς γίνεται αυτό, και τι συμβολισμούς έχει. Είναι, όπως η αρχαία τραγωδία, που εμείς νομίζουμε ότι είναι μια απλή θρησκευτική παράσταση, ενώ στην πραγματικότητα ήταν μια θρησκευτική εκδήλωση. Έτσι, και πολλές εκδηλώσεις εκεί, έχουν θρησκευτικό χαρακτήρα. Στα τζαμιά π.χ. θα δει κανείς ένα τεράστιο ξύλινο κτίσμα που όταν το δεις, λες ότι είναι ένα σκάλισμα τεράστιο ξύλινο. Φτάνει τα 10 με 12 μέτρα, κι έχει σχήμα καρδιάς. Αυτό, όταν έρχονται οι μεγάλες εορτές τους, τοποθετείται πάνω σε τεράστιο κάρο, το οποίο σύρεται και στολίζεται με κορδέλες. Όλα αυτά τα πράγματα, είναι βέβαια και θέαμα, αλλά είναι και θρησκευτική εκδήλωση. Είναι δηλαδή, ό,τι κάνουμε εμείς με τον επιτάφιο, που τον στολίζουμε, τον περιφέρουμε και βεβαίως είναι μια θρησκευτική εκδήλωση αλλά ταυτόχρονα είναι και μια άλλη εκδήλωση η οποία μιλάει περισσότερο στην καλαισθησία μας. Τα παλιά τα χρόνια θα ενθυμείστε ότι, κάθε γειτονιά, κάθε ενορία καλύτερα, ανταγωνιζόταν την άλλη, για το ποιος θα έχει τον ωραιότερο επιτάφιο. Κι αυτό εξακολουθεί, στην επαρχία ή στα χωριά της Αττικής, μέχρι και σήμερα. Τι άνθρωποι είναι οι Πέρσες: Είναι προσηνείς και φιλότιμοι. Όταν θα μπεις σε κάποιο κατάστημα, θα σου προσφέρουν αμέσως καραμέλα. Μπορείς να χαιρετίσεις τη γυναίκα, αλλά δεν πρέπει να της δώσεις το χέρι. Αυτά τα οποία διαβάζετε στις εφημερίδες, ακούτε στην τηλεόραση, για την υποδεέστερη θέση της γυναίκας, είναι «παραμύθια της Χαλιμάς». Η θέση της γυναίκας, ορίζεται σαφώς από το Κοράνιο, συνεπώς η τοποθέτησή της είναι θρησκευτική. Ωστόσο, η γυναίκα στην Περσία έχει κατακτήσει τόσες πολλές θέσεις, ώστε έχει υπερκεράσει τους άντρες. Στην επιστήμη: Έχουν απόλυτη υπεροχή οι γυναίκες στα Πανεπιστήμια και ακόμη και στην Ιατρική. Στην Ιατρική, που ξέρετε οπωσδήποτε ότι, για να σε εξετάσει ο γιατρός, πρέπει οπωσδήποτε να σε θωπεύσει. Που σημαίνει, δηλαδή, ότι θα πρέπει, η γυναίκα αυτή, να σε ακουμπήσει, ξεπερνώντας έτσι προκαταλήψεις θρησκευτικές. Τα πανεπιστήμιά τους δε, έχουν τόση τελειότητα που εγώ ειλικρινά, όταν είδα στην πόλη Ζανγκ, πάνω στην κορυφή, ένα πολυτελές κατασκεύασμα, ρώτησα το συνοδό μου, τι είναι εκεί πέρα. Ξενοδοχείο πολυτελείας; Μου λέει, όχι, είναι ξενώνας φοιτητών. Μπήκα στα πανεπιστήμιά τους. Η καθαριότητα είναι υποδειγματική, οι αίθουσες διδασκαλίας είναι υποδειγματικές. Χωρίς να έχω καμία ειδίκευση γύρω από θέματα ηλεκτρονικά, είχα παλαιά και αρκετά προχωρημένη, θέλησα να επισκεφτώ τα ηλεκτρονικά εργαστήριά τους. Διαπίστωσα ότι συναγωνίζονται, θα τολμούσα να πω, και αυτά που βλέπουμε στην Αμερική, στα πιο προωθημένα, όπως είναι το πανεπιστήμιο Τζων Χόπκινς, που είναι κοντά στην Βαλτιμόρη. Στα ηλεκτρονικά, οι γυναίκες στην Περσία είναι αυθεντίες. Σε όποιο κατάστημα κι αν πας στην Περσία, από το ζαχαροπλαστείο μέχρι τις τράπεζες, στα ξενοδοχεία, στη ρεσεψιόν, θα βρεις γυναίκες. Θα μου πείτε, στο Στρατό; Γι’ αυτό δεν μπορώ να σας μιλήσω. Διότι, παρά το γεγονός ότι λέμε πως η Περσία στρατοκρατείται, δεν είδα πουθενά στρατιώτες και αξιωματικούς. Πέρασα από στρατόπεδα, είδα από μακρά την εκγύμνασή τους, η οποία ομολογουμένως είναι σκληροτάτη, αλλά δεν είδα στρατιώτες και αξιωματικούς να κινούνται, στο βαθμό που συμβαίνει σε άλλες χώρες.

14

Ό,τι αφορά στην αστυνομία, η παρουσία της είναι διακριτική. Όμως στην αστυνομία, οι γυναίκες έχουν σημαντική θέση αλλά πιο σημαντική θέση έχουν στα αεροδρόμια. Ο έλεγχος είναι υπόθεση των γυναικών. Ωστόσο, ενώ το χαμόγελο των γυναικών στα ζαχαροπλαστεία, σε κάνει να μπερδεύεσαι και να λες, τι είναι πιο γλυκό; Η κυρία ή η δεσποινίδα που τα πουλάει ή το προϊόν που πουλάει, στο αεροδρόμιο, οι γυναίκες που θα ελέγξουν τα διαβατήρια, είναι πολύ αυστηρά ντυμένες, είναι σοβαρές, συνοφρυωμένες, αγέλαστες. Αναρωτήθηκα αν μπορώ να τις κάνω να γελάσουν. Δημιούργησα έναν πανικό στο αεροδρόμιο, κατά την επιστροφή μου, ότι έχασα το διαβατήριό μου, όντως μου είχε πέσει το διαβατήριο, αλλά αυτές ήταν ψυχρές στο καθήκον. Τώρα, σε ό,τι αφορά στα φαγητά τους, έχουν μια απέραντη ποικιλία. Βασικό συστατικό, κύριο έδεσμα, είναι το κρέας και κάτι φύλλα, όπως αυτά που έφτιαχναν οι γιαγιάδες μας με τον πλάστη. Αυτά τα φύλλα που φτιάχναμε τα γλυκά. Τα δικά τους όμως, είναι τόσο πολύ λεπτά, πάρα πολύ λεπτά, και με αυτά τυλίγουν διάφορα εδέσματα που έχουν μορφή κιμά κλπ. τα οποία συνοδεύουν το φαγητό. Ακόμη, το χαρακτηριστικό των φαγητών τους είναι αυτό το κίτρινο, το σαφράν που λέμε, που παράγεται σε μεγάλες ποσότητες, στην ελληνική γη, ιδιαίτερα στην Κοζάνη. Επίσης, υπάρχει κι ένα φαγητό, το οποίο εγώ ιδιαιτέρως δεν το εξετίμησα. Το λένε κόρες, είναι μαύρο, και μου θυμίζει τις σουπιές που είχα φάει κάποτε στη Βενετία. Γιατί, στη Βενετία, τις σουπιές τις βράζουν και τις μαγειρεύουν με το μελάνι. Αυτό δεν με ενθουσίασε. Όλα τα άλλα φαγητά τους είναι και πλούσια και εκλεκτά. Ας έρθουμε στα ποτά. Μπορείτε να πιείτε μπύρα αλλά χωρίς αλκοόλ. Δεν επιτρέπεται το αλκοόλ εκεί όμως επιτρέπεται κάτι άλλο, ο ναργιλές. Είναι χαρακτηριστικό ότι, όταν περνάει κανείς, από εκείνες τις περίφημες γέφυρες, στο Ισπαχάν, θα δει νεαρούς δεκαοχτάχρονους, δεκαεφτάχρονους, να κάθονται με τον ναργιλέ τους. Εγώ στην αρχή νόμιζα ότι, όλο αυτό το κάνουν από φιγούρα όπως τα δικά μας τα παιδιά που κάθονται στα λεγόμενα κηφηνεία, έτσι τα λέω εγώ. Όμως, δε συμβαίνει κάτι τέτοιο. Ο ναργιλές είναι μέσα στην παράδοσή τους. Προσέξτε όμως, μπορεί να καπνίσουν τον ναργιλέ, που περιέχει εκλεκτής ποιότητας τουμπεκί, αλλά αλίμονο σε εκείνον, ο οποίος θα τολμήσει να κάνει χρήση χασίς. Το χασίς είναι αραβική λέξη, κι ενώ παλιά, επί Σάχη, ήταν ευρύτατα διαδεδομένο, αυτό τώρα κόπηκε «με το μαχαίρι». Κι όταν λέμε ότι κόπηκε «με το μαχαίρι», το εννοούμε. Διότι, σε μικρό πταίσμα μπορεί να σου κόψουν το χέρι, όχι όλο, δάχτυλα κόβουν στην αρχή, την άκρη τους, αλλά μετά κόβουν το χέρι και μετά κόβουν και κεφάλι ή μάλλον δεν κόβουν το κεφάλι, αλλά σε κρεμούν. Τα ναρκωτικά, λοιπόν, έχουν εξαφανιστεί. Όπως επίσης δεν υπάρχει και ομοφυλοφιλία. Μου έκανε εντύπωση, το γεγονός ότι, έβλεπα στο δρόμο νεαρά αγοράκια, 18-19 ετών κι ήταν πιασμένα χέρι-χέρι. Λέω, μέγας είσαι κύριε. Αλλάχ κερίμ έλεγα, ίλεως ο Θεός, κι εδώ; Με μεγάλη συστολή, ρώτησα το συνοδό: -Μα, έχω διαβάσει ότι δεν έχετε τέτοια φαινόμενα εδώ. -Δεν έχουμε, μου λέει. -Αυτά; -Α, αυτά, μου λέει, είναι αδέρφια. Μόνο τα αδέρφια και τα πρωτοξάδερφα μπορούν να πιαστούν χεράκι-χεράκι και να βγουν. Εγώ το παρεξήγησα, γιατί ξέρετε, όταν βλέπεις αυτό το πράγμα, και το βλέπεις παντού… Μου είπε όμως ότι, αυτό το φαινόμενο, ήταν ιδιαίτερα απλωμένο στην περιοχή του Αλαμούτ που συνδέεται με τους περίφημους Ασασίνους, μια αίρεση η οποία ήταν δολοφονική οργάνωση και γι’ αυτό η λέξη ασασέν, ασασίν, ασασίνος στα ιταλικά σημαίνει το δολοφόνο. Ήταν αυτοί, που είχαν ως αποστολή, να εκτελούν υψηλά πρόσωπα, βασιλείς, κλπ. Εκεί, μου λέει, επειδή δεν υπήρχε παρουσία γυναικών, στο φρούριο του Αλαμούτ, ήταν διαδεδομένη η ομοφυλοφιλία. Και γι’ αυτό, όταν λέμε ανέκδοτα, συνήθως καταφεύγουμε στην περιοχή αυτή. Θα πούμε και κάτι άλλο: Παρουσία της αρχαίας Ελλάδας υπάρχει; Οι Έλληνες έμειναν εκεί μετά τον Αλέξανδρο μόνο 60 χρόνια. Η παρουσία είναι εμφανής. Πρώτον, σε κάποια γλυπτά, τα οποία έχουν διασωθεί στο μουσείο της Τεχεράνης. Υπάρχει ένα υπέροχο γλυπτό της Πηνελόπης, υπάρχει μια θαυμάσια επιγραφή, που την έχω και σε φωτογραφία. Στο Μουσείο απαγορεύεται η φωτογράφηση αλλά σας είπα, εμένα, ως Έλληνα, μου έκαναν αυτή τη χάρη, να φωτογραφήσω ό,τι θέλω. Ακόμη και την ιερή τους αγελάδα, που ήταν ιερό σύμβολο, την έχω φωτογραφήσει. Περισσότερο μπορεί να δείτε την Ελλάδα στην Περσέπολη, διότι, όλοι αυτοί οι κίονες που είναι ένα δάσος τεράστιο, έχουν σκαλιστεί από Ίωνες καλλιτέχνες οι οποίοι είχαν εργαστεί εκεί, επαγγελματικά ή ως αιχμάλωτοι, που είχαν μεταφερθεί σε αυτοόν τον τόπο. Στο σημείο αυτό, μου δίνεται η ευκαιρία να σας πω, γιατί κάηκαν τα ανάκτορα της Περσεπόλεως. Η πιο διαδεδομένη αντίληψη είναι ότι, κατά το γλέντι που έγινε μετά την κατάληψη της Περσεπόλεως, μια εταίρα Αθηναία, η Θαΐς, η οποία συζούσε με τον Πτολεμαίο τον Λάγου, τον ετεροθαλή αδερφό του Αλεξάνδρου, ο οποίος δημιούργησε το Βα15

σίλειο των Πτολεμαίων στην Αίγυπτο, σε μια έξαψη, την έπιασε το πατριωτικό της, και λέει: «Οι Πέρσες έκαψαν την πόλη των Αθηνών, και τα μνημεία των Αθηνών. Θα κάψουμε και εμείς τα δικά τους ανάκτορα». Και παίρνει, τάχα έναν δαυλό, κι άρχισε να βάζει φωτιά στα παραπετάσματα., την ώρα που ήταν μεθυσμένοι κι άλλοι σύντροφοι του Αλεξάνδρου αλλά κι ο ίδιος ο Αλέξανδρος, που δεν το σήκωνε το κρασί. Ο Αλέξανδρος δεν ήταν πότης, όπως ήταν ο πατέρας του. Ο πατέρας του κοιμόταν, και στο μαξιλάρι είχε ένα κύπελο, γιατί, με αυτό ξημεροβραδιαζόταν. Ο Αλέξανδρος «δεν το σήκωνε» το ποτό, κι όσες φορές έπινε, παραφερόταν. Όταν είδε αυτό το θέαμα, ο Αλέξανδρος, ανατρίχιασε και πιθανώς αυτό να τον οδήγησε στον εμπρησμό. Σε αυτούς τους ανθρώπους, ο Αλέξανδρος, προσέφερε τη δυνατότητα επιστροφής στην Ελλάδα και μια ετήσια σύνταξη. Αλλά, αυτοί αρνήθηκαν, διότι, στο μεταξύ, είχαν δημιουργήσει οικογένειες στην Περσία. Κι από την άλλη μεριά, σκέφτηκαν -κι είναι πολύ λογικό- πως αν θα γύριζαν στην πατρίδα τους, δεν θα τους γνώριζε ούτε η γυναίκα τους αλλά ούτε και τα παιδιά τους, και πιθανώς οι γυναίκες τους να είχαν ξαναπαντρευτεί, οπότε θα δημιουργούσαν οικογενειακά προβλήματα. Ο Αλέξανδρος διατηρείται σήμερα στην ανάμνηση των Περσών; Σας διαβεβαιώ ναι! Κι έχει περάσει σε όλη τη μεγάλη περσική λογοτεχνία. Στο Σεχναμέ, που είναι το έπος, το εθνικό έπος των Περσών, και που έχει μεταφραστεί τώρα και στην Ελλάδα, ο Αλέξανδρος αναφέρεται υπό ποικίλες μορφές. Και τολμώ να πω ότι, μερικές παραδόσεις οι οποίες πέρασαν μετά στον βίο του Καλλισθένη, δηλαδή αυτό που έγινε η φυλλάδα στα μετέπειτα χρόνια, η φυλλάδα του Μέγα Αλέξανδρου, πλαστήκανε στην Περσία.Οι Πέρσες δε μοιάζουν με τους άλλους Άραβες. Έχουν τα δικά μας τα χαρακτηριστικά. Δεν θέλω να είμαι υπερβολικός, και να πω αυτό το οποίο έγραψε, εδώ και μερικά χρόνια, ένας πολύ μορφωμένος Έλληνας, ο οποίος ζει στην Ελβετία. Ότι, αν λάβουμε υπόψη πως ο Αλέξανδρος υποχρέωσε 10.000 στρατιώτες του να νυμφευτούν Περσίδες, αυτοί είναι φυσικό να άφησαν απογόνους, κι οι απόγονοί τους άλλους απογόνους, και ούτω καθ’ εξής. Αλλά, και στο διάστημα της εκστρατείας, είχαν δημιουργηθεί σχέσεις ανάμεσα σε Μακεδόνες και Περσίδες, αφού οι άνθρωποι αυτοί έλειπαν από τα σπίτια τους 10 και πλέον χρόνια. Και, φυσικά, οι σχέσεις αυτές έφεραν και παιδιά. Εγώ, αυτά δεν τα πολυπιστεύω. Εκείνο το οποίο πιστεύω είναι ότι, με τους Πέρσες, αποτελούμε ίδια φυλετική ενότητα. Διότι, κι εμείς προερχόμεθα από το ίδιο φύλο, και γι’ αυτό υπάρχουν και ομοιότητες ανάμεσα στην περσική και στην ελληνική. Αλλά, μια και έφτασα εδώ, θέλω να σας πω ότι, και η γλώσσα μας έχει πλουτιστεί από περσικές λέξεις. Π.χ. η λέξη παράδεισος, που λέμε, είναι περσική, και σημαίνει κήπος. Η λέξη σατράπης είναι περσική. Η λέξη παρασάγγας, την οποία χρησιμοποιούμε τόσο πολύ συχνά, είναι κι αυτή περσική. Συνεπώς, ο πολιτισμός μας, από την αρχαία εποχή ως τα νεότερα χρόνια, έχει πάρει πάρα πολλά στοιχεία. Θα ήθελα να κλείσω με ένα ευτράπελο περιστατικό. Μπορεί να είναι και τραγικό. Περί τα τέλη του προπερασμένου αιώνα, ξαφνικά στην Αθήνα, παρουσιάστηκε, σαν ένα κοπάδι κυνηγημένα πουλιά, μια ομάδα ανθρώπων που είχαν έρθει από την Περσία. Αυτοί ήταν οι πρώτοι στιλβωτές υποδημάτων. Αυτοί, είναι οι πρώτοι στιλβωτές υποδημάτων που εμφανίστηκαν στην πατρίδα μας. Αυτό που λέμε λούστρος. Εμείς δεν την ξέραμε την τέχνη αυτή. Οι πρώτοι λοιπόν που το δίδαξαν ήταν Πέρσες. Η Ελλάδα, και το λέω αυτό κύριε Δήμαρχε, διότι είναι κι ένας έπαινος προς εσάς, το Δήμο σας εννοώ, που αγκαλιάσατε όλο αυτό τον κόσμο ο οποίος τώρα περιβάλει τον Ασπρόπυργο, αυτό τον κόσμο, η τότε Αθήνα τον δέχτηκε, τον αγκάλιασε και μας έμαθαν και την τέχνη. Οι παλαιότεροι θα θυμούνται τους λούστρους, οι οποίοι ήταν τοποθετημένοι στη σειρά, εκεί στην Αγίου Κωνσταντίνου, κοντά στον ομώνυμο ναό. Ήταν ένα λαογραφικό αξιοπερίεργο. Ξαφνικά όμως, οι άνθρωποι αυτοί εξαφανίστηκαν. Όπως ήρθαν, έφυγαν. Που σημαίνει, δηλαδή, ότι κάτι άλλαξε στην πατρίδα τους, κάποιο καθεστώς άλλαξε στην πατρίδα τους, κι οι άνθρωποι αυτοί επανήλθαν στον τόπο τους, και τους χάσαμε. Όμως, μας άφησαν την τέχνη τους. Επειδή πιθανώς να υπάρχει και μικρασιατικό στοιχείο εδώ, καθότι τώρα πλέον η περιοχή αυτή έχει γίνει συμμιγής, το εμπόριο των χαλιών των περσικών, στη Μικρά Ασία και από τη Μικρά Ασία προς την υπόλοιπη Ευρώπη, το είχαν Έλληνες από την Πισιδία, που ήταν επίσης καταπληκτικοί υφαντουργοί. Η τεχνική των, ας πούμε, σπαρταλήδων, από τη Σπάρτη της Μικράς Ασίας, ήταν μια τεχνική εμπνευσμένη από την Περσία, η οποία μεταδόθηκε διά των προσφύγων κι εδώ στην Ελλάδα. Και γι’ αυτό είχαμε, μέχρι πρότινος, ακμαία ταπητουργεία, με πολύ πρωτότυπα σχέδια, τα οποία όμως άλλαξαν σιγά-σιγά τα μοτίβα και πήραν έναν ελληνικό χαρακτήρα. Αν κάποιοι ταξιδέψετε 16

στην Περσία, να θυμάστε ότι το μόνο που αξίζει να πάρει κανείς από εκεί, πέρα από άλλα πράγματα, είναι το χαλί. Θα πρέπει μόνο να πάτε στα κρατικά καταστήματα, διότι, σε αυτά θα βρείτε τα εγγυημένα, τα γνήσια χαλιά. Αυτά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: Είναι τα πανάκριβα αστικά, τα πολύ λεπτά με τα πολύπλοκα και περίτεχνα σχέδια, αλλά εγώ δεν σας συνιστώ να πάρετε αυτά. Εγώ συνιστώ να πάρετε αυτά των νομάδων διότι αυτά τα φτιάχνουν νομάδες σε αργαλειούς όπως τα φτιάχνανε την παλιά εποχή και σπάνε, προσέξτε, την γεωμετρία του σχεδίου και φτάνουν δηλαδή στον αυτοσχεδιασμό. Αυτά, μπορεί να φαίνονται ότι έχουν μια τραχύτητα, αλλά έχουν μια περισσότερη αυθεντικότητα. Είναι πραγματικά έργα τέχνης, αλλά η τεχνική τους έχει φτάσει σε ένα τέτοιο σημείο που νομίζει κανείς ότι έχουν βγει όχι από χέρια ανθρώπου αλλά από μηχανή. Δύο ακόμη αξιοπερίεργα: Δεν έχουν τελειωμό αυτά. Μπορεί να δει κανείς καθώς διασχίζει αυτή την απέραντη χώρα, κάτι περίεργα κτίρια που είναι κούφια. Είναι σαν τα καμπαναριά τα δικά μας. Κι όταν ρωτάς, τι είναι αυτά, σου λένε, ανεμοπαγίδες. Ανεμοπαγίδες; Παγιδεύουν τον άνεμο; Ναι. Διότι το καλοκαίρι είναι ιδιαίτερα θερμό. Τα παλιά τα χρόνια δεν υπήρχε κλιματισμός και έπρεπε με τον τρόπο αυτό να μπορούν, με αυτά τα κτίσματα τα περίεργα, να αιχμαλωτίζουν τον άνεμο για να διοχετεύεται μέσα στο σπίτι και να προσφέρει τη δροσιά. Υπάρχουν επίσης, και κάτι περίεργες, κωνικές κατασκευές. Λες, τι να είναι αυτό; Κατοικία αποκλείεται. Ε, αυτό ξέρετε, ήταν ένα είδος ψυγείου. Επειδή είναι έρημος, η Περσία σε μεγάλη έκταση είναι έρημος, μεταφέρανε χιόνι με ειδικό τρόπο από τα μακρινά τους βουνά, και το βάζανε μέσα σε αυτούς τους χώρους ως επάνω, το γεμίζανε με χιόνι και έτσι όλο το χωριό υδρευόταν με δροσερό νερό κατά τους καυτούς μήνες. Αυτά τα κτίσματα, έχω φωτογραφήσει 3-4, είναι αριστουργήματα αρχιτεκτονικής και μου έκανε εντύπωση όταν πέρυσι στα Χανιά είδα την έκθεση ενός πρωτοποριακού Γερμανού αρχιτέκτονα ο οποίος εμιμείτο τα κτίσματα αυτά για πρωτοποριακές κατασκευές στη Γερμανία. Κάτι που θα ήθελα να σας πω για τους Ζωροάστρες: Αυτά τα υπολείμματα που έχουν μείνει. Αυτοί έχουν εκπροσώπηση ακόμη και στο κοινοβούλιο, έστω κι αν είναι λίγοι αριθμητικά. Είναι περίπου γύρω στους 10.000 σε όλη την Περσία, όμως εκπροσωπούνται στο κοινοβούλιο. Μπορούν να ασκήσουν οποιοδήποτε επάγγελμα. Ένα μόνο δεν τους επιτρέπεται, να γίνουν αξιωματικοί στο στρατό. Ο στρατός είναι καθαρά σιιτικός. Οι Ζωροάστρες, λοιπόν, είχαν περίεργα ταφικά έθιμα. Δηλαδή, ο νεκρός δεν εθάπτετο, όπως γίνεται με μας και τους μουσουλμάνους, αλλά ετοποθετείτο πάνω σε κορυφές βουνών, ειδικών βουνών. Με ειδική τελετή, οι ιερείς πήγαιναν και τους τοποθετούσαν εκεί, οπότε αυτοί γίνονται βορά ορνέων. Μια από τις σωστές ενέργειες που μπορεί να έκανε ο Σάχης ήταν ότι κατάργησε αυτή τη συνήθεια. Αλλά τι να σας πω, όταν πήγα στο μέρος εκεί που ετοποθετούντο οι νεκροί, αυτό έχει σταματήσει από το 1960, με έπιασε μια παγωνιά. Έχει την όσφρηση του θανάτου ακόμη, και το τρομερό είναι ότι, τα όρνεα εξακολουθούν να υπερίπτανται πάνω από τα βουνά αυτά, διότι, φαίνεται πως το ένστικτο, επί αιώνες, τα οδηγεί προς το χώρο αυτό. Κάτι ακόμη για τους Πέρσες: Αγαπούν πάρα πολύ τα ρόδια, και τα τρώνε σε μεγάλες ποσότητες. Τα ξεραίνουν και τα τρώνε, κι είναι μάλιστα συστατικό των φαγητών τους. Το κάνουν σάλτσες κλπ.. Επίσης, πίνουν πάρα πολύ το τσάι αλλά, επαναλαμβάνω, όχι το ποτό. Μπορεί ακόμη να συναντήσει κανείς, και κάτι που ήταν πάρα πολύ γνωστό στην Ελλάδα, τα χάνια, στα οποία μπορείς να κάνεις έτσι το παραβάν και να κοιμηθείς όπως γινόταν στα χάνια στην παλιά εποχή. Και θα κλείσω, αγαπητοί, με το τι με ρωτούσαν εμένα οι Πέρσες: Με ρωτούσαν αν θα χτυπήσουν οι Αμερικάνοι! Δεν έβλεπα να υπάρχει φόβος αλλά επειδή ο προηγούμενος πόλεμος κόστισε πάρα πολύ, 1.000.000 νεκροί και πλέον, χώρια οι ανάπηροι, είναι ένα θέμα που τους προβληματίζει. Στον τελευταίο που με ρώτησε, λίγο πριν αναχωρήσω, του είπα χιουμοριστικά: Αποκλείεται να χτυπήσουν οι Αμερικάνοι, γιατί, για να χτυπήσουν θα πρέπει να στείλουν κάποιους κατασκόπους. Οι κατάσκοποι θα τους έχουν ενημερώσει ότι, είστε άνθρωποι πολύ επικίνδυνοι. Όχι γιατί είστε καλοί στρατιώτες ή γιατί έχετε φοβερά όπλα, αλλά γιατί είστε κακοί οδηγοί. Οι Πέρσες, είναι πολύ καλοί άνθρωποι, αλλά είναι οι χειρότεροι οδηγοί που έχω συναντήσει στη ζωή μου. Για να διασχίσεις έναν δρόμο κεντρικό, πρέπει να κάνεις τάμα. Εδώ έχετε τον όσιο Λουκά, να κάνεις ένα τάμα στον όσιο Λουκά και μετά να περάσεις. Τα φανάρια είναι για λόγους διακοσμητικούς, η τροχαία είναι για λόγους διακοσμητικούς, οι τροχονόμοι κουνούν τα χέρια πάνω κάτω, αλλά κανείς δεν τους προσέχει σε τίποτα. Ισχύει μόνο ένας κανόνας: «ο χώσον εαυτό χωσέτο»… Τα τρακαρίσματα είναι, ας πούμε, η πιο συνηθισμένη ατραξιόν. Παρά το γεγονός ότι, έξω στους μεγάλους δρόμους, υπάρχει αστυνόμευση αλλά η 17

αστυνόμευση και παρότι είναι αυστηρή, είναι «για τα μπάζα». Εγώ είχα δύο Κούρδους οδηγούς. Κρατηθείτε, αλλάζανε θέση, με το αυτοκίνητο εν κινήσει! Αλλάζανε θέση και αυτοκίνητο εν κινήσει. Αντιλαμβάνεστε, λοιπόν, τι θα συμβεί, εάν οι Αμερικανοί εμπλακούν σε μια περιπέτεια. Πού θα κινήσουν τα τεθωρακισμένα τους, πού θα κινήσουν τα αυτοκίνητά τους, πού θα πάνε, θα μπερδευτούν, θα χαθούν! Φεύγοντας, λοιπόν, από την Περσία, αποχαιρετώντας τον συνοδό, μου λέει: Μια και έχεις γράψει τόσα και έχεις διαβάσει τόσα για την πατρίδα μας, τι πιστεύεις ότι έχουμε κρατήσει από την αρχαία Περσία; Λέω, πλην της ομορφιάς των γυναικών, εκείνο το οποίο έχετε διατηρήσει είναι η παράδοση των δρεπανιφόρων αρμάτων. Όταν το έγραψα αυτό στο βιβλίο μου, με πήρε ο μορφωτικός ακόλουθος της Ιρανικής Πρεσβείας και μου είπε: -Κύριε Καργάκο, έχετε γράψει ελληνικά, όμως έχετε γράψει κάτι κακό για μας. -Λέω, βεβαίως. Έχω γράψει κάτι κακό για σας. Κι αυτό που έχω γράψει είναι ότι, αφήσατε τις καμήλες, αφήσατε τα άλογα, αφήσατε τα γαϊδούρια κι έχετε αρχίσει να επιβαίνετε αυτοκινήτων, και δεν κινδυνεύετε τόσο από τους Αμερικανούς όσο κινδυνεύετε από τον εαυτό σας και την κακή οδήγησή σας. Η απάντησή τους είναι ότι, και την θεωρούν επιστημονική την απάντηση αυτή, ότι αυτό οφείλεται στο θερμό τους ταπεραμέντο. -Λέω, κρατήστε το για λογαριασμό σας, αλλά τουλάχιστον αφήστε και καμία διάβαση στην Τεχεράνη και στο Ισπαχάν, για να περνάμε κι εμείς οι ξένοι, οι οποίοι δεν έχουμε καμία διάθεση να αφήσουμε τα κοκαλάκια μας εκεί. Αρκετά άφησε ο Αλέξανδρος και οι διάδοχοί του. Συνοψίζω λέγοντάς σας ότι, πηγαίνοντας ένα ταξίδι στην Περσία, δεν γνωρίζεις μόνο την Περσία, γνωρίζεις και τη δική σου την πατρίδα την Ελλάδα. Θα ήθελα να σας πω και κάτι ακόμα. Υποτίθεται ότι ασκούμε εξωτερική πολιτική. Στην τελευταία σελίδα του βιβλίου μου, αναφέρομαι στο μεγαλύτερο Άραβα ιστορικό, που είναι περσικής καταγωγής, ο περίφημος Ταμπαρί. Όσοι έχετε διαβάσει εκείνα τα κόμικς, περιπέτειες του Ιζνογκούντ κλπ., θα έχετε δει ότι, συγγραφέας είναι ο Ταμπαρί. Πιθανώς αυτό να είναι ψευδώνυμο. Ταμπαρί είναι ο μεγαλύτερος Άραβας ιστορικός, και έζησε από το 838 μέχρι 923. Στην ιστορία προφητών και βασιλέων, που είναι περισσότερο γνωστό ως χρονικά, λέει: Ο Φίλιππος, ο πατέρας του Αλεξάνδρου του Έλληνα, κατάγεται από το λαό μιας περιοχής των Ελλήνων γνωστής ως Μακεδονία. Πόσο το έχει αξιοποιήσει αυτό η ελληνική προπαγάνδα στο εξωτερικό; Προσέξτε και κάτι άλλο: Επειδή, εσχάτως έχουμε υποστεί ένα τηλεοπτικό αλτσχάιμερ, ο κόσμος έχει χαζέψει από την τηλεόραση, μας διαφεύγει ότι το Ιράν είναι από τις λίγες χώρες που δεν έχουν αναγνωρίσει τα Σκόπια, ως Μακεδονία, ούτε έχουν αναγνωρίσει τη βόρεια Κύπρο, ως ιδιαίτερο κράτος. Κι ακόμα μια λεπτομέρεια που δεν είναι καθόλου γνωστή: Μας βοήθησαν στην απελευθέρωσή μας, το 1821, χωρίς να το ξέρουν, χωρίς να το ξέρουμε κι εμείς. Διότι, στην πιο κρίσιμη φάση της επαναστάσεως, που είναι η πρώτη φάση, από το ’21 έως το ’23, ο Μαχμούτ ο Β΄ είχε να αντιμετωπίσει, από τούτη τη μεριά τους Έλληνες, κι από την άλλη μεριά τους Πέρσες, οι οποίοι είχαν φτάσει, παρακαλώ, μέχρι την περιοχή του ελληνικού Πόντου. Διέθεσε εναντίον τους 10.000 στρατό. Σκέπτεστε αν αυτούς, τους 10.000 στρατιώτες, τους χρησιμοποιούσε εναντίον των Μωραϊτών, αν η επανάσταση θα είχε προοπτικές επιτυχίας; Όταν τελείωσε ο πόλεμος με τους Πέρσες, η επανάσταση πλέον είχε εδραιωθεί, υπήρχαν άλλες εξελίξεις, και γι’ αυτό μπόρεσε να προχωρήσει, ως εκεί που προχώρησε. Συνεπώς, οι σχέσεις μας με την Περσία είναι ιδιαίτερα στενές. Πολλά έχουμε να μάθουμε από εκεί και πολλά έχουν να μάθουν κι αυτοί από εμάς, τα οποία ασφαλώς δεν γνωρίζουν. Γιατί π.χ. στην Περσία δεν έχει μεταφραστεί το βιβλίο του Ξενοφώντος «Κύρου Παιδεία», κι έχει γίνει μια παράκληση, από μέρους της πρεσβείας να αναλάβω εγώ την μετάφρασή του. Βέβαια, περσικά δεν γνωρίζω, αλλά να το μεταφέρω αυτό σε μια γλώσσα ας πούμε προσιτή, γαλλική ή αγγλική, για να μεταφραστεί στην Περσία, διότι, πρέπει να σας πω ότι, ο Ξενοφών στάθηκε εναντίον των Περσών, αλλά είναι ταυτόχρονα και ο μεγαλύτερος εγκωμιαστής της Περσίας. Κι αυτό δεν το ξέρουν. Τους το είπα εγώ, κι αυτοί οι άνθρωποι, αγωνιούν να μάθουν, το τι λέει ο Ξενοφών για τους αρχαίους συμπατριώτες τους. Σας ευχαριστώ για την παρουσία σας, και να έχουμε πρώτα υγεία, γιατί δεν μπορούμε να κάνουμε και μακροπρόθεσμα σχέδια, θα είμαι στη διάθεσή σας την επόμενη χρονιά για να μιλήσω για το νέο στοιχείο της Πόλης σας. Για τους Αρβανίτες έχω μιλήσει παλαιότερα εδώ, τώρα είναι καιρός να μιλήσουμε και για τους Ποντίους.

18

«ΤΟ ΟΞΥ ΕΜΦΡΑΓΜΑ ΤΟΥ ΜΥΟΚΑΡΔΙΟΥ, ΣΕ ΝΕΟΥΣ ΚΑΙ ΓΥΝΑΙΚΕΣ» Δρ. ΣΤΕΦΑΝΟΣ Γρ.ΦΟΥΣΑΣ Επίκουρος Καθηγητής Καρδιολογίας Διευθυντής στο Τζάνειο Νοσοκοιμείο Πειραιώς Παλαιότερα εθεωρείτο ότι, το οξύ έμφραγμα προσβάλει μόνο τους άνδρες, και μάλιστα τους μεγάλης ηλικίας. Σήμερα είναι γνωστό ότι, προσβάλει και τους νέους ενήλικες και τις γυναίκες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι, σήμερα, οι νέοι από την μικρή ηλικία, έχουν πολλούς προδιαθεσικούς παράγοντες κινδύνου. Κυρίως, είναι καπνιστές, παχύσαρκοι και η διατροφή τους, είναι κυρίως από τα ταχυφαγεία, με πολλές λιπαρές ουσίες. Οι δε γυναίκες εισέρχονται πολύ γρήγορα στο στίβο της ζωής, με αποτέλεσμα να έχουν τους ίδιους προδιαθεσικούς παράγοντες με τους άνδρες, είναι έντονα ανταγωνιστικές, καπνίστριες, παχύσαρκες, υπερτασικές. Έτσι, σήμερα, παρατηρούμε πως το οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου, εμφανίζεται, σε μεγάλο ποσοστό, και σε πολύ νεότερες ηλικίες, αλλά και σε γυναίκες. Το οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου, είναι το κύριο πρόβλημα, για τη δημόσια υγεία, στο βιομηχανοποιημένο κόσμο. Στις Η.Π.Α., 1,5 εκατομμύριο ασθενείς ετησίως, προσβάλλονται από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου, δηλαδή, περίπου ένας ασθενής, κάθε 20 δευτερόλεπτα. Παρότι η συχνότητα του θανάτου, από οξύ έμφραγμα του μυοκαρδίου (ΟΕΜ), έχει μειωθεί κατά 30% την τελευταία δεκαετία, εξακολουθεί να είναι θανατηφόρο στο 1/3 περίπου των ασθενών. Περίπου το 50% των θανάτων που σχετίζονται με ΟΕΜ, συμβαίνουν την πρώτη ώρα από την έναρξη των συμπτωμάτων. Δυστυχώς, επειδή προσβάλλει άτομα στην πιο παραγωγική ηλικία, έχει ολέθριες ψυχοκοινωνικές και οικονομικές επιπτώσεις. Σχεδόν όλες οι περιπτώσεις ΟΕΜ, είναι αποτέλεσμα της αθηροσκλήρυνσης, με επιπρόσθετη στεφανιαία θρόμβωση. Είναι κατανοητό ότι, όταν ομιλούμε για στεφανιαία νόσο, εννοούμε στην ουσία την ομαλού βαθμού στένωση από αθηροσκλήρυνση, συνήθως των επικαρδιακών αγγείων της καρδιάς, που ονομάζονται στεφανιαία. Οι βραδέως αυξανόμενες υψηλού βαθμού στενώσεις των επικαρδιακών στεφανιαίων αρτηριών εξελίσσονται προς πλήρη απόφραξη, αλλά συνήθως δεν προκαλούν ΟΕΜ, πιθανώς λόγω της ανάπτυξης πλούσιου παραπλεύρου δικτύου. Κατά το διάστημα της φυσικής εξέλιξης των αθηροσκληρυντικών πλακών, ειδικά αυτών που είναι πλήρεις λιπιδίων , μπορεί να συμβεί αιφνίδια ρήξη της πλάκας με την έκθεση διαφόρων παραγόντων σε επαφή με το αίμα, και ειδικά με ουσίες που προάγουν την ενεργοποίηση ενός καταρράκτη όπου ο ένας παράγοντας ενεργοποιεί τον άλλο οδηγώντας στον σχηματισμό θρόμβου. Αυτός ο θρόμβος, διακόπτει την ροή αίματος, και οδηγεί σε ανισορροπία μεταξύ παροχής και κατανάλωσης οξυγόνου. Εάν, αυτή η διακοπή ροής αίματος είναι σοβαρή και επίπονη, οδηγεί σε μυοκαρδιακή νέκρωση.

19

Αυτή η διεργασία της σχάσης και ρήξης της πλάκας είναι τομέας εντατικής έρευνας και πιθανώς οφείλεται σε διάφορους παράγοντες. Αναγνωρίζεται πλέον ότι η θρόμβωση είναι η κύρια αιτία των οξέων επιπλοκών της αθηρωμάτωσης, κυρίως της ασταθούς στηθάγχης και του οξέως εμφράγματος του μυοκαρδίου. Ακόμη είναι πλέον παραδεκτό ότι η φλεγμονή παίζει αποφασιστικό ρόλο στην παθοφυσιολογία των οξέων ισχαιμικών συνδρομών, καθώς φαίνεται ότι, συμμετέχει από τα πρώιμα σταδία της αθηρωμάτωσης. Για την ανίχνευση φλεγμονωδών διεργασιών στην αθηρωμάτωση έχουν προταθεί διάφορες μέθοδοι. Από τους αναίμακτους δείκτες κυριότερος είναι η C- αντιδρώσα πρωτεΐνη, για την οποία έχει πλέον αποδειχθεί ότι η αύξηση της συσχετίζεται με το κλινικό σύνδρομο της στεφανιαίας νόσου. Στον τομέα αυτό η καρδιολογική κλινική του Τζάνειου Νοσοκομείου Πειραιά έχει να επιδείξει ένα σπουδαίο ερευνητικό έργο, με δημοσιεύσεις στα εγκυρότερα ιατρικά περιοδικά. Τις τελευταίες δεκαετίες έχει παρατηρηθεί, σε πολλές ομάδες του πληθυσμού μια σταθερή μείωση της θνησιμότητας από ΟΕΜ. Η κάμψη αυτή οφείλεται σε μείωση της συχνότητας εμφάνισης ΟΕΜ καθώς και στη μείωση των θανάτων, μετά την παρουσίαση εμφράγματος του μυοκαρδίου Είναι γνωστό ότι η στεφανιαία νόσος είναι πολυπαραγοντική και είναι σημαντικό να ληφθεί υπ΄όψη, στην εκτίμηση του κινδύνου, το σύνολο των παραγόντων που προδιαθέτουν στην ανάπτυξη της. Οι παράγοντες κινδύνου εκδήλωσης στεφανιαίας νόσου ταξινομούνται σε 2 ομάδες : στους τροποποιήσιμους, όπου με την συμπεριφορά μας ( τρόπος ζωής κλπ) ή με την βοήθεια φαρμακευτικής αγωγής είμαστε σε θέση να τους αλλάξουμε, και στους μη τροποποιήσιμους. Στην πρώτη ομάδα ανήκουν: το κάπνισμα, η αρτηριακή υπέρταση, οι δυσλιπιδαιμίες, η παχυσαρκία, η ανθυγιεινή διατροφή, η καθιστική ζωή, το άγχος η κατάθλιψη και βέβαια ο σακχαρώδης διαβήτης. Ειδικά το κάπνισμα, οι δυσλιπιδαιμίες, η υπέρταση και ο σακχαρώδης διαβήτης, θεωρούνται μείζονες παράγοντες κινδύνου. Στη δεύτερη ομάδα, αυτή των μη τροποποιήσιμων, ανήκουν το ανδρικό φύλλο, η ηλικία, το οικογενειακό ιστορικό για πρώιμη στεφανιαία νόσο, διάφοροι θρομβωτικοί μηχανισμοί στο αίμα και η κατανομή των στεφανιαίων αρτηριών. Η βραχυπρόθεσμη θνητότητα των ασθενών με ΟΕΜ, οι οποίοι λαμβάνουν επιθετική θεραπεία είναι γύρω στο 6,5% ενώ η θνητότητα ασθενών με ΟΕΜ που δεν λαμβάνουν αγωγή είναι 13%. Παρότι η επιβίωση των ηλικιωμένων ασθενών (πάνω από 65 ετών) μετά το ΟΕΜ έχει βελτιωθεί σημαντικά, η προχωρημένη ηλικία προβάλλει σταθερά ως ένας από τους κύριους καθοριστικούς παράγοντες της θνητότητας στο ΟΕΜ. Είναι γεγονός ότι, έχουν παρατηρηθεί διαφορές στο τρόπο θεραπείας διαφόρων υποομάδων, όπως οι ηλικιωμένοι, οι γυναίκες και οι μαύροι. Το 1768, ο Heberten, περιγράφει την στηθάγχη, ως ένα κλινικό σύνδρομο όπου, από τους 100 ανθρώπους που πέθαναν, μόνο οι 3 ήταν γυναίκες. Φυσικά, από τότε, πολλά έχουν αλλάξει. Άλλαξε ο τρόπος ζωής των γυναικών, που τώρα καπνίζουν, είναι ανταγωνιστικές και βέβαια ζουν περισσότερο. Από τα επιδημιολογικά δεδομένα, τόσο στις ΗΠΑ όσο και στην Βρετανία, είναι σαφές πως η στεφανιαία νόσος αποτελεί τη συχνότερη αιτία θανάτου στις γυναίκες όλων των ηλικιών συνολικά. Σε ηλικίες μικρότερες των 65 ετών η στεφανιαία νόσος, ως αιτία θανάτου, είναι το ίδιο συχνή με τον καρκίνο του μαστού Οι γυναίκες που παρουσιάζουν ΟΕΜ είναι πιο ηλικιωμένες από ότι οι άνδρες, έχουν υπέρταση, διαβήτη, ασταθή στηθάγχη, υπερλιπιδαιμία και σπανιότερα καπνίζουν σε σχέση με τους αντίστοιχους άνδρες. Παρουσιάζουν συχνότερα, μαζί με το θωρακικό πόνο, πόνο στον τράχηλο και στον ώμο, κοιλιακό πόνο, καθώς και συχνότερα σιωπηρά εμφράγματα. Μάλλον, λόγω αυτών των άτυπων συμπτωμάτων, οι γυναίκες αναζητούν πιο αργά βοήθεια, και -όταν φθάσουν στο νοσοκομείο- δέχονται φροντίδα με μεγαλύτερη καθυστέρηση. Επίσης, όταν εμφανίζουν ΟΕΜ, παρουσιάζουν βαρύτερη εικόνα, κατά την αρχική κλινική παρουσίαση. Παρόλα αυτά, οι γυναίκες αντιμετωπίζονται λιγότερο συχνά με θρομβόλυση και με μεγαλύτερη καθυστέρηση από ότι οι άνδρες. Επίσης, φαίνεται από τις διάφορες μελέτες ότι, οι γυναίκες εισάγονται σπανιότερα στις μονάδες εντατικής θεραπείας εμφραγματιών, και νοσηλεύονται πιο σπάνια σε νοσοκομεία που έχουν τη δυνατότητα να εκτελέσουν στεφανιογραφίες και αγγειοπλαστικές. Οι περισσότερες γυναίκες, με γνωστό έμφραγμα του μυοκαρδίου, υποβάλλονται σπανιότερα σε διαγνωστικό καθετηριασμό πριν από την έξοδο τους από το νοσοκομείο. Είναι γνωστό ότι οι γυναίκες, μέχρι την κλιμακτήριο, διαθέτουν ένα είδος ασυλίας, έναντι της στεφανιαίας νόσου ή αλλιώς ακολουθούν τους άνδρες με διαφορά δέκα (10) ετών .Έτσι, πριν την εμμηνόπαυση, η στεφανιαία νόσος είναι πιο συχνή στους άνδρες, αλλά μετά την ηλικία των 65 ετών, προοδευτικά εξομοιώνεται. Η γνώση αυτή, της προστα20

σίας των γυναικών, απέναντι στη στεφανιαία νόσο, είναι υπεύθυνη για τον τρόπο με τον οποίο αντιμετωπίζονται από τους ιατρούς, που είναι περισσότερο συντηρητικός. Ο αριθμός των ενδονοσοκομειακών επιπλοκών, όπως αιμορραγία, ρήξη μυοκαρδίου, υποτροπή θωρακικού άλγους, αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο, καταπληξία, παρουσιάζεται με μεγαλύτερη συχνότητα στις γυναίκες. Βέβαια, εδώ θα πρέπει να τονίσουμε το γεγονός ότι, οι γυναίκες παρουσιάζουν τη στεφανιαία νόσο κατά μια δεκαετία αργότερα, σε σχέση με τους άνδρες. Η ενδονοσοκομειακή θνητότητα, φαίνεται να είναι μεγαλύτερη στις γυναίκες, έστω και αν η διόρθωση, ως προς την ηλικία, φαίνεται να μειώνει τη διαφορά αλλά δεν την εξαφανίζει πλήρως. Η θνητότητα, έως τα 3 χρόνια μετά την έξοδο από το νοσοκομείο, φαίνεται να είναι η ίδια ή ενδεχομένως οι γυναίκες να έχουν καλύτερη πρόγνωση. Τα τελευταία χρόνια, παρατηρείται μια προοδευτική μείωση των στεφανιαίων συμβάντων στις αναπτυγμένες χώρες, που αποδίδεται σε παρεμβάσεις που αφορούν στην πρόληψη. Δυστυχώς, στην Ελλάδα δεν σημειώνεται αυτή η τάση, ενώ αντίθετα, παρατηρείται αύξηση της συχνότητας, ιδιαίτερα στις γυναίκες. Οι γυναίκες, ζουν σήμερα ένα μεγάλο μέρος της ζωής τους, περίπου το 1/3, χωρίς την προστασία των οιστρογόνων, με αποτέλεσμα, σήμερα στις Η.Π.Α., να πεθαίνουν από στεφανιαία νόσο, συνολικά περισσότερες γυναίκες, από ότι άνδρες. Έως τη ηλικία των 60, μόνο μια (1) στις δέκα εφτά (17) γυναίκες, εμφανίζουν στεφανιαία νόσο, ενώ το αντίστοιχο ποσοστό στους άνδρες, είναι ένας (1) στους πέντε (5). Διαφορές υπάρχουν, στα δύο φύλλα, και στους προδιαθεσικούς παράγοντες της στεφανιαίας νόσου. Τα οιστρογόνα, έχουν ένα αρκετά πολύπλοκο και πολυσύνδετο μηχανισμό δράσης, και επηρεάζουν όλους τους γνωστούς προδιαθεσικούς παράγοντες κινδύνου. Τα οιστρογόνα επηρεάζουν το μεταβολισμό των λιπιδίων, την διατασιμότητα των αγγείων, την κατανομή του λίπους, και λαμβάνουν μέρος σε διάφορους άλλους μηχανισμούς, που προστατεύουν από τη στεφανιαία νόσο. Για τον καρδιολόγο, τα ερωτήματα -σε αυτό το σημείο- είναι, εάν θα πρέπει να χορηγεί θεραπεία υποκατάστασης, τι είδος θεραπείας θα χορηγεί και για πόσο διάστημα.. Θα πρέπει να τονίσουμε, σε αυτό το σημείο, ότι μόνο η χορήγηση οιστρογόνων, έχει τον κίνδυνο της υπερπλασίας του ενδομητρίου και του καρκίνου της μήτρας. Συμπερασματικά, θα λέγαμε ότι, όλες οι γυναίκες, θα πρέπει να γνωρίζουν, για τη θεραπεία υποκατάστασης για τα πιθανά οφέλη και τους κινδύνους. Φαίνεται ότι, για τις ορισμένες ομάδες κινδύνου (π.χ γυναίκες με υστερεκτομή), η θεραπεία έχει ευνοϊκά αποτελέσματα, ενώ σε άλλες, ίσως είναι επιζήμια. . Μια σειρά σημαντικών προόδων, στην αντιμετώπιση των ασθενών, συνέβαλαν στη μείωση της θνητότητας του ΟΕΜ. Στα μέσα της δεκαετίας του 1960, εισήχθη η ιδέα των στεφανιαίων μονάδων, που βοήθησαν πολύ στην κατανόηση και δραστική θεραπεία των αρρυθμιών. Η σύγχρονη εποχή της επαναιμάτωσης, άρχισε με την ενδοστεφανιαία και κατόπιν την ενδοφλέβια θρομβόλυση, την αυξημένη χρήση της ασπιρίνης, και την ανάπτυξη της πρωτογενούς διαδερμικής στεφανιαίας αγγειογραφίας το γνωστό σε όλους «μπαλόνι». Στη σημερινή εποχή, έχουν διαμορφωθεί πέντε στρατηγικές, που αν και έχουν διαφορετικό παθοφυσιολογικό υπόβαθρο, εν τούτοις κοινό στόχο έχουν τη γρήγορη, πλήρη και εμμένουσα επαναιμάτωση, στη στρατηγική αντιμετώπιση του ΟΕΜ. Αυτές, οι πέντε στρατηγικές, είναι κατά σειρά: η ενδοφλέβια θρομβόλυση, ο συνδυασμός ενδοφλέβιας θρομβόλυσης και αντιαιμοπεταλιακών φαρμάκων (αναστολείς της γλυκοπρωτεΐνης IIb-IIIa), η απευθείας αγγειοπλαστική με μπαλόνι, η απευθείας αγγειοπλαστική με stent, και ο συνδυασμός στεφανιαίας διαδερμικής παρέμβασης, με συγχορήγηση και αντιαιμοπεταλιακών φαρμάκων (αναστολείς της γλυκοπρωτεΐνης IIb-IIIa). Τελικά, όμως, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι, καλύτερη θεραπεία είναι η πρόληψη και η αντιμετώπιση των παραγόντων κινδύνου. Η μείωση ή εξάλειψη, όπου αυτό είναι δυνατό, των παραγόντων κινδύνου, πρέπει να είναι η πρωταρχική κλινική προσέγγιση, της πρόληψης της στεφανιαίας νόσου.

21

«ΦΙΛΟΚΟΣΜΙΑ : Ο ΔΡΟΜΟΣ ΤΗΣ ΑΝΘΡΩΠΟΤΗΤΑΣ» ΠΑΡΗΣ ΠΑΡΑΣΚΕΥΟΠΟΥΛΟΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ, ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ, ΤΟΥ ΕΘΝΙΚΟΥ ΜΕΤΣΟΒΙΟΥ ΠΟΛΥΤΕΧΝΕΙΟΥ, ΤΟΜΕΑΣ ΣΗΜΑΤΩΝ, ΕΛΕΓΧΟΥ ΚΑΙ ΡΟΜΠΟΤΙΚΗΣ Κύριε Δήμαρχε, κύριε Αντιπρόεδρε του Πνευματικού Κέντρου, κυρίες και κύριοι, ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση. Είναι, ειλικρινά σας λέω, μεγάλη μου χαρά να είμαι σήμερα μαζί σας. Κάτι συνέβη, από την πρώτη φορά που ήρθα στον Ασπρόπυργο, πριν περίπου έναν χρόνο, και νιώθω εδώ σαν σπίτι μου. Το λέω αυτό με πλήρη ειλικρίνεια. Η προσπάθεια που βλέπω ότι κάνετε εδώ με εντυπωσιάζει. Γιατί πηγαίνω και σε άλλους Δήμους και τόσο μεγάλο ακροατήριο και μάλιστα σε μια βραδιά που άλλαξε και ο ομιλητής, δεν το βρίσκεις εύκολα. Συγχαρητήρια και σε εσάς, που έρχεστε εδώ. Κι εμείς, τουλάχιστο να μιλήσω για τον εαυτό μου, αλλά νομίζω για όλους τους συναδέλφους, είμαστε πραγματικά πρόθυμοι να ερχόμαστε. Θα συζητήσω με τον κ. Δήμαρχο και με τον κ. Αντιπρόεδρο, για να βρούμε κι άλλους τρόπους επικοινωνίας. Όχι τόσο «στημένο» πάντα, μια ομιλία και φύγαμε. Ίσως μια συζήτηση, ένας προβληματισμός, σε πιο χαλαρούς ρυθμούς. Σας ευχαριστώ, και πάλι, πάρα πολύ, και προχωρώ. Το θέμα μας είναι αυτό που βλέπετε στη διαφάνεια. Είναι «Η φιλοκοσμία..ο δρόμος της ανθρωπότητας». Εισαγωγικά, κυρίες και κύριοι, θέλω να σας πω το εξής: Όπως ήδη ακούσατε, η παιδεία μου είναι η παιδεία του μηχανικού, του ηλεκτρολόγου-μηχανικού. Από 18 χρονών πήγα στην Αμερική και σπούδασα. Είμαι από ένα μικρό χωριό της Αρκαδίας και τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια μου ήταν σερβιτόροι εκεί, κι εγώ ήμουν ο τελευταίος. Είπαν τα δύο μεγαλύτερα αδέλφια μου: «Δεν καλούμε τον τελευταίο, μπας και βγάλουμε κανέναν επιστήμονα από το σπίτι;». Μιλάμε, για την εποχή του ’60, που ξέρουμε οι μεγαλύτεροι από μας, τη φτώχεια και όλα αυτά που ζούσε η Πατρίδα μας. Κι έτσι πήγα στην Αμερική. Έπλενα κι εγώ κανένα πιάτο μεταξύ μαθημάτων. Τέλος πάντων, έκανα αυτές τις σπουδές και όλη μου η παιδεία και η δραστηριότητα, οι έρευνες, η διδασκαλία, τα βιβλία και τα λοιπά, είναι πάνω στην ειδικότητά μου, που είναι τα συστήματα αυτομάτου ελέγχου, αυτοματισμοί δηλαδή, ρομποτική και τέτοια πράγματα. Όμως, πάντα είχα μέσα μου μια ανησυχία, για το πού πηγαίνουμε ο καθένας σαν άτομο, αλλά και όλοι μαζί, σαν κοινωνία. Και καθώς περνούσαν τα χρόνια, ανησυχούσα πιο πολύ για ολόκληρο τον πλανήτη, για ολόκληρη την ανθρωπότητα. Με βασάνιζε στο μυαλό μου, αν πραγματικά έχουμε βρει τον δρόμο μας. Και επειδή ένιωθα, και νομίζω ότι θα συμφωνούσατε μαζί μου, ότι δεν έχουμε βρει ακόμα τον δρόμο μας, αφού ανακυκλώνουμε μια από τα ίδια, πολέμους, δυστυχία, πείνα, τούτο, εκείνο, φτώχεια, αδικία. Δεν μπορέσαμε μέχρι σήμερα να βάλουμε την ανθρωπότητα σε έναν δρόμο που να ζούμε όλοι μια λογική ζωή. Κι έτσι, λοιπόν, αυτό το πράγμα τόσο πολύ με απασχόλησε που τα τελευταία δέκα χρόνια, χωρίς υπερβολή νύχτα-μέρα, δούλεψα πάνω σε αυτό το θέμα.

22

Λέω: Ας πούμε ότι, είχα εγώ όλη την ευθύνη για την πορεία της ανθρωπότητας. Τι θα έλεγα στους συνανθρώπους μου; Και προσπαθώντας να απαντήσω σε αυτό, δούλεψα πάνω από δέκα χρόνια, full-time, προκειμένου να δώσω απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Προϊόν αυτής της δουλειάς, είναι αυτό το δίτομο έργο. Είναι η «Φιλοκοσμία», σε δύο τόμους, περίπου σε 1.500 σελίδες. Στις σελίδες του, αφού πρώτα βρίσκω-περιγράφω τι συμβαίνει, σαν τον γιατρό δηλαδή, αφού κάνω τη διάγνωση, μετά έρχομαι και μιλώ για τη θεραπεία. Για το πώς πρέπει να προχωρήσει η ανθρωπότητα. Γι’ αυτό της πρότασής μου, για το πώς πρέπει να προχωρήσει η ανθρωπότητα, της έδωσα ένα όνομα. Τη λέω «Φιλοκοσμία». Πολλοί μου είπαν, και είχαν δίκιο: «Κοίταξε, 1.500 σελίδες ποιος θα τις διαβάσει; Δεν μπορείς, όλα αυτά, να τα συντομεύσεις; Βγάλε κι ένα άλλο με λιγότερες σελίδες». Κι έτσι έκανα, γιατί ήταν λογικό αυτό που μου λέγανε. Κι έβγαλα αυτό, το μικρότερο βιβλίο, που είναι η περίληψη του βιβλίου των 1500 σελίδων. Όμως, και πάλι, είχα κάποιους άλλους που μου λέγανε: «Κι αυτό είναι μεγάλο. Δεν μπορεί ο κόσμος να διαβάζει τόσα πολλά». Έγραψα λοιπόν το επόμενο, το τρίτο, που το λέω κι αυτό, «Σύντομη περίληψη της Φιλοκοσμίας», που εκτείνεται σε 230 σελίδες. Ο πεθερός μου, μου λέει, «Βρε παιδάκι μου, δεν μπορώ να διαβάσω τόσες σελίδες. Δεν μπορείς να γράψεις ένα μικρότερο;». Να γράψω, τι να κάνω; Του είχα και αδυναμία, τον χάσαμε πρόσφατα. Κι έτσι έγραψα το «Φιλοκοσμικό μανιφέστο» που είναι 80 σελίδες. Ωστόσο, η πεθερά μου, μου λέει, «Βρε παιδάκι μου, καλά, αλλά εγώ δεν μπορώ να διαβάσω 80 σελίδες Δεν μπορείς να το γράψεις σε 1-2 σελίδες;». Τι να κάνω. Έπρεπε να ικανοποιήσω και τη δική της επιθυμία. Γι’ αυτό έγραψα αυτό που βλέπετε, που είναι δύο σελίδες. Κυρίες και κύριοι, η Φιλοκοσμία σε 2 σελίδες. Από 1.500 πήγαμε στις 550, μετά στις 230, μετά στις 80 σελίδες και τέλος στις δύο σελίδες που είναι ο δεκάλογος της Φιλοκοσμίας, τα δέκα βασικά σημεία της Φιλοκοσμίας. Λοιπόν, από αυτά τα βιβλία εγώ δεν κερδίζω ούτε δραχμή. Δηλαδή έχουν στοιχίσει πολλά χρήματα για να φτιάξω αυτά τα βιβλία, δεν κερδίζω ούτε δραχμή, αλλά τυπώνω μερικά και τα πουλάω σε τιμή κόστους. Επιπλέον κάνω και κάτι άλλο, κ. δήμαρχε. Μπορώ να δώσω σε εσάς, μπορώ να δώσω στο Πνευματικό Κέντρο, μπορώ να δώσω σε όποιον κύριο ή κυρία θέλει, σε δισκέτα, σε CD τώρα, αυτά όλα τα βιβλία και να τα κάνει ό,τι θέλει. Άμα θέλετε, μπορεί να τα πάρει ένας εκδότης. Να τα εκδώσει και να τα πουλάει όσο θέλει. Με φτηνό χαρτί, με χρυσό χαρτί, εγώ δεν επεμβαίνω. Απλώς να μην πειράξει τίποτα στο κείμενο. Ή ας πούμε σαν δήμαρχος, μπορεί να σκεφτείς, ή σαν πρόεδρος του ΟΤΕ, αντί να δίνεις δώρο στα Χριστούγεννα στους εργαζόμενους δεν ξέρω τι, μπορείς να δώσεις ένα βιβλίο. Π.χ. το βιβλίο της Φιλοκοσμίας. Τι πιο ωραίο πράγμα από ένα βιβλίο; Πάρ’ το λοιπόν, λέω σε όποιον θέλει, ας είναι Άγγλος, Γάλλος, Έλληνας, Πορτογάλος, να το μεταφράσεις, να το κάνεις ό,τι θέλεις, εγώ μετά χαράς θα του δώσω δωρεάν το CD. Πρώτα όμως, επειδή άρχισα από δωρεές, κ. δήμαρχε θέλω να μου επιτρέψετε να σας παραδώσω αυτό το σετ των βιβλίων της Φιλοκοσμίας σε εσάς και τον αντιπρόεδρο του Πνευματικού Κέντρου, για τη βιβλιοθήκη. Αλλά και το δισέλιδο. Προπαντός το δισέλιδο! Λοιπόν, κυρίες και κύριοι, απόψε, είναι μια διαφορετική διάλεξη. Εγώ θέλω να σβήσετε ίσως και όλα τα φώτα, θέλω να μιλήσω έτσι σαν μυσταγωγία. Θέλω λίγο, αν έχετε την καλοσύνη, χαλαρώστε και παρακολουθήστε τι λέω. Πιστεύω ότι θα σας αρέσει και θα σας τραβήξει την προσοχή, γιατί είναι πολύ πρωτότυπα αυτά που θα σας πω. Αλλά για να σας βάλω από την αρχή στο πνεύμα της ομιλίας μου, πριν ξεκινήσω, λέω ποια είναι η περίληψη. Ο στόχος της ομιλίας είναι να δώσει απαντήσεις στα πιο κάτω τρία καίρια ερωτήματα που αφορούν το παρόν και το μέλλον της ανθρωπότητας: Ποιοι πραγματικά είμαστε; Ποιοι είναι οι στόχοι μας; Πώς θα τους πετύχουμε; Και σε προσωπικό επίπεδο και σε εθνικό επίπεδο, αλλά προπαντός σε πλανητικό επίπεδο. Έχει ζόρι τώρα το πράγμα. Έβαλα δύσκολες ερωτήσεις για μένα. Ποιοι πραγματικά είμαστε; Πώς θα το βρούμε αυτό; Είναι γραμμένο πουθενά; Δεν είναι γραμμένο πουθενά; Πώς θα το βρούμε; Τι κάνανε μέχρι τώρα οι συνάνθρωποί μας που έχουν ζήσει, οι φιλόσοφοι; Προσπαθούσαν να σκεφτούν. Τελικά εμείς οι άνθρωποι βρήκαμε έναν πολύ ωραίο δρόμο, που λέγεται επιστήμη. Η επιστήμη είναι ένας δρόμος που, μόνοι μας εμείς οι άνθρωποι τον βρήκαμε, ο οποίος μας βοηθά να ανακαλύπτουμε τις αλήθειες της ζωής. Η διάλεξη, απόψε, στηρίζεται σε αυτό. Δεν είμαι ενάντια σε θρησκείες και δόγματα, δεν έχω πρόβλημα, αλλά εκεί είναι άλλη η προσέγγιση. Είναι το «πιστεύω». Εδώ θα δούμε εμείς οι άνθρωποι, μόνο με το μυαλό μας, τι έχουμε να απαντήσουμε στο ερώτημα, ποιοι είμαστε. Όχι τι λέει ο Βούδας, ο Μωάμεθ, ο Χριστός. Σύμφωνοι, τους αγαπάμε. Ή τι λέει ο Δίας ή τι λέει δεν ξέρω ποιος, οποιοσδήποτε, ή κάποιος φιλόσοφος. Αυτά δεν είναι δεδομένα στα οποία μπορούμε να 23

βασιστούμε. Είναι απόψεις, είναι πιστεύω, τα σεβόμαστε. Αλλά ξαναλέω, για να μην παρεξηγηθώ, ξαναλέω ότι, εμείς οι άνθρωποι, μόνοι μας, αφήστσε τις άλλες πηγές πληροφόρησης, εμείς με το μυαλό μας και την επιστήμη μας, πως απαντάμε σε αυτά τα ερωτήματα; Εμείς βρήκαμε ότι, κάθε μόριο νερού είναι από δύο άτομα Υδρογόνου και ένα Oξυγόνου. Αφού αυτό είναι, τι να κάνουμε; Αυτό, όμως, μας πάει πιο κοντά στον Θεό. Γιατί καταλαβαίνουμε, πιο βαθιά, τον κόσμο που έφτιαξε. Θα μου πείτε, είναι σπουδαίο, που απαντήσαμε σε αυτό το ερώτημα; Πάρα πολύ σπουδαίο και θα δείτε στη συνέχεια. Δηλαδή, ανακαλύπτουμε τον κόσμο μας μέσα από την επιστημονική έρευνα. Και εδώ δεν υπάρχει αμφισβήτηση. Δεν υπάρχει κανένας επιστήμονας που να λέει ότι δεν είναι το νερό H2O, αλλά είναι H45O93. Δεν υπάρχει επιστήμονας, που θα πει ότι η Γη είναι στη μέση, και ο Ήλιος γυρίζει γύρω από τη Γη. Αυτό νομίζαμε, στο παρελθόν, δεν φταίμε, αυτό βλέπαμε, αυτό λέγαμε. Τώρα όμως ξέρουμε ότι τα πράγματα δεν είναι έτσι. Είναι ο Ήλιος στη μέση κι εμείς γυρνάμε γύρω από αυτόν. Βλέπουμε, λοιπόν, το σχέδιο του Θεού, το πώς έφτιαξε τον κόσμο. Και όχι τι έχει πει ο καθένας, μέσα από θρησκευτικά δόγματα, μέσα από φιλοσοφίες. Όλα σεβαστά, δεν έχουμε καμία αντίρρηση, αλλά η επιστήμη μας δείχνει το πώς είναι πραγματικά ο κόσμος μας. Ελάτε, λοιπόν, μαζί να δούμε πώς μπορούμε να απαντήσουμε σε αυτό το πρώτο ερώτημα. Πραγματικά, ποιοι είμαστε; Είναι κρίμα που περνάει η ζωή μας και πάμε στον τάφο μας και δεν έχουμε ασχοληθεί με το ποιοι πραγματικά είμαστε. Ξέρετε τι λάθος είναι αυτό; Για σκεφτείτε: Μας έχουν βάλει σε έναν τρόπο ζωής, που τρέχουμε από το πρωί μέχρι το βράδυ, για να έχω εγώ στη ντουλάπα μου είκοσι κοστούμια. Τι τα θέλω; Δεν έχω χρόνο όμως, να καθίσω να σκεφτώ, αυτά τα απίστευτα ωραία πράγματα. Να διαβάσω, να μάθω, και προπαντός να αγγίξω, λίγο από τον νου του Θεού. Πώς έφτιαξε τον κόσμο. Τι πιο ωραίο πράγμα; Είναι δυνατόν να ξέρουμε σήμερα τόσα πολλά πράγματα (δεν τα ξέρουμε όλα), για πολλά θέματα όπως, σε ποιον κόσμο ζούμε, δηλ. να το ξέρουν οι επιστήμονες αλλά να μην φτάνει στον καθένα μας αυτή η σημαντική γνώση; Μας μπλοκάρουν, μας ταΐζουν συνέχεια άχυρα. Τηλεοράσεις, εφημερίδες, τρέχουμε όλοι, πάρε εκείνο, αγόρασε το άλλο! Φοβερό πράγμα! Τα ξέρετε, δεν νομίζω ότι σας λέω τίποτα που δεν ξέρετε. Για να δούμε, πού ζούμε. Ελάτε πρώτα να δούμε σε αυτό το σύμπαν που ζούμε, τη γειτονιά μας πρώτα, και μετά θα πάμε παραπέρα. Τον κήπο μας. Λοιπόν, αυτή είναι γειτονιά μας. Στη διαφάνεια, βλέπετε το Ηλιακό μας σύστημα. Ο Ήλιος και η Γη, που γυρίζει ασταμάτητα γύρω από τον Ήλιο. Θα μου πεις τώρα, αυτά τα ξέρουμε. Όμως, γνωρίζουμε πόσο σπουδαίο είναι αυτό; Νομίζω όχι. Νομίζω ότι δεν γνωρίζουμε τη γειτονιά μας. Εγώ, θα σας ρωτήσω να μου πείτε. Ο Ήλιος, σε σύγκριση με τη Σελήνη και τη Γη, πείτε μου ποιο από αυτά τα ουράνια σώματα είναι μεγαλύτερο, και πόσο είναι μεγαλύτερο το ένα από το άλλο. Νομίζω ότι πολλοί δεν το γνωρίζουν. Ή έστω ότι το γνωρίζουν. Για προσέξτε όμως, με τον τρόπο που θα σας το πω εγώ. Ο Ήλιος, λοιπόν, που είναι στη μέση, είναι ο αρχηγός μας. Κάπου εδώ είναι και η Γη, να τη. Και ξέρουμε ότι γύρω από τον Ήλιο γυρνάνε και οι πλανήτες. Ο Ήλιος, είναι μεγαλύτερος από τη Γη, κατά 1.300.000 φορές. Δηλαδή, η Γη αν είναι ένα καρπούζι, ο Ήλιος είναι 1.300.000 καρπούζια. Δηλ. ο Ήλιος είναι ένα τεράστιο ουράνιο σώμα. Για ακούστε πώς αλλιώς θα σας το πω: Η ακτίνα του Ήλιου είναι από εδώ μέχρι τη Σελήνη, κι άλλο τόσο. Παναγία μου! Τι ουράνιο σώμα είναι αυτό! Η ακτίνα του, από τη Γη μέχρι τη Σελήνη, κι άλλο τόσο. Τεράστιο ουράνιο σώμα. Και είναι σαν λάσπη, δεν είναι στέρεο. Που σημαίνει ότι, συμπιέζει προς το κέντρο του με μεγάλη δύναμη. Δεν υπάρχει, στον Ήλιο, πουθενά κάτι να μπεις μέσα, σαν σπηλιά. Τίποτα. Είναι όλο λάσπη. Καταλαβαίνετε, όλη αυτή λάσπη, που πιέζει προς το κέντρο, τι δύναμη που έχει. Ο Ήλιος, τι καίει και μας φωτίζει; Τι καίει και μας ζεσταίνει; Παλιά, λέγανε ότι καίει κάρβουνα. Άλλοι λέγανε πετρέλαιο. Όμως, πραγματικά, τι καίει; Ακούστε τώρα τι καίει ο Ήλιος, για να δείτε πώς ο Θεός έχει φτιάξει τον κόσμο: Μέσα στα έγκατα του Ήλιου, στον πυρήνα του, η θερμοκρασία, κυρίες και κύριοι, είναι 15.000.000 βαθμοί Κελσίου. Ξέρουμε ότι, η ατομική βόμβα γίνεται, διότι, παίρνουμε ένα μεγάλο άτομο, με πολλά ηλεκτρόνια, φουσκωμένο δηλαδή, το χτυπάς λίγο και σπάει στα δύο. Είναι η περίπτωση όπου από ένα άτομο παχουλό προκύπτουν δύο μικρότερα. Ανάποδα, υπάρχει η άλλη διαδικασία, ότι από δύο, τρία, τέσσερα μικρά, μπορεί να γίνει ένα μεγαλύτερο. Μέσα στα έγκατα του Ήλιου υπάρχουν οι συνθήκες για να μαζευτούν τρία-τέσσερα μικρά, να κάνουν ένα μεγαλύτερο. Αυτό είναι η σύντηξη, έτσι λέγεται. Αυτή είναι η πυρηνική βόμβα. Όταν έχεις τόσο μεγάλη θερμοκρασία μπορείς να έχεις και σύντηξη. Μέσα στον Ήλιο, στα έγκατα του Ήλιου, έχεις σύντηξη. Μαζεύονται τέσσερα άτομα υδρογόνου και κάνουν ένα άτομο ηλίου και κατά τη σύντηξη εκλύεται ενέργεια και πίεση προς τα έξω. Σημειώστε ότι το μεγαλύτερο ποσοστό της ύλης του Ήλιου είναι το υδρογόνο. Η πυρηνική δύναμη είναι χίλιες φορές πιο δυνατό από την ατομική. Η ατομική είναι ένα παχουλό -σαν εμένα- άτομο, του πετάς μια πετρούλα και σπάει στα δύο. Δεν θέλει ούτε θερμοκρασίες ούτε τίποτα.

24

Αλλά, η ενέργεια που εκλύει, έστω ότι είναι άλφα. Η ενέργεια που εκλύει το άλλο που σας είπα, δηλαδή η σύντηξη, είναι χίλιες φορές πιο μεγάλη. Μέσα εκεί, στα έγκατα του Ήλιου, αυτό συμβαίνει. Είναι σαν ένα εργοστάσιο πυρηνικής ενέργειας, όπου συμβαίνουν συνεχώς αυτές τις αντιδράσεις. Και αυτές οι αντιδράσεις, βγάζουν φλόγα, βγάζουν υψηλή θερμοκρασία και μεγάλη πίεση προς τα έξω. Ακούστε τώρα το beautiful πράγμα: Τι συμβαίνει; Εδώ έχεις ένα σύστημα αυτόματο –δεν ξέρω ποιος το παρακολουθεί, αν το παρακολουθεί ο ίδιος ο Θεός- όπου οι αντιδράσεις, στο κέντρο του Ήλιου, σπρώχνουν προς τα έξω, όσο ακριβώς σπρώχνει και η βαρύτητα προς τα μέσα. Και ξέρετε με τι ακρίβεια; Με ακρίβεια τόση δα. Διότι, εάν το ένα ήταν μεγαλύτερο από το άλλο, εάν δηλαδή η βαρύτητα ήταν μεγαλύτερη από την πίεση από το κέντρο, θα έσβηνε η φωτιά. Αν η πίεση ήταν μεγαλύτερη, από μέσα προς τα έξω, θα πεταγόντουσαν κομμάτι του Ήλιου προς τα έξω. Άρα, πρέπει οι δύο δυνάμεις, προς τα μέσα (βαρύτητα) και προς τα έξω (ωστικό κύμα της πυρηνικής αντίδρασης) να είναι ίσες, με αντίθετες κατευθύνσεις. Προς τα μέσα η μία, προς τα έξω η άλλη. Πόσα χρόνια υπάρχει ο Ήλιος; Πέντε (5) δισεκατομμύρια χρόνια. Επί πέντε (5) δισεκατομμύρια χρόνια κάνει αυτό το πράγμα, χωρίς να έχει σβήσει ούτε μία φορά. Η θερμοκρασία που μας στέλνει είναι σταθερή. Είδατε ποτέ να αλλάξει η θερμοκρασία; Αν άλλαζε, έστω και για λίγο, το καλοκαίρι θα πήγαινε π.χ. στους 100 βαθμούς. Λίγο αν αλλάξει, είδατε που λένε ότι, πετάει κάτι γλώσσες ο Ήλιος, αν μεγαλώσουν αυτές οι γλώσσες, η θερμοκρασία στη Γη θα πάει π.χ. στους 100 βαθμούς, και εμείς τα «τινάξαμε». Τι έκανε ο Θεός; Ο Θεός έκανε το εξής: Έφτιαξε έναν κόσμο, ένα σύμπαν, που το σύμπαν μόνο του είναι όλο σκοτάδι και με φοβερό κρύο. Μείον 270 βαθμούς Κελσίου. Και τι έκανε; Γέμισε το σύμπαν με φωτιές, δηλαδή με άστρα, με Ήλιους, για να φωτίζεται το σύμπαν και να ζεσταινόμαστε. Αυτό έκανε. Τι πιο λογικό; Γέμισε το σύμπαν φωτιές. Τα άστρα είναι σαν τον Ήλιο μας. Έχει γεμίσει το σύμπαν με φωτιές. Μία τέτοια φωτιά είναι ο Ήλιος μας. Συνήθως, οι Ήλιοι είναι «μαγκούφηδες», δεν έχουν οικογένεια. Ο δικός μας έχει. Έχει τους πλανήτες. Αλλά, αν πάρεις 100.000 Ήλιους, θα βρεις μόνο έναν που μπορεί να έχει πλανήτες. Έτσι τα έφτιαξε ο Θεός. Προχωρώ τώρα: Έστω ότι είσαι μέσα σε ένα διαστημόπλοιο, και κάνεις βόλτες στο σύμπαν. Πώς πετάς τη νύχτα με το αεροπλάνο και πας από την Αθήνα στο Λονδίνο, και βλέπεις κάτω μικρές πόλεις, μεγάλες πόλεις, έτσι δεν είναι; Έτσι είναι και το σύμπαν. Θα δεις κάπου, δηλαδή, πολλά φώτα μαζί, κάπου πάρα πολλά, κάπου κάτι λίγα, χωριά, κωμοπόλεις. Έτσι είναι και το σύμπαν. Δηλαδή, τα άστρα είναι ομαδοποιημένα. Κάπου δε θα βλέπεις καθόλου φως, γιατί είναι βουνά. Έτσι είναι και το σύμπαν. Και προσέξτε: Μια τέτοια συγκέντρωση πολλών ήλιων, πολλών αστέρων, το λέμε Γαλαξία. Αυτός είναι ένας τυπικός Γαλαξίας, σπειροειδής, τον βλέπετε. Αυτός ο Γαλαξίας, μοιάζει πολύ με το δικό μας Γαλαξία. Το σύμπαν ολάκερο, έχει εκατό (100) δισεκατομμύρια Γαλαξίες. Ο μέσος σε μέγεθος Γαλαξίας, έχει εκατό (100) δισεκατομμύρια άστρα. Ο δικός μας Γαλαξίας, είναι λίγο μεγαλύτερος του μετρίου και έχει διακόσια (200) δισεκατομμύρια Ήλιους, δηλαδή άστρα. Ακούτε τι σας λέω; Διακόσια (200) δισεκατομμύρια άστρα! Εμείς, όταν κοιτάζουμε κάποιο βράδυ, που έχει καθαρό ουρανό, βλέπουμε τρεις-τέσσερις χιλιάδες μόνο, από αυτά τα διακόσια (200) δισεκατομμύρια άστρα. Και λες τώρα, πού είναι η Γη εδώ πέρα; Η Γη, με τον Ήλιο, είναι κάπου εκεί. Ηλιακό έτος, είναι όταν η Γη κάνει μια στροφή γύρω από τον Ήλιο. Και για εμάς είναι 365 μέρες. Έχουμε και το αστρικό έτος. Δηλαδή, το χρόνο που χρειάζεται να κάνει, κάθε άστρο, για μια περιστροφή γύρω από το κέντρο του Γαλαξία του. Ξέρετε πόσο είναι το αστρικό έτος; Δηλαδή, πόσα χρόνια χρειάζεται, για να πάει ο Ήλιος μας, μαζί με τα παιδιά του, δηλαδή τους πλανήτες του, γύρω από το κέντρο του γαλαξία μας; Μήπως ξέρει κανένας; Είναι περίπου διακόσια (200) εκατομμύρια χρόνια! Δηλαδή, την τελευταία φορά που ήμασταν, εδώ που είμαστε τώρα, ήταν όταν η Γη είχε δεινόσαυρους. Δηλαδή, για να κάνουμε μία περιστροφή γύρω από το κέντρο του γαλαξία μας χρειάζονται 200 εκατομμύρια χρόνια. Ακούτε σε τι κόσμο ζούμε! Απίστευτα πράγματα! Ελάτε μαζί μου, να ανακαλύψουμε αυτόν τον κόσμο. Να δούμε ποιοι είμαστε. Να αγγίξουμε λίγο, το μυαλό του Θεού. Αυτό το σύμπαν, ξέρετε πώς έχει γίνει; Προσέξτε να δείτε πώς έχει γίνει; Πρώτα-πρώτα, χαρακτηρίζεται από τέσσεραπέντε βασικά πράγματα. Ένα από αυτά τα χαρακτηριστικά, είναι και η ταχύτητα του φωτός. Το σύμπαν έχει τέσσερις δυνάμεις. Τη βαρύτητα, την ηλεκτρομαγνητική δύναμη, την ισχυρή δύναμη και την ασθενή δύναμη. Όπως ο κάθε άνθρωπος έχει τα δακτυλικά του αποτυπώματα, έτσι έχει και το κάθε σύμπαν έχει τα δικά του «αποτυπώματα». Το δικό μας σύμπαν, έχει δακτυλικά αποτυπώματα, που το ξεχωρίζουν από όλα τα άλλα σύμπαντα. Προσέξτε τώρα: Λέγαμε για τη βαρύτητα, αυτή η δύναμη που τραβάει ή και κρατάει όλα αυτά τα ουράνια σώματα. Δεν είναι ο Θεός που τα κρατάει, είναι η βαρύτητα που έφτιαξε ο Θεός. Η δύναμη της βαρύτητας. Για να δούμε πού θα καταλήξουμε: Θα καταλήξουμε στο ότι, οι δυνάμεις αυτές, τα πέντε-έξι χαρακτηριστικά που είπα προηγουμένως, 25

έχουν, το καθένα, κάποια σταθερά, την οποία έχει ορίσει ο Θεός. Εάν αυτή η σταθερά, ήταν λίγο μεγαλύτερη, ή λίγο μικρότερη, δεν θα δημιουργούνταν αυτό το σύμπαν. Ακούτε τι σας λέω; Προσέξτε πώς το λένε απλά, για να καταλάβετε με τι ακρίβεια έχει γίνει το δικό μας σύμπαν. Σαν να έχεις πάρει μια μπάλα μπάσκετ, και την πετάς, από τη Γη στον Άρη, και βάζεις καλάθι, με την πρώτη προσπάθεια. Αν αποτύχεις, έστω και κατ’ ελάχιστον, τότε δεν θα δημιουργηθεί αυτό το σύμπαν. Ή θα γίνει κάποιο άλλο σύμπαν ή δεν γίνεται τίποτα. Ακούτε πόση λεπτομέρεια έχει το σύμπαν; Λίγο, δηλαδή, να του έφευγε του Θεού, και κάποιο από τα δακτυλικά αποτυπώματα του σύμπαντος, δεν έβγαινε ακριβώς όπως έπρεπε να βγει, ή θα δημιουργούνταν κάποιο άλλο σύμπαν, που δεν έχουμε ιδέα πώς θα ήταν, ή δε θα δημιουργούνταν τίποτα. Ζούμε, σε έναν απίστευτα εντυπωσιακό κόσμο. Δεν μπορεί παρά να τον θαυμάζουμε και προπαντός να προσπαθούμε να τον καταλάβουμε. Αν μη τι άλλο, διότι έτσι πλησιάζουμε, λίγο περισσότερο, το Θεό. Κοιτάξτε πάλι, ένα ουράνιο σώμα πώς είναι. Μα, να πάρει η ευχή, how beautiful! Κοίταξε, είναι ο Κρόνος με τους δακτυλίους του. Δεν είναι φανταστικό πράγμα, και μόνο που το βλέπεις; Και ποιος το είδε πρώτος, γιατί δεν φαίνεται με γυμνό μάτι από τη Γη; Το είδε ο Γαλιλαίος, τον Ιούνιο του 1610, με το τηλεσκόπιο, που ο ίδιος έφτιαξε. Ήταν πράγματι, ο πρώτος άνθρωπος που έφτιαξε το τηλεσκόπιο, και ήταν ο πρώτος που σήκωσε το τηλεσκόπιο ψηλά και είδε τον κόσμο και το σύμπαν. Κάτι που ποτέ άλλος άνθρωπος δεν είχε δει, γιατί χρησιμοποιούσαν γυμνό μάτι. Ας πάμε σε κάτι άλλο. Καταπιαστήκαμε, επιτέλους, τα τελευταία χρόνια, με τη ζωή, για να καταλάβουμε πώς δημιουργήθηκε, πώς λειτουργεί. Στη διαφάνεια δείχνω το DNA, για να σας το θυμίσω. Αυτό πάλι θέλει, όχι μια διάλεξη, αλλά πολλές διαλέξεις. Τι απίστευτα και ωραία πράγματα είναι αυτά που μας απεκάλυψε το DNA; Πώς έχει αναπτυχθεί η ζωή; Δέστε τα κύτταρα. Ξέρετε, ο οργανισμός μας έχει περίπου διακοσίων (200) ειδών διαφορετικά κύτταρα. Άλλα κύτταρα φτιάχνουν το δέρμα, άλλα την καρδιά και άλλα τον εγκέφαλο. Όλα είναι σαν μικρές μπαλίτσες, πλην του εγκεφάλου, που είναι όπως τα βέπετε στη διαφάνεια. Είναι, δηλαδή, κάπως στη μέση στρογγυλό και μετά έχει πολλά ποδαράκια. Ο εγκέφαλός μου, αλλά και του καθενός από εσάς, έχει περίπου εκετό (100) δισεκατομμύρια τέτοια κύτταρα. Το κάθε κύτταρο έχει ποδαράκια σαν χταπόδι. Και δεν έχει πέντε - έξι ποδαράκια, αλλά γύρω στα εκτό (100) με πεντακόσια (500). Το κάθε κύτταρο ακουμπάει σε πολλά από τα γύρω, το διπλανό στα άλλα και όλα μαζί είναι σε συνεργασία. Ακούστε γιατί: Γιατί, χάρη στη συνεργασία των κυττάρων μπορούμε και βλέπουμε και καταλαβαίνουμε. Για να μιλάμε, όπως μιλάω εγώ, για να παρακολουθείτε όπως παρακολουθείτε εσείς. Αλλά, ποιο είναι το δύσκολο, που ακόμα δεν έχουμε καταλάβει; Καταλαβαίνουμε πώς λειτουργεί η μνήμη, όχι όμως πως λειτουργεί η συνείδηση. Όταν πάω στο περίπτερο, και δίνω δέκα (10) ευρώ,για να πάρω τσιγάρα, κι ο περιπτεράς μου δίνει ρέστα από 20, προφανώς κάνει λάθος. Εγώ, είδα το λάθος και σκέφτομαι: Το παίρνω ή δεν το παίρνω το δεκάρικο; Ας πούμε ότι το παίρνω ή ότι δεν το παίρνω. Πώς αποφασίζεται αυτό, εδώ μέσα, στον εγκέφαλό μου; Δηλαδή, τι είναι η συνείδηση, που με κάνει να μην το πάρω; Γιατί, άμα το πάρω δεν θα κοιμηθώ μετά, γιατί θα έχω τύψεις, που πήρα τα δέκα (10) ευρώ του περιπτερά. Η συνείδηση τι είναι; Πώς λειτουργεί μέσα στον εγκέφαλο; Δεν ξέρουμε ακόμη. Είμαστε στην αρχή. Προσπαθούμε να καταλάβουμε τον εγκέφαλο κι ότι ανακαλύπτουμε, το βρίσκουμε πολύ δύσκολα. Είναι μια φοβερή και ωραία περιπέτεια. Είναι τόσο δύσκολος ο εγκέφαλος όσο είναι και το σύμπαν ολάκερο για να το καταλάβεις. Αφού είπα αυτά, που τόσο πολύ μου αρέσει να ομιλώ για την επιστήμη, και ενθουσιάζομαι, και βλέπετε πόσο ενθουσιασμό δείχνω, ας έρθουμε τώρα να δούμε, εμείς οι λεβέντες τι κάναμε. Ωραία, κάναμε πολλά βήματα, φτιάξαμε τεχνολογία και λοιπά. Για να έρθουμε όμως, να δούμε, για παράδειγμα, τι γίνεται στον πλανήτη. Βλέπουμε ότι, δεν προσέξαμε και δεν προσέχουμε, για τις άσχημες επιπτώσεις, που έχουν φέρει στον πλανήτη μας, οι γνώσεις μας αυτές. Η γνώση, από μόνη της, είναι καλή. Δεν υπάρχει κακή γνώση. Για παράδειγμα, το μαχαίρι, είναι ωραίο και χρήσιμο, για να κόβεις ψωμί. Αλλά, με το ίδιο, μπορείς να ξεκοιλιάσεις και τον διπλανό σου. Άρα, η γνώση είναι καλή, αλλά εξαρτάται από εμάς τι την κάνουμε, και τι δεν την κάνουμε. Δέστε τη διαφάνεια. Εκεί, δείχνω πόσα πράγματα μας απειλούν, απειλούν τον πλανήτη μας, και πώς -όλα αυτά- μεγαλώνουν με το χρόνο. Η καταστροφή του περιβάλλοντος, τα πυρηνικά όπλα, ο υπερπληθυσμός, η διεθνής τρομοκρατία, τα μολυσμένα τρόφιμα. Ειδικά, στις μέρες μας, και συγκεκριμένα τους τελευταίους δύο μήνες, έχει προκύψει η μεγάλη απειλή της οικονομικής κρίσης και ούτω καθεξής. Μας ξεφύγανε τα πράγματα, γιατί κοιτάζαμε μόνο τι θα πάρουμε, και όχι να προσέξουμε για να μην πάθουμε κάποιο μεγάλο κακό. Όπως κάνουμε τώρα, με το περιβάλλον, και όπως κάνουμε με την οικονομία, που θα δούμε πού θα καταλήξει αυτή η ιστορία. Εκείνο που επιμένω εγώ, κυρίες και 26

κύριοι, είναι ότι η ανθρωπότητα δεν μπόρεσε ακόμα να βρει τον δρόμο της. Και δεν μπόρεσε να βρει το δρόμο της, διότι κάπου κάνει ένα σοβαρό λάθος. Κι εδώ θέλω να με προσέξετε, γιατί θέλω να με αντικρούσετε. Όποιος νομίζει ότι κάτι δεν λέω σωστά να με αντικρούσει. Κοιτάξτε τη διαφάνεια. Δείχνει πώς είναι ο κόσμος. Ο κόσμος μας σήμερα είναι σαν ένα νεροκολόκυθο. Έχετε δει πώς είναι ένα νεροκολόκυθο; Εδώ είναι η ανώτερη τάξη, εδώ είναι η μέση και εδώ είναι η κατώτερη. Έτσι είναι όλος ο πλανήτης. Δηλαδή, είναι λίγοι στην ανώτερη τάξη, και περνάνε καλά, κάμποσοι βρίσκονται εδώ πέρα, στη μέση τάξη, και οι περισσότεροι, τα τρία τέταρτα του κόσμου, είναι στο κάτω μέρος, στην κατώτερη τάξη, που περνάει μέσα στη δυστυχία και στην πείνα, και προπαντός, αυτοί που βρίσκονται στο κάτω-κάτω μέρος. Η Φιλοκοσμία, όπως θα δείτε στη συνέχεια, προτείνει να υπάρχει μόνο μία τάξη. Μία μεσαία τάξη, όπου θα υπάρχουν πλούσιοι και φτωχοί, αλλά ποτέ πολύ πλούσιοι και ποτέ πολύ φτωχοί. Αυτός είναι ο ορισμός της Δημοκρατίας, σύμφωνα με τον Αριστοτέλη. Εδώ, δεν έχουμε Δημοκρατία. Έχουμε πλουτοκρατία, οικογενειοκρατία, φαυλοκρατία. Δεν έχουμε δημοκρατία, δεν μπορέσαμε να βάλουμε την ανθρωπότητα σε έναν δρόμο. Αντιλαμβάνεστε τώρα, τι ντροπή που είναι, να υπάρχει αυτή η κατανομή του πληθυσμού. Άλλες ντροπές είναι η πείνα και η δυστυχία. Βλέπετε, στη διαφάνεια, ένα παιδάκι που πεθαίνει. Ακούστε αριθμούς: Κάθε δύο δευτερόλεπτα πεθαίνει ένα παιδάκι. Κάθε λεπτό πεθαίνουν τριάντα (30). Κάθε ώρα, τρεις χιλιάδες οχτακόσια (3.800). Κάθε μέρα, μέχρι αύριο το βράδυ δηλαδή, θα έχουν πεθάνει σαράντα τρεις χιλιάδες (43.000) παιδιά, από την πείνα. Κάθε εβδομάδα, δηλαδή, μέχρι την άλλη Δευτέρα, θα έχουν πεθάνει τριακόσιες χιλιάδες (300.000) παιδιά. Κάθε μήνα, δηλαδή μέχρι την 1η του Γενάρη, θα έχουν πεθάνει ένα εκατομμύριο, τριακόσιες χιλιάδες (1.300.000) παιδιά. Κάθε χρόνο, δεκαπέντε εκατομύρια (15.000.000). Κάθε τρία χρόνια, σαράντα έξι εκατομμύρια (46.000.000) παιδάκια, όσοι σκοτώθηκαν, συνολικά, στο Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Κάθε δέκα (10) χρόνια, εκατόν πενήντα πέντε εκατομμύρια (155.000.000), όσος είναι ο πληθυσμός της Γερμανίας και της Γαλλίας μαζί. Και κάθε τριάντα (30) χρόνια, τετρκόσια εξήντα έξι εκατομμύρια (466.000.000) παιδάκια, που είναι όσα ο πληθυσμός –σήμερα- των είκοσι εφτά (27) κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αυτή η εικόνα της πείνας δεν «περπατάει». Ό,τι και να πεις, καπιταλισμός, κομμουνισμός, δεν «περπατάει». Ούτε οι λύκοι δεν τα κάνουν αυτά τα πράγματα, ούτε τα πιο άγρια ζώα. Δεν μπορούμε να συνεχίζουμε να προχωράμε κατ’ αυτόν τον τρόπο. Όχι μόνο διότι, δεν είναι καλό, όχι μόνο διότι, πράγματι πρέπει να τα διορθώσουμε αυτά τα πράγματα, αλλά διότι, υπάρχει επιτακτική ανάγκη να τα διορθώσουμε. Δέστε γιατί το λέω αυτό: Είναι αυτή η διαφάνεια που δείξαμε προηγουμένως. Κυρίες και κύριοι, παραστατικά σας δείχνω τι συμβαίνει σήμερα. Ο κόσμος μας είναι δυστυχισμένος, στη συντριπτική του πλειοψηφία, και το συμβολίζω έτσι απλά. Και το περιβάλλον καταστρέφεται. Απειλούμεθα από την απανθρωπιά, από τους πολέμους, από την καταστροφή του περιβάλλοντος, από τον υπερπληθυσμό, από την ενεργειακή και οικονομική κρίση, από τα μολυσμένα τρόφιμα, από τα ναρκωτικά, από το AIDS, και άλλες πολλές ακόμα απειλές. Δεν έχουμε πάρει μέτρα για να τα αντιμετωπίσουμε. Αυτά, σαν ένα πολυκέφαλο τέρας, μεγαλώνουν και κάθε μέρα γίνονται πιο δύσκολο να τα νικήσουμε. Δεν υπάρχει, δεν έχουμε ένα σχέδιο, ένα συνολικό πλανητικό σχέδιο, για να αντιμετωπίσουμε αυτούς τους κινδύνους. Α, μαζευτήκανε οι G-20, το θυμόσαστε; Φάγανε, ήπιανε και ξαναπήγανε στις χώρες τους. Και είπαν, «θα μαζευτούμε πάλι το Πάσχα». Τίποτα δεν προχωράει έτσι.Μπορεί να προχωρήσει έτσι, ένας πλανήτης, με τέτοιες απειλές; Άρα κάπως αλλιώς πρέπει να οργανωθούμε. Το ερώτημα είναι ακριβώς αυτό: Πώς πρέπει να οργανωθεί ο πλανήτης; Δεν έχουμε άλλο δρόμο από το να σκεφτούμε. Γι’ αυτό, για να σκεφτούμε τι θα κάνουμε. Πώς θα αντιμετωπίσουμε αυτούς τους μεγάλους πλανητικούς κινδύνους; Αλλά, τι συμβαίνει; Έχουν καταφέρει να μην σου δίνουν χρόνο να σκεφτείς. Συγκεκριμένα, αυτό το καταφέρανε, τα τελευταία 30 χρόνια με την τηλεόραση. Οι περισσότεροι από εμάς ήμασταν τότε ενήλικες. Κι αυτό, ξεκίνησε από την Αμερική, φτιαγμένο πάνω σε μελέτες και λοιπά, με στόχο να απονευρωθεί η ανθρωπότητα. Και τα καταφέρανε. Πού είναι τα εργατικά κινήματα; Πού είναι; Εγώ δεν σας λέω να έχουμε κομμουνισμό. Όμως, ερωτώ: Πού είναι τα εργατικά κινήματα, σε όλο τον πλανήτη; Βλέπεις καμιά δεκαπενταριά ανθρώπους που μαζεύονται, κι αυτό είναι όλο και όλο. Πού είναι τα κινήματα; Ο κόσμος πεινάει, κανένας δεν κουνιέται. Καταφέρανε και μας διαλύσανε, μας απονευρώσανε. Και το κάνανε αυτό χωρίς να ρίξουν ούτε μία τουφεκιά και χωρίς να τους στοιχίσει τίποτα το ιδιαίτερο. Μας κάνουν όλους και τρέχουμε. Συμφωνούμε αλλά δεν αντιστεκόμαστε. Όλοι θα πούνε, «Ναι, έχεις δίκιο, κ. Παρασκευόπουλε». Ναι, έχω δίκιο, όμως, αυτό δεν φτάνει. Τι κάνουμε για να αντισταθούμε; Το πέτυχαν κι αυτό. Να μην κάνουμε τίποτα. Και αν βγω εγώ και αντισταθώ ή οποιοσδήποτε εννοώ, θα πούνε, «Κοίτα τον βλάκα. Μα αλλάζουν 27

τα πράγματα; Τι κάνει;». Δηλαδή, αμέσως εμείς οι ίδιοι απορρίπτουμε, ως παράδειγμα προς αποφυγή, τον άνθρωπο-πρότυπο, δηληλαδή τον άνθρωπο που μας προτείνει να αντισταθούμε στην πείνα, στην αδικία, στην υποβάθμιση του πλανήτη μας. Εδώ, ζητείται κατεπειγόντως άνθρωπος-πρότυπο. Τα έχουμε διαλύσει όλα, και μας έχουν κάνει συνένοχους. Απίστευτο! Δηλαδή, αυτό είναι πολύ μεγάλη επιτυχία τους. Τι άλλο να ζητήσουν περισσότερο; Μας έχουν κάνει συνένοχους οι ψεύτες, οι αλήτες, οι καπιτάλες. Μας έχουν κάνει συνένοχους, διότι, τους στηρίζουμε, στο να βγάζουν αυτοί δισεκατομμύρια, και να εκμεταλλεύονται όλο τον κόσμο, και ο περισσότερος κόσμος, να ζει κάτω από τη φτώχεια. Από εδώ και εμπρός θα έχουμε μεγάλα προβλήματα. Είμαστε, κυρίες και κύριοι, σαν να βρισκόμαστε πάνω σε ένα καράβι, όλη η ανθρωπότητα. Άλλοι ταξιδεύουν πρώτη θέση, οι πλούσιοι, άλλοι ταξιδεύουν δεύτερη θέση και στο κατάστρωμα η φτώχεια. Όμως, εμείς οι ίδιοι, ανοίγουμε τρύπες στο σκάφος, το νερό μπαίνει μέσα στο καράβι και προφανώς θα βουλιάξουμε, θα πάμε όλοι στον πάτο. Θα μου πεείτε: «Κάτσε, μισό λεπτό. Για όλα αυτά, δεν φταίμε εμείς οι φτωχοί!». Προσέξτε. Για πρώτη φορά, στην πορεία της ανθρωπότητας, ανοίγουμε τρύπες στο καράβι, κι εμείς οι φτωχοί, για πρώτη φορά στην πορεία της ανθρωπότητας. Θα σας πω τώρα, για ποιο λόγο, και δε θα το έχετε σκεφτεί πολλοί από εσάς: Ενώ πρώτα, ήταν πάντα οι δυνατοί που έφταιγαν, για παράδειγμα για τους πολέμους, τώρα εμείς οι ίδιοι σκάβουμε τον τάφο της ανθρωπότητας. Εμείς οι φτωχοί. Για να το εξηγήσω αυτό: Ένας μεγάλος κίνδυνος, από τους πρώτους δυο-τρεις μεγάλους κινδύνους, είναι ο υπερπληθυσμός. Την εποχή του Χριστού, ο πληθυσμός της Γης ήταν γύρω στα 200 εκατομμύρια. Το 1000μ.Χ. διπλασιάστηκε, δηλ. έγινε 400. Χρειαστήκανε δηλαδή χίλια χρόνια(!) για να διπλασιασθεί ο πληθυσμός της Γης. Αλλά καθώς ο χρόνος περνούσε, όλο και μίκραινε ο χρόνος για τον διπλασιασμό. Στα 1900 ακριβώς, ο πληθυσμός της Γης ήταν 1,5 δισ. Το 1930 έγινε 3 δισ. Από εκεί και πέρα, κάθε 13 χρόνια, αυξάνει ο πληθυσμός της Γης κατά 1 δισ. Δηλαδή το 1960 είναι 3, το 1973 είναι 4, το 1987 είναι 5 και το 2000 είναι 6. Κάθε 13 χρόνια, τις τελευταίες δεκαετίες ο πληθυσμός αυξάνει, κατά ένα δισ.(!). Και, προσέξτε: Όταν λέμε ότι αυξάνει, κατά ένα δισεκατομμύριο, κάθε 13 χρόνια, εννοούμε καθαρή αύξηση. Δηλαδή γεννήθηκαν άλφα, πέθαναν βήτα, άλφα μείον βήτα ίσον 1 δισ. Δηλαδή, τι αριθμός είναι αυτός, Χριστέ μου! Για να σκεφτούμε λίγο παραπέρα. Αυτό το 1 δισ., που κάθε 13 χρόνια προστίθεται πάνω στη Γη, πού γεννιέται; Σχεδόν όλο, στις φτωχές χώρες. Καταλάβατε τι γίνεται; Και τι συμβαίνει τώρα στις φτωχιές χώρες; Για να ζήσουν οι άνθρωποι, εκχερσώνουν τα δάση, για να αυξήσουν την καλλιεργήσιμη γη τους. Δεν τους κατηγορούμε, αλλά λέω τι κάνουνε. Αν πάτε, δηλαδή, στον Αμαζόνιο, οι φτωχοί εκχερσώνουν ή καίνε τόση έκταση κάθε χρόνο, όσο είναι ολόκληρο το Βέλγιο. Στα Ιμαλάια, το έχουνε παρακάνει. Αλλά το πληρώνουν μετά, διότι έρχονται οι βροχές, και οι βροχές φέρνουν κατολισθήσεις και πνίγονται. Εμείς οι ίδιοι, δηλαδή, οι φτωχοί, με το να κάνουμε τόσα παιδιά, όπως κι εμείς εδώ στην Ελλάδα κάναμε πριν 2-3 γενιές, εμείς οι ίδιοι, κάνουμε κακό στην ανθρωπότητα. Εγώ, ο πλούσιος, κάνω κακό, γιατί έχω τρία αυτοκίνητα και έχω air-condition και μολύνω το περιβάλλον, αλλά και εσύ ο φτωχός, αφού κάνεις οχτώ παιδιά, δημιουργείς τον υπερπληθυσμό. Διότι, το 2050, η νέα κοπέλα που είναι μπροστά μου, θα είναι μεγάλη σε ηλικία, και τότε ο πληθυσμός θα είναι 10 δισ. Το 2100 θα είμαστε 15 δισ. Πού θα ζούμε; Διότι, για να ζήσουμε 15 δισ. άνθρωποι, λογικά θα χρειαζόμαστε άλλους τρεις πλανήτες. Παράλογα πράγματα. Καταναλώνουμε την ενέργεια που είναι χωμένη κάτω από τη γη, που ο πλανήτης μας έφτιαξε πριν από πολλά χρόνια, τα πετρέλαια, τα αέρια και λοιπά, τα τρώμε σαν άσωτοι υιοί και σε λίγο τελειώνουν. Πώς θα προχωρήσει ο πλανήτης; Με τις ανεμογενήτριες; Μακάρι, αλλά δεν το βλέπω. Οπότε καταλαβαίνετε. Όλα αυτά θα φέρουν γκρίνια, πολέμους και δυστυχία. Πρέπει να σκεφτούμε. Η παιδεία είναι ο δεύτερος ήλιος για τον άνθρωπο έλεγε ο Πλάτωνας. Τι είναι πραγματικά η παιδεία; Είναι η πραγμάτωση της ανώτερης φύσης του ανθρώπου. Για να σκεφτούμε, ας πούμε, τι κάνει ένα λιοντάρι. Το βλέπουμε και στην τηλεόραση που δείχνει τα ντοκιμαντέρ. Θα εξασφαλίσει να φάει, θα βρει και καμιά λιονταρίνα και τίποτα άλλο. Εμείς εδώ, για εκείνο εκεί το φαγητό, λυσσομανάμε. Δουλεύουμε δυο δουλειές, κλέβουμε, παρανομούμε, Χριστέ μου! Όλα, για να γεμίσουμε τις κοιλιές μας με φαγητό. Ξέρετε πόσες γραβάτες έχω; Έχω 25. Δεν καταλαβαίνω γιατί τις έχω. Και εντούτοις τις αγοράζω. Γιατί, η μόδα εκείνο, ο γιακάς άλλαξε τούτο, κάπως αλλιώς πρέπει να ντύνεσαι και να χτενίζεσαι, και ο κατάλογος δεν έχει τέλος. «Μας τρέχουν», και εμείς τι κάνουμε; Δεν έχουμε ποιότητα ζωής. Δεν κάνουμε κάτι 28

για να διορθώσουμε τα πράγματα. Δεν παίρνουμε παιδεία αρκετή, για να πραγματοποιήσουμε, να κάνουμε πράξη την ανώτερη φύση του ανθρώπου. Όπως θα δείτε και στη συνέχεια, οι άνθρωποι δεν γεννήθηκαν για να παίρνουν πολλά παπούτσια, ούτε για να φτιάχνουμε περισσότερα διαμερίσματα. Είναι άλλος ο σκοπός του ανθρώπου, άλλες οι δυνατότητες. Και εντούτοις, τις δυνατότητες του ανθρώπου τις έχουν περιορίσει πού; Στη δουλειά. Μας απασχολεί το ποιος είναι καλός στη δουλειά και θεωρούμε ότι η δουλειά είναι πολύ σπουδαίο πράγμα. Κατά τον Αριστοτέλη, η δουλειά δεν είναι αξία. Η δουλειά είναι ένα μέσον, για να βγάζω ένα κομμάτι ψωμί, για να μπορώ να κάθομαι να σκέφτομαι. Να καταλαβαίνω τον κόσμο, να φιλοσοφώ. Ενώ τώρα, βάλανε τη δουλειά, την εργασία –και αυτό το ξεκίνησε ο Μαρξ- ως υπέρτατη αξία. Βάλανε το κέρδος ως υπέρτατη αξία. Έκαναν το χρήμα Θεό. Η παιδεία οδηγεί και καθοδηγεί τις ανώτερες λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου, στην υπηρεσία του ανθρώπου, της φύσης και του Θεού. Ε, μην μου πείτε ότι, σήμερα, υπηρετούμε το Θεό. Να σηκώσει ένας το χέρι, και να μου πει ότι υπηρετεί το Θεό, και να ακούσω πώς τον υπηρετεί. Μα αφού δεν ασχολούμαστε με το Θεό. Δεν ασχολείται κανένας μας με το Θεό. Τι είναι Θεός, βρε παιδιά; Είναι το ότι δεν τρώμε την Παρασκευή κρέας; Τι είναι Θεός; Είναι αυτός που έφτιαξε το απίστευτο σύμπαν. Α, και την Τετάρτη δεν πρέπει να τρώμε κρέας, το ξέχασα. Και την Τετάρτη, προσέξτε το αυτό. Ανήμερα της γνώσης, σήκωσε πανιά η ελευθερία. Αυτό το είχα πει και την άλλη φορά: Δεν υπάρχει ελευθερία εσωτερική, χωρίς γνώση, και την έχουμε και δεν τη μαθαίνουμε. Και θα το λέω σε κάθε ευκαιρία, διότι, αυτά δεν είναι για να λέγονται μία φορά: Ανήμερα της γνώσης σήκωσε πανιά η λευτεριά! Οι άνθρωποι γεννιούνται αμαθείς, σύμφωνοι. Αλλά όχι ηλίθιοι. Γίνονται ηλίθιοι δια της αγωγής. Βλέπετε όλα αυτά, τι μας λένε; Πρέπει να καταλάβουμε ότι, δεν μπορούμε, εμείς οι άνθρωποι, να δεχόμαστε να είμαστε τόσο ανθρωπάκια. Πρέπει να αντισταθούμε. Και η αντίσταση μπορεί να είναι από μέσα μας. Λέω ότι, κανείς δεν μπορεί να ανέβει στον σβέρκο σου, αν εσύ δεν σκύψεις. Εδώ σκύβουμε όλοι. Όλοι. Για το συμφέρον, για την προαγωγή, κ.λ.π. Πρόταση της Φιλοκοσμίας: Χρειαζόμαστε μια προστασία, κυρίες και κύριοι, από τους κινδύνους, που τους βλέπετε στη διαφάνεια που σας έδειξα. Χρειαζόμαστε μία ασπίδα προστασίας. Πρέπει να φτιάξουμε κανόνες παγκόσμιους, νόμους παγκόσμιους, σύνταγμα παγκόσμιο. Κοσμοκράτος, κοσμοκρατία, κοσμοβουλή, κοσμοβουλευτές, κοσμοδικαιοσύνη. Όλα αυτά θα καθορίζουν τα πλαίσια μέσα στα οποία θα κινούνται όλα τα κράτη της Γης. Ο ΟΗΕ είναι ένας οργανισμός. Όμως, απεδείχθηκε ότι δεν είναι αποτελεσματικός. Για παράδειγμα. στο θέμα της Κύπρου, θυμόμαστε όλοι ότι, έβγαζε το ένα ψήφισμα μετά το άλλο. Στο ψήφισμα του ΟΗΕ 745, έλεγε: «Τούρκοι, φύγετε από την Κύπρο». Μετά από έξι μήνες, νέο ψήφισμα, «Τούρκοι, φύγετε από την Κύπρο». Ξανά, νέο ψήφισμα. Όμως, οι Τούρκοι είναι ακόμα στην Κύπρο. Συμπέρασμα: Ο ΟΗΕ δεν μπορεί να επιβάλλει τις αποφάσεις του. Θέλουμε λοιπόν, κεντρική διοίκηση στον πλανήτη. Τα βασικά θα αποφασίζουμε με κοσμοψηφίσματα, δηλαδή με παγκόσμια δημοψηφίσματα. Με κοσμο-εκλογές θα βγάζουμε την κοσμοκυβέρνηση, θα συγκροτήσουμε το κοσμοσύνταγμα, που θα οριοθετεί τα βασικά πράγματα, που θα αφορούν την πορεία του πλανήτη μας, κ.λ.π. Παράδειγμα ξεκάθαρο είναι το περιβάλλον. Άλλο ξεκάθαρο παράδειγμα, το οποίο μάλιστα προέκυψε πρόσφατα και θα δούμε πού θα μας πάει, είναι η οικονομική κρίση. Πρέπει να βάλουμε κανόνες για να προφυλαχτούμε όλοι από πλανητικές κρίσεις, αδιέξοδα και καταστροφές. Κανόνας πρώτος: Όποιος μολύνει την ατμόσφαιρα, πρόστιμο τόσο. Είτε είναι η Βουλγαρία, είτε είναι η Αμερική, είτε είναι η Βραζιλία, δυνατό πρόστιμο. Καταλαβαίνετε; Μιλάω με απλά λόγια. Δηλαδή, δεν μπορεί άλλο πια ο πλανήτης να αναπτύσσεται άναρχα και επικίνδυνα. Σήμερα, ο καθένας κάνει ό,τι θέλει. Οι δυνατοί της Γης, μαζεύονται, συμφωνούν, υπογράφουν, ανακαλούν τις υπογραφές (βλέπε π.χ. Τόκυο, G-20, G-40, G-7, G-47). Έτσι, δυστυχώς, δεν γίνεται τίποτα. Λοιπόν, πρόταση πρώτη: Μιλάω με την παιδεία του μηχανικού, του πρακτικού ανθρώπου. Πρέπει να οργανωθεί ο πλανήτης. Και βλέπετε, ενώ τα έλεγα αυτά πριν 10 χρόνια, όλοι έλεγαν, «Άσε, ο Παρασκευόπουλος, όλο για αμπελοφιλοσοφίες μιλάει». Όμως, κάθε μέρα που περνάει, πληθαίνουν αυτοί που με ρωτάνε: «Για ξαναπές το πάλι αυτό, πώς το είπες για παγκόσμια κυβέρνηση;». Διότι αντιλήφθηκαν ότι δεν έχουμε άλλο δρόμο. Την παγκόσμια κυβέρνηση, δεν την προτείνω επειδή ίσως είναι καλή ιδέα. Την προτείνω γιατί, είναι επιτακτική ανάγκη, και για το κοινό συμφέρον. Να ενωθούμε, για να μπορέσουμε να αντιμετωπίσουμε έναν κοινό εχθρό, τον κακό μας εαυτό. Καταστρέφουμε το περιβάλλον, δεν οργανωνόμαστε οικονομικά. Αυτό θα μας οδηγήσει σε βιβλικές καταστροφές. Για παράδειγμα, οι Η.Π.Α., με την οικονομική κρίση, έπαθαν μεγάλη καταστροφή. Για να δούμε πώς θα βγει η Αμερική από αυτή την 29

κρίση. Μήπως από αυτό το γεγονός η Αμερική, παύσει πια να είναι η πρώτη δύναμη στον κόσμο, δηλαδή από μόνη της υπονόμευσε τον εαυτό της. Καλά να πάθει. Εμείς όμως τι λέμε; Φιλοκοσμία. Ένας είναι ο πλανητάρχης της Γης. Ποιος λέτε εσείς ότι είναι; Είναι η ανθρώπινη φυλή. Εμείς είμαστε ο πλανητάρχης της Γης, δεν υπάρχει κανείς άλλος. Τα πράγματα θα γίνουν έτσι, αν κάνουμε πράξη την κοσμοκρατία. Όλοι μαζί να διαφεντέψουμε, όλοι μαζί, τη φυλή μας, την ανθρώπινη φυλή. Από εκεί και πέρα, πάντα θα υπάρχει κάποιος πιο δυνατός, άλλος λιγότερο δυνατός, αλλά αυτό δεν μας πειράζει. Άρα, λοιπόν, πρέπει να καταλάβουμε τη μεγάλη αλήθεια. Ότι η ανθρώπινη φυλή είναι ο πλανητάρχης της Γης. Όλα αυτά, που έχουν συμβεί, που μας πιάσανε και μας χωρίσανε σαν ζωολογικούς κήπους, από εδώ Χριστιανοί, από εκεί οι άλλοι, από εδώ Έλληνες από εκεί Τούρκοι, οι πλούσιοι από εδώ, από εκεί οι φτωχοί, είναι ένας διαχωρισμός, έτσι ώστε, κάποιοι να γίνουν αρχηγοί. Είτε θρησκευτικοί, είτε οικονομικοί, είτε πολιτικοί και λοιπά. Αυτό, δεν περπατάει άλλο. Οι ανάγκες των καιρών λένε ότι, πρέπει να χαλαρώσουμε. Πρέπει να βρούμε τρόπους να συνεργαστούμε. Εγώ δεν σας λέω να αγαπηθούμε, αλλά σας λέω να συνεργαστούμε. Οι λαοί, να βρουν τρόπους να συνεργαστούν, για να μπορούμε να ζήσουμε όλοι λογικά και ανθρώπινα. Βεβαίως, θα κρατήσεις τη χώρα σου, τη γλώσσα σου, τον πολιτισμό σου. Αλίμονο, αυτά θα τα προστατεύουμε. Αλλά, όμως θα προσπαθήσουμε, π.χ. για το περιβάλλον. Τι πιο φανερό; Όποιος κάνει κακό στο περιβάλλον να τιμωρείται. Τελεία και παύλα. Θα βάλουμε κανόνες για την οικονομία, και με τον ίδιο τρόπο, όποιος κάνει κακό στην οικονομία, θα τιμωρείται. Δηλαδή, να κοντρολάρουμε κάπως τα πράγματα, αλλιώς θα κοντρολάρουν αυτά εμάς. Ο τρόπος που προχωράμε δεν έχει μέλλον. Σε λίγο θα διαλυθούμε. Άρα, υπάρχει επιτακτική ανάγκη, και για κοινό συμφέρον, να πούμε τελεία και παύλα σε αυτές τις αθλιότητες. Και πάνω από όλα, να βάλουμε μια τελεία στον πόλεμο. Ελάτε να οργανωθούμε και να σταματήσουμε τους πολέμους. Να σταματήσουμε την τρέλα του πολέμου. Είδατε τι έκανε η Ευρωπαϊκή Ένωση; Πάει τώρα το μυαλό σου ότι, μπορεί να γίνει πόλεμος μεταξύ Γερμανίας και Γαλλίας; Τα τελευταία 500 χρόνια σφάζονταν. Δεν έκαναν τίποτα άλλο. Αλλά, χάρη στην Ευρωπαϊκή Ένωση, τα τελευταία 50 χρόνια, ησυχάσανε. Σκεφτείτε την Αρχαία Ελλάδα. Η Αθήνα σε πόλεμο με τα Μέγαρα, με τη Σπάρτη, με τη Θήβα. Δεν κάνανε άλλη δουλειά. Τώρα, μπορείς να φανταστείς, στρατιώτες από τη Σπάρτη, να πάνε να καταλάβουν την Αθήνα ή το αντίστροφο; Δηλαδή, απλώς είναι η βλακεία που κουβαλάμε. Πρέπει, λοιπόν, να κάνουμε κάποια βήματα, για να σταματήσουμε τους πολέμους, μια για πάντα. Θα απαντήσω στην ερώτηση που σκέφτεστε όλοι: «Καλά τώρα, αυτό που λέει ο Παρασκευόπουλος είναι δυνατόν να γίνει;». Θα σας πω: Περιμένατε ποτέ να γίνει η Ευρωπαϊκή Ένωση; Ξεκίνησε με 5-6 χώρες, και σε 50 χρόνια, είμαστε 27 χώρες και «δώσε και μένα, μπάρμπα». Να που γίνεται. Και αν η Ευρωπαϊκή Ένωση γινόταν 50 χρόνια νωρίτερα, εγώ δεν σας λέω για άλλα οφέλη, αλλά ίσως δεν είχαμε τους δύο παγκόσμιους πολέμους. Εάν η Φιλοκοσμία εφαρμοζόταν 20 χρόνια νωρίτερα από σήμερα, πρώτον θα είχαμε συμμαζέψει το κακό που γίνεται στο περιβάλλον και δεύτερον, δεν θα συνέβαινε ποτέ, αυτό το κακό με την οικονομία, που συμβαίνει σήμερα. Κι άλλα πολλά κακά που έπονται, τα οποία δεν μπορούμε να τα προβλέψουμε, ούτε καν να τα συλλάβουμε. Δεν μας παίρνει, άλλο πια, αυτή η βλακεία. Και φωνάζω επίσης για το θρησκευτικό: Ένας είναι ο Θεός. Κυρίες και κύριοι, ένας είναι. Σε ρωτάει το παιδί σου έξι χρονών, «Βρε μπαμπά, για μια στιγμή. Άλλος πιστεύει στο Χριστό, άλλος στο Μωάμεθ, άλλος στο Βούδα. Όμως, ο Θεός είναι ένας. Τότε γιατί έχουμε τόσους πολλούς Θεούς;». Τι του απαντάς; Μήπως, δηλαδή, μας δέρνει η βλακεία; Η αλήθεια είναι η εξής: Ένας λαός, ένας Θεός. Κάποτε πρέπει να φύγουν από τη ζωή μας αυτά τα οποία δεν έχουν νόημα, δεν έχουν σχέση με την πραγματικότητα, αυτό το «διαίρει» των θρησκειών, πρέπει να σταματήσει. Και εξηγώ και ποιος είναι αυτός, ο ένας Θεός. Πρέπει να βάλουμε τα δυνατά μας, με τις νέες γενιές, γιατί δεν είναι εύκολο να γίνουν τόσο μεγάλες αλλαγές σε μία νύχτα. Σιγά-σιγά, να φύγουν αυτά από τη μέση, για να μπορέσουμε να βρούμε τον δρόμο μας. Όχι ότι θα ζήσουμε παραδεισένια, μην αρχίζουμε πάλι τέτοια πράγματα, αλλά να ζήσουμε λογικά και ανθρώπινα. Όχι να μας απομυζούν το μυαλό οι πόλεμοι και τα κέρδη κάποιων συγκεκριμένων ανθρώπων και αυτή η απληστία, αυτή η βρωμιά να μας κατατρώει τη ζωή. Κάπως πρέπει να βάλουμε μια σειρά. Κάπου κάνουμε μεγάλο λάθος. Δεν μπορεί επί τόσες χιλιετίες η ανθρωπότητα να είναι δυστυχισμένη. Και μιλάω για τη συντριπτική πλειοψηφία των ανθρώπων. Κάπου κάνουμε λάθος. Ο ομιλών κάνει μία πρώτη προσέγγιση στο θέμα και λέει ότι βελτιώσεις δεν γίνονται με μικρομπαλώματα. Πρέπει να κάνουμε αλλαγές, μεγάλες αλλαγές, και θα τις κάνουμε. Κύριε λυκειάρχα μου, τα σέβη μας. Κύριε λυκειάρχα μου, ακούστε. Αυτή η πρόταση που λέω εδώ και αυτό το βιβλίο, το οποίο θα συνεχίσω να προσπαθώ να το διαδώσω όσο μπορώ μέχρι να πεθάνω, έγινε μόνο για έναν λόγο: Όχι για να ξαναπούμε το «αγαπάτε αλλήλους», δεν έγινε γι’ αυτό. Έγινε, διότι, κατά την ταπεινή μου άποψη, υπάρχει -κάθε μέρα και περισσότερο- επιτακτική ανάγκη και κοινό συμφέρον, να κάνουμε μεγάλες αλλαγές. Όσο το καθυστερούμε, τόσο 30

θα μεγαλώνει το κακό, και μετά, θα είναι πολύ δύσκολο να το νικήσουμε. Είναι δύσκολο, όσο ήταν και για την Ευρωπαϊκή Ένωση. Να όμως που έγινε. Δηλαδή, μην πιάνουμε το «αχ, δεν γίνεται!». Και όμως έγινε Ευρωπαϊκή Ένωση. Βέβαια, υπάρχουν πολλοί που παραπονούνται. Α, το ένα δεν το έκανε καλά, α, το άλλο το έκανε άσχημα. Έχουν δίκιο. Η Ευρωπαϊκή Ένωση, δε λειτουργεί τέλεια. Όμως, λειτουργεί, σε πολύ μεγάλο βαθμό, επ’ ωφελεία των λαών της. Αυτό που λέω είναι ότι, τέλεια πράγματα δεν μπορεί να κάνει η Ευρωπαϊκή Ένωση ούτε καμία άλλη Ένωση, αλλά οι επιτυχίες της είναι πολύ-πολύ περισσότερες από τις αποτυχίες της. Εδώ, σε μια πολυκατοικία, οι μισοί έχουν μηνύσει τους άλλους μισούς για τα κοινόχρηστα! Πώς θα ζήσουν 27 χώρες στην Ευρώπη, με 24 διαφορετικές γλώσσες, περίπου 500 εκατομμύρια άνθρωποι, Άγγλοι, Γάλλοι, Πολωνοί, Έλληνες. Πολύ δύσκολο. Και όμως τα καταφέρνουν. Γιατί, κάνουμε και αυτή τη βλακεία. Ξαφνικά τα θέλουμε όλα τέλεια. Όλα και τέλεια δεν γίνεται. Μόνο ένα όφελος να σκεφτείτε. Ησυχάσαμε από τους πολέμους. Ησύχασε το κόκαλό μας. Ο μακαρίτης ο πατέρας μου, επτά χρόνια ήταν συνέχεια στρατιώτης σε πολέμους. Μιλάμε για μία άνευ προηγουμένου θλιβερή εικόνα. Με χήρες, ορφανά, εκατομμύρια νεκρούς, να καίγονται πόλεις, τα ξέρετε. Προσέξτε τα συνθήματα: Ένας λαός, ένας σκοπός. Πρέπει να ενωθούμε, να φτιάξουμε μια ατμόσφαιρα τέτοια, και να ζήσει ο άνθρωπος κάτω από τη Φιλοκοσμία. Στη διαφάνεια, βλέπετε τον άνθρωπο χαρούμενο, με την κοσμοκυβέρνηση και με το κοσμοσύνταγμα και τα λοιπά. Και από θρησκευτικής πλευράς το σύνθημα είναι, ένας λαός, ένας Θεός. Και το όραμα, το συνολικό, είναι: «ένας λαός, ένας σκοπός, ένας Θεός». Και όλα αυτά είναι συμβολικά. Δεν τα εννοώ κατά λέξη. Να καταλάβουμε ότι, πρέπει να μπει στο πετσί μας, όχι μόνο το προσωπικό συμφέρον, όχι μόνο το οικογενειακό συμφέρον, όχι μόνο το συμφέρον του Δήμου Ασπρόπυργου, όχι μόνο το εθνικό συμφέρον της Ελλάδος, όχι μόνο το συμφέρον της Ευρώπης, αλλά και το πλανητικό συμφέρον. Εκεί είναι το μεγαλύτερο συμφέρον μας. Διότι, αν το πλανητικό συμφέρον, δεν το ρυθμίσουμε σωστά, και αν, παραδείγματος χάριν, με τη φτώχεια που έχουμε τώρα, έχουμε μετανάστες από τις φτωχές χώρες, και τα επόμενα χρόνια μαζευτούν 5-6 εκατομμύρια Πακιστανοί, Ινδοί, μαύροι και λοιπά στη χώρα μας, προφανώς δεν έχω τίποτα με τους ανθρώπους, αλλά καταλαβαίνετε πως θα γίνει η Ελλάδα. Πόσο θα υποβαθμιστεί. Πόσο θα ανέβει η κλεψιά και όλα τα εγκλήματα. Πόσο θα αλλάξει η χώρα και σε λίγα χρόνια πρόεδρος της Ελλάδας και πρωθυπουργός θα είναι ο τάδε αλλοδαπός. Δηλαδή, απίστευτες κοινωνικές αλλοιώσεις.Εγώ πρώτος θα σας πω ότι, αυτά που πρεσβεύω, είναι πάρα πολύ δύσκολο να εφαρμοστούν, έως αδύνατον. Ακούγονται ουτοπικά. Όμως, είναι θέμα ανάγκης, επιτακτικής ανάγκης. Η ανάγκη θα κάνει τον κόσμο να συσπειρωθεί, όπως έκανε και την Ευρώπη. Η ανάγκη. Τώρα σχετικά με την οικονομική κατάρρευση, μέσα σε έναν μήνα μαζευτήκανε οι 20 μεγάλες χώρες να βρουν λύση. Τέτοια μάζωξη, και τόσο γρήγορα, δεν έγινε ποτέ, ούτε και σε παγκόσμιους πολέμους. Βλέπετε, το κοινό κακό, πως ενώνει τους λαούς; Αν δεν σκεφτούμε πλανητικά, δεν κάνουμε τίποτα. Το πλανητικό είναι από εδώ και εμπρός το πρωτεύον. Ο άνθρωπος επέζησε διότι κοίταξε τον εαυτό του και την οικογένειά του. Αυτό μέχρι τώρα. Από εδώ και εμπρός, θα συμβεί το αντίστροφο. Παλιά έδινε πολύ λίγα για τον πλανήτη. Ποιος ενδιαφερόταν τι γίνεται στον πλανήτη, μέχρι προχθές; Τώρα πρέπει να συμβεί το αντίθετο. Πρέπει να ενδιαφερόμαστε πρώτα για τον πλανήτη και μετά για τη χώρα μας και την οικογένειά μας, διότι, έτσι θα προστατεύσουμε ξανά, εμάς τους ίδιους. Καταλαβαίνετε; Αν μια παράμετρος αλλάξει, και για παράδειγμα, αν τα επόμενα 5 χρόνια, έρθουν στην Ελλάδα 5-6 εκατομμύρια ξένοι, καταλαβαίνετε τι έχουμε να πάθουμε. Σας λέω μία παρενέργεια, μία μόνο. Άρα, ζούμε σε έναν κόσμο, που αν τον αφήσουμε να προχωρά, έτσι όπως προχωρά, θα εισπράξουμε τεράστια προβλήματα. Αυτό που θα σας πω, είναι και το πιο ωραίο, αλλά είναι και λίγο δύσκολο: Λέμε, λοιπόν, ότι ζούμε σε ένα σύμπαν, που έχει χώρο και χρόνο. Θα έχετε ακούσει, το «χωρόχρονο». Εγώ λέω ότι το σύμπαν δεν έχει μόνο αυτά τα δύο στοιχεία, έχει κι ένα τρίτο. Το τρίτο είναι ο άνθρωπος. Άρα, το σύμπαν περιγράφεται από τρία στοιχεία: τον άνθρωπο-χώροχρόνο. Φαντασθείτε ότι, ένας μεγάλος κομήτης έπεσε πάνω μας, στη Γη, και μας κατέστρεψε. Και έστω ότι δεν υπάρχει άλλη μορφή στο σύμπαν, που να έχει τη δική μας ευφυία. Μπορεί να υπάρχουν μυρμήγκια, μπορεί να υπάρχουν άλογα, αλλά δεν έχουν τη δική μας ευφυία, τη δική μας συνείδηση, η οποία μας επιτρέπει να αντιλαμβανόμαστε το σύμπαν, να πηγαίνουμε σε άλλους πλανήτες. Ας πούμε ότι, δεν υπάρχει σε άλλο σύμπαν του σύμπαντος, μορφή ζωής σαν τον άνθρωπο, οπότε είμαστε μόνοι μας. Εάν φύγει ο άνθρωπος από τη μέση, και μείνει το σύμπαν χωρίς να έχει κάποιον να το συνειδητοποιεί, είναι σαν να μην υπάρχει. Σύμπαν που δεν μπορεί να συνειδητοποιήσει τον εαυτό του, δεν υπάρχει. Είναι σαν να μην υπάρχει. Άρα το σύμπαν, αν δεν έχει τρόπο να δημιουργήσει μορφή ζωής, που να το συνειδητοποιεί, είναι σαν να μην υπάρχει.

31

Ας πούμε ότι υπάρχει κάπου αλλού ένα σύμπαν που δεν έχει ζωή. Ποιος το ξέρει ότι υπάρχει αυτό το σύμπαν; Κανένας. Εκτός κι αν πάμε εμείς και μπούμε μέσα του, και το δούμε, οπότε θα είμαστε εμείς που το συνειδητοποιούμε. Έλεγα, την άλλη φορά, ότι έστω πως υπάρχει, κάτω εδώ, στα πενήντα μέτρα βάθος, ένα διαμάντι. Άμα δεν το έχει δει κανένας, πώς το ξέρουμε ότι υπάρχει; Δηλαδή, για να υπάρξει, θα πρέπει κάποιος να το έχει δει ότι υπάρχει. Εμείς, λοιπόν, είμαστε οι αυτόπτες μάρτυρες του σύμπαντος. Αν χαθούμε εμείς, το σύμπαν θα είναι σαν να μην υπάρχει. Και ξέρετε; Και το χειρότερο είναι ότι, αν χαθεί ο άνθρωπος, ίσως δε θα έχει νόημα να υπάρχει ο Θεός. Γιατί, ο Θεός υπάρχει, επειδή υπάρχω εγώ και εσείς, και τον συνειδητοποιούμε. Αν εγώ και εσείς χαθούμε, πού θα υπάρχει αυτός ο Θεός; Σας λέω κάπως δύσκολα πράγματα, για να καταλήξω ότι: Στα ερωτήματα που έβαλα στην αρχή, π.χ. ποιοι πραγματικά είμαστε, ποιο είναι το σημαντικότερο στοιχείο της απάντησης σε αυτό το ερώτημα; Είναι το εξής: Εμείς είμαστε οι αυτόπτες μάρτυρες του σύμπαντος. Εμείς είμαστε οι φύλακες άγγελοι του σύμπαντος. Σε μας «οφείλεται» ότι «υπάρχει» το σύμπαν. Αν εμείς χαθούμε, θα χαθεί και το σύμπαν. Επειδή εμείς υπάρχουμε, «υπάρχει» και Θεός. Αυτό είναι το σπουδαίο στοιχείο και αυτό το στοιχείο το μοιραζόμαστε όλοι εξίσου, το έχουμε όλοι εξίσου. Είτε είμαστε πλούσιοι ή φτωχοί, είτε μικροί είτε μεγάλοι, είτε μορφωμένοι, έχουμε την ίδια αξία απέναντι στο σύμπαν. Αυτό είναι το σπουδαιότερο. Είμαστε οι φύλακες άγγελοι του κόσμου. Ελάτε να αναμετρηθούμε. Ποιος είναι καλύτερος; Εσείς ή εγώ; Πάνω σε ποιο θέμα θα αναμετρηθούμε; Θα αναμετρηθούμε αν εσύ έχεις τρία διαμερίσματα και εγώ έχω δύο; Όχι! Θα αναμετρηθούμε στο πιο σημαντικό θέμα που αφορά τον άνθρωπο. Και αυτό το θέμα είναι ότι, όλοι μας είμαστε οι παρατηρητές και αυτόπτες μάρτυρες της ύπαρξης του σύμπαντος. Επομένως, είμαστε ίδιοι. Είμαστε, θέλουμε δεν θέλουμε, αυτόπτες μάρτυρες του σύμπαντος. Το σύμπαν κρατιέται από μένα, όσο κρατιέται και από εσένα. Το σύμπαν υπάρχει διότι υπάρχεις εσύ. Το σύμπαν υπάρχει διότι υπάρχω εγώ, και υπάρχει μέσα εδώ, μέσα στο μυαλό μου. Διαφορετικά, δεν υπάρχει σύμπαν, ίσως δεν υπάρχει ούτε καν Θεός. Ακούτε, αυτή είναι η αποστολή μας. Δεν είναι σημαντικό, αν η Γη είναι στο κέντρο του κόσμου ή στην άκρη του κόσμου. Δεν είναι σημαντικό, οι νηστείες και αυτά που μας λένε οι θρησκείες, με όλο τον σεβασμό προς όλες τις θρησκείες. Αλλού είναι η πραγματικότητα. Όλα τα θρησκευτικά δόγματα, δυστυχώς, είναι εκτός πραγματικότητας. Δεν έχουν καμία επαφή με την πραγματικότητα. Γιατί, η πραγματικότητα, είναι αυτή που σας λέω, και αν υπάρχουν αντιρρήσεις, να ακούσω τις αντιρρήσεις σας. Το ότι βάζω τον άνθρωπο πολύ ψηλά, δεν τον βάζω εγώ από εγωισμό, αλλά τον βάζει επιστημονική αποκάλυψη. Αυτή είναι η ευθύνη σου, η ευθύνη μου, η ευθύνη όλων μας. Και ξέρετε τι σημαίνει αυτό; Ότι πρέπει να οργανωθούμε πλανητικά, για να μην καταστραφούμε. Διότι, αν εμείς χαθούμε, τότε μαζί μας θα «χαθεί» και το σύμπαν, ίσως και ο Θεός. Ας σκεφτούμε, έστω για λίγο, αυτά που λέω. Και αυτά που λέω, εντάσσονται σε ένα γενικότερο πλαίσιο, που το έχω ονομάσει «Φιλοκοσμικό Διαφωτισμό», που δείχνει ποια είναι η θέση του ανθρώπου, στο σύμπαν και στη ζωή. Κατά την ταπεινή μου άποψη, δεν έχουμε καταλάβει ποια είναι η μεγάλη μας ευθύνη. Τώρα όμως, την ευθύνη αυτή, μας την αποκαλύπτει η επιστήμη, που μας λέει ότι εμείς, έχουμε την ευθύνη, από τη στιγμή που καταλάβαμε ότι, είμαστε οι παρατηρητές του σύμπαντος, ο νους και η συνείδηση του σύμπαντος, να το φροντίσουμε, ώστε να μην καταστραφούμε. Διότι, αν η ανθρώπινη φυλή καταστραφεί, τότε θα παρασύρει στην ανυπαρξία το σύμπαν, ίσως και τον ίδιο το Θεό. Όσο εμείς υπάρχουμε, υπάρχει το σύμπαν, και υπάρχει και Θεός. Χαθήκαμε εμείς, δεν θα υπάρχει τίποτα πια. Άρα, η ευθύνη μας είναι αυτή, δηλ. να μην χαθούμε. Άλλη ευθύνη, μεγαλύτερη από αυτή, δεν υπάρχει. Που σημαίνει ότι, για να το προφυλάξουμε την ανθρώπινη φυλή, από τον αφανισμό της, θα πρέπει να συνεργαστούμε πλανητικά. Να ξεπεράσουμε τις διαφορές μας, και να κρατήσουμε ως πρώτο-πρώτο στόχο, τη διαιώνιση του ανθρωπίνου γένους, και μάλιστα, μέσα σε πλαίσια, με παιδεία, μέσα σε πλαίσια, με ειρήνη, με ευημερία και ανθρωπιά, και όχι όπως είμαστε σήμερα. Θα κλείσω, με την τελευταία μου διαφάνεια. Είναι ο καλός μου φίλος, ο Ινδός φιλόσοφος, Ταγκόρ. Ακούστε τι λέει: «Κοιμόμουν και ονειρευόμουν ότι η ζωή είναι χαρά. Ξύπνησα και είδα ότι η ζωή είναι χρέος. Πάλεψα και με απορία είδα ότι το χρέος είναι χαρά». Ευχαριστώ πάρα πολύ. Έθεσα προς συζήτηση, μερικά από τα πάμπολλα ερωτήματα, που θα μπορούσαν να προκύψουν, από τη σημερινή διάλεξη. Σας ευχαριστώ!

32

«ΤΟ ΔΥΣΚΟΛΟ ΠΑΙΔΙ: ΑΙΤΙΑ ΚΑΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ, ΓΙΑ ΤΟ ΙΔΙΟ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΓΟΝΕΙΣ ΤΟΥ» ΗΛΙΑΣ ΜΠΕΖΕΒΕΓΚΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΕΞΕΛΙΚΤΙΚΗΣ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ, ΣΤΟ ΤΜΗΜΑ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑΣ, ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗΣ ΚΑΙ ΨΥΧΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ,

Καλησπέρα σας! Κατ’ αρχήν, ευχαριστώ πάρα πολύ για το θερμό καλωσόρισμα, κύριε Δήμαρχε. Ευχαριστώ, για τα πολύ καλά λόγια, στην παρουσίαση, από τον Αντιπρόεδρο του Πνευματικού Κέντρου. Με συγκίνησε, γιατί μου θύμισε όλη μου τη ζωή. Σας ευχαριστώ κατ’ αρχήν, γιατί η τιμή είναι δική μου, που με καλέσατε εδώ απόψε, να βρεθώ μαζί σας, για αναπτύξω ένα θέμα, που με ενδιαφέρει άμεσα, λόγω των ερευνητικών μου ενδιαφερόντων. Κι είναι τιμή, διότι έτσι αναγνωρίζεται η δουλειά ανθρώπων, οι οποίοι δεν είναι τόσο μακριά, όσο θέλουν μερικοί άνθρωποι να πιστεύουν. Δεν είναι απλώς, κάπου στο Πανεπιστήμιο κλεισμένοι. Είμαστε άνθρωποι, οι οποίοι θέλουμε να έχουμε μία άμεση, ζωντανή σχέση με την ζώσα Ελληνική κοινωνία, με την Ελληνική οικογένεια, με το αναπτυσσόμενο άτομο, που τυχαίνει να είναι και η δική μου περιοχή ερευνητικών μου ενδιαφερόντων. Θέλω επίσης να σας συγχαρώ. Ευχαριστώ την κυρία Φούφα με την οποία ήμουν τόσο καιρό σε επαφή. Είμαστε σε επαφή μερικούς μήνες, για να οργανώσουμε τη σημερινή εκδήλωση και βέβαια, συγχαρητήρια σε όλους σας, σε όλους τους ιθύνοντες, όλους όσους συνέβαλαν στην δημιουργία αυτού, που το λέτε «Ανοιχτό Πανεπιστήμιο». Νομίζω, είναι η κατάλληλη ονομασία, αν σκεφτεί κανείς ότι, έχετε αυτή τη συχνότητα και την ποικιλία επιστημονικών ομιλιών, εισηγήσεων, σε θέματα ενδιαφέροντα, και βλέπω πως και η προσέλευση είναι κάτι που ικανοποιεί τους απαιτητικούς οργανωτές, και δίνει μία ικανοποίηση γενικώς, σε όσους παίρνουν μία τέτοια πρωτοβουλία. Για τα σημερινά γεγονότα, για τα οποία, πολύ σωστά, ο κύριος Δήμαρχος αναφέρθηκε, πραγματικά είναι θλιβερά. Εγώ, μόνο μία απλή δήλωση θέλω να κάνω. Είναι πολύ θλιβερό, είναι τραγικό, είναι οδυνηρό, να χάνεται μία ζωή ενός αναπτυσσόμενου ανθρώπου. Χρησιμοποίησα τον όρο πριν, ενός παιδιού, ενός εφήβου. Όποιες και αν είναι οι συνθήκες, υπό τις οποίες έχασε την ζωή του. Είναι τραγικό, κι απλώς ας ευχηθούμε όλοι, κι εμείς που δουλεύουμε σε αυτά τα θέματα, να μην ξανασυμβεί ποτέ. Το θέμα το βλέπετε, στη διαφάνεια: «το δύσκολο παιδί: αίτια και επιπτώσεις για το ίδιο και για τους γονείς του». Είναι ένα δύσκολο θέμα, και δεν το λέω αυτό για να προκαταλάβω τυχόν εντυπώσεις σας, αλλά είναι πράγματι δύσκολο, διότι δεν έχουμε ακόμα μία ξεκάθαρη εικόνα, όσον αφορά θέματα που συνδέονται με την δύσκολη ιδιοσυγκρασία του παιδιού. Το διάλεξα όμως, γιατί με ενδιαφέρει άμεσα, όπως ανέφερα πριν. Τα τελευταία χρόνια, ασχολούμαστε με την ομάδα μου, στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, με το θέμα της ιδιοσυγκρασίας και της προσωπικότητας, παιδιών και εφήβων, και βέβαια, ο δεύτερος, ο πιο ουσιώδης λόγος, που διάλεξα αυτό το θέμα, αφορά στο πόσο σημαντικό είναι, σε ότι αφορά στην ανάπτυξη των παιδιών. Είναι ένα θέμα, που αφορά άμεσα την οικογένεια, και σπεύδω να σας πω, 33

όχι μόνο την Ελληνική οικογένεια, καθότι η παρουσία ενός δύσκολου παιδιού σε μία οικογένεια, δημιουργεί προβλήματα και στους γονείς και στο ίδιο το παιδί. Από την πλευρά του παιδιού δημιουργεί αρνητικά συναισθήματα, φόβο, θυμό, εκρήξεις οργής. Και από την πλευρά των γονέων, δημιουργεί επίσης πολλά αρνητικά συναισθήματα, σύγχυση, θυμό, απογοήτευση και ενοχές. Να αρχίσουμε από τα βασικά. Να δούμε πρώτα απ’ όλα τι είναι δύσκολο παιδί. Ο ορισμός του δύσκολου παιδιού, είναι βέβαια ένας επιστημονικός ορισμός, απορρέει δηλαδή, από τις σχετικές έρευνες, αλλά έχει και στοιχεία τα οποία άπτονται της καθημερινής μας ζωής. Είναι ένα παιδί, που ζει σε μία οικογένεια, και έχει ορισμένα χαρακτηριστικά. Μήπως θα θέλατε, να μου πει κάποιος, τι κατά την γνώμη σας είναι ένα δύσκολο παιδί. Τώρα σας φέρομαι σαν να είστε φοιτητές, αλλά νομίζω είστε φοιτητές, γιατί μιλάμε για «Ανοιχτό Πανεπιστήμιο». Τι, κατά την γνώμη σας, είναι αυτό που κάνει ένα παιδί, να το ονομάζουμε δύσκολο; Θα είχε ενδιαφέρον μία δύο ή και δέκα γνώμες. Παρακαλώ.

-Ισχυρίζεται πάντα ότι τα ξέρει όλα αυτός και δεν ξέρουν τίποτα οι γονείς τους. - -Εγώ θα σας δείξω δύο περιπτώσεις, τις οποίες θα σας διαβάσω, έτσι ώστε, αν μερικοί είστε πολύ κοντά ή πολύ μακριά, που δεν μπορείτε να τα διαβάσετε, να τα ακούτε. Είναι η περιγραφή, όπως βλέπετε εκεί, ενός παιδιού από την μητέρα του. Λέει η μητέρα, «τίποτε δεν ήταν εύκολο για τον Πέτρο», και θα δείτε εδώ περιγραφές, που η κυρία από το ακροατήριο, με πολλή επιτυχία εντόπισε. «Η ώρα του φαγητού, η ώρα για ύπνο, η χρήση τουαλέτας, όλα ήταν μία κόλαση. Μου έπαιρνε 1,5 ώρα, για να του δώσω λίγο γάλα από το μπιμπερό, από το μπουκάλι, και σε μία ώρα πεινούσε πάλι. Δε θυμάμαι, ούτε μία φορά στα 2 πρώτα χρόνια της ζωής του, που να μην πήγε για ύπνο με κλάματα. Τον κρατούσα στην αγκαλιά μου, τον νανούριζα, και μόλις πήγαινα, με προσοχή, να τον βάλω στο κρεβατάκι του, άρχιζε πάλι το κλάμα. Δεν του άρεσε να αλλάζει οτιδήποτε, στο καθημερινό του πρόγραμμα. Νέα προγράμματα, νέα πρόσωπα, νέοι χώροι, του έφερναν αφάνταστη αναστάτωση. Έτσι, δεν μπορούσαμε να τον παίρνουμε μαζί μας, όταν έπρεπε να πάμε κάπου». Και για να ολοκληρώσουμε έτσι την εικόνα, να δούμε και μία άλλη περίπτωση, μία δεύτερη. Μιλάμε πάλι για ένα αγόρι, πάλι περιγραφή από την μητέρα του. «Από την πρώτη μέρα, που κράτησα στα χέρια μου τον γιό μου, τον Παύλο, συνειδητοποίησα ότι, ήταν περισσότερο ζωηρός από την αδελφή του». Βλέπετε, εδώ, η σύγκριση της μητέρας με ήδη υπάρχον παιδί. «Και ότι, δεν θα ήθελε καθόλου, να είναι μόνος του, σε ένα δωμάτιο, στο κρεβατάκι του. Έκλαιγε διαρκώς. Πέρασα ατελείωτες μέρες και μήνες σκεπτόμενη, και αμφιβάλλοντας κατά πόσο τον τάιζα σωστά ή μήπως πονούσε, ή μήπως ήταν δυσαρεστημένος για κάποιο λόγο. Εν τω μεταξύ, προέκυπταν και άλλα προβλήματα. Δεν εννοούσε να κοιμηθεί, κατά την διάρκεια της ημέρας, όπως τα άλλα μωρά, και τελικά, δεν κοιμόταν κανονικά, ούτε κατά την διάρκεια της νύχτας. Και όταν προσπαθούσα να τον πλησιάσω, να τον πάρω στα χέρια μου, αυτός κραύγαζε, έκλαιγε, δάγκωνε και λοιπά. Αυτές οι συμπεριφορές του, ήταν πιο έντονες, όταν του έκανα μπάνιο ή όταν τον άλλαζα». Βλέπετε αρκετά στοιχεία, αντί ορισμού. Με άλλα λόγια, θα σας δώσω πάρα πολλά στοιχεία, για το τι πραγματικά είναι ένα δύσκολο παιδί, και επιστημονικά και πιο πρακτικά, με πολλές πληροφορίες. Έχετε εδώ ήδη, το προφίλ αυτού που λέμε στην ψυχολογία του αναπτυσσόμενου ανθρώπου, στην Εξελικτική Ψυχολογία, «δύσκολο παιδί». Όλα αυτά, που βλέπετε και που ακούτε, μπορεί να τα συνοψίσει κανείς, κάτω από τον όρο, ιδιοσυγκρασία. Ο Αγγλικός όρος είναι temperament, ταμπεραμέντο λέμε πολλές φορές και στα Ελληνικά. Ο Ελληνικός όρος είναι, ιδιοσυγκρασία. Θα πάω λίγο πίσω, λοιπόν, για να σας πω τι είναι ιδιοσυγκρασία, έτσι ώστε να δούμε σε ποια κατηγορία ιδιοσυγκρασίας, πέφτει αυτό το δύσκολο παιδί. Ιδιοσυγκρασία, είναι η πλευρά της προσωπικότητας, είναι μέρος της προσωπικότητας, είναι μερικότερος ο όρος, που έχει ισχυρές βιολογικές βάσεις και δείχνει τον τρόπο με τον οποίο τα άτομα, στην συγκεκριμένη περίπτωση τα παιδιά, αντιδρούν σε ερεθίσματα του περιβάλλοντος. Αυτές οι αντιδράσεις μπορεί να είναι, και είναι στην πραγματικότητα, στο επίπεδο του συναισθήματος. Δηλαδή, είναι συναισθηματικές αντιδράσεις. Το κλάμα, για παράδειγμα, το σκυθρωπό βλέμμα, θα σας τα πω αναλυτικότερα σε λίγο ή στο επίπεδο της εμφανούς συμπεριφοράς. Να αρνείται να κάνει κάτι ή να θέλει επιμόνως να κάνει κάτι άλλο. Συνοπτικά, θα έλεγε κανείς ότι, τα παιδιά, από την αρχή ακόμα της ζωής τους, διαφέρουν ως προς τρία βασικά χαρακτηριστικά, τα λέμε και διαστάσεις ιδιοσυγκρασίας ή προσωπικότητας. Το ένα επίπεδο είναι η ένταση του συναισθήματος. Είναι το έντονο συναίσθημα, όποιο και αν είναι το συναίσθημα, είναι έντονο. Το επίπεδο της κινητικότητας, δραστηριότητας. Κινείται πολύ το παιδί αυτό, έχει υψηλό επίπεδο δραστηριότητας και το επίπεδο της κινητικότητας, το οποίο αν θυμάμαι καλά, εντόπισε η κυρία που μίλησε πριν, το επίπεδο των διαπροσωπικών σχέσεων. Δεν έχει και καλές διαπροσωπικές σχέσεις. Θα τα 34

πούμε σε λίγο αναλυτικά. Έτσι, με βάση αυτά βλέπει κανείς, είναι παιδιά, τα οποία είναι ζωηρά, τα οποία είναι κινητικά, αλλά βλέπει και το αντίθετο. Δεν φτάσαμε ακόμη στο δύσκολο – δύσκολο παιδί. Είναι παιδιά, τα οποία είναι νωχελικά για κάποιο λόγο. Βλέπει κανείς, ήσυχα ή ανήσυχα παιδιά, βλέπει παιδιά τα οποία εκφράζουν τα συναισθήματά τους με πολύ έντονο, ζωηρό τρόπο ή αντίθετα, με ένα πολύ πιο ήπιο τρόπο. Βλέπει παιδιά, τα οποία θέλουν να είναι μόνα τους ή αντίθετα, να είναι με άλλα παιδιά. Προτιμούν το ένα ή το άλλο. Αυτές είναι οι τρεις βασικές διαστάσεις της ιδιοσυγκρασίας όπως έλεγα πριν. Με ένα πιο συστηματικό τρόπο μπορούμε να δούμε ευρήματα ερευνών, που δείχνουν ακόμη πιο πολλές διαστάσεις. Στον κατάλογο που βλέπετε τώρα, θα δείτε ορισμένες από αυτές που αναφέραμε ήδη. Το επίπεδο δραστηριότητας το είδατε. Είναι οι διαστάσεις, που προκύπτουν από έρευνες, ακόμη από την δεκαετία του ’60. Τα ονόματα που βλέπετε εκεί, για όσους ενδιαφέρονται, είναι τα ονόματα ενός ζευγαριού, του Τόμας και της Τσες, οι οποίοι πραγματικά, δούλεψαν στην ιδιοσυγκρασία, και είναι εκείνοι οι οποίοι μας έδωσαν τις περισσότερες πληροφορίες, αλλά και την ταξινόμηση των παιδιών, όσον αφορά το είδος της ιδιοσυγκρασίας τους. Θα το δείτε στην επόμενη ή μεθεπόμενη διαφάνεια. Ρυθμικότητα, τακτικότητα: Είναι αυτό που λέγαμε πριν, ότι δεν έχει καλούς ρυθμούς και δεν έχει τακτικότητα στις καθημερινές λειτουργίες. Δυσκολία στην προσαρμογή, σε νέες εμπειρίες. Επίπεδο και ένταση αντίδρασης: υψηλό επίπεδο αντίδρασης και μεγάλη ένταση αντίδρασης. Μία συναισθηματική κατάσταση η οποία είναι αρνητική. Σκυθρωπό, κατσούφικο, μη ικανοποιημένο από τα πράγματα. Εμμονή – επιμονή σε κάτι, δεν έχει ιδιαίτερη εμμονή, κάνει εύκολα διάφορα πράγματα, πάει από το ένα στο άλλο και βέβαια, το τελευταίο, διασπάται πολύ εύκολα η προσοχή του. Δεν είναι όλα αυτά τα χαρακτηριστικά, δεν ανήκουν μόνο στο δύσκολο παιδί. Υπάρχουν, για παράδειγμα, στα παιδιά που όπως λέμε, έχουν υπερκινητικότητα κοινώς, που έχουν προβλήματα στην προσοχή και στην αντίληψη, που έχουν τα δύο τελευταία, πάρα πολύ σημαντικά χαρακτηριστικά. Άλλοι ερευνητές, μας δίνουν δύο ακόμη κριτήρια, τα οποία είναι και εύκολο ξέρετε στον καθένα μας να τα εντοπίσει, καθώς βλέπει ένα παιδί και την συμπεριφορά του. Τα κριτήρια αυτά είναι, πόσο εύκολα ή δύσκολα ηρεμεί ένα παιδί. Να κάτι, που μπορείτε και μόνοι σας να το κάνετε. Να δείτε πόσο εύκολα μπορεί κανείς να ηρεμήσει ένα παιδί ή πόσο δύσκολα ανέχεται τους περιβαλλοντικούς περιορισμούς. Το περιβάλλον, καλώς ή κακώς, έχει και ορισμένους περιορισμούς. Δεν έχει μόνο θετικά και καλά πράγματα, έχει και πράγματα τα οποία μας δυσαρεστούν. Είναι οι λογικοί περιορισμοί, που θέτει το περιβάλλον. Το παιδί λοιπόν αυτό, δεν είναι εύκολο να δεχθεί, δεν δέχεται εύκολα τον περιορισμό του από το περιβάλλον. Με βάση αυτά τα χαρακτηριστικά, έχουμε αυτήν την ταξινόμηση την οποία σας έλεγα πριν. Είναι η ταξινόμηση σε εύκολο, σε δύσκολο και σε βραδυψυχικό παιδί. Εμείς θα δούμε φυσικά το δύσκολο παιδί. Να σας πω δύο λόγια, απλώς για να συγκρίνετε τα τρία είδη, ιδιοσυγκρασίας. Τι είναι το εύκολο, και τι είναι το βραδυψυχικό παιδί, και μετά να πάμε στο δύσκολο παιδί. Το εύκολο παιδί, νομίζω πως λίγο πολύ όλοι έχουμε στο νου μας τι είναι. Είναι η χαρά των γονιών του, να σας το πω έτσι. Είναι ένα παιδί ευχάριστο το ίδιο, ευχαριστημένο από την ζωή του, με κανονικούς ρυθμούς στις βιολογικές, σωματικές του λειτουργίες. Τρώει, κοιμάται, ξυπνάει, πηγαίνει αργότερα στο σχολείο, όταν πρέπει. Προσεγγίζει, με θετική διάθεση, τα πρόσωπα και τα πράγματα του περιβάλλοντος. Μπορεί να δοκιμάσει, περίπου οτιδήποτε, με σχετική ευκολία. Προσαρμόζεται εύκολα. Αναπτύσσεται γενικώς, όπως λέμε φυσιολογικά. Αναλαμβάνει κάτι, και το φέρει εις πέρας. Είναι ορισμένα, από τα χαρακτηριστικά που έχει, αυτό που λέμε εύκολο παιδί, στην ιδιοσυγκρασία του. Το βραδυψυχικό παιδί, είναι εντελώς διαφορετικό. Είναι ένα παιδί, το οποίο δεν αντιδρά καθόλου, ή δεν αντιδρά εύκολα, ή δεν αντιδρά γρήγορα, σε τίποτα. Σε οποιοδήποτε περίπου ερέθισμα ή ερεθισμό, από το περιβάλλον. Όλες του οι δραστηριότητες είναι αργές. Έχει νωθρότητα και μειωμένη κινητικότητα. Είναι σαν να προβάλει, αυτό που λέμε παθητική αντίσταση. Δύσκολο να το κινητοποιήσεις, να το βάλεις μπρος, να πάρει μπρος σε οτιδήποτε σχεδόν. Αυτές είναι οι δυο μορφές ιδιοσυγκρασίας, και πάμε στο τρίτο, το δύσκολο παιδί, που μας ενδιαφέρει. Εντελώς διαφορετικό από τις δύο παραπάνω περιπτώσεις. Πρώτα απ’ όλα, είναι ευερέθιστο. Ερεθίζεται πάρα πολύ εύκολα. Αντιδρά έντονα, ακόμη και σε ερεθίσματα, τα οποία είναι ελάχιστα ενοχλητικά για το μέσο άνθρωπο ή για το μέσο παιδί. Ιδιαίτερα μάλιστα, αντιδρά έντονα, όταν καλείται να αντιμετωπίσει μία καινούρια κατάσταση, στο περιβάλλον του. Δεν έχει τακτές ώρες, σχεδόν για τίποτα απ’ όσα πρέπει να κάνει, στη διάρκεια μιας ημέρας.

35

Μερικά ακόμη χαρακτηριστικά, από άλλες έρευνες, τα οποία επίσης επικαλύπτουν και τα προηγούμενα χαρακτηριστικά που είδαμε. Ένταση στις αντιδράσεις. Να σας πω δυο λόγια περισσότερα, για καθένα από αυτά. Είπαμε έντονη αντίδραση σε περιβαλλοντικά ερεθίσματα. Φωνάζει, κλαίει, χτυπιέται, έχει συχνά εκρήξεις θυμού, οργής. Ακόμη και όταν χαίρεται, για να μην μείνουμε μόνο στα αρνητικά συναισθήματα, το κάνει με έναν υπερβολικό τρόπο. Δυνατά γέλια, κινήσεις, χοροπηδήματα και λοιπά. Το δεύτερο χαρακτηριστικό: Απόσταση από νέα ερεθίσματα. Κρατάει απόσταση. Δεν θέλει να δοκιμάσει πράγματα καινούρια. Οι νέες εμπειρίες, είναι κάτι που δεν θέλει, αρνείται να μπει σε νέες διαδικασίες. Πάρτε ένα παράδειγμα πολύ κοινό: Είναι δύσκολο να βάλει κανείς, το παιδί αυτό στο μπάνιο, για να το πλύνει. Μιλάμε για πολύ μικρά παιδιά, τα οποία θα πρέπει να τα πλύνουμε εμείς. Το «ωραίο» είναι ότι, κάποια στιγμή το συνηθίζει, και για να δοκιμάσει περαιτέρω τα νεύρα μας, τα νεύρα των γονέων, αρνείται να βγει από το μπάνιο. Εκεί που δεν ήθελε να μπει με τίποτα. Αρνητική διάθεση, αρνητικό συναίσθημα: Γκρινιάζει, είναι σκυθρωπό, έχει σπάνια καλή διάθεση, πάντα κάτι του φταίει. Κακοκεφιά και μία γενικευμένη δυσαρέσκεια, την οποία εκφράζει με κατάλληλους μορφασμούς. Αυτά, μάλιστα, είναι τα πιο συχνά συναισθήματά του. Και τέλος, αυτό που σας έλεγα πριν ως ρυθμικότητα: Ακανόνιστο πρόγραμμα, στο φαγητό και στον ύπνο. Αυτό, δοκιμάζει πραγματικά, τις αντοχές των γονέων, πρέπει να πούμε. Δεν τρώει, δεν κοιμάται, δεν ξυπνάει όταν πρέπει. Είναι απρόβλεπτο, στο πότε θα ζητήσει, για παράδειγμα, φαγητό. Κοιμάται λίγο, ξυπνάει συχνά, ακόμα και στις κενώσεις του δεν υπάρχει πρόγραμμα. Δημιουργεί πρόβλημα, και στην εκπαίδευση της τουαλέτας. Αργούν τα παιδιά αυτά, κατά κανόνα, να μάθουν να ελέγχουν τον σφιγκτήρα, έτσι ώστε περίπου στο 3ο έτος να έχουν πετύχει αυτό το πράγμα και να μην λερώνονται. Ένα πολύ χαρακτηριστικό παράδειγμα, που πιστεύω πως θα το έχετε βρει, κυρίως οι μητέρες, θα το έχετε συναντήσει, και που δείχνει πόσο διαφέρουν το εύκολο, το δύσκολο και το βραδυψυχικό παιδί μεταξύ τους, είναι το εξής: Όταν πάτε να ταΐσετε ένα μικρό παιδί, βρέφος, το εύκολο παιδί θα πάρει την τροφή, την μασάει, την καταπίνει, και όλα μια χαρά. Το βραδυψυχικό τι κάνει; Μπορείτε να προβλέψετε; Την κρατάει στο στόμα και την ξεχνάει εκεί. Δεν ξέρω καν αν την μασάει. Αρνείται πάντως να την καταπιεί. Το δύσκολο παιδί, σας την ανταποδίδει φτύνοντας. Έχει ονομαστεί μάλιστα σε παλαιότερες εποχές, το δύσκολο παιδί, ακριβώς λόγω τέτοιων μορφών συμπεριφοράς, mother killer. «Ο φονιάς της μητέρας». Μερικές πληροφορίες, για το πόσο σημαντικό είναι αυτό το θέμα, ως προς τη συχνότητά του. Αλήθεια, πόσα παιδιά λέτε, στον πληθυσμό των παιδιών, να μπορούν να ονομαστούν δύσκολα. Πόσο συχνό είναι το δύσκολο παιδί στον πληθυσμό των παιδιών; Μιλάμε, κυρίως, πριν πάει στο σχολείο. Τι συχνότητα θα δίνατε; 15%. 30%. Μεταξύ των δύο. Καμιά άλλη; Κανένας άλλος υπολογισμός; Είναι λίγα τα παιδιά αυτά. Υπολογίζεται ότι, αυτά τα χαρακτηριστικά, τα έχει μόνο περίπου 1 στα 10 παιδιά. Γύρω στο 10%. Γύρω στο 50% είναι τα εύκολα παιδιά, γύρω στο 15% είναι τα βραδυψυχικά και το υπόλοιπο είναι κάτι που δεν μπορούμε ακριβώς να ταξινομήσουμε. Είναι, δηλαδή, παιδιά τα οποία έχουν ορισμένα χαρακτηριστικά, ίσως από κάθε ιδιοσυγκρασία. Δεν είναι, δηλαδή, καθαρές περιπτώσεις. Σας διάβασα δύο περιπτώσεις αγοριών. Δεν είναι τυχαίο. Παρόλο που οι επίσημες έρευνες δείχνουν μία σχετική ισότητα μεταξύ των δύο φύλων, ότι δηλαδή περίπου δύσκολα παιδιά έχουμε και αγόρια και κορίτσια, περίπου στην ίδια συχνότητα. Φαίνεται πως εδώ υπάρχει ένα λάθος υπολογισμού. Επειδή τα χαρακτηριστικά του δύσκολου παιδιού, είναι χαρακτηριστικά που περισσότερο περιμένουμε από το αγόρι παρά από το κορίτσι, υπάρχει η πιθανότητα και η υπόθεση, ότι όταν δούμε την ίδια μορφή συμπεριφοράς σε ένα αγόρι, δεν θα την χαρακτηρίσουμε εύκολα δύσκολη, διότι λίγο πολύ την περιμένουμε. Ενώ, την ίδια συμπεριφορά μπορεί να την χαρακτηρίσουμε δύσκολη, δύσκολη ιδιοσυγκρασία σε ένα κορίτσι, διότι δεν του πάει. Είναι η στερεοτυπική αντίληψη όπως λέμε στην ψυχολογία και υπάρχει αυτή η ισότητα περίπου. Ξέχασα να σας δείξω τα δεδομένα. Ορίστε, τα βλέπετε εκεί. Κάτω – κάτω βλέπετε ότι υπάρχουν ορισμένες πολιτισμικές διαφορές. Σε ανατολικούς πολιτισμούς,φαίνεται πως έχουμε μικρότερα ποσοστά δύσκολης ιδιοσυγκρασίας. Πάμε στην επόμενη ενότητα. Τι γίνεται με τα παιδιά αυτά; Πως εξελίσσεται ένα δύσκολο παιδί; Πρέπει να σας πω ότι, 36

τον όρο ιδιοσυγκρασία, το χρησιμοποιούμε κυρίως μέχρι τα 6 χρόνια. Μέχρι το παιδί να πάει σχολείο. Επομένως, από μία άποψη, θα πρέπει να σταματάμε από τα 6 και μετά, να μη μιλάμε για δύσκολη ιδιοσυγκρασία, και να μιλάμε για άλλα προβλήματα συμπεριφοράς, στην ανάπτυξη της προσωπικότητας του παιδιού. Αυτό δηλαδή είναι ήδη μία αλλαγή. Και είναι αλήθεια ότι, το πρώτο που παρατηρούμε, καθώς μεγαλώνουν τα παιδιά αυτά, είναι ότι έχουμε μία μείωση στα έντονα αυτά συναισθήματα, που περιέγραψα πριν. Έχουμε, δηλαδή, μείωση στην κινητικότητα, έχουμε μείωση στην ένταση, με την οποία αντιδρούν τα παιδιά αυτά. Όμως, δυστυχώς, βρίσκουμε επίσης, ότι τα παιδιά αυτά, και μετά τα 6 τους χρόνια, εξακολουθούν να έχουν πιο έντονη αντίδραση, περισσότερες εκρήξεις θυμού, περισσότερη ευερεθιστικότητα ή απλώς ερεθιστικότητα και περισσότερο αρνητική συναισθηματική διάθεση από το λεγόμενο μέσο παιδί. Από το παιδί, δηλαδή, το οποίο δεν έχει διαγνωστεί ή δεν έχει χαρακτηριστεί ως δύσκολο παιδί. Έχουμε συνέπειες στη συμπεριφορά και στο περιβάλλον του παιδιού, λόγω της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας του. Ανεξάρτητα από την αναπτυξιακή περίοδο, την οποία περνάει το παιδί, οι συνέπειες αυτής της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας, στην ανάπτυξη του παιδιού και στην προσαρμογή του, είναι και πολλές, στον αριθμό, και ποικίλες. Μία πρώτη, γενική και όχι αναγκαστικά αρνητική συνέπεια, είναι ότι, η ιδιοσυγκρασία του παιδιού, όποια και να είναι αυτή, σημειώστε το αυτό, διαμορφώνει, ως ένα βαθμό, το περιβάλλον του παιδιού. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, όταν έχει κανείς ένα παιδί στα χέρια του. Τα χαρακτηριστικά της ιδιοσυγκρασίας του παιδιού, ως ένα σημείο, διαμορφώνουν, ως ένα σημείο, το περιβάλλον του παιδιού. Σκεφτείτε το λιγάκι αυτό. Σκεφτείτε την περίπτωση ενός νωθρού παιδιού, το οποίο επιλέγει να παίζει καθιστικά. Δε διαμορφώνει ένα περιβάλλον συγκεκριμένο, ειδικό και διαφορετικό, από ένα παιδί, το οποίο θέλει να παίζει διαρκώς έξω και με άλλα παιδιά; Είναι εντελώς διαφορετική εικόνα. Ένα δραστήριο παιδί, αντίθετα με το νωχελικό και νωθρό παιδί, ή το βραδυψυχικό, αν θέλετε, θα αναζητήσει επίμονα ζωτικό χώρο, όπως λέμε, για να παίξει. Αλλάζει επίσης το περιβάλλον του. Αν μείνει ως εδώ, έχει καλώς. Μια χαρά είναι τα πράγματα. Το θέμα αυτό όμως, της διαμόρφωσης εκ μέρους των χαρακτηριστικών του παιδιού, του περιβάλλοντος. Περιβάλλοντος μέσα στο οποίο ζει, γίνεται σοβαρό, από την στιγμή που το παιδί, για διάφορους λόγους, δεν μπορεί να διαμορφώσει αυτό το περιβάλλον με τον τρόπο που υπαγορεύουν τα χαρακτηριστικά του. Κι αυτό είναι περισσότερο πιθανό να συμβεί στην περίπτωση του δύσκολου παιδιού. Μπορεί, το δύσκολο παιδί, να μειώσει τα καινούρια ερεθίσματα του περιβάλλοντος; Μάλλον είναι δύσκολο. Δεν μπορεί να τα μειώσει. Αυτά έρχονται, έτσι και αλλιώς, είναι μέσα στη ζωή. Μπορεί να κάνει, το παιδί αυτό, περίπου ότι θέλει; Όπως του υπαγορεύει, δηλαδή, η ένταση μέσα στην οποία ζει; Μάλλον δύσκολο. Έτσι, η συμπεριφορά του δύσκολου παιδιού, επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο αντιδρούν οι άλλοι. Και αυτοί οι άλλοι, είναι κατά κανόνα οι γονείς του. Η σχέση του παιδιού με τους γονείς, είναι αυτή που επηρεάζεται, καλώς ή κακώς, δυστυχώς για τους γονείς. Και, θα έλεγα ότι επηρεάζεται δραματικά, από την αρχή της ζωής, λόγω της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας του παιδιού. Ένα βρέφος, το οποίο κλαίει διαρκώς, δε θηλάζει, ούτε κοιμάται σε τακτές ώρες, ένα βρέφος, που δεν ησυχάζει, παρά τις προσπάθειες, τις οποίες φιλότιμα καταβάλει η μητέρα του, το λιγότερο που προκαλεί, είναι αυτά που βλέπετε στη διαφάνεια που προβάλλεται τώρα: Σύγχυση, δεν ξέρει κανείς τι να κάνει, τι φταίει, τι δεν πάει καλά. Αμηχανία, δεν ξέρει που να ψάξει, γιατί συμβαίνουν αυτά, και δυστυχώς, καμιά φορά, αυτή η συμπεριφορά του παιδιού, προκαλεί και ενοχές. Ο γονιός αναρωτιέται: Άραγε, μήπως φταίω εγώ; Μήπως δεν κάνω κάτι σωστά; Συνέπειες και Επιπτώσεις Προχωρούμε στην ίδια ενότητα. Δεν ξέρω, αν έχετε ακούσει, μερικοί από εσάς, που έχετε μία σχέση με την εξελικτική ψυχολογία, για την προσκόλληση. Βλέπω μερικοί λένε ναι. Πολύ χαίρομαι. Προσκόλληση, είναι το φαινόμενο, το οποίο εμφανίζεται, μεταξύ του 5ου και του 8ου μήνα, στη ζωή του παιδιού, στη βρεφική ηλικία, και που αναφέρεται, σ΄ αυτόν τον πολύ έντονο, δυνατό συναισθηματικό δεσμό, μεταξύ του παιδιού και του προσώπου, το οποίο το φροντίζει. Κατά κανόνα, όπως καταλαβαίνετε, το πρόσωπο αυτό, είναι η μητέρα. Αυτό λέμε προσκόλληση. Πώς καταλαβαίνουμε ότι ένα παιδί έχει προσκόλληση; Απομακρύνετε την μητέρα του από κοντά του, και θα δείτε αμέσως ότι διαμαρτύρεται. Ξαναφέρετέ την πίσω, χαίρεται που έρχεται η μητέρα του και ησυχάζει. Χαίρεται το παιδί, που έχει ασφαλή, όπως λέμε, προσκόλληση. Το δύσκολο παιδί, παρουσιάζει αυτό που λέμε, ανασφαλή ή αγχώδη προσκόλληση. Δυσαρεστείται, όταν απομακρύνεται η μητέρα από το περιβάλλον του, από την οπτική του γωνία. Όταν εκείνη επανέρχεται, δεν χαίρεται ακριβώς. Εξακολουθεί να γκρινιάζει, πιάνεται επάνω της, και δεν θέλει να την αφήσει να ξαναφύγει. Αυτά είναι τα χαρακτηριστικά της ανασφαλούς, της αγχώδους προσκόλλησης, η οποία δημιουργεί 37

εκνευρισμό και στα δύο μέρη. Όσο πιο πολύ εκνευρισμό δημιουργεί στο παιδί, τόσο πιο πολύ εκνευρισμό, αμηχανία και σύγχυση, δημιουργεί στη μητέρα, για το τι πραγματικά συμβαίνει, για το τι πρέπει να κάνει, οπότε βλέπετε, αμέσως – αμέσως, έχουμε έναν φαύλο κύκλο. Φαύλο κύκλο έχουμε και αργότερα. Φαίνεται, από έρευνες, ότι οι γονείς των δύσκολων παιδιών, υιοθετούν στη συμπεριφορά τους, πιο συχνά, αυτή την επικριτική στάση, που βλέπετε στο δεύτερο κομμάτι της διαφάνειας: Αποδοκιμάζουν πιο εύκολα το παιδί. Είναι πιο έτοιμοι να αποδοκιμάσουν την συμπεριφορά του, διότι, πράγματι είναι μία συμπεριφορά η οποία είναι τουλάχιστον ενοχλητική θα έλεγα. Μάλιστα, φαίνεται πως αυτή η επικριτική στάση καταλήγει και σε συχνές τιμωρίες. Και, βέβαια, οι τιμωρίες και η επικριτική στάση δεν έχουν το αποτέλεσμα, που ελπίζουμε ότι θα έχουν. Ίσα – ίσα, αυξάνουν τα χαρακτηριστικά της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας στο παιδί. Από κει και πέρα, αυξάνεται η επικριτική διάθεση και οι συχνές τιμωρίες, κι έτσι έχουμε ένα δεύτερο, ίσως πιο έντονο, φαύλο κύκλο, στη συμπεριφορά και στη σχέση μεταξύ των δύο μερών. Μάλιστα, καμιά φορά, αυτή η επικριτική στάση, και οι συχνές τιμωρίες, σε ακραίες περιπτώσεις, μπορεί να φτάσουν και σε επίπεδο κακομεταχείρισης ή και κακοποίησης. Κακοποίηση, λέμε τη βλάβη, η οποία προκαλείται κατά κανόνα, από έναν ενήλικα, προς ένα παιδί. Κι αυτή η βλάβη, μπορεί να είναι και σωματική και ψυχολογική. Στην περίπτωση της ψυχολογικής βλάβης, μιλάμε περισσότερο για κακομεταχείριση. Ξέρετε, στην κακοποίηση, τα αίτιά της έχουν να κάνουν με περιβαλλοντικές συνθήκες, μέσα στο σπίτι, με τα χαρακτηριστικά των γονέων, αλλά και με τα χαρακτηριστικά του παιδιού. Ένα παιδί δύσκολο, με δύσκολη ιδιοσυγκρασία, είναι πιο πιθανό να γίνει θύμα κακοποίησης, από ότι ένα μέσο εύκολο παιδί. Προβλήματα εμφανίζονται και στο ίδιο το παιδί, στην συμπεριφορά του. Η δύσκολη ιδιοσυγκρασία, θέτει το δύσκολο παιδί, πιο άμεσα σε κίνδυνο, να βρεθεί το ίδιο, σε δυσαρμονία με το περιβάλλον του. Το περιβάλλον, με άλλα λόγια, δεν προκαλεί άμεσα, τη δύσκολη ιδιοσυγκρασία, αλλά θέτει το δύσκολο παιδί, σε πιο άμεσο κίνδυνο δυσαρμονίας με το περιβάλλον του, απ’ ότι στην περίπτωση ενός φυσιολογικού παιδιού, πράγμα που πιθανότατα συνεπάγεται προβλήματα προσαρμογής. Ανέφερα πριν ότι, το δύσκολο παιδί, αυτό με τη δύσκολη ιδιοσυγκρασία, είναι περισσότερο ευερέθιστο. Είναι περισσότερο ευάλωτο στο στρες, στο άγχος, στην πίεση, αν θέλετε να το πούμε πιο ελληνικά. Έτσι, το παιδί αυτό, βρίσκεται σε δυσκολότερη θέση, από το μέσο παιδί, να αντεπεξέλθει, να αντιμετωπίσει περιπτώσεις στο περιβάλλον, που στην περίπτωση ενός ανθεκτικού -όπως λέμε- φυσιολογικού παιδιού, δε θα προκαλούσαν πρόβλημα. Τέτοιες περιπτώσεις, είναι αυτό που λέμε στην ψυχολογία, ανεπάρκεια γονεϊκού ρόλου, όταν ο γονιός δεν είναι σε θέση να παίξει επαρκώς το ρόλο του, σε περιπτώσεις πενίας, φτώχειας, ενός περιβάλλοντος αποστερημένου, από υλικά και πνευματικά αγαθά, και βέβαια, σε περιπτώσεις ενδοοικογενειακών συγκρούσεων, οι οποίες -καμιά φορά- μπορεί να καταλήξουν και σε πλήρη ρήξη, όπως είναι το διαζύγιο. Έχει υπολογιστεί ότι, το 70% των δύσκολων παιδιών, εμφανίζουν προβλήματα ανάπτυξης και προσαρμογής, μερικά από τα οποία βλέπετε αμέσως εδώ. Επιθετικότητα, προβλήματα με το σχολείο, προβλήματα συμπεριφοράς, διαγωγής, επίδοσης, συναισθηματικές διακυμάνσεις, πάνω κάτω, προβλήματα λόγου και ομιλίας, τα οποία βέβαια δεν είναι μόνο δικά του. Άγχος, θυμηθείτε ή σκεφτείτε, ή σημειώστε ότι, το άγχος είναι το βασικό χαρακτηριστικό, που έχουν οι νευρώσεις μας, για παράδειγμα οι φοβίες. Υπερκινητικότητα, υπερβολική δραστηριότητα, και -στην εφηβεία- προστίθεται ακόμα ένα μεγαλύτερο, και πιο εμφανές χαρακτηριστικό στην συμπεριφορά του, που είναι η καταστροφική διάθεση. Σας είπα για τα χαρακτηριστικά που έχουν τα παιδιά με δύσκολη ιδιοσυγκρασία. Μιλήσαμε, για το πώς εξελίσσεται, αυτή η δύσκολη ιδιοσυγκρασία, και μιλήσαμε και για τις συνέπειες, που έχουν τα χαρακτηριστικά αυτά, στην ανάπτυξη του παιδιού και στις σχέσεις του με το περιβάλλον. Που οφείλεται αυτό το πράγμα; Γιατί έχουμε παιδιά με δύσκολη ιδιοσυγκρασία; Τι γίνεται; Τι συμβαίνει; Ποιος φταίει; Φταίει κάποιος; Με άλλα λόγια το δύσκολο παιδί γεννιέται ή γίνεται; Φαίνεται πως η απάντηση, ακριβώς όπως είπε ο κύριος, είναι ότι περισσότερο γεννιέται παρά γίνεται. Φαίνεται ότι, έρχεται στον κόσμο, με τουλάχιστον -όπως λέμε πάλι στην ψυχολογία- μία προδιάθεση, να αναπτύξει τέτοια χαρακτηριστικά. Δεν ξέρουμε τη διαδικασία, και δεν εννοώ, με αυτό που είπα πριν, ότι το δύσκολο παιδί έχει δύσκολους γονείς. Εξάλλου, δεν είναι και εύκολο να εντοπίσει κανείς ακριβώς, αυτή τη γενετική πορεία, την πορεία της μεταβίβασης γενετικών πληροφοριών, από γενιά σε γενιά. Λέμε ότι, γεννιέται περισσότερο παρά γίνεται, κι έχουμε ορισμένες ενδείξεις για αυτό. Η πρώτη, ήδη αναφέρθηκε. Θα την επαναλάβω, λέγοντας γενικώς, ότι όσο πιο κοντά στη γέννηση εμφανίζεται μία μορφή συμπεριφοράς, τόσο πιο πιθανό είναι ότι, οφείλεται σε βιολογικούς, γενετικούς παράγοντες, και όχι στο 38

περιβάλλον. Είναι μία λογική απάντηση, αλλά όπως καταλαβαίνετε, αυτή δεν φτάνει. Θυμηθείτε, βέβαια ,ότι έχουμε, από τη γέννηση ακόμα, μορφές συμπεριφοράς, δύσκολης ιδιοσυγκρασίας. Το κλάμα, το άτακτο πρόγραμμα στο θηλασμό, στον ύπνο, στις κενώσεις και λοιπά, είναι πάρα – πάρα πολύ νωρίς στη ζωή. Η δεύτερη ένδειξη, ότι είναι περισσότερο θέμα γενετικό, προέρχεται από τις έρευνες, που εξετάζουν την ομοιότητα των ιδανικών διδύμων. Οι δίδυμοι είναι δύο ειδών. Είναι οι ιδανικοί, αυτοί οι οποίο μοιράζονται απολύτως όλα τα χαρακτηριστικά, στη συμπεριφορά τους, κι είναι και οι απλοί λεγόμενοι δίδυμοι, οι οποίοι προέρχονται από δύο διαφορετικά ωάρια, άρα περίπου μοιάζουν όσο και δύο κοινά αδέλφια. Απλώς γεννιούνται, μεγαλώνουν και γεννιούνται την ίδια στιγμή. Βλέπουμε, λοιπόν, στις έρευνες αυτές, ότι οι ιδανικοί δίδυμοι, μοιάζουν στο επίπεδο δραστηριότητας, στην κοινωνικότητα, στη δυσαρέσκεια για περιορισμούς, στην ένταση της αντίδρασης και στη διάρκεια προσοχής. Χαρακτηριστικά και διαστάσεις, που τις βρίσκουμε ακριβώς, στη δύσκολή ιδιοσυγκρασία των παιδιών. Αυτό αποτελεί, επίσης, μία ένδειξη. Επίσης, ενδείξεις έχουμε, και από καθαρά βιολογικές λειτουργίες. Φαίνεται πως τα δύσκολα παιδιά, έχουν διαφορές με τα άλλα παιδιά, κυρίως με τα εύκολα παιδιά, με αυτά που είναι εύκολης ιδιοσυγκρασίας, στους καρδιακούς παλμούς, και σε ειδικές ορμόνες. Έχω σημειώσει εδώ ότι, για παράδειγμα, η κορτιζόνη φαίνεται πως εκκρίνεται, σε μεγαλύτερες ποσότητες, στα παιδιά αυτά. Είναι η ορμόνη, η οποία συνδέεται με το στρες, και με διαφορές στην αρτηριακή πίεση. Όλα αυτά, λοιπόν, δείχνουν ότι η δύσκολη ιδιοσυγκρασία έχει μία μάλλον σαφή γενετική βάση. Ξέρετε, αυτό είναι ανακούφιση για όλους, κι είναι ανακούφιση πρώτα απ’ όλα για τους γονείς. Αν σκεφτείτε μάλιστα, δεν ξέρω πόσοι από εσάς είστε στην ηλικία μου, αν σκεφτείτε ότι, στη δεκαετία του ’60 και του ’70 η τάση ήταν να τα βάζουμε όλα πάνω στα χέρια και στους ώμους των γονέων. Εκείνοι ήταν υπεύθυνοι για όλα. Δεν είναι τυχαίο ότι, τότε βγήκαν τα περισσότερα βιβλία, με τον τίτλο στα Αγγλικά, ¨HOW TO¨, «ΠΩΣ ΝΑ». Πώς να κάνεις τούτο, πώς να κάνεις το άλλο, πώς να κάνει το παιδί σου έξυπνο. Η τάση τότε ήταν, πως οι γονείς μπορούν να κάνουν τα πάντα. Βέβαια, δεν ήταν και ότι πιο σωστό μπορούσε να πει κανείς. Είναι, λοιπόν, μία ανακούφιση, να βλέπει κανείς ότι, τουλάχιστο στην περίπτωση αυτή, της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας, να φαίνεται πως δεν φταίνε αυτοί οι ευλογημένοι γονείς. Από το άλλο μέρος όμως, θα ήταν αντιεπιστημονικό και παράλογο, να ισχυριστεί κανείς ότι, το περιβάλλον, εμείς, το σπίτι, η οικογένεια, μπορεί να βγει απολύτως έξω, κι ότι, δηλαδή, δεν έχει καμία σχέση με την δύσκολη ιδιοσυγκρασία. Έχει μία σχέση, και μάλιστα αρκετά δυνατή. Απ’ ότι είπαμε, ως τώρα, νομίζω πως προκύπτει, τουλάχιστον έμμεσα, πως τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, είναι εκείνα, τα οποία θα «αποφασίσουν», πότε και με ποια ένταση, θα εμφανιστεί η δύσκολη ιδιοσυγκρασία σε ένα παιδί. Το περιβάλλον λέω, δεν ευθύνεται άμεσα για την εμφάνιση της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας, αλλά πιθανότατα συμβάλει, στο πότε και με ποια ένταση, αυτή θα εκδηλωθεί. Υπάρχει μία θεωρία στην ψυχολογία. Η θεωρία, την βλέπετε εκεί, ¨Goodness of fιt¨. Αναφέρεται στο πόσο καλά ταιριάζουν, στο πόσο αντίστοιχα είναι, τα χαρακτηριστικά του παιδιού και τα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος, μέσα στο οποίο ζει το παιδί. Αναφέρεται, δηλαδή, στην αντιστοιχία, στο ταίριασμα, ανάμεσα στην ιδιοσυγκρασία του παιδιού, στην περίπτωσή μας του δύσκολου παιδιού, και στα χαρακτηριστικά του περιβάλλοντος. Όταν υπάρχει δυσαρμονία, όταν υπάρχει αναντιστοιχία, όχι καλό ταίριασμα, όχι ¨Goodness of fιt¨ που βλέπετε εκεί πάνω. Όταν υπάρχει αυτό λοιπόν, τότε έχουμε πρόβλημα. Τότε, δε λέω ότι φταίει ο ένας ή ο άλλος, το ένα μέρος ή το άλλο, τότε υπάρχει πρόβλημα. Πάρτε την περίπτωση ενός κινητικού, ενός δραστήριου παιδιού. Ενός παιδιού, το οποίο είναι περίεργο, και θέλει να κινείται και να μαθαίνει. Να κινείται στον χώρο του. Το παιδί αυτό, αν ζει σε ένα περιβάλλον, που επιτρέπει αυτού του είδους τον πειραματισμό, την κινητικότητα αν θέλετε, δεν έχει κανένα πρόβλημα. Το ίδιο παιδί, με την ίδια δραστηριότητα και περιέργεια, αν είναι σε ένα περιβάλλον, το οποίο δεν επιτρέπει ή δεν θέλει ή δεν μπορεί να προσφέρει τη δυνατότητα κινητικότητας, έχει πρόβλημα. Αυτό ακριβώς, με πολύ απλά λόγια, λέει η θεωρία του ταιριάσματος, της αντιστοιχίας, μεταξύ των χαρακτηριστικών του παιδιού και χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος. Έτσι, γονείς που είναι ελάχιστα ευαίσθητοι στις ανάγκες του παιδιού, και όχι μόνο του δύσκολου παιδιού, γονείς οι οποίοι είναι υπερβολικά τιμωριτικοί, γονείς οι οποίοι είναι αυστηροί, αυταρχικοί, που παρεμβαίνουν υπερβολικά στους ρυθμούς με τους οποίους ζει το παιδί, αυτοί πράγματι, μεγαλώνουν την πιθανότητα, τα παιδιά τους, να αναπτύξουν πλήρως τα δύσκολα χαρακτηριστικά, τα οποία είχαν εν δυνάμει, με την μορφή ίσως προδιάθεσης. Πάντως, πέρα από το τι κάνουν ή δεν κάνουν οι γονείς για τα παιδιά, υπάρχουν ορισμένα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά, τα οποία με πολύ μεγάλη πιθανότητα, θα οδηγήσουν αργά ή γρήγορα στην εμφάνιση της δύσκολης ιδιοσυγκρασίας. Το ένα το χαρακτηριστικό το βλέπετε επάνω. Είναι αυτό που λέμε περιβαλλοντικό χάος. Το περιβάλλον, στο οποίο ζουν πολλοί άνθρωποι, και στο οποίο δεν υπάρχει κανένα πρόγραμ39

μα. Μπορεί κανείς, να κάνει οτιδήποτε, ότι και αν θέλει, σε αυτό το περιβαλλοντικό χάος, με κυριότερα χαρακτηριστικά, την απουσία οργάνωσης στη δραστηριότητα, και τις συγκρούσεις, στις οποίες αναφέρθηκα πριν, τις ενδοοικογενειακές συγκρούσεις. Είπαμε τον ορισμό, τα χαρακτηριστικά, τις συνέπειες, την εξέλιξη, τα αίτια. Ήρθε η ώρα, να δούμε την αντιμετώπιση. Τι πρέπει να κάνουμε. Αν πιστέψουμε ότι, που είναι και πολύ πιθανό όπως είπα πριν, ότι η δύσκολη ιδιοσυγκρασία, προέρχεται κυρίως από γενετικά αίτια, τότε μάλλον θα καταθέσουμε τα όπλα, και θα πούμε ότι δεν γίνεται τίποτα. Αυτό είναι σωστό, μόνο στην περίπτωση που στόχος είναι να αλλάξουμε εντελώς το παιδί. Ένα δύσκολο παιδί, να το κάνουμε εύκολο. Είναι ένας στόχος, όπως καταλαβαίνετε, μη ρεαλιστικός. Ένα δύσκολο παιδί, δε θα γίνει εύκολο παιδί, ή τουλάχιστο δεν θα γίνει εύκολα, ένα εύκολο παιδί. Η παρέμβαση, στο περιβάλλον του δύσκολου παιδιού, όπως βλέπετε στη διαφάνεια, δεν έχει στόχο να εξαλείψει το πρόβλημα, αλλά να μετριάσει τα ακραία στοιχεία στην εκδήλωση της συμπεριφοράς του, και να διευκολύνει την εν γένει προσαρμογή του. Πιστεύω πως, υπάρχουν πράγματα, που μπορεί να κάνει κανείς, όταν έχει ένα δύσκολο παιδί, και όχι μόνο όταν έχει ένα δύσκολο παιδί, με τις ακραίες αυτές μορφές συμπεριφοράς, αλλά όταν έχει ένα παιδί, το οποίο ευκαιριακά, σε ορισμένες περιπτώσεις, για ορισμένα θέματα, εμφανίζει αυτή τη δυσκολία στην προσαρμογή του. Μην θεωρήσετε, βέβαια, ότι υπάρχουν συνταγές. Υπάρχουν ορισμένα πράγματα, τα οποία μπορούμε να κάνουμε, και τα οποία, μπορούμε νομίζω, όλοι οι γονείς να κάνουμε. Βασικότατο πράγμα, ίσως «το άλφα και το ωμέγα», είναι η αποδοχή της κατάστασης. Αυτό, βέβαια, δε σημαίνει μοιρολατρία. Δε σημαίνει ότι, έτσι είναι, τελείωσε, δεν κάνουμε τίποτε. Εννοώ ουσιαστικά, την αποδοχή του παιδιού, με τα χαρακτηριστικά που έχει. Παραδοχή, ότι έτσι είναι, κι από κει και πέρα, να δω, τι μπορώ να κάνω εγώ, για το παιδί. Δεύτερο πράγμα: Θέλουμε μία συναισθηματική απεμπλοκή, και όχι αισθήματα ενοχής. Ήδη, έδειξα νομίζω ότι, η δύσκολη ιδιοσυγκρασία και η δύσκολη συμπεριφορά, δεν οφείλεται ακριβώς ή άμεσα ή ευθέως σε εμάς. Άρα, δεν θα πρέπει να έχουμε αισθήματα ενοχής. Αυτό ισχύει περίπου, για όλες τις μορφές συμπεριφοράς στο παιδί. Ο ένοχος γονιός, δεν μπορεί, με τίποτα, να είναι ένας καλός γονιός. Ένα τρίτο πράγμα, το οποίο είναι απόρροια κυρίως του πρώτου, της αποδοχής της κατάστασης, είναι ότι, θα πρέπει να δημιουργήσουμε, ένα συναισθηματικά θερμό κλίμα, επαναλαμβάνω, όχι μόνο για το δύσκολο παιδί. Είναι ένα χαρακτηριστικό του περιβάλλοντος, το οποίο μπορούμε να έχουμε πάντα. Αφού όλοι αγαπάμε τα παιδιά, γιατί να μην το δείχνουμε κιόλας; Γιατί, να μη δημιουργούμε μία ατμόσφαιρα, στην οποία το παιδί, να νοιώθει ότι είναι αποδεκτό, όπως είναι, κι ότι ικανοποιούνται οι ανάγκες του; Βιολογικές, υλικές, συναισθηματικές, ψυχολογικές, νοητικές. Είναι κάτι που, ακόμη και οι έφηβοι, σε έρευνές μας, βρίσκουμε ότι το θέτουν παρά πολύ ψηλά, στην αξιολογική τους κλίμακα. Όταν τους λες, να περιγράψουν το κλίμα της οικογένειας, όσοι από αυτούς το περιγράφουν ως υποστηρικτικό ή θερμό, είναι αυτοί οι οποίοι έχουν τα λιγότερα προβλήματα, είναι αυτοί οι οποίοι έχουν τις καλύτερες σχέσεις με τους γονείς, είναι αυτοί οι οποίοι, περίπου αναγνωρίζουν στους γονείς τους, το δικαίωμα να τους επιβάλουν και περιορισμούς. Να, κάτι που μας συμφέρει, κι όλοι μας θέλουμε να έχουμε αυτό το δικαίωμα. Αυτά τα τρία πράγματα, είναι θα λέγαμε μια περισσότερο παθητική αντιμετώπιση. Πάμε, σε πιο ενεργητική αντιμετώπιση του πράγματος. Το περιβάλλον μας, έχει καινούρια ερεθίσματα, το είπα και πριν. Έτσι και αλλιώς, πρέπει να γίνουν ορισμένα πράγματα. Το παιδί, πρέπει κάποτε να κάνει μπάνιο, κι όταν είναι μικρό, του κάνουμε εμείς το μπάνιο του. Πρέπει να ξυπνήσει, σε μία συγκεκριμένη ώρα, ιδιαίτερα όταν πάει στο σχολείο. Πρέπει να έρθει μαζί μας, σε μία επίσκεψη. Πρέπει να ντυθεί βαριά, μία δύσκολη, κρύα μέρα του χειμώνα. Είναι πράγματα, τα οποία πρέπει να κάνει, έτσι και αλλιώς. Είναι καινούρια ερεθίσματα, για το παιδί με δύσκολη ιδιοσυγκρασία, και θυμηθείτε ότι, αυτό είναι ένα από τα βασικά του προβλήματα. Δεν μπορεί να τα πλησιάσει εύκολα. Θα πρέπει, αυτή ή έκθεση στα καινούρια ερεθίσματα, να γίνεται με τρόπο βαθμιαίο. Η κρίσιμη λέξη εδώ, είναι βαθμιαίος. Όταν θέτουμε κανόνες, αυτοί θα πρέπει να είναι λογικοί. Βάζουμε περιορισμούς; Πρέπει να είναι λογικοί. Να αποφεύγουμε την επικριτική στάση, που έλεγα πριν. Είναι πολύ εύκολο, για όλους μας, να λέμε: «βρε παιδί μου, πως το έκανες έτσι»; Ή «ακόμα δεν τελείωσες; Μα είναι δυνατόν;» Είναι κάτι που πρέπει να αποφεύγουμε. Θα πρέπει να σεβόμαστε τους ρυθμούς του παιδιού. Ένα σκαλί πριν το τέλος, χαρακτηριστικά που πρέπει να έχει η δική μας συμπεριφορά. Α)Υπομονή: Εύκολο να το λέει κανείς, δύσκολο να το εφαρμόσει στην πράξη. Απλώς σημειώστε, θυμηθείτε ότι, το δύσκολο παιδί, τελικά θα κάνει αυτό που του ζητάμε. Θα το κάνει κάποια στιγμή. Γι’ αυτό, ας το διευκολύνουμε, όχι με επικριτική και επιθετική διάθεση, να το κάνει πιο γρήγορα. Β) Σταθερότητα: Όταν ζητάμε κάτι, θα πρέπει να το ζητάμε, με ψύχραιμο, με σταθε40

ρό τρόπο, και με συνέπεια. Αυτό που ζητάμε, θα πρέπει να είναι συνεπές με το ιστορικό των μεταξύ μας σχέσεων. Ξέρουμε πολύ καλά το παιδί, μας ξέρει και εκείνο. Άρα, δεν πρέπει να ζητάμε πράγματα, που δεν είναι ρεαλιστικά. Θα πρέπει, αυτά που ζητάμε από το παιδί, να είναι συνεπή, να είναι σύστοιχα με αυτό που έχουν προηγηθεί ως τότε. Σε ένα πάρα πολύ δύσκολο παιδί, θα πρέπει να του δώσουμε περισσότερο χρόνο. Σε ένα λιγότερο δύσκολο παιδί, λίγο λιγότερο και ούτω καθεξής. Και, τελικώς, θα προσπαθήσουμε να εφαρμόσουμε το μοντέλο, αυτό το περίφημο πρότυπο του ¨goodness of fιt¨. Το μοντέλο του ταιριάσματος, μεταξύ χαρακτηριστικών του περιβάλλοντος, και χαρακτηριστικών του παιδιού. Τα χαρακτηριστικά του δύσκολου παιδιού, δύσκολα θα αλλάξουν. Άρα, καλούμαστε εμείς, το περιβάλλον, οι γονείς, όχι να αλλάξουμε τη δική μας συμπεριφορά, αλλά να την προσαρμόσουμε στην συμπεριφορά και στα χαρακτηριστικά του παιδιού, έτσι ώστε να μην προκαλούμε την έντονη αναντιστοιχία, τη δυσαρμονία μεταξύ των δύο μερών, ημών και του παιδιού. Θα σας δώσω δύο παραδείγματα, που δείχνουνε ακριβώς αυτό το πράγμα. Σε έρευνες που έχουν κάνει, στο Πουέρτο Ρίκο, βρίσκουν ότι τα δύσκολα παιδιά, δεν έχουν ιδιαίτερα προβλήματα στην ανάπτυξή τους αργότερα, διότι ζουν σε ένα περιβάλλον, το οποίο για κάποιο λόγο, δεν ενοχλείται ή δεν δείχνει να ενοχλείται από τη δύσκολη συμπεριφορά. Με άλλα λόγια, φαίνεται να υπάρχει μία ισορροπία μεταξύ της αποδοχής των χαρακτηριστικών, μάλλον του περιβάλλοντος των γονέων, και των χαρακτηριστικών του δύσκολου παιδιού. Και ένα παράδειγμα από την καθημερινή μας ζωή: Πόσες φορές, καλομαθημένοι καθώς ήμαστε, από τα εύκολα παιδιά, τα χαδιάρικα, αυτά που τους αρέσει να είναι κοντά μας, να τα παίρνουμε στην αγκαλιά μας, πόσες φορές δεν κάνουμε το λάθος να μουτρώνουμε, ή να θυμώνουμε κιόλας, όταν ένα παιδί δεν θέλει να έρθει στην αγκαλιά μας, εκείνη την στιγμή. Ας του δώσουμε χώρο, ας σεβαστούμε το ρυθμό του, ας τ΄ αφήσουμε για μία άλλη φορά. Έλεγα ότι, η ιδιοσυγκρασία έχει περισσότερο γενετικά, παρά περιβαλλοντικά αίτια. Ωστόσο, περίπου από την αρχή της ομιλίας, λέω τι μπορούμε και τι πρέπει να κάνουμε ως γονείς. Ίσως ζητάμε πολλά από τους γονείς. Αλλά, ας σκεφτούμε ότι, αυτή είναι η «μοίρα» των γονιών. Να προσαρμόζονται, να δημιουργούν και να διαμορφώνουν, τις καταλληλότερες συνθήκες για την ανάπτυξη των παιδιών τους. Στο κάτω – κάτω, ας θυμόμαστε όλοι, ότι οι γονείς, διαμορφώνουν την παιδική προσωπικότητα και συμπεριφορά, και τελικώς, διαμορφώνουν την ανθρώπινη συμπεριφορά και προσωπικότητα. Σας ευχαριστώ, για την προσοχή σας!

41

«ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ» ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΚΑΛΛΙΕΡΗΣ, ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΤΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΑΙ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ, ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΚΑΙ ΕΠΙΤΙΜΟΣ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΤΟΥ ΔΗΜΟΥ ΑΣΠΡΟΠΥΡΓΟΥ. Όλοι οι άνθρωποι δεν ενδιαφέρονται, όπως είναι ευνόητον, στον ίδιο βαθμό για την πολιτική ζωή. Το ενδιαφέρον τους ιεραρχείται ανάμεσα στους αδιάφορους για τα πολιτικά πράγματα, τους απολίτικους και τους πολιτικοποιημένους με διαμορφωμένη πολιτική συνείδηση και ενεργό συμμετοχή στα κοινά και τη δημόσια ζωή. Η ιδεολογία, οι πολιτικές πεποιθήσεις, τα πολιτικά φρονήματα ποικίλλουν. Με ευκολία μπορούν να απαντήσουν γιατί υποστηρίζουν συγκεκριμένη πολιτική παράταξη αλλά η εξήγηση δεν θα εκφράζει πάντα το σύνολο των αιτίων. Ο προβληματισμός με τις ακόλουθες σκέψεις και η αναζήτηση εξηγήσεων θα οδηγήσουν τη διερεύνηση σε βάθος. ― Πώς δημιουργήθηκε το πολιτικό φρόνημα ― Ποιά είναι η πολιτική μου παιδεία ― Υπάρχουν γεγονότα που μου προκάλεσαν προκαταλήψεις, αντιδράσεις, εκτιμήσεις, που συνέβαλαν στη διαμόρφωση των πολιτικών μου πεποιθήσεων ― Επηρεάστηκα από την οικογένεια, το σχολείο, από συγκεκριμένα άτομα ή από κάποιο κοινωνικό περιβάλλον. ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Η Κοινωνικοποίηση και η διπλή της σημασία. Η Οικονομική Κοινωνικοποίηση: Σημαίνει μετατροπή των μέσων παραγωγής και των φυσικών πόρων από αγαθά ατομικής ιδιοκτησίας σε αγαθά του κοινωνικού συνόλου. Προϋποθέτει αναπροσαρμογή των παραγωγικών σχέσεων για να προσαρμοσθούν στην κοινωνικοποιημένη παραγωγή. Διαφέρει από την Κρατικοποίηση ή Εθνικοποίηση. Η κρατικοποίηση π.χ. μιας τράπεζας δεν αλλάζει σε τίποτα το υφιστάμενο οικονομικό σύστημα. Με την οικονομική κοινωνικοποίηση αλλάζει εκ βάθρων όλο το οικονομικό σύστημα. Ίσχυσε μόνο στα καθεστώτα του υπαρκτού σοσιαλισμού. Η Κοινωνική Κοινωνικοποίηση: Είναι η διαδικασία με την οποία ένα άτομο εντάσσεται και προσαρμόζεται στο κοινωνικό σύνολο του οποίου γίνεται συνειδητό και ενεργό μέλος. Όλοι μας έχουμε περάσει από αυτή τη διαδικασία. Όλοι μας γεννηθήκαμε και δεν μείναμε απομονωμένοι αλλά ζήσαμε μέσα σε ένα κοινωνικό σύνολο. Ας φανταστεί κανείς κάποιον που μεγάλωσε αγροίκος, χωρίς γλώσσα και επικοινωνία. Όσες έμφυτες ικανότητες κι αν είχε δεν μπόρεσαν να αξιοποιηθούν. Στο κοινωνικό περιβάλλον, αυτή η διαδικασία εξανθρωπισμού, ονομάζεται κοινωνικοποίηση και είναι αμφίδρομη. 1) Το άτομο αναπτύσσει τρόπους δράσης και απαντά σε όσα το κοινωνικό περιβάλλον, η κοινωνία κατευθύνει προς αυτό.

42

2) Από την κοινωνία εκπορεύονται τρόποι δράσης προς το άτομο για να το εντάξει και το ενσωματώσει στους κόλπους της και να του μεταβιβάσει την κοινωνική της κληρονομιά. Πώς συντελείτε η αμφίδρομη διαδικασία ιδιαίτερα στην παιδική ηλικία; Από τις θεωρίες ξεχωρίζουν: ― Η ψυχαναλυτική θεωρία του Φρόυντ ― Η θεωρία του κοινωνικού εαυτού των Κούλεϋ και Μηντ Οι δύο αυτές θεωρίες δεν συμφωνούν σχετικά με την αρχή της ατομικής υπόστασης. Εντελώς απλοϊκά και όχι απόλυτα θα μπορούσε κανείς να διακρίνει ότι ο Φρόυντ τονίζει ιδιαίτερα τι συνοδεύει το άτομο κατά τη γέννησή του. Ενώ κατά την άλλη θεωρία τονίζονται οι επιδράσεις μετά τη γέννηση. Όμως συμφωνούν στη δημιουργία της συνείδησης και της ταυτότητας του ατόμου με τη συμβολή της κοινωνίας. Δομή και λειτουργία της κοινωνίας Από τι είναι φτιαγμένη η κοινωνία; Τι διαπιστώνει το άτομο όταν την ερευνά; Πρώτα ερευνά τον πολιτισμό. Δεν υπάρχει ένας ενιαίος, γενικά παραδεκτός, ορισμός του πολιτισμού. Διαφέρει η προσέγγιση του πολιτισμικού φαινομένου από τις κοινωνικές επιστήμες. Παρεμφερές είναι το αντικείμενο της κοινωνικής (στην Αγγλία), πολιτισμικής (στις Η.Π.Α.) ανθρωπολογίας με την εθνολογία. Η εννοιολογική διάκριση μεταξύ τους αποτελεί ακανθώδες θέμα. Μελετούν τις πρωτόγονες και παραδοσιακές κοινωνίες και τα έθιμά τους καθώς και τις επιβιώσεις εθίμων και θεσμών των πρώτων κοινωνιών στις σύγχρονες. Μελετούν το ανθρώπινο γένος σε σχέση με την κατανομή, προέλευση, ταξινόμηση και τις σχέσεις των φυλών, τα φυσικά χαρακτηριστικά, τις περιβαλλοντικές σχέσεις. Οι ιστορικοί μελετούν την εξέλιξη μέσα στο χρόνο λαών, ομάδων, τομέων δραστηριότητας των ανθρώπων, αξιομνημόνευτα γεγονότα του παρελθόντος με συγκεκριμένες μεθόδους με την ανάλυση και την ερμηνεία τους. Είναι επόμενο για τους ιστορικούς να υπάρχουν πολλοί και ανεξάρτητοι πολιτισμοί. Εξαιρετικά περίπλοκο είναι και το εγχείρημα κοινωνιολογικής θεώρησης του πολιτισμού που πρέπει να ξεκαθαριστεί από στοιχεία των περιοχών της κοινωνικής ανθρωπολογίας και να οριστεί καθαρό πλέον το αντικείμενο της κοινωνιολογικής έρευνας. Η έννοια της κοινωνικής κληρονομιάς που αποδίδεται με τους όρους civilization και culture, πολιτισμός και παιδεία, δεν ερμηνεύεται με τον ίδιο τρόπο σε χώρες όπως η Αγγλία, η Γαλλία και η Γερμανία. Επίσης, η διάκριση από τον Άλφρεντ Βέμπερ σε τεχνολογικό και πνευματικό πολιτισμό δεν έγινε δεκτή. Καθοριστικό είναι και το ακόλουθο ερώτημα: Ποιοί είναι οι παράγοντες που συντελούν στη γένεση και δημιουργία του Πολιτισμού; Έχουν διατυπωθεί πολλές και ποικίλες ερμηνείες του πολιτισμικού φαινομένου που κατατάσσονται σε εκείνες που θεωρούν ότι ο πολιτισμός γίνεται αντιληπτός ως ενέργεια και έκφαση του πνεύματος και σ’ εκείνες που θεωρούν ότι είναι αδύνατο να ερμηνευτεί η πορεία της εξανθρωπίσεως του ανθρώπου χωρίς αναγωγή στον οικονομικό συντελεστή. Στην εποχή μας ο πολιτισμός παρουσιάζεται με ποικίλες όψεις. Είναι ασύνδετες μεταξύ τους. Κάθε όψη του πολιτισμού αποκτά δικό της ρυθμό και αναπτύσσει πληθώρα εξειδικευμένων στοιχείων. Λόγω της πληθωρικής και εξειδικευμένης πολιτιστικής ανάπτυξης τα άτομα υφίστανται μια αποξένωση και μια πολιτισμική αλλοτρίωση. Αποξένωση γιατί δεν είναι δυνατόν να συλλάβουμε το εύρος του πολιτισμού που έχουμε μπροστά μας. Αναγκαίο επακόλουθο της αποξένωσης, η πολιτισμική αλλοτρίωση. Αφού δεν είναι δυνατόν οι ίδιοι να κάνουμε έρευνα σε βάθος, αφομοιώνουμε τις γνώσεις που έχουμε για κάθε κλάδο πολιτισμικό έτσι όπως μας τις έχουν μεταφέρει. Στη δομή και λειτουργία της κοινωνίας εντάσσεται και η κοινωνική διαφοροποίηση. Το άτομο στην επικοινωνία του με την κοινωνία διαπιστώνει διαφορές σε όμάδες ή κατηγορίες ατόμων. Ορισμένες διαφορές έχουν κοινωνική σημασία και είναι εκείνες που ορίζουν τη θέση του ατόμου στην κοινωνία, π.χ. άνδρας, γυναίκα, εργοδότης, εργάτης, νέος, γέρος, έγγαμος, άγαμος, μέλος εθνικής ή θρησκευτικής ομάδας. Ένα άτομο μπορεί να κατέχει πολλές θέσεις: Πατέρας στην οικογένεια, εργάτης στο εργοστάσιο, ψηφοφόρος ως πολίτης του κράτους κ.λ.π. Ανάλογα με τη θέση που κατέχει έχει και μια συγκεκριμένη συμπεριφορά. Αυτή τη συμπεριφορά την ονομάζουμε κοινωνικό ρόλο. Ένα παράδειγμα θέσης και ρόλων. Έστω η θέση δάσκαλος. Στις επί μέρους σχέσεις έχει διαφορετικούς ρόλους: με τον μαθητή, τον γονιό του μαθητή, τον διευθυντή του σχολείου, τον συνάδελφο του συλλόγου των δασκάλων, τους δασκάλους του ίδιου επαγγελματικού κλάδου στο οποίο είναι μέλη, με τον εκπρόσωπο της προϊσταμένης αρχής. Τρίτο στοιχείο της δομής και λειτουργίας της κοινωνίας η Κοινωνική διαστρωμάτωση. Είναι σύστημα ανισοτήτων που θεμελιώνεται στην ιεράρχηση και την αξιολόγηση των θέσεων και των ρόλων. Ιεράρχη43

ση είναι η κατάταξη των θέσεων σε ανώτερες και κατώτερες. Αξιολόγηση είναι η κατάταξη των θέσεων σε καλύτερες ή χειρότερες ανάλογα με την αξία των κατόχων. Κοινωνική κινητικότητα είναι η μετάβαση από τη μια βαθμίδα της ιεραχίας στην άλλη και οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην απόκτηση προσόντων που παρέχει η εκπαίδευση. Δεν υπάρχουν πρότυπα ή αποκλειστικά στοιχεία για να λαμβάνονται ως κριτήρια για την κοινωνική θέση. Χρησιμοποιούνται συνήθως το επαγγελματικό γόητρο και κύρος, το είδος και το ύψος του εισοδήματος, το είδος και η περιοχή της κατοικίας, το μορφωτικό επίπεδο της οικογένειας, το πολιτιστικό επίπεδο. Ο Μαξ Βέμπερ υποστήριξε: «Η κοινωνική θέση κρίνεται από τον ιδαίτερο τρόπο ζωής και από τις αρχές της κατανάλωσης αγαθών. Η κοινωνική τάξη από τις σχέσεις της με την παραγωγή και την απόκτηση αγαθών». Ιδιαίτερη αναφορά στις κοινωνικές τάξεις δεν θα γίνει διότι η αναγκαστικά λόγω χρόνου περιληπτική διατύπωση θα αδικούσε το θέμα. Τέλος στη δομή και λειτουργία της κοινωνίας εντάσσεται και ο κοινωνικός έλεγχος. Τον διακρίνουν σε εσωτερικό και εξωτερικό. Εσωτερικός είναι ο έλεγχος όταν εμείς οι ίδιοι ελέγχουμε τους εαυτούς μας. Περιορισμοί και απαγορεύσεις που έχουν αρχίσει να διαμορφώνονται από την παιδική ηλικία μας επιβάλλονται και εκδηλώνονται ως ντροπή, τύψεις, μεταμέλεια, αποδοχή τιμωρίας. Ο εξωτερικός έλεγχος έχει δύο όψεις. 1) Αυτός που γίνεται από το περιβάλλον, από την οικογένεια, και από συγγενείς και φίλους. Υποδείξεις όταν διαπιστώνουν ότι από κάπου έχεις παρεκλίνει από το σωστό, από ήθη και έθιμα, κάτι δεν κάνεις καλά, δεν είναι σωστή η ζωή σου. 2) Ο έλεγχος από τα αρμόδια κρατικά όργανα. Ασκείται και επιβάλλεται από θεσμούς και πρόσωπα που ασκούν κατ’ επάγγελμα αυτό το έργο και δραστηριοποιούνται στην περίπτωση που η αποκλίνουσα συμπεριφορά αναφέρεται σε παράβαση νομικού κανόνα. Φορείς Κοινωνικοποίησης - Η Οικογένεια Στα πλαίσια της οικογένειας το παιδί θα διαμορφώσει αντίληψη για το τι επιτρέπεται και τι όχι. Θα αφομοιώσει τις πρώτες αξίες και τα πρότυπα συμπεριφοράς. Το παιδί αφομοιώνει στοιχεία που του μεταβιβάζει με τον ένα ή άλλο τρόπο το περιβάλλον. Σημαντικό ρόλο οι σχέσεις του πατέρα με το παιδί, τη μητέρα και τα άλλα μέλη της οικογένειας. Μεταξύ αγροτικής και αστικής οικογένειας υπήρξαν και εξακολουθούν να υπάρχουν διαφορές. Στην αγροτική όλα τα μέλη της οικογένειας ενεργούν ως ομάδα. Το μέλλον του παιδιού είναι προκαθορισμένο. Αποτελεί τη συνέχεια της κατάστασης που έχει διαδεχθεί. Απόκλιση από τον κανόνα μπορεί να παρατηρηθεί στις πολυμελής και φτωχές οικογένειες όταν τα εργατικά χέρια περισσεύουν. Τότε κάποια μέλη αναζητούν εποχιακή εργασία σε πλουσιότερες οικογένειες που προσφέρουν εποχιακή απασχόληση. Στην αστική οικογένεια παρατηρείται διαχωρισμός της ιδιωτικής ζωής της οικογένειας από την παραγωγική διαδικασία. Το άτομο αποσπάται από την οικογένεια και ενεργεί ως εξατομικευμένη μονάδα. Το μέλλον του παιδιού πρέπει να κατακτηθεί. Υπάρχουν διαφορές στην κοινωνικοποίηση μεταξύ χαμηλότερων, μεσαίων και ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων. Αυτές προσδιορίζουν σε μεγάλο βαθμό ολόκληρη την πορεία του ατόμου μέχρι την επαγγελματική του ένταξη. Η οικογενειακή καταγωγή συντηρεί την αναπαραγωγή των κοινωνικών ανισοτήτων.

Φορείς Κοινωνικοποίησης - Το Σχολείο Ο διττός χαρακτήρας του σχολείου 1) Το σχολείο μορφώνει: Μεταβιβάζει πολιτισμικά στοιχεία. Είναι φορέας αναπαραγωγής μιας δεδομένης κληρονομιάς. Διαμορφώνει ένα πρόπλασμα ιδεολογίας και αναδεικνύεται παράγοντας σταθερότητας του συστήματος.

2) Το σχολείο δημιουργεί: Καλλιεργεί την εκμάθηση συγκεκριμένων ρόλων που αντιστοιχούν σε ορισμένες θέσεις, την ικανότητα για επιτυχή ανάληψη μελλοντικών ρόλων ενηλίκων και συντελεί στην κατανομή των επαγγελματικών θέσεων. Πολύπλευρη είναι η διδασκαλία του δασκάλου. Το ίδιο πρόσωπο διδάσκει τη διδακτέα ύλη καθόλη τη διάρκεια της σχολικής χρονιάς. Στη δευτεροβάθμια και τριτοβάθμια εκπαίδευση επικρατεί η εξειδίκευση. Η έμφαση στη σχολική ζωή τις τελευταίες δεκαετίες έχει διαφοροποιειθεί. Οι σχέσεις δασκάλου και μαθητή, η ποιότητα και το κλίμα του σχολείου, οι σχέσεις των μαθητών μεταξύ των, οι σχέσεις δασκάλων και γονέων. Οι εκπαιδευτικοί συνεργάζονται με τους γονείς. Στο συναγωνισμό για τις επιδόσεις σύμφωνα με τα κριτήρια που θέτει το σχολείο. Ένα πολυσυζητημένο θέμα είναι το αν υπάρχουν ίσες ευκαιρίες στην εκπαίδευση. Η καθιέρωση της υποχρεωτικής εκπαίδευσης εν μέρει πέτυχε τον σκοπό για τον οποίο καθιερώθηκε. Η εκπαιδευτική διαφοροποίηση παραμένει σε όλες τις κοινωνίες και οι εκπαιδευτικές ευκαιρίες συνδέονται στενά με την κοινωνική στρωμάτωση. Ούτε σε χώρες που προσφερόταν περισσότερο η επιβολή της υποχρεωτικής εκπαίδευσης λόγω ειδικών πολιτικών συνθηκών ολοκληρώθηκε η 44

προσπάθεια. Η Ινδία μετά το 1917 δεν πέτυχε την κατάργηση των εκπαιδευτικών ανισοτήτων. Στη Σοβιετική Ένωση το 1958, σαράντα ένα χρόνια μετά την επανάσταση του ‘17, έρευνα των Σοβιετικών έδειξε ότι από το δεκαετές εκπαιδευτικό σύστημα αποφοίτησε το 55% των παιδιών. Στα Α.Ε.Ι. της Μόσχας το 1/3 των σπουδαστών είχε αγροτική προέλευση ενώ τα 2/3 προέρχονταν από οικογένειες διανοούμενων, μια τάξη, ένα μικρό αλλά εξελισσόμενο κοινωνικό στρώμα. Η διαπίστωση ότι τα χαμηλά κοινωνικά στρώματα δεν εκμεταλλεύονται όλες τις δυνατότητες που τους παρέχει το εκάστοτε σύστημα είναι αναμφισβήτητη. Η Καρλότα Μπρούκς ―σε Αγγλία και Η.Π.Α.― με τη θεωρία της Πολιτιστικής Στέρησης, επισημαίνει ότι το πολιτιστικά στερημένο παιδί, από φτώχεια ή έλλειψη πνευματικών πόρων από το περιβάλλον του ή τον αναλφαβητισμό ή την αδιαφορία των γονεών του, όχι μόνο δεν ωφελείται από την παροχή ίσων ευκαιριών αλλά τονίζονται περισσότερο οι υφιστάμενες ανισότητες. Ο δε Γάλλος κοινωνιολόγος Μπουρτνιέ ονομάζει «Πολιτισμικό Κεφάλαιο» την αναπαραγωγή του κυρίαρχου πολιτισμού. Το λεξιλόγιο, η σημασία της γλώσσας στην πολιτιστική ταυτότητα ενός κοινωνικού συνόλου. Ο Μπερκστάϊν αναφέρει δύο κώδικες που εξηγούν την ανεπάρκεια των παιδιών λόγω περιορισμένου λεξιλογίου. Ο περιορισμένος κώδικας: φτωχός σε λεκτικά σχήματα και πλούσιος σε χειρονομίες. Χρησιμοποιείται από μικρές ομάδες, εργατικές τάξεις, φυλετικές μειονότητες. Ο περίτεχνος κώδικας: πλούσιος σε λεκτικά σχήματα τα οποία, χρησιμοποιούνται για να εκφράσουν κάθε είδους εμπειρία, πνευματική και ψυχική. Το σχολείο χρησιμοποιεί περίτεχνους κώδικες. Η κοινωνικοποίηση των γυναικών στην εκπαίδευση, αποτελεί ένα από τα ειδικά θέματα. Μέχρι πρόσφατα υπήρχε ποιοτική και ποσοτική κυριαρχία του αρσενικού σε αναγνωστικά βιβλία ενώ το θηλυκό πρόβαλλε ως περιθωριακή φιγούρα. Τη γυναίκα διάφορες θεωρίες επιδίωξαν να θεμελιώσουν ως απόκλιση του κανόνα. Ειδικότερα η ψυχολογία στηρίχτηκε στη βιολογική διαφορά των φύλων. Υποστηρίχτηκε ότι διαφορές στη σχολική επίδοση και την κοινωνικό-οικονομική τους ανέλιξη είναι κυρίως αποτέλεσμα γενετικών διαφορών και επομένως είναι αμετάβλητες. Βιολογικές και οι διαφορές στις κοινωνικές θέσεις και ρόλους. Οι έρευνες σχετικά με τις διαφορές αγοριών και κοριτσιών συνεχίστηκαν με διαπιστώσεις όπως: τα κορίτσια έχουν μεγαλύτερη ευχέρεια στο λόγο, ενώ τα αγόρια έχουν καλύτερη αντίληψη του χώρου και μεγαλύτερες ικανότητες στα μαθηματικά. Η φεμινιστική έρευνα στράφηκε σε θέματα σχετικά με τις διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των δύο φύλλων. Στην Ελλάδα, στον τομέα της εκπαίδευσης, οι ανισότητες ευκαιριών μεταξύ των φύλων έχουν την τάση να μειώνονται. Στους 100 σπουδαστές το 1961 το ποσοστό των γυναικών ήταν 26. Το 1971 ήταν 32. Μεταξύ 1961 και 1971 ο αριθμός των αρρένων φοιτητών διπλασιάστηκε, ενώ των θηλέων τριπλασιάστηκε. Το 1979 έφτασε 38%. Το ποσοστό συνέχισε να αυξάνεται τις επόμενες δεκαετίες όχι μόνο στην εκπαίδευση αλλά και στις οικονομικές δραστηριότητες. Μεταξύ των φύλων μειώνονται οι ανισότητες ευκαιριών στις μέσες και ανώτερες βαθμίδες της επιχειρηματικής και εκπαιδευτικής ιεραρχίας. Ως προς τη συμμετοχή των γυναικών στη Βουλή αυξάνεται συνεχώς η ποσόστωση. Φορείς Κοινωνικοποίησης - Το Παιχνίδι Τη συμβολή του παιχνιδιού στην κοινωνικοποίηση τόνισαν ιδιαίτερα οι Κούλεϋ και Μηντ. Ξεχώρισαν το ατομικό από το ομαδικό. Στο ατομικό τα παιδιά μαθαίνουν το περιεχόμενο των ρόλων που θα εκπληρώσουν στο μέλλον καθώς και τους ρόλους άλλων με τους οποίους θα δημιουργήσουν κοινωνικές σχέσεδις. Το αγόρι κάνει τον πατέρα, τον γιατρό, τον στρατιώτη ή κάποιον άλλο. Το κορίτσι παίζει με τις κούκλες κάνοντας τη μητέρα. Το ομαδικό αποτελεί σύνολο οργανωμένων ρόλων. Έχει εικόνες. Στο ομαδικό ο παίκτης υποχρεώνεται κάθε στιγμή να καθορίζει τη στάση του παίρνοντας υπόψη τη στάση του καθενός και όλων μαζί των παικτών που συνθέτουν την ώρα του παιγνιδιού μια ενότητα. Μαθαίνει να συνεργάζεται, να διαπραγματεύεται, να παίρνει υπόψη τους άλλους, να χάνει και να κερδίζει. Φορείς Κοινωνικοποίησης - Οι Ομάδες Συνομηλίκων Οι ομάδες της παιδικής ηλικίας έχουν ιδιαίτερη σημασία για την κοινωνικοποίηση. Το παιδί αποπειράται με ελεύθερη επιλογή να συγκροτήσει τη δική του κοινωνία, ένα κόσμο χωρίς τον αυστηρό έλεγχο των ενηλίκων. Στις ομάδες αυτές επικρατεί η αίσθηση της ομοιότητας και της ισότητας. Απουσιάζουν ο πατέρας και ο δάσκαλος. Ωστόσο η συμπεριφορά και η στάση του παιδιού πηγάζει σε μεγάλο βαθμό από αξίες και πρότυπα συμπεριφοράς που έχει αφομοιώσει στην οικογένεια και το σχολείο. Ο τρόπος ζωής με τις διαφορές από γενιά σε γενιά έχει διαφοροποιήσει και τις σχέσεις των συνομηλίκων. Παλαιότερα οι φίλοι με τις μεταξύ τους συζητήσεις λύνανε απορίες και ερωτήματα που τους ήταν πολλές φορές αναπάντητα. Με τους μεγάλους όσο κι αν τους φωτογράφιζαν, τους αντέγραφαν τους μιμούντο, η επικοινωνία ήταν περιορισμένη. Ακό45

μα με τους γονείς η απόσταση, επιβεβλημένη, περιοριζόταν στις αναγκαίες συμβουλές. Τελευταία ο κόσμος των παιδιών αλώνεται από την εισβολή του κόσμου των μεγάλων. Οι λύσεις των ερωτημάτων έτοιμες χωρίς διάλογο πολλές φορές. Τι διάλογο να κάνουν με την τηλεόραση. Ο ελεύθερος χρόνος περιορίζεται. Ολοήμερο σχολείο και φροντιστήριο. Δεν έχουν χρόνο για να παίξουν, να τρέξουν, να ιδρώσουν, να ζήσουν την παιδική τους ηλικία. Οι σχέσεις των παιδιών με τους συνομήλικους περιορίζονται όλο και περισσότερο. Το παιδί έχει ανέσεις, έχει παιγνίδια δεν έχει παρέες. Κι αν έχει κι αυτές είναι περιορισμένες. ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟΠΟΙΗΣΗ Αφού αναφερθήκαμε περιληπτικά στην κοινωνικοποίηση και τους φορείς της καθώς και στη δομή και τη λειτουργία της κοινωνίας, επανερχόμαστε στα ερωτήματα που θέσαμε στην αρχή της ομιλίας. ― Πώς δημιουργήθηκε το πολιτικό μας φρόνημα ― Ποιά είναι η πολιτική μας παιδεία ― Συνέβαλαν στη διαμόρφωση των πολιτικών μας πεποιθήσεων τυχόν γεγονότα που μας προκάλεσαν προκαταλήψεις, αντιδράσεις, εκτιμήσεις. ― Επηρεαστήκαμε από την οικογένεια, το σχολείο, από συγκεκριμένα άτομα ή από κάποιο κοινωνικό περιβάλλον. Η ανάλυση που ακολουθεί ευελπιστούμε να μας διευκολύνει να απαντήσουμε στα πάρα πάνω ερωτήματα. Τα όσα ειπώθηκαν για την κοινωνικοποίηση θεωρήθηκαν αναγκαία για την κατανόηση σε βάθος της πολιτικής κοινωνικοποίησης. Η πρώτη είναι έννοια γένους, η δεύτερη έννοια είδους. Αν περιοριζόμασταν στα όσα θα ακολουθήσουν θα ήταν σαν να μπαίναμε σε μια σκοτεινή αίθουσα και ρίχναμε τον προβολέα στον ένα τοίχο. Με την ανάλυση που προηγήθηκε μπήκαμε στην αίθουσα και ανάψαμε τα φώτα. Και της πολιτικής κοινωνικοποίησης φορείς είναι: 1) Η οικογένεια, 2) Τα σχολεία και οι άλλοι εκπαιδευτικοί θεσμοί, 3) Οι εθελοντικές ομάδες, οι εργασιακοί χώροι καθώς και άλλες άτυπες σχέσεις, 4) Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης, 5) Κυβερνητικοί και κομματικοί θεσμοί. Ακόμα υπάρχουν και άλλοι παράγοντες όπως η γεωγραφική και κοινωνική κινητικότητα. Η πολιτική κοινωνικοποίηση δεν είναι διαδικασία που περιορίζεται στα παιδικά χρόνια. Αφορά σε ολόκληρη τη ζωή του ανρθώπου. Η Οικογένεια Η επιρροή της οικογένειας στη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης είναι φανερή. Η οικογένεια αποτελεί το πρώτο παράθυρο του παιδιού στον κόσμο και ταυτόγχρονα την πρώτη επαφή με μορφές εξουσίας. Οι σχέσεις μεταξύ εκλογικών προτιμήσεων των γονιών και των πολιτικών στάσεων των παιδιών έχουν ερευνηθεί και υπογραμμισθεί σε ειδικές μελέτες, ιδιαίτερα από το 1950 και μετά. Η πολιτική κοινωνικοποιητική αποδοτικότητα μιας οικογένειας είναι τόσο μεγαλύτερη όσο ισχυρότεροι είναι οι δεσμοί τρυφερότητας που υπάρχουν μεταξύ των μελών. Μηνύματα πολιτικού περιεχομένου που προέρχονται από ανθρώπους με τους οποίους βρίσκεται κανείς σε στενό ψυχικό σύνδεσμο έχουν μεγάλες πιθανότητες να γίνουν αποδεκτά και να μεταβληθούν σε πρακτικές κατευθύνσεις. Ορισμένα άτομα δύσκολα θυσιάζουν την οικογενειακή συνοχή και γαλήνη για να υποστηρίξουν εντελώς αντίθετες πολιτικές τοποθετήσεις. Συμβαίνει, άλλωστε, να υπάρχουν και πολιτικές διαφορές στο εσωτερικό της οικογένειας οι οποίες επιδρούν στην πολιτική κοινωνικοποίηση του νέου μέλους. Η περίοδος εκπαίδευσης όσο είναι πιο μακρόχρονη και όσο είναι μεγαλύτερη η ευφυΐα του παιδιού, τόσο μικρότερη θα είναι η επίδραση των γονέων. Ο ρόλος του πατέρα είναι κρίσιμος στην πρώιμη κοινωνικοποίηση και έχει παρατηρηθεί το μειωμένο ενδιαφέρον του παιδιού για την πολιτική στην περίπτωση απουσίας του πατέρα. Σε κατηγορίες οικογενειών με περιορισμένα κοινωνικά μέσα η απουσία του πατέρα είναι πολιτικά περισσότερο κρίσιμη παρά σε οικογένειες με υψηλή κοινωνική ευμάρεια στις οποίες το υψηλό οικονομικό και μορφωτικό επίπεδο καθιστά την απουσία του πατέρα λιγότερο αισθητή. Σε οικογένειες όπου ο πατέρας υπάρχει αλλά η κυριαρχική θέση της μητέρας είναι αναμφισβήτητη η παρουσία του πατέρα δεν συνοδεύεται από το ανάλογο κύρος, το πολιτικά αναμενόμενο, κάτι που αποτελεί διάψευση κοινωνικού ρόλου με όλες τις έμμεσες επιπτώσεις. Ρόλο παίζει ακόμα στην πολιτική κοινωνικοποίηση ο προστατευτικός ρόλος της οικογένειας, που συμβαίνει όταν η ενίσχυση του παιδιού περνάει πιο πέρα από την εφηβεία σε πολύ μεγαλύτερη ηλικία. Όταν όμως το παιδί αυξάνει την οικονομική και κοινωνική του οντότητα με προσωπική δράση και επαγγελματική, τότε είναι πιο ελεύθερο να αποδε46

σμευτεί από τον αυστηρό έλεγχο της οικογένειας. Η τελική επίδραση της οικογένειας θα εξαρτηθεί και από τη σχέση με τους άλλους φορείς κοινωνικοποίησης. Από τη συγχρονιστική δράση και άλλων εξωτερικών παραγόντων όπως από τον πολιτικό πολιτισμό που επικρατεί, τον επιτρεπτικό ή απαγορευτικό χαρακτήρα της κοινωνίας, από τη θέση που κατέχει ο ρόλος της οικογένειας ως θεσμού σε ορισμένη κοινωνία αγροτικής ή αστικής δομής. Για να ενισχύσει ή κυρίως να τροποποιήσει την οικογενειακή πολιτική κοινωνικοποίηση το κράτος επεμβαίνει και η επέμβαση εξαρτάται από τη φύση και τη δομή του πολιτικού καθεστώτος. Το σχολείο και οι άλλοι εκπαιδευτικοί θεσμοί Οι εκπαιδευτικοί θεσμοί και το εκπαιδευτικό σύστημα έχουν αξιόλογες επιπτώσεις στη διαδικασία πολιτικής κοινωνικοποίησης. Με το δάσκαλο είμαστε μπροστά στην πρώτη ατελή αλλά οπωσδήποτε πολιτική εξουσιαστική δομή. Σε τι διαφέρει ο ρόλος του δασκάλου από το ρόλο του πατέρα; Στην οικογένεια ο ρόλος του πατέρα και το πρόσωπο του πατέρα συνυπάρχουν. Στο σχολείο η ιδιότητα του δασκάλου και το πρόσωπο διαφέρουν. Γίνεται διάκριση μεταξύ θέσης και προσώπου. Ο πατέρας είναι ένα πρότυπο εξουσίας στο οποίο το πρόσωπο υπερισχύει. Στον δάσκαλο ως εξουσιαστικό πρότυπο υπερισχύει η θέση του προσώπου. Με τον δάσκαλο ο μαθητής μαθαίνει την αποπροσωποιημένη εξουσία. Οι δάσκαλοι μετέχουν στη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης με το κοινωνικό τους κύρος ιδιαίτερα στα πλαίσια της μικρής κοινότητας, με την προσωπική κοινωνικοψυχολογική δομή τους και με ορισμένη ιδεολογία που είναι κατά κανόνα εκείνη της κοινότητας στην οποία ανήκουν. Συμβάλουν δηλαδή στη συνέχιση, στην παράταση ορισμένης υφιστάμενης πολιτικής κουλτούρας. Η επίδραση του σχολικού προγράμματος. Οι πολιτικές αξίες που προβάλονται από τους εκπαιδευτικούς θεσμούς μπορεί να μην είναι το αποτέλεσμα σκόπιμης προσπάθειας πολιτικού προσηλυτισμού δεν σημαίνει όμως ότι δεν είναι πολύ σημαντικές. Στις σύγχρονες δημοκρατίες ο ρόλος του εκπαιδευτικού συστήματος στην πολιτική κοινωνικοποίηση είναι περισσότερο άτυπος και ως ένα βαθμό έμμεσος. Παρ’ όλα αυτά σε ορισμένα πολιτικά συστήματα η εκπαίδευση έπαιξε και παίζει περισσότερο, άμεσο ρόλο στην πολιτική κοινωνικοποίηση. Έμφαση στο ρόλο της πειθαρχίας, στον πατριωτισμό, στους στόχους και τα ιδανικά του κράτους. Τα μαθήματα αγωγής του πολίτη, της ιστορίας ιδιαίτερα όταν γίνονται με επιλεκτική χρήση, με πολλές εθνικιστικές και σοβινιστικές ιδέες που εντυπώνονται στην ψυχολογική δομή των παιδιών όπως συνέβη σε ορισμένες πολιτικές κοινωνίες που στο παρελθόν γνώρισαν τη φασιστική εμπειρία με συστηματική αυταρχική διαπαιδαγώγηση και αποπολιτικοποίηση.Ο κυρίαρχος ρόλος τον οποίο ασκεί η εκπαίδευση φανερώνεται και από την εμφάνιση των ριζοσπαστικών φοιτητικών κινημάτων από τα τέλη της δεκαετίας του 1960. Στο σχολείο υπάρχει και η σχολική ζωή. Γιορτές και εκδηλώσεις εθνικού, εθνικιστικού, πολιτιστικού και γενικά συμβολικού χαρακτήρα. Τρεις αρχές ενεργούν στη σχολική ζωή. Λειτουργούν ως ομάδα και αναπτύσσεται μεταξύ τους η συνεργασία. Στις εθνικές επετείους η έντονη συγκίνηση και τρίτον η ψυχαγωγία. Οι υπόλοιποι φορείς Ομάδες πίεσης. Η μελέτη των ομάδων πίεσης έχει αναπτυχθεί σε εντυπωσιακό βαθμό και έχει ενσωματωθεί πλήρως στα κύρια αντικείμενα της πολιτικής επιστήμης. Οι ομάδες πίεσης είναι κοινωνικά αθροίσματα τα οποία διαθέτουν ένα βαθμό συνοχής και κάποιους κοινούς στόχους και τα οποία επιχειρούν να ασκήσουν επιρροή στη διαδικασία λήψης πολιτικών αποφάσεων. Ο ορισμός δεν είναι πλήρης διότι διαφέρουν οι γνώμες σχετικά με το τι συμπεριλαμβάνεται στις ομάδες πίεσης και τι όχι. Πολλοί διακρίνουν τις ομάδες πίεσης σε ομάδες συμφερόντων και ομάδες γνώμης. Αναφορικά με το ρόλο του κράτους και τις σχέσεις μεταξύ κράτους και ομάδων πίεσης έχουν διατυπωθεί διαφορετικές προσεγγίσεις. Πρώτη: Ο ανταγωνισμός μεταξύ των ομάδων καθορίζει τη μορφή και τα αποτελέσματα της πολιτικής διαδικασίας, ενώ οι κρατικοί θεσμοί παίζουν έναν αρκετά ουδέτερο ρόλο. Δεύτερη: Αποδέχεται τη σημασία των οργανωμένων συμφερόντων, αλλά επιμένει ότι το κράτος δεν είναι και δεν μπορεί να είναι ουδέτερο δεδομένων των τεράστιων ανισορροπιών μεταξύ των διαφορετικών συμφερόντων. Τρίτη προσέγγιση: Η κορπορατιστική (corporation: συντεχνία, σωματείο, συνάφι, επάγγελμα # corporatism: συντεχνιακή αντίληψη). Υπογραμμίζει τη σημασία της ενσωμάτωσης των κύριων ομάδων συμφερόντων στη διαδικασία λήψης αποφάσεων. Το κράτος επωφελείται από τη συνεργασία και τις γνώσεις των κύριων κοινωνικών ομάδων και εκείνες μοιράζονται κάποιο κομμάτι της πολιτικής εξουσίας. Από την άποψη της πολιτικής κοινωνικοποίησης μπορούμε να διακρίνουμε τις ομάδες σε τρεις κατηγορίες. α) Εκείνες που σχηματίζονται με έκδηλη πολιτική πρόθεση. Περιλαμβάνονται τα πολιτικά κόμματα και διάφορες ενώσεις μελέτης κοινωνικών και πολιτικών προβλημάτων καθώς και οργανώσεις της νεολαίας. Τα κόμματα έχουν στόχο την κατάκτηση και άσκηση της εξουσίας, χαρακτηρίζονται από ένα βαθμό οργάνωσης και από κάποια στοιχεία εξω-κοινοβουλευτικής υποστήριξης.

47

β) Εκείνες που χωρίς να έχουν σκοπό έκδηλα πολιτικό επιδρούν άμεσα ή έμμεσα σ’ αυτή τη διαδικασία. Οργανωμένες ενώσεις θρησκευτικές, κοινωνικοεπαγγελματικές οργανώσεις (μεγάλα συνδικάτα και ενώσεις. Η εκκλησία και τα θρησκευτικά σωματεία είναι φορείς συντηρητικής πολιτικής κοινωνικοποίησησης. Εξαίρεση έχουν αποτελέσει οι αντιθέσεις σε αυταρχικά καθεστώτα. Ως προς τα συνδικάτα όταν αποκρύπτουν την πολιτικότητά τους, ασκούν στα μέλη τους λανθάνουσα πολιτική κοινωνικοποίηση. Όταν απαιτούν ουσιαστική μεταβολή στο συσχετισμό των πολιτικών δυνάμεων για την ικανοποίηση των διεκδικήσεών τους τότε η πολιτική κοινωνικοποίηση που προκύπτει είναι έκδηλη. Φορείς είναι και οι εργασιακοί χώροι. Πολλοί διαφοροποίησαν στους εργασιακούς χώρους τις αντιλήψεις τους και άλλαξαν πολιτικές πεποιθήσεις. γ) Εκείνες που έχουν σκοπό φανερά απολίτικο εμπλέκονται στη διαδικασία της πολιτικής κοινωνικοποίησης κατά τρόπο περιστασιακό. Π.χ. αθλητικοί σύλλογοι. Η εισαγωγή στο αθλητικό πνεύμα αποτελεί λανθάνουσα πολιτική κοινωνικοποίηση που ενισχύει τις δημοκρατικές διαδικασίες και περιορίζει την εμφάνιση αυταρχικών νοοτροπιών. Ο ρόλος των Μ.Μ.Ε. Τα μέσα μαζικής ενημέρωσης είτε ελέγχονται άμεσα από το κράτος είτε όχι, σε γενικές γραμμές αναπαράγουν τις κυρίαρχες πολιτικές αξίες και αντιλήψεις μιας κοινωνίας. Στις ημέρες μας, ιδιαίτερα τα ηλεκτρονικά, συνιστούν ουσιαστικό παράγοντα που επηρεάζει το εκλογικό αποτέλεσμα, και το ερώτημα είναι σε ποιο βαθμό επηρεάζεται η εκλογική συμπεριφορά του πολίτη. Η σημασία των εφημερίδων που αποτελούσαν την κύρια πηγή πολιτικής πληροφόρησης μειώθηκε από την άνοδο του ραδιοφώνου, της τηλεόρασης και τελευταία του διαδικτύου. Πρόβλημα στις σύγχρονες δημοκρατίες αποτελεί και το ιδιοκτησιακό καθεστώς του τύπου που συγκεντρώνεται στους λίγους μεγάλους όμιλους. Η τηλεόραση συνοδεύει τις εκλογικές εκστρατείες κι όλο και περισσότερο η άμεση πολιτική σημασία της αυξάνει και την καθιστά στόχο υψηλής προτεραιότητας για τις απόπειρες πολιτικού επηρεασμού κυβερνήσεων, κομμάτων και ομάδων πίεσης. Γεωγραφική και κοινωνική κινητικότητα. Η μετεγκατάσταση σε νέο περιβάλλον από μία πόλη, χωριό, κατοικία σε άλλο μέρος εγκαταλείποντας συγγενείς, φίλους, γνωστούς πέραν από τις άλλες συνέπειες συμβάλλει και στην επιφυλακτική αντιμετώπιση των πολιτικών ζητημάτων. Αλλά και η κοινωνική κινητικότητα κυρίως η ανοδική συνήθως συμβάλλει στην αλλαγή πεποιθήσεων. Άτομα που χαρακτηρίζονται από ανοδική κοινωνική κινητικότητα τείνουν να ενστερνίζονται νέες στάσεις και αξίες. Ο στρατός. Στις σταθερές δημοκρατίες ο στρατός δεν επηρεάζει την πολιτική ζωή. Όταν η δημοκρατία είναι ασταθής ή ανύπαρκτη ο στρατός αποτελεί αναπόσπαστο στοιχείο της πολιτικής ζωής. Ο πολιτικός ρόλος και η πολιτική επιρροή του στρατού εκτείνονται από την άμεση ανάληψη του πλήρους πολιτικού ελέγχου ως την ολοκληρωμένη υποταγή του στους επίσημους πολιτικούς θεσμούς. Η δομή των ενόπλων δυνάμεων είναι ιεραρχική και συγκεντρωτική. Η πειθαρχία και η συμμόρφωση στις εντολές θεμελιώδους σημασίας. Η υποταγή αντανακλά στη θέση κι όχι στο άτομο που κατέχει τη θέση. Η πολιτική στάση του στρατού και ο ρόλος του στην πολιτική εξαρτάται από τη φύση του στρατού. Ως προς τη φύση υπάρχουν στρατοί υποχρεωτικής στρατολόγησης και αποκλειστικά επαγγελματικοί στρατοί. Ο βαθμός εξειδίκευσης και οι τεχνικές και διοικητικές δεξιότητες συντελούν στην ικανότητα του στρατού να χειραγωγήσει και να ελέγξει πτυχές της διαδικασίας λήψης αποφάσεων της κυβέρνησης. Εξαρτάται και από τη φύση του πολιτικού συστήματος μέσα στο οποίο δρα ο στρατός. Στις εκβιομηχανισμένες φιλελεύθερες δημοκρατίες και στα σοσιαλιστικά συστήματα που ελέγχονται από το κόμμα ένα πραξικόπημα είναι λιγότερο πιθανό. Το αντίθετο συμβαίνει σε κράτη με κυβερνήσεις χωρίς κύρος και αποδοχή από τους πολίτες. Ο στρατός αποτελεί σημαντικό φορέα κοινωνικοποίησης ιδιαίτερα σε πολιτικά συστήματα με πολυεθνοτική και πολυπολιτισμική σύνθεση. Παρέχει μια περίοδο κοινών εμπειριών και πολιτικού προσηλυτισμού για τον ανδρικό πληθυσμό. Η πολιτική παιδεία Η πολιτική παιδεία μπορεί να βοηθήσει στην εξήγηση της πολιτικής συμπεριφοράς και των πολιτικών αποφάσεων σε ατομικό και πολιτικό επίπεδο. Ορισμένες ιδέες και αντιλήψεις για τη δημοκρατία και τα πρότυπα καλής διακυβέρνησης μπορεί να είναι πολύ γενικές και άλλες πολύ συγκεκριμένες για πολιτικές και μορφές πολιτικής συμμετοχής. Είναι ομοιογενής σε ορισμένα πολιτικά συστήματα. Ανάλογα με τις μορφές που παίρνουν οι διαφορές σε ζητήματα εθνοτικά, ταξικά, γλωσσικής και πολιτισμικής υφής, διαφορές φύλου, η πολιτική παιδεία, χαρακτηρίζεται από διάφορους 48

βαθμούς ετερογένειας. Όλα τα συστήματα ακόμη και οι φιλελεύθερες δημοκρατίες έχουν ακολουθήσει διαφορετικές αλλά και «επαναστατικές» οδούς για να φτάσουν στη σημερινή τους μορφή. Ανεξάρτητα από τις ερμηνείες που έχουν υποστηριχθεί για τις αιτίες των πολιτικών μεταβολών οι οικονομικές και κοινωνικές σχέσεις μέσα σε μια κοινωνία είναι σημαντικές. Οι αντιλήψεις για την ύπαρξη και λειτουργία του κράτους και οι σχέσεις με την κοινωνία σχετίζονται με την πολιτική παιδεία. Σύγκρουση Κοινωνίας και Κράτους μπορεί να οδηγήσει σε επαναστατική αναμέτρηση. Ο ανταγωνισμός μεταξύ κοινωνίας και κράτους εκφράζει την αντίθεση των κυριαρχούμενων κοινωνικών δυνάμεων και μαζικών συμφερόντων προς τα κυρίαρχα, που ελέγχουν και το κράτος. Ανεξάρτητα όμως από τα χαρακτηριστικά της κάθε πολιτική κουλτούρα επηρεάζει την πολιτική συμπεριφορά και τις πολιτικές αποφάσεις. Ήθος και πολιτική Δανείζομαι τον τίτλο από το δέκατο μάθημα του Παπανούτσου στο «Αθήναιο» τη χρονιά 1961-1962. Τα δέκα μαθήματα κυκλοφόρησαν με τίτλο «Η Ηθική Συνείδηση» από τις εκδόσεις Γαλαξία. Τα πάρα κάτω είναι αποσπάσματα με τα οποία θα επιδιώξω κατά το δυνατό να αποδώσω κάποιες σκέψεις με τις οποίες θέλω να κλείσω αυτήν την ομιλία. Αναπτύσσει την έννοια της πολιτικής που τη θεωρεί πνευματικό λειτούργημα και τη χαρακτηρίζει μορφή παιδαγωγίας. Ονομάζει παιδαγωγία την αποστολική διάθεση και την ηθική ενέργεια που γεννιέται μέσα στον ηθικό άνθρωπο και ολοκληρώνεται με την πνευματική δραστηριότητα. Η έννοια αυτή συμπίπτει με την έννοια του παιδαγωγού, του νομοθέτη και του ηγέτη των μαζών. Η δύναμη του πολιτικού είναι το μέσο και όχι ο σκοπός. Αναφέρει τις τρεις πηγές της ηθικής ζωής: ― Την πίστη σε ένα σκοπό. ― Τον παλμό μιας αγάπης που σπρώχνει προς του όμοιους. ― Την ελπίδα, την προσδοκία ενός καλύτερου αύριο. Αναπτύσσει την έννοια του ηθικού κενού ερμηνεύοντας τις έννοιες: moralité, immoralité, amoralité. Moral το ηθικό, immoral το ανήθικο. Το ηθικό κενό είναι η amoralité ―στην ελληνική δεν έχουμε αντίστοιχο όρο―. Ανάμεσα στην immoralité, και την amoralité υπάρχει βαθύτερη διαφορά. Amoral δεν είναι ο ανήθικος, ο αμαρτωλός που μπορεί να συνυπάρξει με τον ηθικό κι ακόμα να μεταμεληθεί. Δεν έχει τύψεις, δεν μεταμελείται είναι αδιάφορος, σαρκάζει και ειρωνεύεται, είναι κυνικός. Καταφεύγει στο μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι: «Αδελφοί Καραμαζώφ», όπου περιγράφονται οι τρεις τύποι. Ο Αλιόσα ο τύπος του αγνού, του αγγέλου. Ο Δημήτρης: είναι αμαρτωλός αλλά βρίσκεται πολύ κοντά στον Αλιόσα. Amoral είναι ο Ιβάν. Αυτός μένει απαθής, αδιάφορος, κυνικός σαρκαστής σε όλο το φοβερό δράμα που παίζεται μέσα στην οικογένειά του. Η διάλεξη κλείνει με την απαισιόδοξη ρήση του Πανούτσου: Δεν έχουμε πολιτικούς παιδαγωγούς, τους περιμένουμε. Αυτά στα μαθήματα στο «Αθήναιον» το 1961-1962. Τους περιμένουμε, άραγε θα έρθουν ποτέ οι πολιτικοί παδαγωγοί; Βιβλιογραφία 1) Alan R. Ball & B. Guy Peters: Σύγχρονη Πολιτική και Διακυβέρνηση, Εκδόσεις Παπαζήση 2) T. B. Bottomore: Κοινωνιολογία, Gutenberg.

3) Jane Lambiris-Dimaki: Social Stratification in Greece 1962-1982. A. N. Sakkoulas-Athens.

4) Max Weber: Εθνοτικές Σχέσεις και Πολιτικές Κοινότητες, Κένταυρος.

5) Ζωρζ Γκυρβίτς: Μελέτες για τις Κοινωνικές Τάξεις, Gutenberg.

6) Γεωργίου Ε. Καββαδία: Γενική Κοινωνιολογία (Τόμοι Δύο), Αντ. Ν. Σάκκουλα.

7) Α-Ι.Δ. Μεταξά: Πολιτική Κοινωνικοποίηση, Αντ. Ν. Σάκκουλα.

8) Χριστίνα Νόβα - Καλτσούνη: Κοινωνικοποίηση, η Γέννεση του Κοινωνικού Υποκειμένου, Gutenberg.

9) Ε. Π. Παπανούτσου: Η Ηθική Συνείδηση και τα Προβλήματά της, Εκδόσεις Γαλαξία.

10) Δ. Γ. Τσαούση: Η Κοινωνία του Ανθρώπου, Εισαγωγή στην Κοινωνιολογία, Gutenberg.

11) Βασίλη Ι. Φίλια: Κοινωνία και Εξουσία στην Ελλάδα, Gutenberg.

12 Βασίλη Φίλια: Κοινωνιολογία του Πολιτισμού (Τόμοι τρεις), Εκδόσεις Παπαζήση.

49

«ΚΛΕΜΜΕΝΑ ΠΟΛΙΤΙΣΤΙΚΑ ΑΓΑΘΑ ΤΗΣ ΑΝΑΤΟΛΙΚΗΣ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΑΚΗΣ» ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΠΑΠΑΖΟΓΛΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ - ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ ΚΑΙ ΕΘΝΟΛΟΓΙΑΣ, ΤΟΥ ΔΗΜΟΚΡΙΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΘΡΑΚΗΣ, ΣΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΑΝΤΙΚΕΙΜΕΝΟ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΑΠΟ ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ - ΚΩΔΙΚΕΣ ΚΑΙ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ». Να ευχαριστήσω τον Δήμαρχο, και τους προλαλήσαντες, για τα καλά τους λόγια. Εξ αρχής, επιτρέψτε μου να πω ότι, δεν αισθανόμαστε, όντας στη Θράκη ότι είμαστε στην περιφέρεια, και θα το δικαιολογήσω αυτό εξ αρχής. Η Ελλάδα, όπως ξέρετε, είχε για μεγάλο διάστημα δύο κέντρα, ένα πολιτικό την Αθήνα και ένα εθνικό την Κωνσταντινούπολη. Όταν λοιπόν οι συνάδελφοι του Πανεπιστημίου της Αθήνας αλλά και συνάδελφοι ξένων Πανεπιστημίων έχουν ως στόχο ζωής, μια φορά, να επισκεφτούν το Βυζάντιο, την Κωνσταντινούπολη και κάνουν σχέδια και όνειρα, εμείς έχουμε τη δυνατότητα, να παίρνουμε το αυτοκίνητο, και να πηγαίνουμε, σε δύο ώρες, στην Κωνσταντινούπολη. Άρα, είμαστε πιο κοντά στο εθνικό κέντρο, από ότι είστε πιθανότατα εσείς, στον Ασπρόπυργο, στο πολιτικό κέντρο, που με μια διαδήλωση, ή δεν ξέρω τι άλλο, θα κάνετε για να περάσετε, πέρα από την Ομόνοια, ίσως και δύο και τρεις ώρες. Θα μου επιτρέψετε, επίσης, να κάνω μια διαπίστωση, πριν πούμε οτιδήποτε. Μολονότι ο Καβάφης, μίλησε για τον ένδοξό μας Βυζαντινισμό, το Βυζάντιο και ο ελληνικός μεσαίωνας έχει χτυπηθεί, δεν θα έλεγα μόνο τις τελευταίες δεκαετίες, θα έλεγα από τον Κοραή και δώθε, «για τους παπάδες, για τους καλόγερους και το κακό που έκαναν», κάποιοι έφτασαν να ομιλούν ότι, «δε θα έπεφτε η Πόλη, το 1453, εάν δεν υπήρχε, τόσο μεγάλη κλίση προς το μοναχισμό» κλπ., και το σημειώνω και στους φοιτητές μου, και θα το σημειώσω κι εδώ εξ αρχής: Να δεχτούμε όλα τα κακά, τα οποία έκαναν οι βυζαντινοί ή έκανε ο μοναχισμός στο έθνος μας, μέσα σε εισαγωγικά. Το γεγονός όμως ότι, το Βυζάντιο έγινε η γέφυρα, για να περάσει ο κλασικός κόσμος, τα κλασικά γράμματα, ο Σοφοκλής, ο Ευριπίδης, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας, στο σύγχρονο ελληνισμό και όχι απλά στο σύγχρονο ελληνισμό, αλλά και στην Ευρώπη για να έχουμε σήμερα, αυτό που ονομάζουμε ευρωπαϊκό κεκτημένο, αυτό και μόνο τους επιβεβαιώνει. Και το γεγονός ότι, στα αντιγραφικά εργαστήρια, μέσα στα μοναστήρια δηλαδή, αντέγραφαν και τον Αριστοφάνη με τον εξτρεμισμό του, στη γλώσσα και στις ιδέες, κι αυτό έρχεται να επιβεβαιώσει το γεγονός, ότι το Βυζάντιο, στην ευρύτερη έννοιά του, δεν έκανε περικοπές, και κυρίως δεν προχώρησε σε καταστροφές. Ακόμη, και το ότι έχουμε τη δυνατότητα, στα θέατρά μας, τα καλοκαίρια, να παίζουμε τον Αριστοφάνη, αυτό το οφείλουμε στους Βυζαντινούς. Εύλογα, από την άλλη πλευρά, ένας χώρος, σαν την ανατολική Μακεδονία και τη Θράκη, τόσο κοντά ή πολύ κοντά στο εθνικό κέντρο του ελληνισμού στην Κωνσταντινούπολη, όντας η περιφέρεια του εθνικού κέντρου, εύλογα, αυτός ο χώρος αποπνέει το Βυζάντιο και τον βυζαντινισμό, πολύ περισσότερο από άλλους χώρους του ευρύτερου ελληνισμού που ήταν πολύ μακρύτερα.

50

Έτσι λοιπόν, η παρουσία των αυτοκρατόρων του Βυζαντίου, σε επιγραφές στο Διδυμότειχο λόγου χάρη, στο Πύθιο και αλλού, είναι πολύ πιο εμφανής, από ότι οπουδήποτε αλλού. Εύλογα, υπάρχουν πολύ περισσότερα μοναστικά κέντρα, σε χώρους γύρω από την Κωνσταντινούπολη. Μοναστικά κέντρα, στα οποία επιβίωσε, αν θέλετε, αυτό που ονομάζουμε Ελληνισμός. Και βέβαια, δεν υπήρξε μοναστικό κέντρο στο Βυζάντιο δίχως ελληνική κλασική κληρονομιά. Κι αν ο Περικλής ήταν παππούς μας, οι βυζαντινοί, εύλογα είναι πατεράδες μας. Σε όλα λοιπόν, τα βυζαντινά κέντρα της περιοχής, υπάρχει έντονη η κλασική κληρονομιά, μέσα από τις βιβλιοθήκες, μέσα από τα εκκλησιαστικά, θα λέγαμε, κειμήλια. Ενδεικτικά, θα σημειώσω πως, στη μονή των Φερρών, η οποία υφίσταται ακόμη και σήμερα, μονή του Ισαάκιου Κομνηνού, η οποία ιδρύθηκε το 1151-1152, από τον Ισαάκιο Κομνηνό, γιο αυτοκράτορα, αδερφό αυτοκρατόρων, σήμερα σώζεται μόνο το καθολικό της μονής. Σ’ αυτή τη μονή, όταν την ίδρυσε ο Ισαάκιος Κομνηνός, το πρώτο πράγμα που δημιούργησε είναι η βιβλιοθήκη, την οποία βέβαια φρόντισε να εμπλουτίσει, με χειρόγραφους κώδικες, των οποίων, όπως σημειώνει στο τυπικό του, ο αριθμός και τα ονόματα είναι καταγεγραμμένα εν τω βιβλίω της μονής. Πλούσιες βιβλιοθήκες υπήρχαν, βέβαια, και σε όλα τα μοναστικά κέντρα της περιοχής. Δεν πρέπει να μας διαφεύγει πως, εως τουλάχιστον τον 14ο αιώνα, πάνω από την Κομοτηνή, την οποία πιθανότατα θα έχετε συνδέσει με έναν χώρο, όπου κυκλοφορούν πολύ οι μουσουλμάνοι, 10 χιλιόμετρα από την Κομοτηνή, υπήρχε το περίφημο βυζαντινό μοναστικό κέντρο του Παπικίου όρους, το οποίο ήταν εφάμιλλο του Αγίου Όρους, ως το 14ο αιώνα. Δυτικά αυτού του κέντρου, στην πλαγιά της Ξάνθης, σώζονται τα βυζαντινά μοναστήρια της Παναγίας Καλαμούς, όπως και της Παναγίας της Αρχαγγελιώτισσας. Μεγάλα μοναστικά κέντρα έχουμε και στη Δράμα, την περίφημη μονή της Εικοσιφίνισσας του Παγγαίου, όπως και στις Σέρρες, την περίφημη μονή του Τιμίου Προδρόμου. Εύλογα, βέβαια, θα αναρωτηθεί κάποιος: Στον ευρύτερο θρακικό χώρο δεν υπήρχαν άλλες μονές; Γιατί, ο θρακικός χώρος ήταν ενιαίος. Υπήρχαν βεβαίως. Υπήρχε η μονή του Μπατσκόβου, υπήρχαν μονές, στη Σωζόπολη, του Τιμίου Προδρόμου κλπ. Θα περιοριστούμε, βέβαια, σε χώρους που, μετά την απελευθέρωση, σε μονές καλύτερα, εντάσσονται στον ελληνικό θα λέγαμε κορμό. Η Παναγία η Εικοσιφίνισσα, για να μιλήσουμε ενδεικτικά, για ένα μοναστήρι, είναι ίσως το μεγαλύτερο από τα πνευματικά βυζαντινά κέντρα, τα οποία υφίστανται, ως τις ημέρες μας, στον ευρύτερο χώρο της ανατολικής Μακεδονίας και Θράκης. Είναι ενδεικτικό ότι, ήδη από τις αρχές του 15ου αιώνα, καμιά τριανταριά χρόνια πριν από την άλωση της Κωνσταντινούπολης, το 1424-1429, η μονή αυτή είχε σημαντική βιβλιοθήκη, με σημαντικά χειρόγραφα, βιβλία δηλαδή, γραμμένα με το χέρι, κώδικες βυζαντινούς, που μας παρέδιδαν, ανάμεσα σε άλλα, και κλασικούς συγγραφείς, όπως μας παρέδιδαν, και βυζαντινούς συγγραφείς, νομικά κείμενα κλπ. Πώς συστήνονταν οι βιβλιοθήκες, πώς ιδρύονταν οι βιβλιοθήκες, και κυρίως, πώς ιδρύθηκε αυτή η σημαντική βιβλιοθήκη της Εικοσιφίνισσας, που στη μεγάλη ακμή της στις αρχές του περασμένου αιώνα, είχε πάμπολλους, πάνω από 150 κώδικες, μεμβράνινους, και διπλάσιους ίσως στο σύνολο, γύρω στους 430 χειρόγραφους κώδικες εγεγραμμένους σε χαρτί μομβίκινο ή σε χαρτί δυτικού τύπου; Ο πρώτος και ο σημαντικότερος, αν θέλετε, τρόπος σύστασης μιας μεγάλης βιβλιοθήκης, είναι οι δωρεές. Κι επειδή, αυτά τα βυζαντινά κέντρα, βρίσκονταν πολύ κοντά στο κέντρο της αυτοκρατορίας, εύλογα, πολλοί πατριάρχες, έβρισκαν καταφύγιο σ’ αυτές τις μονές, ή ξεκίνησαν ως μοναχοί από τις συγκεκριμένες μονές. Πεθαίνοντας, λοιπόν, άφηναν τις βιβλιοθήκες τους, στις μονές της μετανοίας τους. Στη συγκεκριμένη μονή, της Εικοσιφίνισσας, λόγου χάρη, ο Πατριάρχης Διονύσιος ο Πατριάρχης, καμιά εικοσαριά χρόνια μετά την άλωση, θα μονάσει και θα πεθάνει, και θα αφήσει εδώ τη βιβλιοθήκη του. Ένας άλλος, σημαντικός τρόπος εμπλουτισμού, μιας μοναστηριακής βιβλιοθήκης, ήταν τα σκριπτόρια, τα βιβλιογραφικά εργαστήρια, που είχαν οι ίδιες οι μονές. Οι καλόγεροι, δηλαδή, αντί να σκάβουν μόνο τα χωράφια τους, και να σπέρνουν ντομάτες, ζαρζαβατικά ή ό,τι άλλο, κάθονταν και είχαν, κάποιοι μάλιστα ως μοναδική εργασία, την αντιγραφή χειρογράφων. Ένα χειρόγραφο, ένα βιβλίο, έχει μια ορισμένη διάρκεια ζωής, γύρω στα 200 χρόνια. Αν δεν αντιγραφεί, θα καταστραφεί. Και αυτή, λοιπόν, τη δουλειά της αντιγραφής, όχι μόνο των βυζαντινών κειμένων, αλλά και των κειμένων της κλασικής αρχαιότητας, την έκαναν οι βυζαντινοί καλόγεροι. Γι’ αυτό ξεκίνησα εξ αρχής, λέγοντας πως μόνο αυτό το γεγονός, το γεγονός δηλαδή ότι έγιναν η γέφυρα για να περάσουν τα κλασικά γράμματα στους νεοέλληνες, και συνακόλουθα στους ευρωπαίους, για να δημιουργήσουν το ευρωπαϊκό κεκτημένο, μόνο αυτό τους κατοχυρώνει.

51

Εύλογα, λοιπόν, βυζαντινό βιβλιογραφικό εργαστήριο είχαμε και στη μονή της Εικοσιφίνισσας, και υπάρχουν πολλά χειρόγραφα στα οποία εντοπίζουμε και βιβλιογραφικά σημειώματα, ότι αυτό εγράφη, από τον αμαρτωλό Κονιτσιώτη ή άλλο χειρόγραφο, ότι αυτό εγράφη από τον Γεννάδιο τον ιστορικό ή τον Φίλιππο, τον αναγνώστη, από τη χώρα του Ραδολίβου. Το Ραδολίβο, είναι το γνωστό Ροδολίβος, το οποίο έχουμε εκεί κοντά στην Πρώτη δηλαδή, στη γενέτειρα του Καραμανλή, κι έχει το ίδιο όνομα ως τις μέρες μας. Όταν, το φθινόπωρο του 1885, θα περάσει από τη συγκεκριμένη μονή, ο Αθανάσιος Παπαδόπουλος Κεραμέας, ένας Έλληνας σημαντικός λόγιος, ο οποίος θα πεθάνει στα 1911 ως καθηγητής στο πανεπιστήμιο της Πετρούπολης, θα μείνει για δύο μήνες, για να καταγράψει τα συγκεκριμένα χειρόγραφα της μονής. Συναντά στη μονή, γύρω στα τετρακόσια τριάντα (430) χειρόγραφα, από τα οποία, μόνο τα οχτώ (8) ήταν σλαβιστί και γραμμένα. Αυτό και μόνο, όταν δηλαδή έχεις τετρακόσια είκοσι δύο (422) χειρόγραφα, γραμμένα στην ελληνική γλώσσα, και μόνον οχτώ (8) στα σλαβικά, είναι δηλωτικό της παρουσίας του ελληνισμού στον συγκεκριμένο χώρο. Αυτό, το σημειώνω, γιατί θα χρειαστεί, κάποια στιγμή, να επανέρθουμε. Βέβαια, το κακό είναι ότι, ο Παπαδόπουλος Κεραμέας, επιστρέφοντας στην Κωνσταντινούπολη, δε μας έδωσε πλήρεις πληροφορίες για τα χειρόγραφα, τα οποία σώζονταν στη μονή. Είχε σταλεί εκεί, από τον περιώνυμο Ελληνικό Φιλολογικό Σύλλογο της Κωνσταντινούπολης, το 1885, για να κάνει αυτή τη δουλειά, χρηματοδοτούμενος από έναν πλούσιο Έλληνα, τον Μαυροκορδάτο, στο πλαίσιο ενός διαγωνίσματος, το οποίο ονομάστηκε Μαυροκορδάτειος βιβλιοθήκη. Το κακό, επαναλαμβάνω, στην περίπτωση του Παπαδόπουλου Κεραμέα, είναι πως μας έδωσε αποσπασματικές πληροφορίες, αφήνοντας για μεταγενέστερο, ευθετότερο ίσως χρόνο, τη συγγραφή ενός πλήρους καταλόγου. Λίγα χρόνια αργότερα, πληροφορίες για τη συγκεκριμένη μονή, πάλι αποσπασματικές και πολύ περιληπτικές, θα μας δώσουν, είτε λόγιοι μοναχοί της μονής, σαν τον Δαμασκηνό, που θα διατελέσει και ηγούμενος, είτε άνθρωποι του περιβάλλοντος της μονής, αλλά επαναλαμβάνω, οι πληροφορίες τις οποίες έχουμε είναι πολύ περιληπτικές. Κατάλογο πλήρη, για το τι υπήρχε στη μονή, από άποψη κλασικής, και βυζαντινής πολιτιστικής κληρονομιάς, δεν είχαμε και δεν έχουμε. Έχουμε πληροφορίες, για άλλα πολιτιστικά αγαθά, που υπήρχαν στη μονή. Ο ίδιος ο Παπαδόπουλος Κεραμέας μας έδωσε πληροφορίες, για γύρω στα 10-15 χρυσόβουλα. Τα χρυσόβουλα, τα έχετε ακούσει τους τελευταίους μήνες, με την περίπτωση της μονής του Βατοπεδίου. Κι αυτά τα συγκεκριμένα χρυσόβουλα, ήταν τρόπον τινα συμβολαιογραφικές πράξεις, που είχαν να κάνουν με πληροφορίες, για την κτηματική περιουσία της μονής. Υπήρχαν και φιρμάνια. Αυτά, όντας άμοιρος της τουρκικής γλώσσας και της οθωμανικής παλαιογραφίας, δεν τα κατέγραψε ο Παπαδόπουλος Κεραμέας, ούτε μας έδωσε και καμιά άλλη σχετική πληροφορία. Έχουμε όμως την πληροφορία ότι άπαντα τα έγγραφα, σουλτανικά φιρμάνια, χρυσόβουλα κλπ., εφυλάσσοντο «εν τω σιδηρούν χρηματοκιβωτίω». Γιατί, σε σιδηρούν χρηματοκιβώτιο; Ο λόγος είναι προφανής και εμφανής. Τα φύλαγαν, επαναλαμβάνω, γιατί ήταν, θα λέγαμε συμβολαιογραφικές πράξεις, δηλωτικά της περιουσίας που είχε η μονή. Αναφερόμαστε, ενδεικτικά, στην πολιτιστική κληρονομιά, και κυρίως στα χειρόγραφα που σώζονταν στη συγκεκριμένη μονή. Είχαμε πληροφορίες για χειρόγραφα σε άλλες γειτονικές μονές της περιοχής; Είχαμε, βεβαίως, και έχουμε, αλλά οι πληροφορίες, από άποψη πλούτου, είναι αντίστοιχες με τις πληροφορίες που έχουμε για τη μονή της Εικοσιφίνισσας. Έχουμε, λόγου χάρη, πολύ κοντά στις Σέρρες, καμιά δεκαριά χιλιόμετρα, πάνω στο βουνό, την περιώνυμη μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, όπου κι εκεί, είχαμε γύρω στα 300 χειρόγραφα, από τα οποία, τα 100 περίπου, ήταν μεμβράνινα, ήταν δηλαδή, σε περγαμηνή. Αυτό σημαίνει ότι, είναι από τα αρχαιότερα χειρόγραφα που είχαμε στη διάθεσή μας, χειρόγραφα που χρονικάμ θα μπορούσαμε να τα τοποθετήσουμε από τον 12ο αιώνα και πριν. Επίσης, οι μονές της Ξάνθης, είχαν σημαντικά χειρόγραφα στις βιβλιοθήκες τους, πολύ λιγότερο όμως σε σχέση με τα δύο μεγάλα πνευματικά κέντρα της ανατολικής Μακεδονίας, την Εικοσιφίνισσα και τη μονή Τιμίου Προδρόμου. Η μονή της Αρχαγγελιώτισσας και της Καλαμούς είχαν πολύ λιγότερα χειρόγραφα, περίπου καμιά εξηνταριά. Η υπόλοιπη Θράκη, γιατί δημιουργείται ένα κενό, αν θέλετε, η υπόλοιπη Θράκη, είχε μοναστικά κέντρα; Όπως είδαμε, είχε. Ωστόσο, δεν έφτασαν ως τις μέρες μας, πολιτιστικά αγαθά, τα οποία να υποδηλώνουν την παρουσία του Ελληνισμού. Πριν μερικά χρόνια, για να κάνω μια παρέκβαση, δεν ξέρω αν περάσατε από εκεί, ο αυτοκινητόδρομος και τα αυτοκίνητα, περνούσαν μέσα από τα χωριά. Αυτό το οποίο έβλεπες ήταν ότι, υπήρχε ένας συναγωνισμός, εάν το καμπαναριό στις εκκλησιές, θα είναι ψηλότερο από το τζαμί. Ως Πανεπιστήμιο, τότε είπαμε κάτι πολύ απλό: Ο ξένος, ο οποίος έρχεται στη Θράκη, στο χώρο δηλαδή πέρα από το Νέστο, μόνο που βλέπει αυτό το πράγμα, τι εντύπωση αποκομίζει για την παρουσία του ελληνισμού; Ότι ο Ελληνισμός εκεί, ήταν και είναι ακμαίος. Ήταν ακμαίος, και από την άποψη της παρουσίας του Βυζαντίου, με τα μοναστικά κέντρα. Σήμερα, δυστυχώς, δεν υπάρχει σχεδόν τίποτε, σε σχέση με αυτά που είπαμε, για τα άλλα μοναστικά κέντρα της ανατολικής Μακεδονίας. Κι αυτό γιατί, ήδη από το 1729, ο 52

Γάλλος βασιλιάς έστειλε τον Αβά Σεβίν, ο οποίος πήγε, και μάζεψε ό,τι υποδήλωνε την ελληνική παρουσία στο χώρο, από την Ροδόπη και πέρα, και κυρίως ό,τι υποδήλωνε την ελληνική παρουσία, στο χώρο της Ροδόπης. Έχουμε την πληροφορία ότι, συγκέντρωσε όλα τα χειρόγραφα, όλα τα πολιτιστικά αγαθά, όλες τις ελληνικές επιγραφές που υπήρχαν στον χώρο της Μπουρούς, Μπουρού είναι η Βιστωνίδα την οποία ακούσατε τους τελευταίους μήνες, και τα μετέφερε στην Καβάλα, για να τα πάει στη Γαλλία. Είμαστε στα χρόνια μετά το Βυζάντιο, που όλοι οι μεγάλοι αυτοκράτορες και οι μεγάλοι ηγεμόνες της Δύσης, προσπαθούν να συγκεντρώσουν στις βιβλιοθήκες τους, ελληνικά πολιτιστικά αγαθά. Δυστυχώς, βέβαια, η πληροφορία που έχουμε είναι ότι, το πλοίο ναυάγησε, έξω από το λιμάνι της Καβάλας, και όλα χάθηκαν. Το πιο σημαντικό όμως είναι ότι, την άδεια για να μεταφέρει όλες τις βιβλιοθήκες, από τα βυζαντινά μοναστήρια της Μπουρούς, την πήρε, όχι από τον βατοπεδινό ηγούμενο ή από τους βατοπεδινούς μοναχούς, αλλά από τον μητροπολίτη της Ξάνθης. Δηλωτικό ότι, εκείνα τα χρόνια, ο χώρος ανήκε στη Μητρόπολη Ξάνθης. Αυτά, ως παρέκβαση ας πούμε. Έχουμε μία, θα λέγαμε, γενική πληροφορία, για το τι υπήρχε στο συγκεκριμένο χώρο, από άποψη πολιτιστικής, γραπτής κληρονομιάς. Εύλογα, υπήρχαν και πάρα πολλές βυζαντινές εικόνες. Τα τελευταία χρόνια, έγινε της μόδας, οι μεγάλοι τραπεζίτες της Ευρώπης και της Αμερικής, ανάμεσα στα άλλα, που έχουν στα σπίτια τους, να έχουν και βυζαντινές εικόνες. Λόγου χάρη, η Τζάκι Κένεντι Ωνάση, ανάμεσα σ’ αυτά που είχε στην περιουσία της, ήταν και καμιά 8-9 βυζαντινά χειρόγραφα και καμιά δεκαριά βυζαντινές εικόνες. Εύλογα, λοιπόν, τα συγκεκριμένα μοναστικά κέντρα, είχαν βυζαντινές εικόνες, με ελληνικές επιγραφές, όπως επίσης, είχαν και εντοιχισμένες επιγραφές, δηλωτικά της παρουσίας βυζαντινών αυτοκρατόρων και βυζαντινών ηγεμόνων ευρύτερα στο χώρο. Λόγου χάρη, στη Δράμα, σωζόταν ως το 1905, βυζαντινή επιγραφή, που δήλωνε την παρουσία του Λέοντος του Σοφού, του αυτοκράτορα που πλήρωσε, για να χτιστεί ένα εξωκλήσι, ή των στρατηγών του Βυζαντίου, των Μανιάκηδων, που επίσης πλήρωσαν, για να στηθούν τείχη, εκκλησίες κλπ. Όλα αυτά, βυζαντινά χειρόγραφα, κειμήλια εκκλησιαστικά, εικόνες, πατριαρχικά σιγίλια κλπ., δεν υποδηλώνουν τίποτε άλλο, παρά την παρουσία του ελληνισμού στην περιοχή. Σήμερα, κάποιος θα μπορούσε να ρωτήσει, από αυτά τα οποία υποδήλωναν την παρουσία του ελληνισμού, υπάρχει κάτι; Και αν όχι, γιατί δεν υπάρχει; Για να εξηγήσουμε, την έλλειψη όλων αυτών των πολιτιστικών αγαθών, που υποδήλωναν, την ανά τους αιώνες, την παρουσία του Ελληνισμού, στο συγκεκριμένο χώρο, θα πρέπει να δώσουμε λίγες πληροφορίες, για το τι δημιουργήθηκε, από το 1870 και δώθε, που ως απόνερο, πνευματικό αν θέλετε, έρχεται και προς τον ελληνισμό του νότιου ελληνικού χώρου. Στην περίπτωση της Ελλάδας, και των υπόλοιπων βαλκανικών κρατών, συνέβη αυτό, το οποίο θα λέγαμε πως είναι, μια φυσική ακολουθία. Δημιουργείται πρώτα, ανεξάρτητο Ελληνικό Κράτος, και στη συνέχεια, δημιουργείται η αυτοκέφαλη Ελληνική Εκκλησία, το 1850. Δημιουργείται Σερβικό κράτος, το 1830-1831, και πιο πρώιμα, οι Σέρβοι δημιουργούν τη Σερβική Εκκλησία. Με τη Βουλγαρία, όμως, συνέβη το αντίθετο. Το 1870, πριν ακόμη δημιουργηθεί βουλγαρικό κράτος, δημιουργείται «αυτοκέφαλη», μέσα σε εισαγωγικά, βουλγαρική εκκλησία, η περίφημη εξαρχία, βουλγαρική εξαρχία. Τι θα περιλαμβάνει η βουλγαρική εξαρχία, δεν ήταν εξ αρχής καθορισμένο. Ειπώθηκε, μέσα από το φιρμάνι που αναγνώριζε την εξαρχία, και τον όρο -στη συνέχεια- του Πατριαρχείου, πως εκεί όπου οι βουλγαρίζοντες θα ήταν περισσότεροι, ο χώρος θα ήταν βουλγαρικός. Αυτό και μόνο, δημιούργησε τη διαπάλη, την οποία ξέρουμε από το 1870, για τις βόρειες επαρχίες του Ελληνισμού, και κυρίως, για το χώρο της ανατολικής Μακεδονίας, ως και μετά τον 2ο παγκόσμιο πόλεμο, και θα σας έλεγα ότι, απόνερα αυτής της κατάστασης, υπάρχουν έως και σήμερα. Μετά το 1870, ο πατριαρχικός, αυτός δηλαδή που ασπάζεται το πατριαρχείο, είναι και Έλληνας. Κι αυτός, ο οποίος είναι εξαρχικός, είναι σχισματικός, δεν είναι πατριαρχικός, άρα δεν είναι και Έλληνας. Έτσι, λοιπόν, δημιουργείται ένας αγώνας, στα βόρεια σύνορα της χώρας μας, σημερινά βόρεια σύνορα. Το Πατριαρχείο, για πρώτη φορά, ταυτίζεται απόλυτα με τον Έλληνα, τον Έλληνα στο γένος. Θα έχετε ίσως ακούσει, για τον αγώνα των εξαρχικών, να καταλάβουν τις εκκλησίες, ώστε να γίνονται οι λειτουργίες σε αυτές, για πρώτη φορά, στη βουλγαρική γλώσσα. Θα ακούσατε επίσης, να επεμβαίνει, όχι το πατριαρχείο, αλλά η τούρκικη διοίκηση, και να δίνει τη δυνατότητα να λειτουργούν στους ναούς οι πατριαρχικοί, να λειτουργούν οι Έλλη53

νες δηλαδή, και την άλλη Κυριακή να λειτουργούν οι εξαρχικοί. Αυτό το πράγμα, θα επιταθεί όσο φτάνουμε στις αρχές του 20ου αιώνα, και βέβαια θα επιταθεί με αγώνα και από την ελληνική κυβέρνηση, η οποία θα στείλει κυρίως Ηπειρώτες γιατρούς, οι οποίοι θα υποδύονται και τους δασκάλους, για να τονώσουν το εθνικό φρόνημα των κατοίκων, στις εν λόγω περιοχές. Κάποιος θα αναρωτηθεί: Γιατί γιατρούς; Σας λέγω ότι, στην ανατολική Μακεδονία, εάν ψάξεις τους γιατρούς των δεκαετιών 1860-1870, ως και το 1920, θα δεις ότι το 99% από αυτούς, είναι Ηπειρώτες, κι όχι ντόπιοι. Γιατί έστελνε γιατρούς το ελληνικό κράτος; Εύλογη είναι η απάντηση. Ο γιατρός, μπαίνει στο σπίτι, σε στιγμές πολύ δύσκολες, και βέβαια, εύκολα μπορεί να περάσει το μήνυμά του, τις ιδέες του, στις δύσκολες στιγμές μιας αρρώστιας, ο άρρωστος τον βλέπει σαν Θεό. Εκδηλώνεται, λοιπόν, σας επαναλαμβάνω, αυτή η κίνηση, από την πλευρά του ελληνικού κράτους. Και, για όσους μελετούν την ιστορία, ίσως είναι από τις λίγες φορές, που το ελληνικό κράτος λειτούργησε, και λειτούργησε σοβαρά. Το ίδιο πράγμα έγινε βέβαια, και από την πλευρά των Βουλγάρων. Συνέβαινε, τα δύο μέλη μιας οικογένειας να είναι πατριαρχικά, και τα δύο εξαρχικά. Ο μπαμπάς ας πούμε και η κόρη, να είναι εξαρχικοί, και να αλλάζουν το όνομά τους, να λέγονται Χατζηγεωργίου και να το κάνουν Χατζηγεωργίεβ. Έχουμε τέτοια παραδείγματα, που οι μισοί είναι πατριαρχικοί, οι άλλοι εξαρχικοί. Οι Βούλγαροι, στην προσπάθειά τους να εξαλείψουν κάθε τι το ελληνικό, κατέφυγαν σε δύο μεθόδους. Η πρώτη μέθοδος ήταν, να οδηγήσουν στον αφανισμό, τα μεγάλα πνευματικά βυζαντινά κέντρα της περιοχής, μέσα από την οικονομική δυσπραγία, κάτι που κατόρθωσαν σε ορισμένες περιπτώσεις. Λόγου χάρη, στην περίφημη μονή της Πετριτσιωτίσσης, στο σημερινό Μπάτσκοβο της Βουλγαρίας, προσπάθησαν να το πετύχουν, ωστόσο απέτυχαν στη Μονή της Εικοσιφίνισσας. Έβρισκαν έναν μοναχό, ο οποίος ήταν φιλοβούλγαρος εξαρχικός, υποδυόταν τον πατριαρχικό, έπαιρνε την οικονομική διαχείριση της μονής, έπαιρνε τα χρήματα κι έφευγε, κι η μονή «σήκωνε τα χέρια». Βέβαια, βρέθηκαν κάποιοι Έλληνες, στην περίπτωση συγκεκριμένων μονών της ανατολικής Μακεδονίας, πλούσιοι Έλληνες του εξωτερικού, όπως πάντα, όπως ο Ευάγγελος Θωμάς, από την Αλιστράτη της Δράμας, που πλήρωσαν κι έσωσαν από την καταστροφή τη μονή της Εικοσιφίνισσας. Να κάνουμε μια παρέκβαση εδώ, για να δώσουμε και μια απάντηση, σ’ αυτά τα οποία, ξέρετε πως λέγονται και γράφονται, από δημοσιογράφους, που υποδύονται τους πολύξερους. Όταν, πριν μερικά χρόνια, οι παλαιότεροι το θυμούνται, έκανε προσφυγή, στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, για την υφαλοκρηπίδα, ειπώθηκε ότι, για πρώτη η Ελλάδα κατέφυγε στο διεθνές δικαστήριο. Δεν είναι έτσι τα πράγματα! Έλληνες, δίχως να έχουν καμία υποστήριξη, από κανένα Υπουργείο Εξωτερικών, από καμιά Ελληνική Κυβέρνηση, Έλληνες της Βουλγαρίας, της Στενημάχου, προσέφυγαν στο Διεθνές Δικαστήριο, όταν το μεγάλο βυζαντινό κέντρο της Πετριτσιωτίσσης, το κατέλαβαν οι Βούλγαροι. Κι αυτοί δικαιώθηκαν. Επιδικάστηκε, στη Βουλγαρία, να πληρώσει ένα τεράστιο ποσό, όπως επίσης επιδικάστηκε, να πληρώσει και στους Αγχιαλίτες, για τις καταστροφές που επέφεραν στην Αγχίαλο, ένα τεράστιο ποσό. Βε βαίως, η Βουλγαρία δεν πλήρωσε ποτέ αυτό το ποσό, το οποίο χαρίστηκε στη Βουλγαρία, κατά την δεκαετία του 1960, όταν στην κυβέρνηση ήταν ο Γεώργιος Παπανδρέου. Αυτό ως παρέκβαση. Ήρθαν, λοιπόν, οι Βούλγαροι, και προσπάθησαν να εξαλείψουν, στη συνέχεια, σε δεύτερη φάση, όταν δεν μπορούσαν να πάρουν στα χέρια τους μέσα από τον οικονομικό μαρασμό τα μεγάλα βυζαντινά κέντρα, ήρθαν να εξαλείψουν κάθε τι το ελληνικό, από την περιοχή, μέσα από ένα συστηματικό πρόγραμμα αφελληνισμού, κάθε φορά που, με τον έναν ή άλλο τρόπο, έβαζαν το πόδι τους στην περιοχή. Πάνω, στην Ανατολική Μακεδονία και Θράκη, μιλούμε για τρεις βουλγαρικές κατοχές. Η μια βουλγαρική κατοχή, ήταν λίγο πριν από την συνθήκη του Βουκουρεστίου, στη διάρκεια θα λέγαμε, στην αρχή του πρώτου Βαλκανικού Πολέμου. Η δεύτερη, την περίοδο 1916-1918, στο δεύτερο Βαλκανικό Πόλεμο, στον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, θα λέγαμε. Και η Τρίτη, και ίσως σημαντικότερη κατοχή, όταν ήρθαν οι Γερμανοί, κατά το Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο. Η Ελλάδα, η ελληνική κυβέρνηση, δεν ήξερε, εάν αυτές οι περιοχές θα μείνουν ή δεν θα μείνουν σε χέρια ελληνικά. Γι’ αυτό το λόγο, εκεί γύρω στο 1912-1913, λίγο πριν από την υπογραφή της συνθήκης του Βουκουρεστίου, που υπογράφηκε τον Αύγουστο του 1913, θα στείλει εκπροσώπους της, στο χώρο πάνω από τα Τέμπη, κι αυτοί θα περάσουν από τη Θεσσαλονίκη, από τη Στρώμνιτσα, από το Μελένικο, από τις Σέρρες, από τη Δράμα κλπ., και θα καταγράψουν ό,τι ελληνικό υπάρχει, στην προσπάθειά τους να το μεταφέρουν στην Ελλάδα. Τότε, λοιπόν, θα περάσει στο βόρειο ελληνικό χώρο, ο Κωνσταντίνος Ζησίου, σταλμένος από την ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία. Θα περάσει και από τις 54

Σέρρες, από τη μονή του Τιμίου Προδρόμου, και από μονή της Εικοσιφίνισσας, και θα καταγράψει και τα χειρόγραφα και τα κειμήλια, κι ό,τι εν πάση περιπτώσει ήταν σημαντικό, και θα μπορούσε να μεταφερθεί. Τον πρόλαβαν βέβαια οι εξελίξεις, κάποια πράγματα όμως, από τα μεγάλα κέντρα, οι απεσταλμένοι της ελληνικής κυβέρνησης, κατάφεραν και τα μετέφεραν στη νότια Ελλάδα. Λόγού χάρη, ιδρύθηκε Βυζαντινό Μουσείο, στη Θεσσαλονίκη, μόλις πριν από δύο χρόνια, για να στεγάσει αυτά, τα οποία μετέφεραν στην Αθήνα, τούτη την κρίσιμη δεκαετία, του 1910, με καλή πρόθεση και προκειμένου να τα διαφυλάξουν. Δυστυχώς όμως, από άλλα μεγάλα βυζαντινά μοναστικά κέντρα, δεν μπόρεσαν ή δεν πρόλαβαν να μεταφέρουν τίποτε. Οι Βούλγαροι, ήδη από το 1913, μετά τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, σε χώρους όπου έβαλαν πόδι, σε χώρους πέρα από το Νέστο, έστειλαν καθηγητές από το πανεπιστήμιο της Σόφιας. Τον Κατσάροφ, τον Ζλατάρεφ και άλλους, με εντολή να κάνουν εκσκαφές, να καταγράψουν ό,τι υπάρχει, και να το μεταφέρουν στην Βουλγαρία. Την περίοδο 1916-1918, το ίδιο πράγμα έκαναν και στην ανατολική Μακεδονία. Τότε, λοιπόν, μαζί με άτακτους Βούλγαρους συμμορίτες, τον Μπανίτσα και άλλους, θα κατέβει ο ίδιος ο Ζλατάρεφ, ο Κατσάροφ κι ένας ο οποίος υποδυόταν τον καθηγητή του πανεπιστημίου της Σόφιας, ο Βλαντιμίρ Σις. Τι έκαναν αυτοί λοιπόν: Αυτοί, πήγαιναν σε αρχαιολογικούς χώρους. Πέρασαν από τα Άβδηρα, πέρασαν από τη Μαρώνεια, πέρασαν από τον Πολύστηλο, πέρασαν από τους Φιλίππους, και κατέγραφαν ό,τι υπήρχε. Στη συνέχεια, μέσα από ένα συστηματικό πρόγραμμα αφελληνισμού, το μετέφεραν στη Βουλγαρία. Ας πάμε τώρα, σε αυτά που έκαναν στα Μοναστήρια. Υποδύονταν τους καθηγητές, τους ερευνητές, που ήθελαν να μελετήσουν συγκεκριμένα πράγματα. Πήγαιναν, λοιπόν, έβλεπαν πού υπάρχουν, κυρίως τα σπάνια χειρόγραφα, πού υπάρχουν οι σπάνιες εικόνες, οι βυζαντινές, ποια είναι τα σπάνια κειμήλια και στη συνέχεια τα αφαιρούσαν, για να τα μεταφέρουν στη Σόφια. Για την περίφημη μονή της Εικοσιφίνισσας, αυτή η καταγραφή, έγινε το χειμώνα του 1916 ως τις αρχές του 1917. Ήδη, όμως, από το καλοκαίρι του 1916, κατέγραφαν σημαντικά κειμήλια, κατέγραφαν τα αρχαιολογικά ευρήματα, κυρίως επιγραφές στον αρχαιολογικό χώρο των Φιλίππων. Το τι μετέφεραν, και πώς έγινε η συγκεκριμένη λεηλασία, μας το περιγράφουν οι καλόγεροι της μονής, ο Ματάκος, ο Βιτάλιος και ο Ιάκωβος, όπως επίσης και ο μετέπειτα ηγούμενος, ο Νεόφυτος. Η κλοπή, και η μεταφορά, έγινε το Μάρτιο, 27 Μαρτίου του 1917. Δύο μήνες μετά, το ίδιο πράγμα έγινε στη μονή του Τιμίου Προδρόμου Σερρών, και λίγο αργότερα, στο Μελένικο. Οι πληροφορίες, που έχουμε, γι αυτές τις κινήσεις, είναι σημαντικές. Ο Υπουργός Εξωτερικών, λόγου χάρη, της κυβέρνησης του Βενιζέλου, ο Νικόλαος ο Πολίτης, μιλώντας στη Βουλή των Ελλήνων, κάνει λόγο γι’ αυτές τις λεηλασίες, οι οποίες γίνονται μέσα από ένα συστηματικό πρόγραμμα αφελληνισμού της περιοχής. Για τον αφελληνισμό, υπεύθυνες ήταν οι πριγκίπισσες και ο Φερδινάνδος, ο τότε αυτοκράτορας, και τσάρος θα λέγαμε της Βουλγαρίας, ο οποίος μάλιστα, είχε έρθει στην Καβάλα, κι είχε φωτογραφηθεί στα τείχη της πόλης. Στη διετία 1916-1918, δε θα μείνει στην περιοχή τίποτα, που να θυμίζει την παρουσία του Ελληνισμού. Θα μεταφερθούν, πρώτα στο στρατηγείο του Κιουστεντίλ, πάνω από το Νευροκόπι, και στη συνέχεια στη Σόφια, όλα τα βυζαντινά χειρόγραφα, όλες οι εικόνες, όλα τα κειμήλια, όλες οι ελληνικές επιγραφές, που υπογράμμιζαν την παρουσία του ελληνισμού στον χώρο. Βέβαια, οι Βούλγαροι υπολόγιζαν ότι, θα μείνουν στην περιοχή. Ωστόσο, ευτυχώς για μας, απεχώρησαν και βέβαια επακολούθησε η περίφημη συνθήκη του Νεϊγύ, που με δύο άρθρα, το 124 και το 125, υπαγόρευε την επιστροφή όλων των κλαπέντων. Θα πρέπει να σας σημειώσω ότι, ο συγκεκριμένος, συστηματικός αφελληνισμός της περιοχής, είναι ίσως η μεγαλύτερη αρχαιολογική καπηλεία, που έγινε στον προηγούμενο αιώνα, σε ολόκληρο τον κόσμο. Μιλάμε για περισσότερα από 1000 βυζαντινά χειρόγραφα, τα οποία εκλάπησαν, και για άγνωστο αριθμό κειμηλίων, εκκλησιαστικών και βυζαντινών εικόνων. Και βέβαια, δεν μιλάμε για τα σταμπά τα βιβλία, τα έντυπα βιβλία δηλαδή, τα οποία επίσης μετέφεραν, και τα οποία κατά καιρούς, είτε τα πουλούσαν, είτε τα εμφάνιζαν στις βιβλιοθήκες τους. Με τη συνθήκη του Νεϊγύ, επαναλαμβάνω, υποχρεούνταν οι Βούλγαροι να τα επιστρέψουν. Επέστρεψαν τελικώς, το 1923, έναν πολύ μικρό αριθμό από αυτά, καμιά 250 χειρόγραφα, τα οποία και κατετέθηκαν στην Εθνική Βιβλιοθήκη της Αθήνας, εκτός από 4-5 τα οποία θα μεταφερθούν, επειδή είχαν μικρογραφίες, στο Βυζαντινό Μουσείο. Έκτοτε, βέβαια, οι Βούλγαροι έλεγαν ότι, δεν είχαν τίποτε άλλο. Οι Έλληνες, κατά καιρούς, έθεταν το θέμα, σε διεθνείς οργανισμούς, κι αυτοί «σήκωναν τα χέρια».

55

Οι πληροφορίες που είχαμε είναι ότι, η κόρη του Υπουργού Αμύνης, του Ζίφκοφ, η κόρη του Τζούροφ, η περίφημη Τζούροβα, ήταν υπεύθυνη στην Ακαδημία της Σόφιας, ενός δωματίου, μιας αίθουσας, στην οποία είχαν όλους τους κλεμμένους πολιτιστικούς θησυρούς μας. Ότι υπήρχαν κλεμμένα, αποδεικνύεται από το ότι, είτε από τον οίκο «Σόθμπις», που σας είναι γνωστός, από τον άλλο γνωστό οίκο «Κρίστις», αλλά και από περίφημο βιβλιεμπορικό οίκο της Φρανκφούρτης, έβγαιναν κατά καιρούς σε δημοπρασία, διάφορα χειρόγραφα που σημειώναμε, βρίσκαμε ότι προέρχονται από τα κλεμμένα της περιοχής. Τελευταία φορά, έβγαλαν σε δημοπρασία, ένα χειρόγραφο, το 1985, ένα χειρόγραφα με πρώτη προσφορά 500.000 λίρες αν θυμάμαι καλά, στον οίκο «Σόθμπις» στο Λονδίνο. Το πήραμε είδηση, ήταν υπεύθυνος στην εθνική βιβλιοθήκη, ένας φίλος, ο Παναγιώτης ο Νικολόπουλος, ενήργησε σωστά, κι η ελληνική κυβέρνηση τότε, με τους εκπροσώπους της στο Λονδίνο, προχώρησε σε κατάσχεση και επεστράφη το συγκεκριμένο χειρόγραφο στην Ελλάδα. Βεβαίως, αρκετές φορές, οι οίκοι αυτοί, επειδή υπάρχουν κάποιοι νόμοι περίεργοι, δεν μπορούν αναφέρουν ούτε ποιος είναι ο προμηθευτής. Κι ο αγοραστής, από την άλλη πλευρά, έρχεται κι αγοράζει, με έναν πληρεξούσιο δικηγόρο, που «τρέχα γύρευε» ποιος είναι. Είχαμε, λοιπόν, τις πληροφορίες, ότι υπήρχαν στη Σόφια. Ωστόσο, οι επανειλημμένες ενέργειες, και από την πλευρά της Ελλάδας, δυστυχώς, δεν έφεραν κανένα αποτέλεσμα, μέχρι και την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος. Προσέξτε τι συνέβη, αμέσως μετά. Όσο υπήρχε ο υπαρκτός σοσιαλισμός, κρατούσαν τα προσχήματα, και μας έλεγαν ότι. επειδή δεν έχουμε τίποτα, δεν μπορούμε να σας επιστρέψουμε τίποτα. Με την πτώση του υπαρκτού σοσιαλισμού, η κόρη του Τζούροφ, η Τζούροβα έγινε η μεγαλύτερη δημοκράτισσα. Γίνεται αυτό, σε όλες τις κοινωνίες. Πεθαίνει ο καίσαρας, ζήτω ο νέος καίσαρας. Η Τζούροβα, λοιπόν, αυτά τα οποία υπήρχαν στην αίθουσα της Ακαδημίας Επιστημών της Σόφιας, τα πήρε στο σπίτι της! Σε πολύ σύντομο διάστημα, στη βουλγαρική πρωτεύουσα, ιδρύθηκε ένα Ινστιτούτο, το περίφημο Ινστιτούτο Ιβάν Ντουίτσεφ, στο οποίο, γιατί είναι τετραπέρατη η συγκεκριμένη κυρία, με ωραίο τρόπο έβαλε και Έλληνες, ευτυχώς μόνο τρεις, γιατί οι άλλοι δεν «τσίμπησαν». Μια από τους τρεις Έλληνες, είναι η περίφημη Ελένη Γλύκατζη - Αρβελέρ. Βέβαια, το 1995, αναγκάστηκα να το καταγγείλω στο Πανεπιστήμιο, γιατί μας αφορούσε άμεσα. Μπορεί, στη νότια Ελλάδα. να το ακούτε αυτό και να λέτε: «Έλα μωρέ, έχουμε, ας πούμε 4000 χειρόγραφα, ας μας έκλεψαν και 1000». Για τον χώρο εκεί, αυτοί οι κλεμμένοι πολιτιστικοί θησαυροί, είναι ο ίδιος ο Ελληνισμός. Γι αυτό και κλάπηκαν. Δεν κλάπηκαν, γιατί δεν είχαν οι Βούλγαροι, στη λογική, «δώσε και σε μας μπάρμπα». Αφαιρέθηκαν για να αφανισθεί ο Ελληνισμός από το χώρο, για να «βάλουν πόδι» στο χώρο. Κι εμείς, αντιδρούμε, στη μεγαλύτερη αρχαιολογική καπηλεία του προηγούμενου αιώνα, σε μια αρχαιολογική πειρατεία, δεν έχουμε άλλο δρόμο, από να ζητήσουμε τον Ελληνισμό, ο οποίος αφαιρέθηκε από εκεί. Βέβαια, αρκετές φορές σημειώσαμε, πως το καλό παράδειγμα, θα πρέπει να το δώσει η ίδια η ελληνική κυβέρνηση. Όπως, πριν από 2-3 χρόνια, με την ίδρυση του Βυζαντινού Μουσείου στη Θεσσαλονίκη, επέστρεψε αυτά, που στην αρχή του 20ου αιώνα, μετέφερε στην Αθήνα, με τον ίδιο τρόπο θα πρέπει να δημιουργήσει επάνω, μια Βιβλιοθήκη, ένα παράρτημα της Εθνικής Βιβλιοθήκης, όπου θα εναποθέσει όλα τα χειρόγραφα, τα οποία μετεφέρθηκαν από Ανδριανούπολη, από Ραιδεστό, από 40 Εκκλησιές, από Καλλίπολη κλπ. Ακριβώς, για να τονώσει τον Ελληνισμό της περιοχής. Γιατί, όταν έχεις μια Αθήνα, πραγματικά χαβούζα, και λυπάμαι που το λέω, το να έχει εδώ, το Μουσείο Μπενάκη, ας πούμε, και 100 αρχειακούς φακέλους από τη Ραιδεστό, ή να έχει και 150 χειρόγραφα από το περίφημο γυμνάσιο της Ανδριανούπολης, δε σημαίνει τίποτε. Όντας όμως, αυτά τα πολιτιστικά αγαθά, στο συγκεκριμένο χώρο, της Ανατολικής Μακεδονίας και της Θράκης, θα υπογράμμιζαν την αδιάλειπτη παρουσία του Ελληνισμού εκεί. Και βέβαια, η περίφημη Τζούροβα και όχι μόνο εμφάνισε τους κλεμμένους και κρυμμένους πολιτιστικούς θησαυρούς μας, αλλά έκανε και πανηγυρική, αν θέλετε, παρουσίασή τους, δυστυχώς με την παρουσία των τριών Ελλήνων. Αυτός και θα πρέπει να το σημειώνω και το σημειώνω σε κάθε ευκαιρία, αυτός ο οποίος αντέδρασε σθεναρά ήταν, ο μέχρι από ένα χρόνο πρόεδρος της ακαδημίας Αθηνών, ο Παναγιώτης Βοκοτόπουλος. Στην Θράκη, το ανέφερα προηγουμένως, αλλά πήγα αλλού, στο Πανεπιστήμιο, κάναμε μια συνάντηση, η οποία έμεινε στην ιστορία, ως η συνάντηση της Κομοτηνής, παρουσία του τότε Προέδρου της Δημοκρατίας του κ. Σαρτζετάκη. Τότε, ζητήσαμε από τους ανά τον κόσμο επιστήμονες, την επιστροφή των κλαπέντων. Η αντίδραση που είχαμε, από κάποιους συναδέλφους ξένους, φιλέλληνες κατά τα άλλα, ήταν: «τι ενδιαφέρεστε; αφού οι ίδιοι οι Έλληνες συμμετέχουν στο Ινστιτούτο, θα τα μελετήσουμε» κλπ. Το θέμα όμως δεν είναι αυτό. Παράλληλα με τα χειρόγραφα, στο μουσείο της ιστορίας, οι Βούλγαροι άρχισαν να εμφανίζουν και εκκλησιαστικά κειμήλια, επιγραφές κλασικές που είχαν πάρει από τους Φιλίππους, κλπ. Κι όχι μονάχα τα εμφάνισαν, αλλά δεν ξέρω αν πήρατε είδηση, πριν μερικά χρόνια, έβαλαν στο χέρι και Έλληνες επιχειρηματίες. Οι Έλληνες επιχειρηματίες, πλήρωσαν -δίχως να το ξέρουν- για να αγοράσουν μηχανήματα, readers, ανάγνωσης και εκτύπωσης μικροφίλμς, ας πούμε. Έβαλαν στο χέρι Γιαπωνέζους. Έβαλε στο χέρι, η 56

Τζούροβα, Γιαπωνέζους, και σε αντάλλαγμα, τα συγκεκριμένα, κλεμμένα, ελληνικά πολιτιστικά αγαθά, περιφέρονταν σε όλη την Ευρώπη, σε όλο τον κόσμο, και στην Αμερική, για τον εορτασμό των χιλίων, δεν ξέρω πόσο χρόνων, του χριστιανισμού στη Βουλγαρία, ως δείγματα, όχι του ελληνισμού, που έκλεψαν, αλλά ως δείγματα του βουλγαροβυζαντινού πολιτισμού. Αυτό έγινε στη Φρανκφούρτη, στο Βερολίνο, στη Νέα Υόρκη, στο Τόκιο. Όσο ήταν στη Φρανκφούρτη, ζητήσαμε την κατάσχεσή τους, και άρον-άρον, τα μάζεψαν και επέστρεψαν στη Βουλγαρία. Έβαλα φίλους και αγόρασαν τα διαφημιστικά φυλλάδια, με τα οποία παρουσίαζαν, είτε χειρόγραφα είτε κειμήλια, και έχω εδώ, να σας δείξω, κάποια από τα σημαντικά αυτά κειμήλια, τα οποία είναι σήμερα στο εθνικό μουσείο της Σόφιας. Αλλά, δυστυχώς, δεν μπορούμε να τα δούμε, δεν έχουμε το επιπεδοσκόπιο, να σας δείξω κάποια τουλάχιστον από αυτά, όπως τη χρυσή κάρα του Διονυσίου, του 1400, όσο την επίχρυση, την οποία επίσης έκλεψαν, και την οποία έχουν στο εθνικό μουσείο της Σόφιας σήμερα. Θα πρέπει να σημειώσω ότι, πέρα από τα ελληνικά κειμήλια, έκλεψαν και τη βιβλιοθήκη του Μεχμέτ Αλί στην Καβάλα. Η Καβάλα είναι η γενέτειρα του ιδρυτή της αιγυπτιακής δυναστείας, κι έχουμε εκεί και βακούφια αιγυπτιακά. Μάλιστα, για να κάνετε και μια σύγκριση, πώς λειτουργούν οι ελληνικές υπηρεσίες, θα σας πω ότι, το 1993, ως Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο, ζητήσαμε ένα μεγάλο κτίριο, γύρω στα 5.000 τετραγωνικά, που το έχτισε, το 1818-1819 ο Μεχμέτ Αλί, ιδρυτής της αιγυπτιακής δυναστείας. Θέλαμε να το πάρει το Πανεπιστήμιο, και να στεγάζει εκεί, υποτρόφους από τη Σχολή Καλών Τεχνών της Αθήνας, για να έρχονται τα καλοκαίρια, και να ζωγραφίζουν κλπ. Μας είπαν, μην ασχολείστε, γιατί θα αναγνωρίσετε την αιγυπτιακή κυριότητά του. Σε δέκα (10) χρόνια, αυτό που μας είπε τότε το Υπουργείο Εξωτερικών, και το θεωρήσαμε πολύ λογικό, κατέρρευσε με πάταγο. Το κτίριο που ζητήσαμε, και δε μας το έδωσαν, στεγάζει σήμερα, ένα από τα πολυτελέστερα ξενοδοχεία της Βόρειας Ελλάδας, το περίφημο ξενοδοχείο «Ιμαρέτ». Πήγε μια ιδιώτης, στην Αίγυπτο, έκανε απ’ ευθείας διαπραγματεύσεις, και το πήρε. Σ’ αυτό λοιπόν το «Ιμαρέτ», που τώρα είναι ξενοδοχείο πολυτελείας, και παραδίπλα το σπίτι του Μεχμέτ Αλί, που είναι εστιατόριο πολυτελείας, υπήρχε μια τεράστια βιβλιοθήκη την οποία είχε αγοράσει από την Κωνσταντινούπολη, ο ίδιος ο ιδρυτής της αιγυπτιακής δυναστείας. Σε αυτήν τη βιβλιοθήκη, το 1917, πήγαν οι Βούλγαροι κατακτητές, κατέγραψαν τα βιβλία της, τα φόρτωσαν σε 40 γαϊδούρια, φόρτωσαν και τα χειρόγραφα της Εικοσιφίνισσας, σε αμάξια, και τα μετέφεραν όλα στο Κιουστεντίλ, και σήμερα, τα ανατολικά χειρόγραφα, που εμφανίζουν στη Σόφια, είναι χειρόγραφα, τα οποία έχουν κλαπεί από τη Καβάλα. Δεν τρέφω πολλές ελπίδες, από την Ελληνική Πολιτεία, αλλά επειδή από τη φύση μου είμαι αισιόδοξος, θα σας πω ότι, αν δεν μπορέσουμε να τα πάρουμε πίσω, δια της διπλωματικής οδού, θα προσφύγουμε, και θα τα πάρουμε με άλλο τρόπο. Κλείνοντας, θα πρέπει να πω το εξής. Βρισκόμουν πριν από μερικά χρόνια στην Αγία Σοφία με φοιτητές μου. Μέσα στην Αγιά Σοφιά, δεν σε αφήνουν οι Τούρκοι να μιλήσεις και να κάνει ξενάγηση. Πρέπει να πάρεις ξεναγό. Γι’ αυτό το λόγο συνήθως, ενημερώνω τα παιδιά απ’ έξω, κι έπειτα τα αφήνω μέσα. Τους λέω, σε εκείνη τη γωνιά θα δείτε αυτό, εκείνο, το άλλο κλπ. Ο ξεναγός, όμως, μέσα που ήταν Αρμένης, τους έλεγε πως, τι ωραίο είναι, που τελικά έγινε τζαμί αυτό το κτίριο και σώθηκε. Δυστυχώς, το ίδιο δεν μπορούμε να το πούμε για τους Βούλγαρους. Τη λεηλασία, δεν την έκαναν για να σώσουν, τα πολιτιστικά αγαθά της Μακεδονίας και της Θράκης. Την έκαναν, στο πλαίσιο ενός συστηματικού αφελληνισμού της περιοχής. Κι έχουμε μία ακόμη ατράνταχτη απόδοση: Όταν ξεκίνησαν να αφαιρούν τα κειμήλια, πήραν κι έναν που ήξερε γράμματα, έναν δάσκαλο, που κατέγραφε, εν είδη ημερολογίου, τι έκανε κάθε μέρα. Επειδή πριν ακόμη πέσει ο υπαρκτός σοσιαλισμός, είχαμε κάποιους στη Βουλγαρία που μας έλεγαν: «έχουμε χειρόγραφα, θέλετε να τα αγοράσετε;», κάναμε κάποιες προσπάθειες, ανεξάρτητα αν αυτές δεν τελεσφόρησαν. Μετά την πτώση του καθεστώτος, βρήκα και αγόρασα, το ημερολόγιο αυτού που κατέγραφε τις κλοπές. Κι αυτό εδώ, είναι το βουλγάρικο ημερολόγιο. Ο συντάκτης του σημειώνει στο τέλος, εν είδει βιβλιογραφικού σημειώματος: «Εγράφη, παρά του Συμεών Στεφάνωφ, πρώην διδασκάλου, νυν οπλίτου, υπάρχεει διόρθωση υπαξιωματικού, προφανώς τον έκαναν υπαξιωματικό, γιατί έκανε τον γραμματέα σε αυτούς που τα έκλεβαν, του μη τακτικού λόχου του 10ου Συντάγματος της Ροδόπης, της 8ης μεραρχίας του Τρούντζα. Ο Τρούντζας είναι ένας παραπόταμος του Έβρου, προς την πλευρά της Τουρκίας σήμερα, και περνάει μέσα από την Ανδριανούπολη. Ο Στεφάνωφ, αποσπάστηκε ως συνοδός - γραμματέας του καθηγητή Κατσάροφ, για να διενεργήσει ανασκαφές, και να μαζέψει υλικό, για το Εθνικό Μουσείο της Σόφιας. Σας ευχαριστώ πολύ, για την προσοχή σας.

57

«ΣΑΚΧΑΡΩΔΗΣ ΔΙΑΒΗΤΗΣ ΚΑΙ ΚΑΡΔΙΑΓΓΕΙΑΚΑ ΝΟΣΗΜΑΤΑ: ΤΟ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ ΤΗΣ ΔΗΜΟΣΙΑΣ ΥΓΕΙΑΣ» Δρ. ΣΩΤΗΡΙΟΣ ΡΑΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΑΣ, ΣΤΗΝ ΙΑΤΡΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, ΚΑΙ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΗΣ Β΄ ΠΡΟΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΠΑΘΟΛΟΓΙΚΗΣ ΚΛΙΝΙΚΗΣ, ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΝΟΣΟΚΟΜΕΙΟΥ «ΑΤΤΙΚΟΝ». Κύριε Δήμαρχε, κύριε Αντιπρόεδρε του πνευματικού κέντρου, Κυρίες και Κύριοι, κατ’ αρχάς θα ήθελα να σας ευχαριστήσω για την παρουσία σας, απόψε εδώ, και θα ήθελα να τονίσω ορισμένα πράγματα, τα οποία είναι ζητήματα της καθημερινότητας. Βασικώς μιλάμε για μια επιδημία, και επιδημία είναι ο σακχαρώδης διαβήτης, και η αρτηριακή υπέρταση κατά κύριο λόγο. Έτσι, λοιπόν, αφ΄ ής στιγμής αρχίζει η καρδιαγγειακή νόσος, η βλάβη στα αγγεία, βλάβη στα μικρά και στα μεγάλα αγγεία, τότε αρχίζουν τα καρδιαγγειακά προβλήματα, τα οποία βεβαίως, επιτείνονται σφόδρα με το κάπνισμα. Το κάπνισμα είναι πραγματικά, κάτι το οποίο είναι θανατηφόρο, για να το καταλάβετε, όταν ο φίλος μου, και δραστήριος Υπουργός Υγείας, ο Δημήτρης ο Αβραμόπουλος μου λέει: «Σωτήρη, ξέρεις από το 2010, θα απαγορευθεί εντελώς», του λέω: «θα έχουν πεθάνει οι μισοί μέχρι τότε». Έτσι, λοιπόν, πιστεύω ότι η απαγόρευση του καπνίσματος, να αρχίσει νωρίτερα, και φαίνεται ότι θα αρχίσει. Βλέπετε που επιμένω ήδη στο κάπνισμα, από την αρχή. Ποτέ δεν πίστευα πως η Ιταλία, θα κόψει το τσιγάρο. Αυτοί ήταν χειρότεροι. Περπατούσαν με ένα τσιγάρο στο χέρι. Ποτέ δεν πίστευαν ότι θα το κόψουν, αλλά το κόψανε. Το ίδιο και στη Γαλλία, το ίδιο και στην Γερμανία που η απαγόρευση αρχίζει από τον άλλο μήνα. Αφήστε την Αμερική, όπου δεν μπορείς να καπνίσεις πουθενά, σε κανένα εστιατόριο, σε καμία γωνιά, πουθενά! Βγαίνουν όλοι λοιπόν έξω, σαν τους χασικλήδες, Έξω από τα ξενοδοχεία, θα δείτε στίβες οι γόπες, και καπνίζουν σαν τους παλαβούς για να μπουν μέσα. Ας έρθουμε στο αποτέλεσμα. Την πρώτη πενταετία, αφότου έχει απαγορευτεί στην Ιταλία, καταγράφηκαν 2,4% λιγότερα καρδιαγγειακά. Εδώ, λοιπόν, κάτι το κοψίδι, κάτι το φαΐ, κάτι το τσιγάρο, κάτι το αυτό, κάτι και όλα τα άλλα, και έχουμε το πρόβλημά μας. Λοιπόν, βέλος προς τα κάτω μάλλον, ε; Μπράβο. Κυρίες και κύριοι, δυστυχώς, δεν έχω ένα δείκτη, αλλά θα σας τα εξηγώ. Κοιτάξτε αριστερά, π.χ. το κόκκινο, εκεί που λέει για το 1995. Πόσα δισεκατομμύρια δολάρια, ξοδεύονταν παγκόσμια, για τη χορήγηση ινσουλίνης στους διαβητικούς: 2,8 δισ. Για δείτε το 2005: Έφτασε στα 7,3 δισ., και δείτε είτε για τα διαβητικά δισκία είτε και για την υπέρταση μαζί. Διότι, θα πρέπει να πω ότι, σακχαρώδης διαβήτης και αρτηριακή υπέρταση, είναι όχι ξαδέρφια, αλλά αδέρφια, 58

και κατά πάσα πιθανότητα και δίδυμα, διότι, είναι πραγματικά αυτός ο συνδυασμός, μια άσχημη επιδημία. Ενάμισι δισεκατομμύριο δολλάρια ξοδευόντουσαν, όπως βλέπετε στη σχετική ένδειξη, για χάπια για το διαβήτη και την υπέρταση, το 1995, και το 2005, δηλαδή δέκα χρόνια αργότερα, 17,8 δισ. Το καταλαβαίνετε; Από 1,5 δισ. Φτάσαμε στα 17,8 δισ. Αυτό σημαίνει, λοιπόν, ότι μας έχει πάρει ο κατήφορος, και χρειάζεται βεβαίως κάποια αντιμετώπιση. Κάθε 21 δευτερόλεπτα, εμφανίζεται, ή μάλλον διαγιγνώσκεται, κι ένας διαβητικός Αμερικάνος, και κάθε 14 δευτερόλεπτα, 13 για την ακρίβεια, ένας που έχει αρτηριακή πίεση. Δηλαδή, είναι η επιδημία καλπάζουσα. Βεβαίως, ευρωπαϊκές χώρες όπως η Γερμανία, έχουν καταφέρει να ελαττώσουν την παχυσαρκία, έχουν καταφέρει να ελαττώσουν την υπέρταση και γενικά την αρτηριοσκλήρωση με το συνεχές κυνήγημα, με συνεχή μηνύματα: «Πρόσεξε το ένα, πρόσεξε το άλλο, πρόσεξε την χοληστερίνη, πρόσεξε την καλή χοληστερίνη, την κακή χοληστερίνη», και όλα αυτά έχουν κάποιο ρόλο. Εμείς βέβαια, έχουμε ήλιο, έχουμε και τα διάφορα κοψίδια που μας περιτριγυρίζουν και καταλαβαίνετε ότι δεν είναι και τόσο εύκολο να κάνεις τη σωστή διατροφή. Το τσιγάρο, βέβαια, θα μπορούσαμε να το κόψουμε. Είναι καλύτερα, ξέρετε, ένας ο οποίος έχει κάποιο είδος αρτηριοσκληρώσεως να τρώει, παρά να καπνίζει. Με το κάπνισμα, δυστυχώς, «ανοίγει το λάκκο του». Δε γλυτώνει με τίποτε, δεν υπάρχει περίπτωση. Κι όσοι, βέβαια, το έχουν καταλάβει έγκαιρα, και έχουν κόψει το κάπνισμα, έχουν καλύτερη διαβίωση. Για κοιτάξτε τώρα, τις συμφορές, οι οποίες μας επέρχονται. Αυτά είναι όλα νέα παιδιά. Για κοιτάξτε, με την παχυσαρκία τι γίνεται. Δεν υπήρχε παλιά τέτοιο πράγμα. Με αποτέλεσμα τα παιδιά αυτά μετά τα δεκατρία τους, τα δέκα τέσσερά τους χρόνια, το πρώτο που εμφανίζουν, να είναι αυξημένη αρτηριακή πίεση και ιδίως η χαμηλή πίεση που λέμε, την πίεση της καρδιάς λέει ο κόσμος. Τέλος πάντων, δεν έχει καμιά άμεση σχέση με την καρδιά, αλλά αρχίζουν και εμφανίζουν αρτηριακή υπέρταση. Μετά τα δέκα οχτώ τους χρόνια εμφανίζουν διαβήτη και μετά τα είκοσί τους, το πρώτο τους έμφραγμα. Για σκεφτείτε τώρα ένα παιδί, μόνο επειδή έχει τα κιλά, μόνο που δεν ασκείται κλπ., με τα είκοσί του χρόνια, να πάθει ένα έμφραγμα... Δυστυχώς, σε τούτη εδώ τη χώρα, οι δύο πανεπιστημιακές παιδιατρικές κλινικές στην Αθήνα, στο «Αγία Σοφία» και στο «Αγλαΐα Κυριακού», κάνανε μια στατιστική ανάλυση, σε χιλιάδες παιδιά από τα σχολεία. Το 12,8% των νέων παιδιών, μέχρι 15 ετών, έχουν αυτήν την κατάσταση. Ξέρετε τι σημαίνει αυτό; Δεν αναφέρομαο σε όλον αυτό, το φαύλο κύκλο, για να σας φοβίσω. Σας αναλύω την πραγματικότητα, για αυτές τις δύο μοναδικές καταστάσεις, την υπέρταση και τον σακχαρώδη διαβήτη. Βλέπετε, βάζω πρώτη την υπέρταση, που όπως και ο σακχαρώδης διαβήτης, είναι καταστάσεις ασθένειας. Αν το θέλετε, ασθένειες της ευημερίας, που αν προσέξει κάποιος, που έχει αυτά τα δύο, τις περισσότερες φορές και τα δύο, μια βγαίνει το ένα πρώτο και μετά βγαίνει το άλλο πρώτο. Είναι, πραγματικά, μια σωστή επιδημία. Αυτός ο συνδυασμός, λοιπόν, δε φείδεται κανενός οργάνου. Είτε τα μάτια, δυστυχώς, θα το καταλαβαίνετε τώρα, πρώτον βλάβη στα μάτια, στην καρδιά, στο ήπαρ, στα νεφρά, στα πόδια κάτω, μουδιάσματα λέει των ποδιών, τον πιάνουν κράμπες και το βράδυ όταν κοιμάται κλπ. Αυτά, είναι κατά κύριο λόγο από το κάπνισμα και δεν έχει σημασία αν κάποιος έχει λεφτά ή δεν έχει, αν είναι μορφωμένος, ή δεν είναι μορφωμένος κλπ. Η γραμμή είναι ίδια. Δηλαδή, έχει προσβολή από πάνω μέχρι κάτω. Το ευτύχημα είναι, ξέρετε, το λέω και στους ασθενείς μου, το λέω και στους φοιτητές μου, το λέω και στους γιατρούς στην εκπαίδευσή τους, αν κάποιος πάθει μια λευχαιμία, εντάξει, έπαθε τον καρκίνο του, έπαθε τι έπαθε, δεν φταίει τίποτε. Αλλά, να τα παθαίνει αυτά, επειδή δε θέλει να κόψει το τσιγάρο του, ξαναλέω πάλι, επειδή δε θέλει να κόψει το τσιγάρο, δε θέλει να ελαττώσει το φαΐ, δε θέλει να χάσει τα κιλά του, είναι περισσότερο από τρέλα! Για δείτε τι γίνεται, ως προς τη συχνότητα, πάλι αμερικάνικη έρευνα, αλλά μη νομίζετε ότι, κι εμείς, εδώ στην Ευρώπη, πάμε πίσω. Άνθρωποι, λοιπόν, οι οποίοι έχουν σακχαρώδη διαβήτη είτε υπέρταση. Θα πρέπει να σας πω ότι, σε μια στατιστική, που κάναμε όταν γύρισα, το ’80-’81, από τη Γερμανία, μετά από 20 χρόνια εκεί, βρήκαμε ότι, 60% των ανθρώπων, οι οποίοι είχαν αρτηριακή υπέρταση, είχαν και σακχαρώδη διαβήτη. Τις περισσότερες φορές, το 80% δεν το ξέρανε. Γιατί, λένε, πάω στο γιατρό, κάνω ένα ζάχαρο το πρωί, και τι έγινε; Τίποτε δεν έγινε. Τι γίνεται μετά το 59

φαγητό; Τι γίνεται όταν πας σε μια ταβέρνα να φας, μετά από 2 ώρες, τι κάνει το ζάχαρο; Παίρνει τον ανήφορο. Βλέπετε λοιπόν ότι, εδώ είναι κατανεμημένη η προσβολή, από την υπέρταση και τον σακχαρώδη διαβήτη, και βλέπετε το κόκκινο, είναι τα άτομα τα οποία είναι, από 70 ετών και πάνω. Σε ποσοστό 73%, έχουν και υπέρταση και σακχαρώδη διαβήτη, και βεβαίως, όσο πάμε προς τα πίσω, προς τις πιο νέες ηλικίες, 65 με 69 ετών, είναι 7% το κίτρινο. Με άλλα λόγια λοιπόν, αν τα βάλετε όλα μαζί, στη Χώρα μας, περίπου 1.100.000 Έλληνες έχουν σακχαρώδη διαβήτη και περίπου 1,5 εκατομμύριο έχουν αρτηριακή υπέρταση. Αυτοί που το ξέρουν και 500.000, περίπου φτάνουμε τα 2.000.000 κόσμου, σε όλη τη Χώρα μας, που έχουν και τα δύο και δεν ξέρουν τίποτα. Δίνεις σε έναν, φάρμακο για την υπέρταση, και λέει, ξέρετε το αφήνω, μου είπε ο γιατρός στη γειτονιά μου, ξέρω εγώ πού, να πιω ένα χάπι μόνο όταν μου ανεβαίνει η πίεση. Είναι αργά, κυρίες και κύριοι. Όταν το δει ότι ανέβηκε η πίεση, και τότε πίνει το χάπι, έχει φύγει το τρένο! Είναι, σαν τα τρέχεις να πιάσεις το τρένο, κι αυτό φεύγει μπροστά. Σκοπός είναι μην ανέβει, και γι’ αυτό χρειάζεται παρακολούθηση. Με άλλα λόγια, λοιπόν, η βάση για όλα αυτά, και για τις καρδιαγγειακές παθήσεις, ένα πράγμα είναι, κυρίες και κύριοι: Είναι ένα παγόβουνο, το οποίο, όταν πλέει στη Βόρεια Θάλασσα, επειδή έχει λίγο αλάτι μέσα το νερό, φαίνεται μόνο η κορυφή του παγόβουνου, το ουρικό οξύ, η κακή χοληστερίνη, η καλή χοληστερίνη, η γενική χοληστερίνη, το ζάχαρο, η πίεση και όλα αυτά, είναι κάτω από την επιφάνεια. Όσο κατεβαίνει προς τη Μεσόγειο, όσο περνάει ο καιρός, και έρχεται προς τα κάτω, μέχρι να φτάσει εκεί, πριν από το Γιβραλτάρ, γιατί μετά ζέστανε η θάλασσα και θα λιώσει, επειδή έχει περισσότερο αλάτι, έχει βγει απ’ έξω και βγαίνουν τα διάφορα. Έτσι, βγαίνουν λοιπόν και τα διάφορα, όπως είναι το ουρικό οξύ. Δεν έχω τίποτα, λέει, μόνο λίγο αυξημένο ουρικό οξύ. Σίγουρα, κάποια στιγμή κρύβεται από πίσω η πίεση, και σίγουρα κρύβεται ο σακχαρώδης διαβήτης, και όλα τα συμπαραμαρτούντα. Γι’ αυτό, λοιπόν, η καλύτερη θεραπεία, ξέρετε ποια είναι; Το έλεγε ο Ιπποκράτης, πριν από 2500 χρόνια, η πρόληψη, να μην φτάσεις μέχρι εκεί. Βγάζω από τη μέση, βεβαίως, τα νέα τα παιδιά, τα οποία αποτελούν περίπου το 5% της όλης καταστάσεως και τα οποία χρειάζονται ινσουλίνη, για έναν συγκεκριμένο λόγο. Πολλές φορές, στο πλαίσιο μιας ιογενούς λοιμώξεως, χαλάει το πάγκρεας, ο αδένας που είναι πίσω από το στομάχι, και ο οποίος φροντίζει για να βγει η ινσουλίνη και να κατέβει το ζάχαρο, να μην μένει ψηλά. Αυτά τα άτομα, δεν έχουν την ινσουλίνη, και βεβαίως χρειάζονται ενίσχυση ινσουλίνης, ήδη κι από μικρή ηλικία, 4-5 ετών, αν το πάθουν τότε, ή και μεγαλύτερα. Είναι αδύνατα, δεν έχουν περισσότερα κιλά, δεν έχουν αρτηριακή υπέρταση, μέχρι να πάθουν, μετά από 25-30 χρόνια, από τότε που τους εμφανίστηκε ο ινσουλινοεξαρτόμενος διαβήτης, κάποια επιπλοκή. Αυτά τα άτομα, βεβαίως, βασικά δεν φταίνε σε τίποτε. Όλοι οι άλλοι φταίνε, είτε γιατί έχουν περισσότερα κιλά, είτε γιατί καπνίζουν, είτε, είτε, είτε. Τώρα, χάλασε λίγο η στατιστική, με τα παιδιά, τα νέα παιδιά που σας έδειξα προηγουμένως, και τα οποία αρχίζουν, με την παχυσαρκία, κι εμφανίζεται η υπέρταση. Ξέρετε τι είναι, 14 χρονών, να έχει αυξημένη αρτηριακή πίεση; Πόσο θα αντέξουν αυτά τα αγγεία; Θα μου πείτε, τι σχέση τώρα έχουν τα πολλά κιλά με την αρτηριακή υπέρταση; Είναι απλούστατο το θέμα, και θέλω να σας το πω, έτσι τελείως απλά, για να το καταλάβετε, και να μην λέμε φιλοσοφίες και ερευνητικά πράγματα, τα οποία είναι και για πολλούς γιατρούς, που δεν είναι εξειδικευμένοι, δυσκατανόητα, πολλώ μάλλον γι’ αυτούς που δεν είναι γιατροί. Ας πούμε, έχει ο Ασπρόπυργος 30.000 κατοίκους. Πριν από 30 χρόνια, είχε 5.000 κατοίκους, κι είχε ένα υδραγωγείο το οποίο εξυπηρετούσε, φρόντιζε με την Χ αντλία, να στέλνει νερό σε όλα τα σπίτια. Τώρα που, οι 5000 άνθρωποι έγιναν 35000, αυτό το υδραγωγείο, δεν μπορεί να καταφέρει να στείλει το νερό και πιο πέρα, διότι, χρειάζεται και μεγαλύτερες αντλίες, και μεγαλύτερη πίεση. Λοιπόν, τι να κάνει αυτή η δύσμοιρη καρδιά, όταν κάποιος έχει κανονικό βάρος 55 κιλά και ξαφνικά έγινε υπέρβαρος, γιατί έφαγε, έφαγε, έφαγε. Κι εκεί, δεν έχει σημασία, αν κάποιος είναι εύπορος ή όχι τόσο εύπορος. Στο τραπέζι είναι όλοι ίδιοι. Αν δουν το κατσίκι, το κοψίδι μπροστά τους, πέφτουν και οι μεν και οι δε, και «του αλλάζουν τα φώτα». Από εκεί και πέρα, αναλογιστείτε τι αναγκάζεται να κάνει αυτή η καρδιά. Για κάθε κιλό βάρους, το οποίο αποτελείται από μυς και από λίπος, χρειάζεστε εννιά (9) μέτρα αγγεία! Πρέπει να πάει αίμα εκεί, πώς θα γίνει; Εννιά (9) μέτρα αγγεία! Αν κάποιος, λοιπόν, έχει 20 κιλά παραπάνω και είναι εύκολο να τα αποκτήσει, χρειάζεται 180 μέτρα αγγεία, τα οποία πρέπει να αρδευτούν με αίμα. Αλλιώς δε γίνεται, γιατί είναι σαν την πόλη που μεγάλωσε. Πάει ο Δήμαρχος, λοιπόν, στην πόλη που μεγάλωσε, και λέει: Ελάτε εδώ λεβέντες, αλλάζουμε τις αντλίες αυτές, βάζουμε εκείνο, το άλλο, το άλλο, και πάει το νερό παντού. Στον ανθρώπινο οργανισμό τι να γίνει; Αναγκάζεται, η καρδιά, να αυξήσει την αρτηριακή πίεση, με όλα τα επακόλουθα. Κι όταν αυτός, έχει την ατυχία, ο περί ου ο λόγος άνθρωπος, να καπνίζει κιόλας, ο καπνός, του κάνει σύσπαση των αγγείων στην περιφέρεια. Δηλαδή, αυτό 60

το αίμα, που πρέπει από την καρδιά, να πάει τα 180 μέτρα, δυσκολεύεται να περάσει, γιατί έχει τη σύσπαση, από το κάπνισμα, και αυξάνει ακόμη την αρτηριακή πίεση. Αυξάνει τη μικρή πίεση που λέμε, και το αποτέλεσμα είναι, εξαρτάται ποιος είναι ο συνδυασμός: Είτε να πάθει το έμφραγμα είτε το εγκεφαλικό επεισόδιο. Δε νομίζω ότι αξίζει τον κόπο, να γίνεται αυτή η κατάχρηση, σε βάρος του εαυτού μας. Να έχουμε πολλά κιλά, και να καπνίζουμε μαζί. Δείτε τα νούμερα, πρώτα στην αρχή: 1,5 δισεκατομμύριο, σε όλη την υφήλιο, έχουν περισσότερο βάρος, από ότι θα έπρεπε να έχουν, όταν ο πληθυσμός της υφηλίου είναι 6,7 δισ. Και, ξέρετε, αραιώνει η συχνότητα διότι, όλοι εκεί κάτω, στην Αφρική, και παντού όπου πεινάνε, δεν είναι παχύσαρκοι. Αλλιώς, το 1,7 δισ., θα ήταν 2,5 δισ. Άνθρωποι. Και, βεβαίως, δείτε τι ξοδεύεται. Για να αρχίσω, το 2025, υπολογίστε ότι, 303 δισεκατομμύρια δολάρια ετησίως θα έχουν ξοδευτεί για την αντιμετώπιση των καταστάσεων που σας είπα, της υπέρτασης κυρίως, όταν λέω καρδιαγγειακά, και του διαβήτη. Και να σκεφτείτε π.χ. ότι, στην Αμερική, 284.000 άνθρωποι, το 2007, απήλθον του ματαίου τούτου κόσμου, προς τον Ύψιστο και τον Άγιο Πέτρο, μόνο γι’ αυτό και το επαναλαμβάνω ακόμη μια φορά, είναι κάτι που το έχουμε όλοι μας στο χέρι μας. Δεν γίνεται. Δηλαδή αν επιβληθούμε λιγάκι, μπορούμε πραγματικά να ανταπεξέλθουμε και να βγούμε από τον φαύλο κύκλο. Έρχομαι σε ένα σημείο, που δεν ανέφερα μέχρι τώρα ή τουλάχιστον όχι συστηματικά. Είναι η σωματική άσκηση. Η σωματική άσκηση είναι το Α και το Ω όλης της υποθέσεως. Μην ανεβαίνετε με ανελκυστήρα, για να πάτε σπίτι σας. Θα μου πείτε, αν μένω στον 5ο όροφο; Την πρώτη φορά ή τις πρώτες μέρες, θα πάτε με τα πόδια μέχρι τον 1ο όροφο. Θα πάρετε το ασανσέρ, θα πάτε στον 5ο. Μετά από 5-6-7-10 μέρες, θα πάτε μέχρι το 2ο και σιγά-σιγά… Κατεβαίνοντας, καλύτερα να χρησιμοποιείτε το ασανσέρ, διότι, άνθρωποι κάποιας ηλικίας, και έχουν παραπάνω κιλά, έχουν πρόβλημα με τα γόνατα. Δεύτερος κίνδυνος είναι, αν φοράει κάποιος πολυεστιακά γυαλιά, όπως ο ομιλών, δηλαδή, για να βλέπει και κοντά και μακριά με τα ίδια γυαλιά, μπορεί να παραδεί το σκαλί, και να πάρει τον κατήφορο, να πέσει και να έχει άλλες ιστορίες. Οι πρώτοι που φωνάζανε, όλα τα χρόνια, ήταν οι Αμερικάνοι, που κάνουν και ορισμένα άλλα.Αυξήσανε τα ασφάλιστρα, οι ασφαλιστικές εταιρίες, σε αυτούς που έχουν κιλά παραπάνω, και κατά 30%, σ’ αυτούς που καπνίζουν. Όποιος καπνίζει, πληρώνει 30% παραπάνω φόρο. Υπάρχουν πάρα πολλοί χοντροί άνθρωποι στην Αμερική, πολλοί περισσότεροι, από όσους έχουμε εμείς, αλλά το δυστύχημα είναι ότι, εμείς έχουμε τα σκήπτρα στην Ευρώπη. Έχουμε τα πιο παχιά παιδιά και είμαστε οι πιο παχείς κάτοικοι της Ευρώπης, δυστυχώς. Είμαστε οι χειρότεροι. Έχουμε καλή ψυχή όμως, ήλιο μπόλικο, κι εντάξει, πάμε ευχαριστημένοι και χορτάτοι. Ξέρετε; Είναι πραγματικά κάτι με το φαΐ που πρέπει να κάνει κλικ στη σκέψη σου, και ιδίως αν βλέπεις ότι, κάτι δεν πάει καλά. Είναι απλό. Αν χάσεις τα 10 πρώτα κιλά, από εκεί και πέρα είναι απλό. Ο ομιλών, δεν είναι κάποιος που δεν του αρέσει το φαΐ. Κι όμως έχασα, από το Σεπτέμβριο μέχρι τώρα, 19,8 δηλαδή, 20 κιλά. Μετά από 1 μήνα δεν πεινάς, και πρέπει να το κρατήσεις. Αν κάνεις δίαιτα εξοντωτική, τότε δεν κρατιέται. Μετά από 15-20 μέρες, θα πεις, θα φάω. Επίσης, για μένα, που μου αρέσουν τα μακαρόνια, μια μερίδα είναι ένας κουβάς και για τον άλλο, που δεν του αρέσουν, είναι ένα πιατάκι του γλυκού. Άντε βρες άκρη. Θέλει ζύγισμα, μην αρχίσουμε τώρα αυτή την ιστορία. Μου ήρθε μια γιαγιά, 70 τόσο χρονών, από την Πρέβεζα. Φοβερά ζάχαρα, υπέρταση που χάλαγε ο κόσμος. Την έβαλα, λοιπόν, στο νοσοκομείο, και μετά από μερικές μέρες, φεύγοντας μου τη φέρανε τα παιδιά, από το γραφείο μου, στο νοσοκομείο, στο Αττικό, και μου λένε: Κύριε καθηγητά, τώρα τι θα της πούμε της γιαγιάς; Εγώ, λέω, εγώ. Τα είπα της γιαγιάς, να μην μετράει βέβαια με τη ζυγαριά, αλλά να ξέρει ότι ένα φλιτζάνι του τσαγιού είναι το ρύζι που θα φάει, θα το μαγειρέψει μετά, κλπ. Έρχεται, λοιπόν, μετά από ένα μήνα, κι έμεινα έκπληκτος. Αυτή, η αγράμματη γυναίκα, τι ωραία ζάχαρα είχε. Της έκοψα το αλάτι, πάει η πίεση κάτω, χωρίς να πάρει κανένα φάρμακο. Με το φάρμακο υπάρχει φαύλος κύκλος. Μιλάμε για την πίεση, γιατί αυτή είναι ο μεγαλύτερος δήμιος. Την έχεις και δεν καταλαβαίνεις. Λέει, α, δεν ήπια χάπι γιατί δεν με πονούσε το κεφάλι μου, δεν ένιωθα ότι είχα πίεση. Αυτά είναι κουραφέξαλα, κουταμάρες. Αυτά δεν υπάρχουν. Αν έχει χαμηλή πίεση αυξημένη χαμηλή, η καρδιά ούτε τη νύχτα ξεκουράζεται. Πόσο θα αντέξει; Δύο, τρία, πέντε, δέκα, δεκαπέντε χρόνια, κάποια στιγμή θα παραδώσει το πνεύμα. Κι έπαθε, ο άλλος, 47 χρονών, ένας φίλος μου, αδύνατος θα μου πείτε, άλλος αυτός, ναυπηγός, ετών 47. Έτσι, κάπου-κάπου κάτι κάπνιζε. Έμφραγμα, μια και έξω. Όποιος έχει βαρύ έμφραγμα δεν προλαβαίνει να πάει στο νοσοκομείο. Μόνο το 30%, λοιπόν, πάνε 61

στο νοσοκομείο, και στην εντατική θεραπεία τη γλυτώνουν. Το υπόλοιπο 70%… Τελικά, απεδείχθη ότι, ο άνθρωπος είχε την καλή χοληστερίνη χαμηλή και την κακή χοληστερίνη πανύψηλη. Είχε διαταραχή των λιπιδίων. Του λέγανε όλοι, καλά είσαι, δεν υπάρχει φάρμακο, κάνε αυτό, τρέξε, κάνε, δείξε, την πάτησε. Αυτά που λένε ότι έπαθε, λέει, αιφνίδιο θάνατο. Παλιά λέγανε, του ήρθε κόλπος και πέθανε. Αυτά ήταν, περισσότερο, εγκεφαλικά επεισόδια, από την αρτηριακή υπέρταση. Δεν θέλω να σας φοβίσω, θέλω απλώς να διεγείρω, ή μάλλον να ενισχύσω τη θέλησή σας ότι, μπορούν αυτά τα πράγματα να προληφθούν, κατά μεγάλο μέρος, χωρίς φάρμακα. Βέβαια, αν έχουν πάρει τον κατήφορο, πρέπει να πάρεις φάρμακο και με τα φάρμακα, βεβαίως έχει καλή ρύθμιση. Δε μιλάω γι’ αυτόν που έπαθε το ζάχαρό του στα 70 του. Έχει ο άνθρωπος προσδόκιμο επιβίωσης καμιά εικοσαριά χρόνια, δεν προλαβαίνει να πάθει επιπλοκές. Αλλά, αν το πάθει στα 40 του, τι γίνεται; Δεν τα φτάνει τα 70 αν δεν κάνει ό,τι πρέπει. Ο άλλος, με τα 70, θα ζήσει 15-20 χρόνια, ευχαριστήθηκε. Αρκετά ποτέ δεν είναι, αλλά τέλος πάντων. Το ξαναλέω ακόμη μια φορά: Μην παρασύρεστε, με το άτιμο το τσιγάρο, διότι, κάνει καταστροφές. Καλύτερα να πάτε και να φάτε, με τρεις δήμαρχους κοψίδι. Μόλις ήρθα, μου λέει: -Μετά θα πάμε για κοψίδι. –Κάτσε, ρε χρυσέ μου άνθρωπε, χάσαμε κανένα κιλό, να πάμε να φάμε; Δηλαδή, καλύτερα να φάτε μια σούβλα σπληνάντερο, παρά να καπνίσετε. Χθες το βράδυ, ήταν του Αγίου Αθανασίου, και πήγα σε έναν φίλο μου Θανάση, στη Λαμία. Βλέπω κοκορέτσια, σπληνάντερα, και του λέω: -Παιδιά εγώ έφαγα, με βαριά καρδιά δήμαρχε όμως, έφαγα ένα μικρό κομμάτι σπληνάντερο, κι ένα κομματάκι κοκορέτσι, και έφυγα από εκεί που ήταν, πήγα αλλού. Σηκώνεσαι, αλλιώς δε γλυτώνεις με τίποτα. Τα συγκεκριμένα ήταν και λύσσα. Ακόμη και να μην έχεις πίεση, να σου πάει η πίεση στο 180. Γιατρός και ο Θανάσης, και -τέλος πάντων-, και μέλος της σημερινής Κυβερνήσεως, και του λέω: Ρε φίλε, εσύ είσαι χειρουργός, εγώ «θα τους φάω στη μούρη» όλους αυτούς. Εντάξει, το φαΐ είναι καλό πράγμα, και δεν ξέρουν οι άλλοι έξω, στο εξωτερικό, να φάνε. Εμένα να ρωτάτε, που ήμουν 20 χρόνια στη Γερμανία. Έχουν μεσάνυχτα από αυτό, τρώνε άλλα πράγματα βέβαια, και πίνουν μπύρα. Εκεί είναι η καταστροφή, η μπύρα. Δεν τα λέω, όλα αυτά, για να φοβίσω τον κόσμο. Με το φόβο δεν γίνεται τίποτα, πρέπει να καταλάβουν τι συμβαίνει. Βλέπετε, λοιπόν, π.χ. εδώ. Αυτή είναι μια ουσία η οποία επιβραδύνει την απορρόφηση των υδατανθράκων από το έντερο. Δηλαδή, δεν απορροφάται από το έντερο, μένει μέσα σε αυτό, δεν κυκλοφορεί στον οργανισμό. Μιλώ για τους υδατάνθρακες, δηλαδή μακαρόνια, ρύζια, ζάχαρες και όλα τα σχετικά, που αντί να απορροφηθούν σε 5 λεπτά, απορροφούνται σε 2 ώρες, με αποτέλεσμα μετά το φαγητό, να μην ανεβαίνει το ζάχαρο. Γιατί, κι εκεί είναι ο κίνδυνος, να μην ανεβαίνει κατευθείαν το ζάχαρο τον ανήφορο, διότι, όταν ανέβει, και έχεις και μερικά κιλά παραπάνω, σε 2 ώρες ξαναπεινάς, διότι, παθαίνεις υπογλυκαιμία. Ποια είναι η αντίδραση; Αν πεινάς, να πας να φας, κι άντε πάλι, έφαγες και σε 2-3 ώρες πάλι ξαναπεινάς. Κι είναι ορισμένοι, οι οποίοι σηκώνονται και τη νύχτα. Πεινάνε τη νύχτα, δεν μπορούν να κοιμηθούν από την πείνα. Τέλος πάντων, παίρνοντας αυτό το φάρμακο, το έχουν πάρει σίγουρα ορισμένοι από εδώ, μόνο την επιβράδυνση των υδατανθράκων βοηθά, δηλαδή, να μην ανεβαίνει το ζάχαρο απότομα, μετά το φαγητό. Επάνω, με το κόκκινο, είναι αυτοί που παίρνανε εικονικό φάρμακο και δείχνει τη συχνότητα των καρδιαγγειακών επιπλοκών και την αρτηριακή υπέρταση. Αυτοί που δεν παίρνανε λοιπόν αυτό το φάρμακο, βλέπετε τον ανήφορο συνέχεια, αυτό το κόκκινο πάει επάνω. Αυτοί που παίρνανε το φάρμακο, που παρεμπόδιζε τη γρήγορη απορρόφηση των υδατανθράκων, είχαν πολύ λιγότερα καρδιαγγειακά συμβάντα. Κυρίες και Κύριοι, ο σακχαρώδης διαβήτης και κυρίως οι καρδιαγγειακές επιπλοκές, κι όταν λέω καρδιαγγειακές, εννοώ κι αποκλειστικά με υπέρταση, η οποία δημιουργεί σκλήρυνση των αγγείων, αρτηριοσκλήρωση, στεφανιαία νόσο, διάταση του αριστερού κόλπου κι όλα αυτά, είναι μια …ωρολογιακή βόμβα, που κάνει «τικ-τικ-τικ» συνέχεια. Πρέπει να πιάσουμε τη δουλειά από κάτω, από ώρα 6 που λέμε, εκεί που είναι η διαταραχή της ανοχής της γλυκόζης. Μετά αυξάνεται η αρτηριακή πίεση, φτάνουμε στο άσπρο εκεί πέρα, που είναι πια η σοβαρή αύξηση της γλυκόζης, είναι ο διαβήτης. Κι όταν φτάσει στο κουδούνι επάνω, κάνει «μπαμ»… Το ξαναλέω, αν είχαμε τη γνώση ο κόσμος αλλά και εμείς οι γιατροί, να τους τα λέμε πώς έχουν τα πράγματα, και με απλά λόγια, θα ήταν πραγματικά, όλα τα πράγματα, καλύτερα. Β λέπετε π.χ. εδώ, το πρωτεύον, σύνθετο, τελικό σημείο, που είναι καρδιαγγειακή νόσος. Πάλι αρχίζω με την υπέρταση, βλέπετε, αυτοί που έκαναν εντατική παρακολούθηση και τους κυνηγούσε ο γιατρός από πίσω, μην φας αλάτια, χάσε κιλά, κάνε εκείνο, κάνε το άλλο, ή πάρε και φάρμακα, εκεί που λέει εντατικοποιημένη προσέγγιση, είναι οι καρδιαγγειακές επιπλοκές χαμηλά. Οι άλλοι, που κάνανε τη συμβατική προσέγγιση, πηγαίνανε κάθε τόσο, παρένθεση, όσοι έχουν αρτηριακή πίεση αυξημένη με το να μετράνε μια φορά στο τόσο ή να πηγαίνουν στον φαρμακοποιό και να λέει, 62

κυρία Πελαγία για μέτρησέ μου την πίεση κλπ., κοροϊδεύουν τον εαυτό τους και τους γύρω τους. Η πίεση, θέλει μέτρημα τρεις φορές την ημέρα, πρωί, μεσημέρι, βράδυ. Εντάξει; Γιατί, δεν την παίρνετε χαμπάρι, πότε ανεβαίνει και κάνει τις ζημιές της. Είναι, λοιπόν, κι που λέγεται συμβατική προσέγγιση. Το μπλε, δεν ξέρω αν φαίνεται καλά, γιατί είναι πολύ το φως, είναι αυτοί που παίρνουν όλο τον ανήφορο. Βλέπετε τι γίνεται; Όλο πάνω πάει. Ενώ για τους άλλους, που παρακολουθούνταν στενά, μένει συνέχεια χαμηλά. Τελειώνω με την κοιλιακή παχυσαρκία. Σήμερα, γνωρίζουμε ότι, το λίπος που συσσωρεύεται μέσα στην κοιλιά, είναι ο υπ’ αριθμόν ένας παράγοντας που προκαλεί αθηροσκλήρωση. Η φυσιολογική περίμετρος, είναι 92 πόντους. Τέλος πάντων, το λίπος που είναι εκεί μέσα, είναι πραγματικά είναι θανατηφόρο. Αυξάνει τη συχνότητα των καρδιαγγειακών επιπλοκών και βεβαίως και την εμφάνιση λίπους στο συκώτι. Όταν κάποιος έχει πολλά κιλά, ή άσχημο ζάχαρο, πηγαίνει στο γιατρό, κάνει έναν υπέρηχο κι γιατρός του λέει, έχετε πολύ λίπος στο συκώτι, και βέβαια, πώς μπορεί να πέσει. Παρακολουθείστε τις τελευταίες αυτές δοκούς. Είναι μια εργασία, από τον συνεργάτη μου, τον κύριο Καταρτζή. Σωματική άσκηση, κανένα φάρμακο, τίποτα. Σωματική άσκηση. Είναι σε πρώτο τεταρτημόριο, δεύτερο, τρίτο και τέταρτο, δηλαδή, κάθε τρεις μήνες, μετρούσαν με τον μαγνητικό τομογράφο που σας έδειξα, την πυκνότητα του συκωτιού σε λίπος. Και, βλέπετε ότι, μετά από ένα χρόνο, έχει πάρει τον κατήφορο. Δείτε, έχει ελαττωθεί κατά 40%. Άρα, λοιπόν, σωματική άσκηση, κόψιμο του καπνίσματος, σωστή διατροφή, νομίζω είναι πράγματα τα οποία βοηθάνε, πάρα πολύ, την κατάσταση. Αν, ο άνθρωπος κάνει ό,τι πρέπει, μπορεί και να μακροημερεύσει, και να μην ταλαιπωρείται, και να φτιάξει το καρδιαγγειακό του σύστημα. Αλλά, χρειάζεται λίγο προσωπικός φόρος, λίγο φρένο. Πάτε σε μια ταβέρνα ένα βράδυ. Αν τη βρείτε άδεια, να μου γράψετε. Όλοι λένε ότι υπάρχει οικονομική κρίση και πολλά άλλα, ωστόσο, καμιά ταβέρνα δεν είναι άδεια. Εγώ, δεν είπα να μην πάει κανείς στην ταβέρνα, κι είναι και πολύ ωραία. Αλλά, αντί να φας δύο μπριζόλες, μπορείς να φας το 1/3. Τελευταία οδηγία: Να φάτε πρώτα τη σαλάτα ή τα χόρτα, πριν αρχίσετε το φαγητό, και μετά, ό,τι φαγητό θέλετε. Δε χρειάζεται να στερηθείτε τίποτα, εκτός από γλυκά και τέτοια πράγματα, με τα οποία δεν βρίσκεις άκρη. Πρώτα τη σαλάτα, διότι, αν έχετε φάει τη σαλάτα πρώτα, ό,τι φαγητό έρχεται από πίσω, απορροφάται δύσκολα. Είναι ένα τρυκ, για να μπορέσετε να ελαττώσετε λιγάκι την απορρόφηση των άλλων που ακολουθούν. Σας ευχαριστώ πολύ!

63

«Η ΔΙΕΝΕΞΗ ΙΣΡΑΗΛΙΝΩΝ και ΠΑΛΑΙΣΤΙΝΙΩΝ, ΑΠΟ ΤΟ 1948 ΜΕΧΡΙ ΣΗΜΕΡΑ» ΙΩΑΝΝΗΣ ΜΑΖΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗΣ ΓΕΩΓΡΑΦΙΑΣ ΚΑΙ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΗΣ, ΣΤΟ ΙΟΝΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ, ΣΤΗΝ ΚΕΡΚΥΡΑ, ΙΔΡΥΤΗΣ ΚΑΙ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΕΡΓΑΣΤΗΡΙΟΥ ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΩΝ ΑΝΑΛΥΣΕΩΝ /GEOLAB. Ήθελα να σας ευχαριστήσω και πάλι, για τα πολύ καλά σας λόγια, τα οποία δεν αξίζω. Κάνω απλά τη δουλειά μου, όσο μπορώ καλύτερα, και πρέπει να σας πω ότι, η τιμή είναι δική μου, και η χαρά, διότι, σ’ αυτό το πολιτιστικό κέντρο και σ’ αυτό το Δήμο, αισθάνομαι λίγο σαν στο σπίτι μου, όντας ο μισός Πόντιος, και ο άλλος μισός Αρβανίτης. Ως εκ τούτου, αντιλαμβάνεστε ότι, τα πράγματα για μένα είναι πολύ ευχάριστα, ευρισκόμενος κοντά σας. Η αλήθεια είναι ότι, ξεκίνησα για να σας μιλήσω για τη θεωρία της γεωπολιτικής, και τις διαφορετικές σχολές που χαρακτηρίζουν τη μέθοδο της ανάλυσης, η οποία μελετά την ανακατανομή της ισχύος στην επιφάνεια του πλανήτη και τα φαινόμενα του διεθνούς γίγνεσθαι, που μας απασχολούν καθημερινά πέρα από ιδεολογίες, από θεωρίες και από συναισθηματισμούς. Αλλά, μας πρόλαβαν τα γεγονότα, κι έτσι η Γραμματεία έκρινε ότι, θα ήταν ίσως πιο χρήσιμο να εστιάσουμε την προσοχή μας στα τελευταία οδυνηρά και αιματηρά γεγονότα στη Μέση Ανατολή και συγκεκριμένα στην Ισραηλο-Παλαιστινιακή διένεξη, η οποία -εδώ και 60 χρόνια-, από τις 14 Μαΐου του 1948, που ιδρύθηκε το κράτος του Ισραήλ, μέχρι σήμερα, καλά κρατεί. Πρέπει να σας πω ότι, είναι ένα θέμα, το οποίο στη χώρα μας, έχει τυλιχθεί με έναν ιδιαίτερο συναισθηματισμό. Και θα πω, ότι εμείς οι Έλληνες, εάν αξίζουμε κάτι, είναι για τα συναισθήματά μας, τα οποία τα έχουμε πληρώσει και θα τα πληρώνουμε εσαεί, διότι, δεν πρόκειται ν’ αλλάξουμε. Η προσπάθεια η δική μου, όμως, θα είναι να προσεγγίσουμε το θέμα μακριά από συναισθηματισμούς. Πράγμα, εξαιρετικά ενοχλητικό, για ανθρώπους που δεν έχουν συνηθίσει να το κάνουν, δηλαδή Έλληνες. Έχουμε περάσει χρόνια σκλαβιάς οδυνηρής, υπό την Οθωμανική κυριαρχία. Ήταν μια περίοδος, για την οποία ορισμένοι, αγαπητοί συνάδελφοί μου, αγωνίστηκαν εσχάτως, να μας πείσουν ότι, ήταν πολύ καλά, και περνούσαμε θαυμάσια, και ότι, αν συνέχιζε αυτή η κυριαρχία, θα ήταν καλύτερα για το έθνος. Βεβαίως, απεδείχθη ότι μάλλον, όσοι προσπάθησαν, ανεπιτυχώς θα έλεγα, και μάλιστα και οι πολιτικοί οι οποίοι συνέδεσαν την πολιτική τους σταδιοδρομία με αυτού του είδους τα εγχειρήματα, το επλήρωσαν ακριβά. Θα έλεγα, λοιπόν, ότι μάλλον, θα πρέπει να παραδεχθούμε πως, έχουμε επηρεαστεί από αυτή την περίοδο, κι έτσι αισθανόμαστε αλληλέγγυοι, με οποιονδήποτε λαό κρίνουμε ότι, βρίσκεται στη θέση που κάποτε κι εμείς βρισκόμασταν, ούτως ώστε να παίρνουμε τη θέση του, να στεκόμα64

στε κοντά του, να τον καταλαβαίνουμε περισσότερο, να τον δικαιολογούμε. Αυτά είναι μια ανθρώπινη προσέγγιση, η οποία όμως, δε βασίζεται -πολλές φορές- σε γνώση των γεγονότων. Αυτή είναι η μία παρατήρηση. Η δεύτερη παρατήρηση είναι ότι, η γεωστρατηγική και η γεωπολιτική, είναι άλλα πράγματα. Το επισημαίνω, διότι, με καλέσατε ως γεωπολιτικό, κι αν δεν με θέλετε ως γεωπολιτικό, μπορείτε να καλέσετε τον ιερέα της Ενορίας, ο οποίος θα σας πει πάρα πολύ ενδιαφέροντα πράγματα. Για την ψυχή, για το πνεύμα, για τη συγχώρεση, τη συγνώμη, την αγάπη και την αλληλεγγύη. Εγώ, θα σας τα πω αυτά, όταν σας μιλώ ως άνθρωπος προς άνθρωπο. Αλλά, όταν θα έρθω να σας μιλήσω, για τις σχέσεις μεταξύ των κρατών, θα είμαι εξαιρετικά κυνικός, μέχρι εκνευριστικού σημείου, κάτι το οποίο δεν είναι μέσα στις προθέσεις μου, αλλά ξέρετε, μεταξύ των λαών, των εθνών, τα οποία αγωνίζονται για την ισχύ και για την επικράτηση, δεν υπάρχουν διανθρώπινοι νόμοι. Υπάρχουν διακρατικοί νόμοι, κι αυτοί οι νόμοι, είναι οι νόμοι της ισχύος. Δυστυχώς! Θα ήθελα πάρα πολύ, κι εσείς θα το θέλατε, η διεθνής κοινωνία, να είναι σαν μια κοιλάδα των ρόδων, όπου όλοι να ήμασταν στη φάση, που θα άρχιζαν στην πλάτη μας να φυτρώνουν φτεράκια, δηλαδή να ήμασταν αγγελούδια. Δυστυχώς, ο κόσμος δεν είναι έτσι. Θέλω, λοιπόν, να σας προετοιμάσω, με αυτή τη μικρή εισαγωγή, ότι θα προσπαθήσω να είμαι, όσο το δυνατόν πιο κυνικός και ψυχρός, για να καταλάβουμε τι γίνεται στην περιοχή μας, και να δούμε, πώς η Ελλάδα, ως κράτος, και όχι απλώς ένας έκαστος εξ ημών, επηρεάζεται από όλο αυτό το γίγνεσθαι. Στη διαφάνεια, που σας προβάλλω, βλέπετε μια ανάπτυξη του πλανήτη, μια προβολή, θα έλεγα καλύτερα, του πλανήτη, από τον βόρειο πόλο στο επίπεδο, όπου δηλαδή, αναπτύσσεται όλος ο πλανήτης πάνω σε ένα επίπεδο. Είναι μια Αζιμουθιακή προβολή, όπως λέγεται, από το βόρειο πόλο και ένα ανάπτυγμα του πλανήτη αντίστοιχο, όπου βλέπετε, τις δύο Αμερικές, βλέπετε την Ευρώπη, τη Ρωσία, τη Νοτιοανατολική Ασία, την Ινδία, την Αφρική, την Αυστραλία. Θα αρχίσω από αυτό το χάρτη, γιατί θα ήθελα πρώτα να έχετε μια σφαιρική εικόνα του πλανήτη, στο μυαλό σας, και μετά να εστιάσουμε στο επί μέρους τμήμα, δηλαδή αυτό της Μέσης Ανατολής [Βλέπε Χάρτη Παρακάτω]. Αυτό που βλέπετε είναι ένα γεωπολιτικό υπόδειγμα, το οποίο καταγράφηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1980, ως εφαρμογή ενός άλλου γεωπολιτικού μοντέλου, του μοντέλου του αμερικανού καθηγητή στο Yale, του Spykman, του Nicolas John Spykman, που απεβίωσε το 1944. Το συγκεκριμένο βιβλίο του, που έχει την ανάλογη θεωρία, τυπώθηκε το 1942, κι ονομάζεται “Γεωγραφία της Ειρήνης”. Στη «Γεωγραφία της Ειρήνης», εκείνο το οποίο ανέδειξε ο Γεωγράφος – Γεωπολιτικός, Καθηγητής του Πανεπιστημίου του Yale, ήταν ακριβώς αυτή η πορτοκαλί «ημισέληνος», η οποία εμπεριέχει τις Ιαπωνικές νήσους (επάνω), τις δύο Αμερικές και τον Καναδά, (κίτρινα στη μέση), και την Ευρώπη. Προσέξτε, μέχρι πού φθάνει η πορτοκαλί, «συνοριακή» γραμμή, θα λέγαμε, αυτής της Ημισελήνου: φθάνει ακριβώς στο Αιγαίο. Εκεί κλείνει, ξανατυλίγει την Ευρώπη και ξαναγυρνάει πίσω. Εμπεριέχει, λοιπόν, Ιαπωνία, Αμερική και Ευρώπη, τρεις μεγάλους γεωγραφικούς όγκους, οι οποίοι ονομάζονται, από τον εν λόγω γεωγράφο «θαλάσσια δύναμις» – «puissance maritime». Χάρτης που παρουσιάζει τη Θεωρία του Spykman στην ύστερη Ψυχροπολεμική Περίοδο.

2. O «Ασταθής Τομέας» της ύστερης ψυχροπολεμικής περιόδου

65

Αυτές, οι θαλάσσιες δυνάμεις, βλέπετε ότι έρχονται αντιμέτωπες. Μάλιστα, στην κορυφή, θα δείτε τις απολήξεις των χερσαίων μαζών τους. Αν κοιτάξετε, είναι σαν δύο μικρά ζωάκια, τα οποία είναι μύτη με μύτη, και ετοιμάζονται να καυγαδίσουν, το μουσταρδί και το μπλέ, εκεί, στο επάνω σημείο του χάρτη. Η Αλάσκα, από τη μία μεριά, και η Καμτσάτκα, από την άλλη. Έρχονται αντιμέτωποι με ένα άλλο μπλε γεωγραφικό όγκο, μια γεωγραφική μάζα, η οποία ονομάζεται από τον καθηγητή “heartland”, δηλαδή Γη-καρδιά, Κεντρική γη ή αλλιώς Χερσαία δύναμη. Άρα, τι έχουμε, κατά τον καθηγητή Spykman: Έχουμε τη σύγκρουση της μεγάλης χερσαίας δύναμης, που ουσιαστικά είναι ποια; Είναι η Ρωσία και το παλιό Ανατολικό Μπλοκ, γιατί, στο Χάρτη που σας δείχνω, αναφερόμαστε στις αρχές της δεκαετίας 1980, όπως βλέπετε. Κι από την άλλη μεριά, στις θαλάσσιες δυνάμεις, που είναι: Ευρώπη, Αμερική, Ιαπωνία, εναντίον ακριβώς αυτού του χερσαίου μεγάλου μπλοκ. Ξέρετε…, είναι τα πράγματα, από την εποχή του ψυχρού πολέμου, όπως τα βλέπουμε εδώ, γιατί είναι η δεκαετία του 1980, που ήταν μια ψυχροπολεμική εποχή. Το 1989 πέφτει το τείχος του Βερολίνου, το 1991 διαλύεται όλο η «Comecon» κ.λπ. Άρα, εδώ, στο Χάρτη που βλέπουμε, έχουμε ακόμα ψυχρό πόλεμο, σκληρή αντιπαράθεση κ.λπ. Βεβαίως, η αντιπαράθεση παραμένει. Δε την λέμε, σήμερα, ψυχρό πόλεμο, γιατί, ο ψυχρός πόλεμος, είχε κι ένα ιδεολογικό χαρακτηριστικό. Είχε το χαρακτηριστικό, του λεγομένου «ελευθέρου κόσμου», εναντίον του «υπαρκτού», λεγομένου, «σοσιαλισμού». Αυτό το χαρακτηριστικό, ήταν εκείνο που δημιουργούσε κάποιες αναστολές, στις σχέσεις μεταξύ αυτών των δύο μεγάλων μπλοκ. Γύρω-γύρω, απ’ αυτά τα δύο αντίπαλα στρατόπεδα, δηλαδή το γαλάζιο και το μουσταρδί, υπάρχει αυτή η διάστικτη ζώνη, όλες οι τελίτσες αυτές, τις οποίες, ο Καθηγητής τις ονομάζει ¨Rimland¨ (από το 1943 εννοείται), δηλαδή, «Δακτύλιο-γη» ή «Αναχωματικό Δακτύλιο», όπως το ονομάζω εγώ. Αυτός, λοιπόν, ο Αναχωματικός Δακτύλιος, τι ρόλο παίζει; Και η χερσαία δύναμη δηλ. η μπλε, και η μουσταρδί δηλ. η θαλάσσια, πολεμούν δι’ αντιπροσώπων, δηλαδή, διά διαφόρων θυμάτων, λαών-θυμάτων, τους οποίους βάζουν να σφάζονται μεταξύ τους, διότι, οι μεν «θαλάσσιοι», θέλουν να περιχαρακώσουν τους «χερσαίους», γύρω-γύρω, ούτως ώστε ποτέ να μη μπορέσουν «οι χερσαίοι» να φθάσουν στη θερμή θάλασσα, και ιδιαίτερα στη Μεσόγειο, η οποία αποτελεί κλείδα του διεθνούς εμπορίου, όπως την βλέπετε εδώ, οι δε «χερσαίοι», από την πλευρά τους, επιδιώκουν τον ακριβώς αντίθετο στόχο. Δηλαδή, για να μην επιτρέψουν στους «θαλάσσιους» να τους περικλυκλώσουν, γύρω-γύρω, με αυτήν τη «Rimland», και συνεπώς, να μην μπορέσουν να τους απαγορεύσουν την έξοδο στη θερμή θάλασσα. Όλη την περίοδο του ψυχρού πολέμου, είχαμε το λεγόμενο σύστημα MΑD, δηλαδή «Mutual Αssured Destruction», της αμοιβαίας καταστροφής, όπου, ο ένας είχε, παραδείγματος χάρη, 1.400 πυρηνικές κεφαλές, κι ο άλλος είχε 1.562 πυρηνικές κεφαλές. Και μπορούσε, ο ένας να καταστρέψει τον κόσμο 455 φορές, κι ο άλλος να τον καταστρέψει 563!! Ε! Δεν κατάλαβα ποτέ, τι σήμαιναν αυτές οι παραπανήσιες φορές! Δεν το κατάλαβα! Εν πάση περιπτώσει, έτσι λέγανε οι στατιστικές. Αυτοί, έλεγαν, καταστρέφουν πεντακόσιες φορές τον κόσμο, κι οι άλλοι, τετρακόσιες εβδομήντα δύο. Μπράβο! Απόλυτη παράνοια!Αυτό, όμως, τι έκανε; Διατηρούσε μια ισορροπία, μεταξύ τους, και δε θέλανε να φαγωθούν, απ’ ευθείας, αυτά τα δύο μέτωπα. Οπότε, τί κάνανε: Βάζανε, διάφορους άλλους λαούς, να τρώγονται μεταξύ τους, με επαναστάσεις, αντεπαναστάσεις, πολέμους κ.λπ.

Tώρα, θα καταλάβετε, γιατί σας έκανα όλη αυτή την εξήγηση. Κοιτάξτε εδώ που είναι το βελάκι. Βλέπετε, έχει ένα κολουροκωνοειδές τραπέζιο, με μωβ γραμμή. Βλέπετε; Ένας τομέας κολουροκωνοειδής, ο οποίος ονομάζεται «ευαίσθητος τομέας». Εγώ, τον ονομάζω «τομέα της αστάθειας». Αυτός ο ευαίσθητος τομέας, περιλαμβάνει όλη την Ανατολική Τουρκία, όλη την Ερυθρά θάλασσα, τον Αραβικό κόλπο, το Ιράν, το Ιράκ, το Πακιστάν, την Κασπία, το Αφγανιστάν. Όλο αυτό το κομμάτι, από το 1943, μέχρι την τελευταία δεκαετία του ψυχρού πολέμου, ονομάζεται «ασταθής τομέας». Γιατί; Διότι, εκεί, εσφάζοντο συνεχώς και ανηλεώς, όπως συνεχίζουν να σφάζονται μέχρι και σήμερα, άλλωστε. Πού ανήκει αυτός ο ασταθής τομέας; Στην ¨Rimland¨, που την είπαμε «Δακτύλιο-γη» ή «Αναχωματικό Δακτύλιο». Δηλαδή, εκεί όπου, «δι’ εκπροσώπων», οι δύο μεγάλοι αντίπαλοι, χερσαίοι και θαλάσσιοι, διεξάγουν τον πόλεμό τους. Αυτή είναι και η περίπτωση, αγαπητοί φίλοι, της Ισραηλο-Παλαιστινιακής διενέξεως. Ακριβώς αυτή! Πάμε τώρα, στο χάρτη που είχα στην αρχή. Στην αρχή του ψυχρού πολέμου, δηλαδή Απρίλιο του 1947, στον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, με στήριξη της Σοβιετικής Ένωσης, το τονίζω, με στήριξη της Σοβιετικής Ένωσης, στον Οργα66

νισμό Ηνωμένων Εθνών, βγαίνει η απόφαση σχεδίου διαμερισμού της Παλαιστίνης. Επειδή η γλώσσα της διπλωματίας τότε ήταν η Γαλλική, ονομάζετο «Plan de partage de la Palestine». Μάλιστα… Τι προβλέπει, λοιπόν, τον Απρίλιο του 1947, αυτό το σχέδιο διαμερισμού της Παλαιστίνης, το οποίο βγαίνει από τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών; Το τονίζω αυτό, γιατί, επικαλούμεθα τις αποφάσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, όπου μας βολεύει, και ξεχνάμε τις αποφάσεις του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, όπου δεν μας βολεύει. Εν πάση περιπτώσει, όποιους βολεύει! Αυτός, λοιπόν, ο χάρτης διαμερισμού της Παλαιστίνης, ήταν απόφαση του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών. Ο οποίος τί λέει; Το 48%, της γης αυτής, της Παλαιστίνης, θα το πάρουν οι (μόλις εξερχόμενοι από τα στρατόπεδα συγκεντρώσεως, Άουσβιτς, Μπιργκενάου, Τρέμπλινκα, Μπέργκεν-Μπέλσεν κ.λπ.) Εβραίοι. Το 42%, του εδάφους που υπολείπεται, θα το πάρουν οι Άραβες –δεν ελέγοντο Παλαιστίνιοι τότε–, και η πόλη της Ιερουσαλήμ, θα είναι υπό διεθνές καθεστώς, στο οποίο Διοικητής, θα είναι κάποιος, που δεν θα είναι ούτε Εβραίος ούτε Άραβας. Αυτά έλεγε το σχέδιο διαμερισμού της Παλαιστίνης, του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, το 1947. Λίγους μήνες μετά, στις 14 Μαΐου του 1948, ο Μπεν Γκουριόν, ανακοινώνει την ίδρυση του κράτους του Ισραήλ. Στις 15 Μαΐου του 1948, επιτίθενται -εναντίον του νεοϊδρυθέντος κράτους- επτά Αραβικές χώρες, για «να το σβήσουν από το χάρτη» (!). Την επομένη της ιδρύσεώς του. Βεβαίως, «δέρονται ανηλεώς», από τις Ισραηλινές Ένοπλες Δυνάμεις! Τα έγγραφα τα οποία βγαίνουν από το Foreign Office, μας λένε, διά στόματος Νοκρασή Πασά, Πρωθυπουργού της Αιγύπτου τότε, και βεβαίως και του Ιορδανικού βασιλικού οίκου, το εξής χαριτωμένο: «Επιτεθήκαμε εναντίον του Ισραήλ με προτροπή και υποστήριξη της Βρετανίας»!. Γιατί; Εφ’ όσον οι Σοβιετικοί στήριξαν τη δημιουργία του Ισραήλ, οι Βρετανοί δεν ήθελαν, λόγω των συστημάτων που σας έδειξα, να έχουν οι Σοβιετικοί ένα ποδάρι στη γη της Παλαιστίνης, δηλαδή δύο μέτρα από τα πετρέλαια. Άρα, έστρεψαν τους φίλους τους, τους Άραβες, τους οποίους είχαν ευνοήσει προηγουμένως, αν θυμάστε με την οργανωτική παρέμβαση του Λώρενς της Αραβίας, του χαριτωμένου και σπουδασμένου στην Οξφόρδη ποιητή, λόγιου και πράκτορα του ΜΙ6 (Βρετανική Στρατιωτική Κατασκοπεία), για να διαλύσουν την Οθωμανική Αυτοκρατορία τότε. Και την διέλυσα! Της πήραν όλες τις νότιες επαρχίες! Έστρεψαν λοιπόν τους Άραβες εναντίον των Ισραηλινών για να μην αποκτήσουν πρόσβαση οι Σοβιετικοί στο ¨Rimland¨. Μάλιστα! Δεν τα κατάφεραν όμως, ενώπιον της ανδρείας και του αξιόμαχου των ισραηλινών ενόπλων δυνάμεων. Μόλις, λοιπόν, είδαν ότι δεν τα κατάφεραν, θυμήθηκαν μια επιστολή που είχε στείλει ο τότε Υπουργός Εξωτερικών της Μ. Βρετανίας το 1917, ο Λόρδος Μπάλφοουρ, στον Λόρδο Ρόθτσαϊλντ, λέγοντάς του, υποσχόμενός του, ότι «η Αυτής Μεγαλειότης, βλέπει θετικά τη δημιουργία Εβραϊκής εθνικής εστίας». Προσέξτε, ¨Home, National Home¨, και όχι ¨State¨, όχι κράτος, εθνικής εστίας, εις τα εδάφη της Παλαιστίνης. Το θυμήθηκαν τότε οι Βρετανοί, μόλις «εδάρησαν» από τους Ισραηλινούς! Οπότε, τί γίνεται; Μόλις το θυμούνται, αντιλαμβάνονται και οι Ισραηλινοί, ότι προτιμούν τους Βρετανούς με την καινούργια, δυνατή μνήμη, από τους Σοβιετικούς. Έτσι, εγκαταλείπουν τους Σοβιετικούς, και περνάνε, από την άλλη μεριά, με τους Βρετανούς. Τόσος ψυχρός ρεαλισμός; θα μου πείτε… Ναι! Αυτό δεν σας έλεγα στην αρχή; Προχωράμε όμως. Το 1956, ξανά επιθέσεις του Αραβικού κόσμου εναντίον του Ισραήλ, ξανά «ξύλο αλύπητο» από τις ισραηλινές Ένοπλες Δυνάμεις. Το 1967, η Συρία αποφασίζει, να εκτρέψει τα νερά του Ιορδάνη, και να τα πάρει από το Ισραήλ. Επίθεση της Συρίας, της Ιορδανίας, της Αιγύπτου, και όλου εκεί του Αραβικού κόσμου, εναντίον του Ισραήλ. Ακολουθεί, και πάλι, «ανηλεής ξυλοδαρμός» τους, από τις ισραηλινές Ένοπλες Δυνάμεις. . Κάποια στιγμή, είδαν και αποείδαν, και οι Άραβες, και σου λέει: «Κοίταξε, ετούτοι εδώ, οι Ισραηλινοί, είναι «παλαβοί». Κοντολογίς, είναι αποφασισμένοι… Κάθε φορά που ερχόμαστε σε θερμή ρήξη μαζί τους, μας κατατροπώνουν, κι έχουμε μετά, κι εσωτερικά πολιτικά προβλήματα, πτώσεις κυβερνήσεων, κακό, φασαρίες. Δεν είναι κατάσταση αυτή»... Έλα όμως που τότε, όλος ο Αραβικός κόσμος αναστατώθηκε, εναντίον των Αγγλο-Γάλλων, επειδή οι Σοβιετικοί κάνανε κάτι έξυπνο: δημοσίευσα την κρυφή συμφωνία «Σάϊκς - Πικό» (Sykes-Picot*), που είχε συναφθεί πριν, με τον Τσάρο και τους Γάλλους και τους Βρετανούς, και μοίραζε τη Μέση Ανατολή μεταξύ τους. Φυσικά η νεόδμητη Ε.Σ.Σ.Δ. δεν είχε καμία εμπλοκή σ’ αυτή την υπόθεση, οπότε είχε καθαρή τη φωλιά της. Εντάθηκαν λοιπόν οι σχέσεις μεταξύ Αραβικού Κόσμου και Αγγλο-Γάλλων, μόλις είδαν ότι δημοσιεύτηκε η συμφωνία «Σάϊκς-Πικό», και καταλήγουμε πού; Καταλήγουμε, ουσιαστικά, ο Αραβικός κόσμος να δεχθεί την προστασία του «υπαρκτού σοσιαλιστικού κράτους της Σοβιετικής Ενώσεως», η Μόσχα να γεμίσει με Σοβιετικούς συμβούλους τα κράτη αυτά και να μπορέσει να περάσει την ακτινοβολία της στην περιοχή της Μέσης Ανατολής, μέσω του Αραβικού κόσμου.

67

Από την άλλη μεριά, υπάρχει η Γαλλία. Και εδώ, είναι άλλος ένας μύθος, που θα σας γκρεμίσω σήμερα: Αν ρωτήσετε, το μέσο Έλληνα, «ποιος έκανε πυρηνική δύναμη το Ισραήλ;» θα σας έρθει αμέσως η απάντηση: “οι Αμερικανοί”. Ε, λοιπόν, όχι! Το έκαναν οι Γάλλοι! Η Γαλλία, εν τω μεταξύ, είχε προχωρήσει, μαζί με την υπόλοιπη Δύση, σε σχέσεις με το Ισραήλ. Τα πράγματα είχαν αλλάξει, είχαν γυρίσει, και τί βλέπουμε; Βλέπουμε ότι, για να μπορέσει, από τη μία μεριά το Ισραήλ, να ησυχάσει για το θέμα των υδάτων, καταλαμβάνει τα υψίπεδα του Γκολάν, στον πόλεμο των έξι ημερών, τον Ιούνιο του 1967, το γαλάζιο κομμάτι, επάνω δεξιά, το βλέπετε.

Καταλαμβάνει, επίσης, και το κομμάτι της Δυτικής Όχθης, το οποίο συνορεύει πάλι με τον Ιορδάνη, και το οποίο είχε Αραβικούς πληθυσμούς, σε μεγάλο βαθμό, που φοβόταν ότι, θα του αποκόψει τις επαφές, πάλι με το νερό (γιατί, χωρίς πετρέλαιο ζεις, χωρίς νερό δεν ζεις!), από την Ιορδανία τώρα αυτό το κομμάτι, και καταλαμβάνει επίσης, και τη Γάζα από την Αίγυπτο. Δηλαδή, το Ισραήλ, παίρνει ένα κομμάτι από τη Συρία, ένα κομμάτι από την Ιορδανία και ένα κομμάτι από την Αίγυπτο, στον πόλεμο των «έξι ημερών», τον Ιούνιο του 1967: Τη Γάζα. Από εκεί και μετά, έχουμε τον πόλεμο του «Γιομ Κιπούρ», το 1973, συνεχίζουμε μετά, με την επίθεση του Ισραήλ πια, με την «Επιχείρηση Σταφύλια της Οργής», που φθάνει μέχρι τη Βηρυτό και διώχνει τους Παλαιστινίους, τότε την Ο.L.P και την ΦΑΤΑΧ, και τους στέλνει στην Τυνησία, με την αιγίδα των Αμερικανών, του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών κ.λπ., Και, φθάνουμε εν πάση περιπτώσει, για να μη σας κουράζω, φθάνουμε μέχρι τις μέρες μας, για την ακρίβεια, μέχρι μια ημερομηνία-σταθμό, 4 Νοεμβρίου του 1995, όταν δολοφονείται ο Χιτσχάκ Ράμπιν, την ώρα που τραγουδούσε «το τραγούδι της ειρήνης», όντας αποφασισμένος πια να δημιουργηθεί Παλαιστινιακό κράτος! Αποφασισμένος να προχωρήσει, προς αυτή την κατεύθυνση, δολοφονείται από έναν ακροδεξιό, λέει – κουταμάρες– από έναν ορθόδοξο Εβραίο, για την ακρίβεια αυτούς τους λένε Ultra Orthodox, «Υπερορθόδοξους Εβραίους», τον Γκιγκάλ Αμίρ, φοιτητή του Πανεπιστημίου Μπαρ-Ιλάν, ο οποίος του αδειάζει ένα γεμιστήρα στο κεφάλι. Πάει αδίκως ο άνθρωπος, αλλά αφήνει μια κληρονομιά πίσω του. Κληρονομιά Ειρήνης και διεξόδου. Αφήνει την κληρονομιά, της αποδοχής της δημιουργίας του Παλαιστινιακού κράτους. Ο πρώτος, δηλαδή, ο οποίος φθάνει στο σημείο να λέει: «καταλάβαμε ότι επί τέλους –γιατί στην αρχή δεν το είχαν πάρει σοβαρά–, καταλάβαμε τελικά, για ποιο λόγο δημιουργήθηκε το Παλαιστινιακό πρόβλημα. Αυτός ο λαός, είναι κι’ αυτός ένα θύμα, όπως κι’ εμείς. Καταλάβαμε ποιοι είναι από πίσω, καταλάβαμε πώς τον 68

χρησιμοποιούν, και δεν μπορούμε να συνεχίσουμε να παίζουμε αυτό το παιχνίδι. Πρέπει, κάποια στιγμή, ν’ αποκτήσουν κι’ αυτοί το κράτος τους και να ησυχάσουμε κι’ εμείς». Αυτό, βεβαίως, το πλήρωσε με τη ζωή του. Διότι, ηλίθιοι θερμοκέφαλοι, υπάρχουν και στις δύο πλευρές. Διότι, κι εκεί υπάρχουν εκείνοι οι οποίοι λένε: «οι Άραβες στη θάλασσα». Κι από την άλλη μεριά, υπάρχουν εκείνοι, οι οποίοι λένε: «erase Israel», πρώτο άρθρο στο καταστατικό της ¨Χεσμπολά¨ και της ¨Χαμάς¨ είναι αυτό. Δηλαδή, άρθρον πρώτον: «εξαφάνιση του κράτους του Ισραήλ». Ναι, όταν όμως κάποιος σου λέει, άρθρον πρώτον: «εξαφάνιση της Ελλάδος», δεν μπορείς να συζητήσεις πλέον μαζί του. Ή θα τον σκοτώσεις ή θα σε σκοτώσει, ένα από τα δύο! Εμείς δεν είπαμε ποτέ «εξαφανίστε στους Σκοπιανούς»!... (Διάλογος εκτός μικροφώνου) Όχι, δεν λένε «εξαφάνιση της Ελλάδος». Λένε όμως ότι η «Μακεδονία» είναι μέχρι εκεί, μέχρι την Πιερία! Περιλαμβάνει και τη Χαλκιδική! Αυτό είναι ήπια θέση, σε σχέση μ’ αυτό που λέει η Χαμάς. Δηλαδή, σου λέει, διαφωνούμε με τους Έλληνες, σε ποιο σημείο, στο ότι εμείς πιστεύουμε ότι η Μακεδονία είναι πρώτα-πρώτα Σκοπιανή, και φθάνει μέχρι την Πιερία, και από εκεί και κάτω είναι η Ελλάδα. Οι Αλβανοί, ορισμένοι Αλβανοί, ζητάνε τη Θεσπρωτία, οι Τούρκοι ζητάνε τη Θράκη, και βεβαίως το Ανατολικό Αιγαίο. Κάπου να μας μείνει κι’ εμάς κάτι. Εκεί, στον Μωριά μας βλέπω (Χαριτολογεί…). Αντιλαμβάνεστε, όμως, ότι αυτού του είδους οι προσεγγίσεις δεν μπορούν να λειτουργήσουν! Είναι παράλογες! Λάθη έγιναν, και από τις δύο πλευρές. Τί εννοώ: Όταν φθάνουμε στη συμφωνία του Camp David, έχει προηγηθεί η απόσυρση των Ισραηλινών στρατευμάτων, τον Ιούνιο του 2000, από τον νότιο Λίβανο. Tον βλέπετε τον νότιο Λίβανο: είναι αυτή η ροζ ζώνη στη δεξιά διαφάνεια, την οποίαν είχαν καταλάβει οι Ισραηλινοί επιστρέφοντας το 1982 από την Επιχείρηση «Σταφύλια της Οργής». Γιατί; Για να μην εγκαθίσταται εκεί ουδείς, που θα μπορούσε να ρίχνει πυραύλους στο βόρειο Ισραήλ. Για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα, στήριξαν και τους Χριστιανούς, Μαρωνίτες. Λιβανέζους, οι οποίοι δεν συμπαθούσαν τους Μουσουλμάνους συμπολίτες τους, και έτσι έκαναν τη δουλειά τους και μέσω αυτών. Αλλά, κάποια στιγμή, επειδή έπρεπε να επιδειχθεί καλή θέλησις, και από πλευράς του Ισραήλ, ο Γιεχούντ Μπαράκ, ο νυν Υπουργός Εθνικής Άμυνας της κυβερνήσεως του Ολμέρτ, τότε Πρωθυπουργός με την κυβέρνηση των Εργατικών, αποφασίζει να αποσύρει τα Ισραηλινά στρατεύματα από την περιοχή του νοτίου Λιβάνου, με την προϋπόθεση ότι, η κυβέρνηση του Λιβάνου, δεν θα επιτρέψει στη ¨Χεσμπολά¨, να εγκατασταθεί ξανά στην περιοχή, και να ξαναρχίσει να ρίχνει πυραύλους “Κατιούσα”, ρουκέτες, και άλλα τέτοια «άσχημα» πράγματα, στο βόρειο Ισραήλ. Η κυβέρνηση του Λιβάνου, υπεσχέθη ότι, όντως έτσι θα γίνει. Αλλά, μόλις απεσύρθησαν τα Ισραηλινά στρατεύματα, από τον νότιο Λίβανο, επανεγκαταστάθηκε εκεί η Χεσμπολά και ξανάρχισε την ίδια ιστορία… Μέχρι τον Αύγουστο του 2006, επί έξι (6) συνεχή χρόνια, έπεφταν πύραυλοι στο βόρειο Ισραήλ. Μέχρι που, κάποια στιγμή, οι Ισταηλινοί αποφάσισαν να λύσουν το πρόβλημα, διά της μεθόδου που γνωρίσαμε πριν δύο- τρία χρόνια. Τι συνέβη με τη ¨Χεσμπολά¨, τι συνέβη με τη Χαμάς; Για να καταλάβουμε τι γίνεται: Στην περιοχή, λειτουργεί ένας άξων ισχύος, ο οποίος αρχίζει από την Τεχεράνη, προχωράει στη Δαμασκό και καταλήγει, από τη μία μεριά στον Λίβανο, μέσω της ¨Χεσμπολά¨, και από την άλλη μεριά στην Παλαιστίνη, μέσω της Χαμάς. Δηλαδή, να το πω κι’ αλλιώς: Η Τεχεράνη, εξακτινώνει την ισχύ της, για να μπορεί να διατηρεί διαπραγματευτικά δικαιώματα στην περιοχή, μέσω δύο οργανώσεων, τα σιδερένια της χέρια. Το ένα είναι η ¨Χεσμπολά¨ και το άλλο είναι η ¨Χαμάς¨. Αυτά τα δύο σιδερένια χέρια, μπορεί να τα κρατάει καλολαδωμένα, και σε καλή κατάσταση, μέσω της Συρίας. Τον τελευταίο καιρό όμως διαπιστώσατε, τους τελευταίους μήνες, ότι αρχίζει ένας διπλωματικός διάλογος μεταξύ Τελ Αβίβ και Δαμασκού, υπό την αιγίδα της Τουρκίας, όπου ανακαλύπτουμε ότι η Τουρκία είναι η ειρηνοποιός χώρα της περιοχής. Και αυτό διότι, η Ελλάδα «ποιεί την νήσσαν» και δεν ανακατεύεται, θεωρώντας ότι «εμείς είμαστε Ευρώπη». Τέλος πάντων, από στρατηγική άποψη, Ευρώπη δεν είμαστε ακόμα, διότι, όταν παθαίνει κρυολόγημα η Μέση Ανατολή η Ελλάδα παθαίνει πνευμονία, και το είδαμε. Είμαστε ενταγμένοι στην Ευρώπη, αλλά γεωστρατηγικά, επηρεαζόμαστε σοβαρότατα από τους κλυδωνισμούς της Νοτιοανατολικής Μεσογείου. Διότι, σε αυτήν την περιοχή είναι η Κύπρος, είναι κι η Κρήτη. Τί να κάνουμε; Είναι αδήριτοι γεωγραφικοί νόμοι. Εν πάση περιπτώσει, αυτός ο διάλογος, τί σκοπό είχε; Είχε σκοπό, να κόψει, να τραβήξει τη Συρία, από την επιρροή της Τεχεράνης, ούτως ώστε, να μη μπορεί πλέον η Τεχεράνη να εξοπλίζει τη ¨Χαμάς¨ και τη ¨Χεσμπολά¨, και να απομονωθεί το Ιράν. Γιατί; Διότι, αν δεν απομονωνόταν η Τεχεράνη, το Ισραήλ, θα ήταν αναγκασμένο, να βομβαρδίσει το Ιράν, όπως λέγανε ορισμένοι συνάδελφοί μου εδώ, και δημοσιογράφοι επίσης. Αν με θυμάστε στα ηλεκτρονικά μέσα, είχα βάλει στοιχήματα, επί τρία ολόκληρα χρόνια, ότι δεν θα βομβαρδιστεί το Ιράν. Τα κέρδισα. Γιατί; Εδώ είναι ένα άλλο κεφαλαιάκι μικρούλι, το οποίο θα μου επιτρέψετε να σας το πω. Διότι, κύριοι και κυρίες μου, όσο περίεργο και αν σας φαίνεται και ειδικά μεταξύ πολύ σκληρών αντιπάλων, διατηρούνται υπό69

γειοι διάδρομοι επικοινωνίας. Και μεταξύ Ιράν και Ηνωμένων Πολιτειών υπήρχαν, υπάρχουν και θα υπάρχουν διάδρομοι επικοινωνίας. Για να γίνουν αποδεκτά τα αποτελέσματα στο Ιράκ όπου μεταξύ άλλων εψήφισαν και 62% του πληθυσμού Σιΐτες, έδωσε την ευλογία της η Τεχεράνη. Θα μου πείτε, μα αυτοί που βρίζονταν κ.λπ.; Βεβαίως! Και γιατί; Αγαπούν τους Αμερικανούς; Ξεχάστε αυτά τα ρήματα, «αγαπάω», «μισώ», στις διεθνείς σχέσεις. Δεν υπάρχουν. Ο μέγας Βενιζέλος, είχε καταστήσει σαφές ότι, δεν υπάρχουν φιλίες μεταξύ κρατών ούτε άλλα τέτοιου είδους συναισθήματα. Υπάρχουν μόνο συμφέροντα. Η Τεχεράνη, μάλλον το Ιράν, είναι Σιϊτικό κράτος. Όλοι οι υπόλοιποι όμως, στη Μέση Ανατολή, πλήν μερικών εξαιρέσεων, όπως στο Νότιο Ιράκ, είναι Σουνίτες. Το Ιράν ενδιαφέρεται να έχει επιρροή στο Σουνιτικό Αραβοπερσικό κόλπο, για να παραμείνει Αραβοπερσικός ο κόλπος, αλλιώς θα γίνει Αραβικός ο κόλπος. Ναι, αλλά είναι και γεμάτος με πετρέλαια. Το εργαλείο, για να έχει επιρροή, είναι μια υγιής και ισχυρή Σιϊτική κοινότητα, η οποία, ευλόγως υποστηρίζει, υποστήριζε τους Αμερικανούς, ως αντι-Σανταμικούς. Γιατί; Διότι, ο Σαντάμ μακέλλευε τους Σιϊτες. Άρα, η Σιϊτική κοινότης του νοτίου Ιράκ, με τα τεράστια αποθέματα πετρελαίων, στηρίζει τους Αμερικανούς, και το Ιράν, ενδιαφέρεται να έχει μια ισχυρή Σιϊτική κοινότητα, στο νότιο Ιράκ, άρα τους συνδέει το κοινό συμφέρον. Άρα, και οι Αμερικανοί και οι Ιρανοί, θέλουν αυτοί να διάγουν καλώς. Ναι; Ναι! Άρα, τους κρατάμε εκεί καλά και ήσυχους, κι εμείς και εσείς, και «μαλώνουμε αλλού». Ναι; Πολύ ωραία! Εάν χτυπούσε η Αμερική το Ιράν, θα κρατούσε το Ιράν ησυχία στους Σιΐτες του Νότου; Σε καμία περίπτωση. Ο Αγιατολλάχ Σιστάνι, ο οποίος είναι ο Αγιατολλάχ των Σιϊτών του νότιου Ιράκ, είναι Ιρανός πολίτης. Ένας από τους 7 μεγάλους Μάρτζι του Σιϊτισμού, αυτούς που στηρίζουν τον Ύπατο πνευματικό ηγέτη του Ιράν. Άρα, αν έπαιρνε εντολή, δεν θα ήταν πλέον ήσυχος. Ενώ, τώρα, είναι ησυχότατος. Άρα, πώς να χτυπήσουν το Ιράν; Ένα σημείο αυτό. Δεύτερος λόγος: όταν εισήλθαν οι Αμερικανοί στο Αφγανιστάν, για να χτυπήσουν τους Ταλιμπάν, το 2001, την περισσότερη βοήθεια από πού την πήραν; Από το εχθρικό Ιράν! Γιατί; Διότι, το «εχθρικό Ιράν», με τους Ταλιμπάν, ήταν σε σχέση σκύλου με γάτου! Ως εκ τούτου, με πολύ καλό μάτι, έβλεπαν οι Ιρανοί, την εισβολή των Αμερικανών, οι οποίοι θα ρύθμιζαν τα προβλήματα, για λογαριασμό τους, δηλαδή να εξαφανίσουν τους Ταλιμπάν. Και επειδή, ως σοφοί ανατολίτες, εγνώριζαν ότι, οι Αμερικανοί δε θα μπορέσουν να τους εξαφανίσουν εύκολα, αλλά θα φθείρονται και οι μεν και οι δε, γι αυτό σκέφτηκαν …«καλώς να ορίσουν» οι Αμερικανοί! Διότι, στην ιστορία, ουδείς μέχρι σήμερα επίδοξος κατακτητής, μπόρεσε να κατακτήσει το Αφγανιστάν. Κανένας. Λόγω των ειδών της γεωμορφολογίας και των φυλετικών διαφορών. Θα μου πείτε τι δουλειά έχει το εθνοτικό ζήτημα; Έχει. Διότι εμείς οι Αρβανίτες ξέρουμε τί σημαίνει «φάρα». Έτσι; Τώρα, έλα εσύ στη δικιά μου τη φάρα, και προσπάθησε να μου κάνεις κακό, μέσω του εξαδέλφου μου (που δε με χωνεύει κι όλας), και εσύ να είσαι, παραδείγματος χάριν, ξανθός και γαλανομάτης κι’ εμείς να είμαστε όλοι μελαχρινοί και καστανομάτηδες, ας πούμε, και να λέμε: «τι θέλει αυτός εδώ; αυτός θέλει να φάει τον Μάζη. Γιατί; Είναι δικός μας ο Μάζης, κι ας μη τον χωνεύω! Αν είναι να τον βλάψω από μόνος μου, δεν χρειάζομαι ξένο χέρι για να με πούνε προδότη!». Να περάσεις και σαν κατάσκοπος, πάλι δεν μπορείς, βλέπεις είναι τριμπαλική δομή της κοινωνίας, αυτό σημαίνει ότι αποτελούν φυλετικές οικογένειες. Πώς να βάλεις κατάσκοπο εκεί μέσα; Δεν γίνεται. Τρίτον: Όλα τα τεχνολογικά μέσα, εκεί πάνω, στις σπηλιές του Κιμπέρ, δεν πιάνουν, ό,τι και να κάνεις. Βομβάρδισε τα βουνά. Ωραία. Κι’ εγώ θα είμαι από κάτω. Και όταν θα κουραστείς να βομβαρδίζεις εγώ θα βγω να κάνω τσιγάρο. Θα σφάξω πέντε-δέκα, θα ξαναμπώ. Εν τω μεταξύ δεν είμαστε όλοι ίδιοι. Δεν μπορούν, όλοι οι πολεμιστές εκεί πέρα, να ζήσουν με μία ρίζα, ίσαμε μία εβδομάδα. Ο Αμερικανός θέλει και «το αυτό του», θέλει και «το άλλο του», θέλει «κι’ εκείνο του», και στενοχωριέται χωρίς αυτά. Πέφτει το ηθικό του! Ο ΝΑΤΟϊκός ακόμη περισσότερο! Σου λέει: «τι θέλω εγώ εδώ πέρα τώρα; Μα μου είπαν ότι πρέπει να βοηθήσω τις δυτικές δυνάμεις. Ναι, εν τάξει, να τις βοηθήσω, να κάνω λαθρεμπόριο οπίου. Τι άλλο να κάνω;». Απόδειξη ότι, στη Γερμανία -από τότε που πήγαν οι Γερμανοί του ΝΑΤΟ στο Αφγανιστάν- αυξήθηκε κατά 80% το λαθρεμπόριο οπίου. Ξέρετε, βγάζει εξαιρετική παπαρούνα το Αφγανιστάν. Καλύτερη, υπάρχει μόνο στην κοιλάδα Μπεκάα, στον Λίβανο... Ε, και τί κάνουν οι Αμερικανοί τώρα; Έχουν αναγκαστεί ν’ αφήνουν τους διάφορους πολέμαρχους να κάνουν λαθρεμπόριο οπίου για να χρηματοδοτούν τους πολεμιστές τους, διότι οι ίδιοι δεν έχουν λεφτά να τους χρηματοδοτήσουν. Οπότε, αυξάνεται μοιραία, και το λαθρεμπόριο οπίου στην Ευρώπη. Έχει πολλές διαστάσεις το πρόβλημα. Αλλά να ξαναγυρίσω στο Ιράν. Το Ιράν, λοιπόν, έχει και τρίτο συμφέρον που λέει: «Άσε τους Αμερικανούς να ¨καθαρίζουν για μας¨ στο Αφγανιστάν»! Οι Αμερικανοί πάλι σου λένε: «εάν οι Ιρανοί, αποφασίσουν να μη μας στηρίξουν και στο Αφγανιστάν, τότε θα έχουμε ένα μέτωπο, μάλλον τρία, στο Ιράκ. Άλλο ένα, δηλαδή, άλλα δύο-τρία, στο Αφγανιστάν, 70

θα έχουμε το μέτωπο στον Λίβανο, θα έχουμε το μέτωπο στη Συρία, θα έχουμε το Ιράν, θα έχουμε τη βόρειο Κορέα. Συγνώμη…τελειώσαμε! Δεν γίνεται. Δεν αντέχεται!». Άρα, δε βομβαρδίζεται το Ιράν, και να μην λέμε ανοησίες! Τελειωμένα πράγματα! Διότι, τώρα έρχονται και λένε, ο Ομπάμα, ο νέος Πρόεδρος, ο Δημοκράτης, θα αλλάξει την προσέγγιση με το Ιράν. Μα τί να αλλάξει; Εδώ, έξι μήνες πριν πέσει ο Μπους, ανανεώθηκε η από το 1997 καταργηθείσα διπλωματική Αμερικανική αντιπροσωπεία στην Τεχεράνη! Το επαναλαμβάνω: Έξι μήνες, πριν πέσει ο Μπους, στείλανε νέα διπλωματική αντιπροσωπεία, για να ανανεώσουν τις διπλωματικές σχέσεις Αμερικής – Ιράν οι οποίες είχαν διακοπεί από το 1997! Και εδώ, οι αφελείς ημεδαποί, μιλούσαν για βομβαρδισμό του Ιράν από τους Αμερικανούς! Μα, αν θέλεις να βομβαρδίσεις, δε στέλνεις τον κόσμο τον δικό σου, τους διπλωμάτες σου, στο στόμα του λύκου, για «να τους σφάξουν στο γόνατο»! Αλλά, τί συμβαίνει: Έχω καταλάβει ότι, μερικοί εξ ημών εδώ, στενοχωρηθήκαμε που δεν βομβαρδίστηκε το Ιράν, ό,τι κι’ αν λέγαμε! Να σας πω γιατί: Διότι δεν μπορέσαμε ν’ αποδείξουμε ότι, «αυτοί οι Αμερικανοί, είναι καθάρματα», άλλη μία φορά! «Γιατί, οι μπαγάσηδες, να μη βομβαρδίσουν το Ιράν; Να έχουμε κι’ εμείς δουλειά ,να βγούμε να βρίσουμε, να ευχαριστηθούμε, να γράψουμε;» !... Φανταστείτε, πόσο θα είχαν ενθουσιασθεί διάφοροι, εάν είχε βομβαρδιστεί το Ιράν. Ε, ρε μελάνι που θα έρρεε! Χαμός! Υβρεολόγια! Τί δεν θα λέγανε. Ε, δεν τα είπαν. Στενοχωρηθήκανε, εικάζω. Εύχομαι να μην είναι έτσι. Εύχομαι να μην είναι έτσι, αλήθεια! Αστειεύομαι φυσικά! Εν πάση περιπτώσει, αυτός ο άξωνας σταμάτησε να λειτουργεί γιατί; Διότι, τη στιγμή που ξεκίνησε η ¨Χαμάς¨ οι Τούρκοι είπαν: «Α! Μουσουλμάνοι εμείς, Μουσουλμάνοι αυτοί, δεν μπορούμε εμείς, να διευθύνουμε συνομιλίες ειρήνης, μεταξύ Ισραήλ και Δαμασκού, κι εσείς να μας σκοτώνετε, τους αδελφούς μας Μουσουλμάνους, στη Γάζα!». Να το «σκάψουμε» λίγο αυτό; 10 Φεβρουαρίου, από τη μία μεριά, είχαμε Ισραηλινές εκλογές. Ισραηλινές εκλογές, γιατί; Διότι, ο Ολμέρτ κατηγορήθηκε, για κάποιο σκάνδαλο, ότι πήρε κάποια χρηματοδότηση κ.λπ., κι ως εκ τούτου ο άνθρωπος υπέβαλε την παραίτησή του. Έγιναν εσωτερικές εκλογές , μέσα στο κόμμα «Καντίμα», βγήκε η κ. Τζίπι Λίβνι ως Πρόεδρος του Καντίμα, ωραία. Και, βεβαίως, βλέπαμε από τις δημοσκοπήσεις ότι, το Καντίμα είχε πέσει πολύ, ο Νετανιάχου με το «Λικούντ» ήταν πάρα πολύ ψηλά, κι ένα μεγάλο μέρος της Ισραηλινής κοινωνίας, το 35% περίπου ήταν αδιάφοροι, στην κατηγορία «δεν ξέρω, δεν απαντώ». Μόλις εξερράγη ο πόλεμος είδαμε το «Καντίμα» να ανεβαίνει. Το «Καντίμα» είναι το κόμμα της εξουσίας, αυτό που έκανε τον πόλεμο. Το βλέπουμε, λοιπόν, να ανεβαίνει και να φθάνει στα ίδια επίπεδα με το «Λικούντ», το οποίο ανέβηκε κι’ αυτό, γιατί χρησιμοποίησε την ανάλογη ρητορική. Αλλά, ανέβηκε και το «Καντίμα», σε βαθμό που να το ξεπεράσει το Λικούντ κάπου. Ο δε Γιεχούντ Μπαράκ, ο οποίος ήταν συνεργαζόμενος με το «Καντίμα» και Υπουργός Εθνικής Αμύνης της Κυβερνήσεως του «Καντίμα», είδε τα ποσοστά του δικού του κόμματος, του «Εργατικού», να ανεβαίνουν, επίσης πολύ. Άρα, πίσω την έκρηξη αυτού του πολέμου, κάποιοι ανακαλύπτουν και μια σκοπιμότητα ίσως, από πλευράς Ισραηλινών.Υπήρχε, ανάλογη σκοπιμότητα, από πλευράς Παλαιστινίων; Και για να μην το πω Παλαιστινίων, από πλευράς ¨Χαμάς¨, γιατί άλλο Παλαιστίνιοι, άλλο ¨Χαμάς¨. Εδώ πρέπει, για την ιστορική και επιστημονική αλήθεια, να πούμε το εξής: Οι Ηνωμένες Πολιτείες και η Ευρώπη διέπραξαν ένα μέγα σφάλμα. Όταν έγιναν οι εκλογές, για κυβέρνηση της Παλαιστινιακής οντότητος, η Δύση και η Ευρώπη είχαν ποντάρει πάνω στον Μαχμούτ Αμπάς, και εναντίον της ¨Χαμάς¨. Βγήκε η ¨Χαμάς¨. Γιατί; Όχι ότι ο Παλαιστινιακός λαός είναι Ισλαμιστής. Όχι. Αλλά γιατί οι Παλαιστίνιοι είχαν αηδιάσει από τη διαφθορά της ¨Φατάχ¨, που ήταν η παράταξη που στήριζε τον Μαχμούτ Αμπάς. Οπότε, ψήφισαν τη ¨Χαμάς¨, σαν πιο υγιή, έντιμη δύναμη. Οι εκλογές ήταν άψογες, με παρατηρητές δυτικούς κ.λπ. Ο Παλαιστινιακός λαός εξέφρασε την άποψή του δημοκρατικότατα, καθαρότατα, και εξέλεξε τη ¨Χαμάς¨. Η Ευρώπη και η Αμερική δεν απεδέχθησαν να κυβερνήσει η ¨Χαμάς¨, τινάζοντας στον αέρα τα ίδια τους τα επιχειρήματα. Δηλαδή, ρε παιδιά, δεν μπορείτε να λέτε ότι, «ενδιαφερόμεθα να διαδώσουμε τη δημοκρατία στη Μέση Ανατολή» (τώρα γιατί μας έπιασε καημός για τη Μέση Ανατολή, αντιλαμβάνεστε! Δεν ασχολούμεθα να την διαδώσουμε πουθενά αλλού, εκτός απ΄ τη Μέση Ανατολή), και από την άλλη μεριά, να γίνονται εκλογές, με παρατηρητές δικούς μας, να είναι άψογες οι εκλογές, να βγαίνει η ¨Χαμάς¨, και τότε να λέμε: «Α! Όχι! Δεν μας αρέσει!. Για ποιον λόγο ψηφίσατε έτσι;» Έτσι θέλανε να ψηφίσουν! Ο λαός ψήφισε! Άμα δεν σας αρέσει, αλλάξτε λαό! Βάλτε να ψηφίσουν Κινέζοι, για το ποιος θα βγει κυβέρνηση των Παλαιστινίων. Αυτοί, μπορεί να ψήφιζαν τον Αμπάς. Ε, οι Παλαιστίνιοι, ψηφίσανε τη ¨Χαμάς¨. Άσ’ τους να κυβερνήσουν, άσ’ τους να έχουν τη φθορά της κυβέρνησης. Αφού είναι φυσικό, σε μια κυβέρνηση ενός τέτοιου διπόλου, αντιλαμβάνεστε ότι, είναι πολλές οι φθορές, πολλά τα ζητήματα που φθείρουν μια τέτοια κυβέρνηση. Άσ’ τους! Απεναντίας, τους έκαναν ήρωες. Μέγα λάθος! Και αντιδημοκρατική πρακτική! Από μία Δύση, που θέλει 71

να λέγεται δημοκρατική! Τώρα, προχωρώντας όμως σιγά-σιγά επειδή τα πράγματα έγιναν όπως έγιναν, έγινε το τείχος στη Γάζα, στριμώχτηκαν αυτοί μέσα, σφάχτηκαν με τη ¨Φατάχ¨, η οποία ¨Φατάχ¨, υποστηρίζοντας τον Αμπάς στη Γάζα, δεν θέλησε, ούτε αυτή, να δεχθεί τη ¨Χαμάς¨, οπότε, η ¨Χαμάς¨ της Γάζας, έσφαξε τη ¨Φατάχ¨ της Γάζας. Όσοι πρόλαβαν να φύγουν έφυγαν, όσοι μείνανε τους έφαγε η μαρμάγκα. Ναι, και τί γίνεται; Άρχισε δυσαρέσκεια στον λαό, στη Γάζα. Δεν άρεσε δε αυτό, ούτε στους άλλους Παλαιστινίους της Δυτικής Όχθης, οι οποίοι περνούσαν πολύ καλύτερα, λόγω του ότι, οι Ισραηλινοί, επειδή τα πηγαίνανε καλά με τον Αμπάς, πριμοδοτούσαν τη συμπεριφορά Αμπάς ενώ χτυπούσαν τη συμπεριφορά του Ισμαήλ Χανίγια, δηλαδή του αρχηγού της ¨Χαμάς¨ στη Γάζα. Κοιτώντας τις δημοσκοπήσεις, βλέπουμε ότι, πριν τον πόλεμο, πριν να εκραγεί ο πόλεμος, η ¨Χαμάς¨ είχε πολύ-πολύ χαμηλά ποσοστά. Και, στις 9 Ιανουαρίου, ήταν να γίνουν οι εκλογές, για Παλαιστίνιο Πρόεδρο. Και, σύμφωνα με τις δημοσκοπήσεις, δεν έβγαινε ο Χανίγια. Άρα, υπήρχε προεκλογική σκοπιμότης και από την άλλη πλευρά. Όχι μόνο από τη μία πλευρά. Γιατί, όπως είπαμε τα μεν, είπαμε, θα λέμε και τα δε. Γίνεται ό,τι γίνεται. Έχουμε μια εκπνοή της εκεχειρίας 4 Δεκεμβρίου, μη αίτημα ανανεώσεως της εκεχειρίας και μέσα σε δύο μέρες εκτοξεύτηκαν κάπου 200 ρουκέτες, από πλευράς ¨Χαμάς¨, στο νότιο Ισραήλ. Δεν βγήκαν ούτε οι Ισραηλινοί να πουν, ότι εκνευρίσθηκαν, μόνο και μόνο από τις ρουκέτες, διότι, όταν ξεκινάς να κάνεις, έναν τέτοιο πόλεμο, δεν τον αποφασίζεις δύο μέρες πριν. Έτσι δεν είναι; Τον έχεις ετοιμάσει, και περιμένεις, γιατί ξέρεις ότι, ο άλλος βράζει, θα σου δώσει ευκαιρία λες, και σου την δίνει, οπότε ενεργείς αναλόγως. Αυτήν την φορά όμως, ο Ισραηλινός στρατός, δεν πήγε όπως πήγε στην περίπτωση του Λιβάνου. Στην περίπτωση του Λιβάνου, την πρώτη εβδομάδα η ¨Χεσμπολά¨ είχε εξαφανίσει όλους τους συνδέσμους της ¨Μοσάντ¨, και υπήρχε πλήρες έλλειμμα πληροφορίας. Οπότε, οι ισραηλινοί, ξεκίνησαν με πρώτο ελάττωμα αυτό. Δεύτερο ελάττωμα ήταν ότι, ο Όλμερτ δεν είχε αποφασίσει χερσαία επέμβαση, και όπως θα μας πουν και οι αγαπητοί φίλοι, οι οποίοι είναι στρατιωτικοί, εδώ μέσα, αν δεν πατήσει αρβύλα, δεν κάνεις τίποτα. Με τανκς και αεροπλάνα δεν κάνεις τίποτα. Γιατί συνέβη αυτό; Διότι, ο Όλμερτ, δεν ήθελε πολιτικό κόστος. «Φίλε μου, άμα θέλεις ομελέτα, θα σπάσεις αυγά!». Ε, αυτός, αφενός δεν ήθελε «να σπάσει αυγά», κι αφετέρου, ήθελε «να φάει και ομελέτα». Ε! Δεν γίνονται αυτά. Διδαγμένοι, λοιπόν, από τον Λίβανο, οι Ισραηλινοί, αυτή τη φορά, εκδηλώνουν την υπόθεση σε δύο φάσεις. Πρώτον, έχουν πάρει όλες τις πληροφορίες, κι έχουν αποφασίσει ότι θα τελειώσουν πριν ορκιστεί ο Ομπάμα. Τελείωσαν πριν ορκιστεί ο Ομπάμα. Γιατί; Διότι, στο κενό διάστημα, που ο Μπους ήξερε ότι είχε χάσει, διότι είχε βγει ο επόμενος Πρόεδρος, υπήρχε ένα μεταβατικό διάστημα όπου, οι ρεπουμπλικάνοι γνώριζαν ότι δε θα συνεχίσουν στην κυβέρνηση, κι απλώς κρατούσαν τη διοίκηση του κράτους, ξέροντας ότι έρχεται ο Ομπάμα. Λοιπόν, οι Ισραηλινοί, τι είπαν; Τώρα θα την κάνουμε τη δουλειά, που ο μεν Μπους δε νοιάζεται, γιατί έχει χάσει, αλλά κι ο Ομπάμα δε νοιάζεται, διότι δεν έχει αναλάβει. Όλοι δεν αναρωτιόσασταν, “μα, γιατί δεν μιλάει αυτός ο άνθρωπος;”. Διότι, σου λέει, άσε να τελειώσει η δουλειά και ν’ αναλάβω τετελεσμένα. Κι από την άλλη πλευρά, κι ο αραβικός κόσμος, οι αδελφοί των Παλαιστινίων, σφυρίζανε ανέμελα. Η Αραβική Λίγκα κατεδίκαζε! Τι καταδικάζεις ρε; Εδώ τους σφάζουν. Αυτό ζητάνε από σένα; Την καταγγελία; Ωραία, καταγγείλαμε κι’ εμείς. Και τί έγινε; Εσείς είσαστε αδέλφια, είσαστε Άραβες. Σφυρίζανε ανέμελα. Να το εξηγήσουμε: Οι Σύριοι το ίδιο. Οι Αιγύπτιοι; Αυτοί κι’ αν «σφυρίζανε»! Οι Ιορδανοί; Τσακίρ κέφι. Τίποτα. «Ρε παιδιά, εσείς οι Ιορδανοί, που είναι και δικοί σας άνθρωποι, Ιορδανοί είναι αυτοί…». Τίποτα. Κανένας δεν ενδιαφέρεται, και να τους σφάζουν τους ανθρώπους. Τίποτα. Και να λες, ποια είναι, πού είναι, η ενότητα του Αραβικού κόσμου; Άλλος μύθος αυτός, που ο καθένας κοιτάζει τη δουλειά του. Έτσι. Και, βεβαίως, εκείνη τη στιγμή εμείς, στην Κύπρο δηλαδή, ένα βρετανικό σκάφος, βρετανικής πλοιοκτησίας, το τονίζω, με άψογον βρετανικό όνομα “Dignity”, με Βρετανό καπετάνιο, ο οποίος μάλιστα, όταν τον πλησίασε το μικρόφωνο, για να του πάρουν συνέντευξη, έκανε έτσι κι’ έφυγε, κι έμοιαζε σαν ξωτικό! Σαν αερικό έμοιαζε! Και μέσα στο πλήρωμα, η κουνιάδα του κ. Μπλερ, η αδελφή της συζύγου του κ. Μπλερ, χωρίς να ζητήσει άδεια από το Υπουργείο Εξωτερικών του Ισραήλ ή της Αιγύπτου, να παρεμποδίζεται στα διεθνή ύδατα, διότι, λέει, μετέφερε φάρμακα και τρόφιμα. Μέσα, ήταν και μία κυρία, Βουλευτής του Δημοκρατικού Συναγερμού της Κύπρου (ΔΗΣΥ). Βρε παιδιά, αντιλαμβάνεστε ότι είναι εμπόλεμος κατάσταση; Διότι, αν το αντιλαμβάνεστε, θα κατανοείτε ότι, δεν μπορείτε να πηγαίνετε, προς αυτή την κατεύθυνση, χωρίς να παρεμποδιστείτε. Αυτό γίνεται, τουλάχιστον από σοβαρά κράτη. Εδώ, μπορεί να έρθει η τουρκική φρεγάτα, να πιεί καφέ στη Τζιά... Δεν υπάρχει θέμα! Αλλά εκεί δε γίνεται! Γιατί δεν παίρνετε ένα τηλέφωνο, να πείτε, ξέρετε κάτι, είμαστε Κύπριοι πολίτες, γιατροί, φέρνουμε φάρμακα κ.λπ., αλλά αυτό να γίνει από το Υπουργείο σας των Εξωτερικών. Να αναλάβει την ευθύνη το Υπουργείο Εξωτερικών. Τί έκανε η Ελλάς; Έστειλε δύο σκάφη.

72

Το ένα, μάλιστα, με την κυρία Σακοράφα μέσα, τη Βουλευτή του ΠΑΣΟΚ. Ο κ. Κουμουτσάκος ήταν κάθε μέρα στο τηλέφωνο και στην τηλεόραση, αλλά στο τηλέφωνο, διαβεβαίωσε τις Αιγυπτιακές και τις Ισραηλινές Αρχές ότι, εκεί μέσα, είναι Έλληνες βουλευτές, γιατροί, φάρμακα και τρόφιμα, και όχι RPG, τορπίλες, όλμοι, εκρηκτικά κ.λπ., και βεβαίως, οι άνθρωποι αποβιβάσθηκαν στη Γάζα, χωρίς να τους εμποδίσει κανείς. Γιατί; Διότι, ανέλαβε ένα Υπουργείο Εξωτερικών την ευθύνη. Απλά. Το άλλο τί ήταν; Να σας πω εγώ, τι ήταν κατά τη γνώμη μου; Δεν «ορθοτομώ τον λόγον της αληθείας» αλλά θεωρώ ότι, η Κύπρος είχε ανεβάσει φοβερά τις «μετοχές της», κατά τη διάρκεια της ανθρωπιστικής βοήθειας στο Λίβανο, τον Αύγουστο του 2006, και ειδικά απέναντι στο Ισραήλ! Εμφανίζεται ξαφνικά, ένα βρετανικό σκάφος, με ένα Βρετανό καπετάνιο, και πλήρωμα, με την εν λόγω κυρία, το οποίο βάζει μία Κυπριακή σημαία, και αγνοώντας αυτές τις συνθήκες, πηγαίνει στη Γάζα. Και μετά, βεβαίως, όταν έγινε ό,τι έγινε, μας εμβολίσανε λέει, και τα λοιπά. Ναι, εν τάξει, παιδιά, να σας πω κάτι; Με τέτοια τρύπα στο σκάφος, από εκεί, από τα διεθνή ύδατα, μέχρι το Λίβανο, δε φθάνεις. Γιατί, εδώ πέρα, επειδή είμαστε και Αρβανίτες, ξέρουμε και από καράβια. Με τέτοια τρύπα, που έδειχνε η τηλεόραση στο σκάφος, δεν πας 20 εκατοστά. Δεν ξέρω. Μια φορά, φθάσανε στη Βηρυτό κανονικότατα. Και μας δείχνανε ένα σκάφος, του οποίου η μισή πλώρη, ήταν τρύπια. Εγώ το είδα. Αν θα ζητήσετε, από την τηλεόραση, τις φωτογραφίες, και τις ξαναδείτε, όσοι από σας έχετε φουσκωτό, βαρκούλα, ψαροκάϊκο, κάτι πλεούμενο, δοκιμάστε να κάνετε μια τόση τρύπα, τόση, και να πλεύσετε παραπάνω από ένα χιλιόμετρο. Έλεος!... Ήμουνα στην τηλεοπτική εκπομπή “Ανταποκριτές”, και ρωτώ την Κυπρία, μια εξαιρετική κοπέλα, φωτογράφο, η οποία είχε πάει η καημένη, και της λέω: «Κυρία Χριστοδούλου, ζητήσατε άδεια από τις Αρχές, απέναντι»; Και μου λέει, «μα, το έγραψαν οι εφημερίδες και το είπαν τα ραδιόφωνα». Στον αέρα τώρα αυτή η συζήτηση. Το ότι, το έγραψαν οι εφημερίδες και το είπαν στα ραδιόφωνα, δεν εγγυάται στις Αρχές του Ισραήλ ότι, εκεί μέσα, δεν έχεις εκρηκτικά. Απόδειξη ότι, μία εβδομάδα μετά, τα δύο Ελληνικά σκάφη, που μετέφεραν το ίδιο «εμπόρευμα», πέρασαν και το μετέφεραν στη Γάζα. Εγώ πιστεύω ότι, αυτό ήταν μία βρετανική προβοκάτσια, εις βάρος της Κύπρου, η οποία, τι έλεγε, εν μέσω συνομιλιών Χριστόφια – Ταλάτ, στους Ισραηλινούς, γιατί εκεί πήγαινε το μήνυμα: «Κοιτάξτε, αυτοί εδώ, μη νομίζετε ότι είναι φίλοι σας. Και μία ενωμένη Κύπρος, ξέρετε τί θα κάνει; Ουσιαστικά θα είναι η φίλη των Παλαιστινίων και των λογής-λογής Αράβων, Ισλαμιστών κ.λπ. κ.λπ. Ενώ μία διχοτομημένη Κύπρος με το βόρειο άκρο Τουρκικό, είναι ένα αξιόπιστο νησί, διότι οι Τούρκοι είναι μαζί σας». Αυτό σημαίνει, πείτε και στο λόμπυ σας, στην Αμερική, να πιέσει αναλόγως, για τη διευθέτηση των συνομιλιών, μεταξύ Χριστόφια και Ταλάτ. Οι δε Κύπριοι, λόγω του ότι είναι καλοί άνθρωποι, λόγω του ότι είναι Έλληνες, λόγω του ότι πονάει η ψυχή τους, στον πόνο του συνανθρώπου τους, σκέφτηκαν: «να στείλουμε ένα καράβι». Καλά, ρε παιδιά, να το στείλετε, πεντακόσια (500) να στείλετε, αλλά κάντε τις τυπικές ενέργειες, για να μην ενδίδετε σε προβοκάτσιες τέτοιου τύπου, λέω εγώ. Διότι, αυτά είναι πολύπλοκα πράγματα, και λεπτά. Μη σας πολυκουράζω. Μία εβδομάδα, μάλλον δύο μέρες πριν τη λήξη του πολέμου, εμφανίζεται νέα υπόθεση φοβερή, την οποίαν συσχετίζω με το καραβάκι αυτό: Λιμάνι ιδιωτικό, «Αστακός». Το οποίο, μη φανταστείτε ότι πρώτη φορά την κάνει αυτή τη δουλειά. Από το 1995 την κάνει. Μην εκπλησσόμεθα κι όλας! Ξέρετε, οι σχέσεις μας με το Ισραήλ, σε επίπεδο στρατιωτικό, ανταλλαγής πληροφοριών ασφαλείας κ.λπ., έλκουν την καταγωγήν από το 1995. Δεν είναι χθεσινές. Συνεχίζουμε. Γίνεται μια προκήρυξη, για ανάληψη εργολαβίας, μεταφοράς φορτίου οπλισμού στο Ισραήλ. Ήταν φυσικό, να την πάρει Ελληνική εταιρεία. Γίνεται φασαρία, δημοσιογράφοι, ιστορίες. Δεν την παίρνει. Ακυρώνεται. Στο Υπουργείο Εξωτερικών αρχίσανε. Ο ένας σφύριζε από ‘δω, δεν τον ξέρω, δεν τον είδα, δεν τον άκουσα, διάφορα ωραία, ένας κλαυσίγελως, εν πάση περιπτώσει. Χάνεται η υπόθεση. Μετά δύο μέρες είχε λήξει, βεβαίως, ο πόλεμος. Ερώτημα, προς όλους τους εχέφρονες συμπολίτες μου: Τι πιστεύετε εσείς, ότι οι Ισραηλινοί εβασίζοντο για να τελειώσουν τον πόλεμο, εις τα πυρομαχικά, τα οποία θα ελάμβαναν, δύο ημέρες πριν τη λήξη του, τη στιγμή δηλαδή, που τον είχαν λήξει; Όχι βέβαια! Αυτά, είναι πυρομαχικά, τα οποία βασίζονται σε μια συνεχή ροή πυρομαχικών που πηγαίνει στο Ισραήλ, ανεξαρτήτως αν έχει το Ισραήλ πόλεμο ή δεν έχει. Μάλιστα. Ανεξαρτήτως πάλι, του αν εγκρίνουμε ή δεν εγκρίνουμε, αυτήν την πολιτική, και την ανάμιξη της Ελλάδος, στο διεθνές εμπόριο όπλων, (η Σουηδία ήταν η μεγαλύτερη λαθρέμπορος όπλων και επίσημη έμπορος όπλων στον κόσμο με τον Ούλαφ Πάλμε, τον ειρηνοποιό) σε παρένθεση το λέω αυτό, πείτε μου κάτι: Βρε παιδιά, άμα δεν μας πάει το «άθλημα», γιατί το κάνουμε; Αν μας ζαλίζει, να μην το κάνουμε, «να πάμε για ψάρεμα»!. Γιατί, εάν το κάνουμε, πρέπει να δείχνουμε σοβαροί! Διότι, όταν ο άλλος σε λαμβάνει σοβαρά υπόψη, και μέσω εσού, θέλει να τροφοδοτείται, και εσύ το δέχεσαι, οφείλεις να είσαι σοβαρός! Αλ73

λιώς μην το κάνεις! Πες του: «κοίταξε, δεν το εγκρίνω, είναι εναντίον της συνειδήσεώς μου, ως κράτος». Να τελειώνουμε! Το ερώτημα είναι: Αν δεν το κάνεις εσύ θα το κάνει η Τουρκία, που το κάνει ούτως ή άλλως. Και το ερώτημα είναι: Χαρίζουμε το Ισραήλ στην Τουρκία; «Πάρτε το;!» Προσέξτε τώρα: Τουρκία. Κράτος, υποτίθεται, κοσμικό. Ναι. Παράλληλα με κυβέρνηση Ισλαμική. Μάλιστα. Παράλληλα, έχει τον Γραμματέα του Οργανισμού Ισλαμικής Διάσκεψης. Ο Γενικός Γραμματέας είναι ο Τούρκος, Ικλαμεντίν Ιχσάνογλου λέγεται. Τον έχω γνωρίσει, είναι συνάδελφος, Καθηγητής, από το Πανεπιστήμιο της Κωνσταντινούπολης, διεθνολόγος. Τί είπα: Ισλαμικό κράτος, κοσμική κυβέρνηση, Γραμματεία, δηλαδή Προεδρία του Οργανισμού Ισλαμικής Διάσκεψης, δηλαδή κάθεται στο ίδιο τραπέζι, στην ίδια καρέκλα, με το Ιράν, το Αφγανιστάν και τα λοιπά, και παράλληλα, κράτος το οποίο έχει αμυντική συμφωνία με το Ισραήλ!. Μήπως, αγαπητοί μου φίλοι, αυτό είναι παράδειγμα διπλωματίας; Εκτός αν εμείς είμαστε πιο Μουσουλμάνοι από τους Τούρκους! Έτσι δεν είναι; Γιατί, μπορεί και να είμαστε, βρε παιδιά, και να μην το ξέρουμε! Να ψαχτούμε λίγο! Αυτή τη στιγμή, βλέπεις τη δυσαρέσκεια των Μουσουλμάνων, των Τούρκων Μουσουλμάνων, εκδηλωμένη στις διαδηλώσεις, στις μεγάλες πόλεις της Τουρκίας, με την αφίσα του Σεΐχη Γιασίν (ο Σεΐχης Γιασίν ήταν ο δημιουργός της ¨Χαμάς¨, τον δολοφόνησαν μετά οι Ισραηλινοί, ο τυφλός Σεΐχης κ.λπ.), και από την άλλη μεριά τη δυσαρέσκεια, που διαρρέουν οι Ισραηλινοί για τους Τούρκους, στο διεθνή Τύπο, κι είναι πολύ λογικό να πεις, εάν αντιλαμβάνεσαι τι σημαίνει στρατηγική: «Να η ευκαιρία»! Σας είπα, θα είμαι κυνικός, γιατί, εδώ δεν σηκώνει συναισθηματισμούς. Εδώ λέμε τι συμφέρει τον τόπο μας. Απλά πράγματα. Εν πάση περιπτώσει, η αντιπροσωπεία της ¨Χαμάς¨, η οποία είχε πάει στο Κάιρο, πέντε μέρες πριν τη λήξη του πολέμου, ανεκοίνωσε, εις τον Πρόεδρο Μουμπάρακ, τη μονομερή διάθεση της για εκεχειρία. Τώρα θα μου πείτε, τι θα πει ανεκοίνωσε μονομερή εκεχειρία; Γιατί; Δεν μπορούσε να πάει και μια αντιπροσωπεία από το Ισραήλ εκεί, να συζητήσουν σαν άνθρωποι; Όχι! Διότι, ο ένας δεν αναγνωρίζει τον άλλον, ως συνομιλητή. Δηλαδή, το Ισραήλ δεν αναγνωρίζει τη ¨Χαμάς¨, ως συνομιλητή, και βεβαίως, η ¨Χαμάς¨, στο πρώτο άρθρο, όταν λέει “Erase Israel”, αντιλαμβάνεστε ότι, δεν αναγνωρίζει το Ισραήλ ως συνομιλητή. Ως εκ τούτου, ο Μουμπάρακ, προσφέρει τις καλές του υπηρεσίες, πηγαίνει μία εβδομάδα πριν τη λήξη του πολέμου εκεί, και τους λέει: «ξέρετε κάτι, εμείς θέλουμε εκεχειρία, ανακοινώνουμε, όχι θέλουμε, ανακοινώνουμε μονομερή εκεχειρία. Εμείς. Δεν ξέρουμε τί θα κάνει το Ισραήλ». Έρχεται ο Μουμπάρακ, λέει στον Ολμέρτ: «Ξέρετε, κύριε συνάδελφε, τι γνώμη έχετε περί της μονομερούς εκεχειρίας, την οποίαν εκήρυξε η¨Χαμάς¨;». Λέει και ο Ολμέρτ: «θα το σκεφτώ». Και σε δύο μέρες του απαντά: «ανακηρύσσω μονομερή εκεχειρία κι’ εγώ(!)». Κι έτσι, σταματάει ο πόλεμος, με μονομερείς εκεχειρίες. Και τώρα μπαίνουμε στο “διά ταύτα”. Τι κάνουμε από ‘δω και πέρα. Ε, από ‘δω και πέρα, έχει ρόλο ο Ομπάμα, ο οποίος Ομπάμα, πρέπει να πούμε ότι, με τόση επένδυση που έχει στο όνομά του, και στο πρόσωπό του, από ελπίδες όλων των λαών του κόσμου, ότι κάτι θ’ αλλάξει στο πρόσωπο της Αμερικής, στην πολιτική της Αμερικής, θα γίνει πιο ανθρώπινη, θα παύσει να είναι η πολιτική της ισχύος, και θα γίνει η πολιτική της διπλωματίας κ.λπ., κρίνω ότι θα ήταν λάθος του, να μη χρησιμοποιήσει αυτό το τεράστιο καταπίστευμα, εμπιστοσύνης και ελπίδων, ολοκλήρου του πλανήτη, στο πρόσωπό του. Τι μπορεί να κάνει, λοιπόν, πρακτικά; Κάπου 1.300 Παλαιστίνιοι βρίσκονται στις Ισραηλινές φυλακές. Από την άλλη μεριά, αυτός ο δεκανεύς, ο Γκιλάτ Σαλίτ, βρίσκεται στα χέρια της ¨Χαμάς¨. Το Ισραήλ, θέλει πίσω τον δεκανέα του, και οι Παλαιστίνιοι θέλουν πίσω τους 1.300 ανθρώπους τους. Μέσα σ’ αυτούς, τους 1.300, είναι ένας κύριος ονόματι Μαρουάν Μπαργούτι. Ο Μαρουάν Μπαργούτι, είναι ένας άνθρωπος ο οποίος έχει διατρίψει στην κυριολεξία άπαντα τα σχετικά με το Ισραηλινό αναμορφωτικό σύστημα. Από 15 χρόνων μπαινοβγαίνει στις Ισραηλινές φυλακές. Το 1987, ηγείται της πρώτης Ιντιφάντα. Μεγάλη προσωπικότητα, ηγετική μορφή της πρώτης Ιντιφάντα. Διορίζεται, κι από τον Αραφάτ, σαν επιθεωρητής της Δυτικής όχθης, για λογαριασμό της ¨Φάταχ¨ (γιατί ανήκε τότε στη Φάταχ). Το 2000, συγκρούεται με τον Αραφάτ, διότι, τον κατηγορεί για διαφθορά και αυτόν και τη ¨Φατάχ¨. Φεύγει από τη ¨Φατάχ¨. Το 2001, γλιτώνει από μια σύλληψη, από τις Ισραηλινές υπηρεσίες, αλλά το 2002 συλλαμβάνεται. Έκτοτε είναι μέσα. Όντας μέσα εις την φυλακή, εκλέγεται Βουλευτής της Παλαιστινιακής Εθνικής Αντιπροσωπείας. Το 2005, φτιάχνει κι ένα κόμμα, το “Al Moustakbal”, που σημαίνει, “Το μέλλον”, το οποίο τι κάνει: Συγκεντρώνει διαφωνούντες της ¨Φατάχ¨, από τη μία μεριά, και ηπίους της ¨Χαμάς¨, από την άλλη. Άρα, σε ένα πολιτικό σκηνικό όπου, η μεν ¨Χαμάς¨, δεν θεωρείται συνομιλητής από κανέναν, ούτε από την Ευρώπη, ούτε από τις Ηνωμένες Πολιτείες, ούτε από το Ισραήλ, ο Αμπάς έχει χάσει σε κύρος ως ενδοτικός, ένας τέτοιος κύριος, είναι ό,τι πρέπει. Σημειωτέ74

ον δε ότι, τον παρακάλεσαν να μην υποβάλει υποψηφιότητα για Πρόεδρος, στις τελευταίες εκλογές, για να μη διασπαστεί ο κόσμος των Παλαιστινίων. Μέσα από τη φυλακή θα υπέβαλλε υποψηφιότητα. Έτσι, την απέσυρε την τελευταία στιγμή, και επί πλέον, τον Ιανουάριο του 2007, ο Σαμίρ δηλώνει ότι, «εάν γίνω Πρόεδρος, θα του δώσω χάρη». Γιατί; Ο εν λόγω κύριος είχε κατηγορηθεί για 21 δολοφονίες και 33 επιθέσεις. Του χρεώνονται 5 δολοφονίες και καμιά δεκαπενταριά επιθέσεις. Εισπράττει πεντάκις ισόβια και 40 χρόνια, για να έχει να…πορεύεται!! Ξέρετε, αυτά τα περίεργα, που λέει, οκτάκις εις θάνατον, και 25 μέρες φυλακή, ας πούμε! Εν πάση περιπτώσει. Αυτός τώρα, έχει πει το εξής, πολύ ενδιαφέρον: Ευχαρίστως να πολεμήσω, και να σκοτώσω οποιονδήποτε Ισραηλινό, ένστολο ή των Ειδικών Υπηρεσιών του Ισραήλ, αλλά δε θέλω να σκοτώνω, πολίτες ενός κράτους, με το οποίο αύριο θα είμαστε γείτονες. Άρα, έχει πει δύο πράγματα σ’ αυτή τη φράση: Πρώτον, ότι αναγνωρίζει το κράτος του Ισραήλ, και δεύτερον, ότι είναι αντίθετος με την τρομοκρατία! Άρα, ένας τέτοιος άνθρωπος, ο οποίος έχει το κύρος του αγωνιστή του Παλαιστινιακού λαού, ο οποίος είναι μια πραγματικότητα, δεν είναι πολύ καλή περίπτωση, για να πει ο Ομπάμα στους Ισραηλινούς, προσέξτε, όχι γι’ αυτόν ειδικά, «βγάλτε τους έξω, αυτούς όλους, κι εσείς Παλαιστίνιοι, δώστε τον δεκανέα»; Μάλιστα. Βγαίνει, όμως, κι’ αυτός. Και άμα βγει έξω, ο Μαρουάν Μπαργούτι είναι μια πολύ καλή, ενωτική λύση για τον Παλαιστινιακό λαό, που θα δημιουργήσει πλέον έγκυρο συνομιλητή, και του οποίου οι αποφάσεις θα γίνονται σεβαστές και από τους υπόλοιπους Παλαιστίνιους. Διότι, αυτή τη στιγμή, με ποιον να συζητήσει η άλλη πλευρά; Με τον Αμπάς; «Προδότης», λένε κάποιοι. Με τη ¨Χαμάς¨; «Τρομοκράτες», λένε οι άλλοι. Χρειάζεται, λοιπόν, ένας συνομιλητής. Άρα, πιστεύω ότι, πεδίον δόξης λαμπρόν, για τον Ομπάμα, είναι να βρει ένα συνομιλητή. Μπορεί να μην είναι ο Μαρουάν Μπαργούτι, μπορεί να είναι κάποιος άλλος. Απλώς, εγώ σας πονηρεύω από τώρα, και εάν ακούσετε το όνομα, να πείτε: «Ρε, μας το είχε πει αυτός». Κυρίες και Κύριοι, σας ευχαριστώ, για την προσοχή σας! * * * * * * Στις 9 Μαΐου του 1916, ο σερ Μαρκ Σάικς εκ μέρους της Μεγάλης Βρετανίας και ο Ζωρζ Πικό εκ μέρους της Γαλλίας, με τη συγκατάθεση της αυτοκρατορικής Ρωσίας, υπέγραψαν συμφωνία με τους εξής όρους:: 1.Η Ρωσία, θα καταλάμβανε τις αρμενικές επαρχίες του Ερζερούμ, της Τραπεζούντας, του Βαν και του Μπίτλις και κάποια κουρδικά εδάφη στα νοτιοανατολικά.

2.Η Γαλλία, θα αποκτούσε τον έλεγχο του Λιβάνου, και της παράκτιας ζώνης της Συρίας, τα Άδανα, την Κιλικία και την ενδοχώρα που συνόρευε με τις κτήσεις της Ρωσίας [μεταξύ άλλων, την Ούρφα, το Ντιγιαρμπακίρ και τη Μοσούλη].

3.Η Μεγάλη Βρατανία, θα καταλάμβανε τη νότια Μεσοποταμία [και τη Βαγδάτη] και επίσης τα λιμάνια της Μεσογείου Χάιφα και Άκκα.

4.Οι γαλλικές και βρετανικές κτήσεις θα συναποτελούσαν μια συνομοσπονδία αραβικών κρατών ή ένα ανεξάρτητο αραβικό κράτος, χωρισμένο σε γαλλικές και βρετανικές ζώνες επιρροής.

5.Το λιμάνι της Αλεξανδρέτας, θα ήταν ελεύθερο λιμάνι και 6.Η Παλαιστίνη , λόγω των Αγίων Τόπων, θα ετίθετο υπό διεθνή έλεγχο.

75

«ΟΙ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΟ ¨ΗΦΑΙΣΤΕΙΟ¨ ΤΩΝ ΒΑΛΚΑΝΙΩΝ, ΚΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΣΤΙΣ ΠΕΡΙΟΧΕΣ ΤΩΝ ΣΚΟΠΙΩΝ ΚΑΙ ΤΟΥ ΚΟΣΟΒΟΥ» ΣΠΥΡΟΣ ΣΦΕΤΑΣ ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΝΕΟΤΕΡΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΒΑΛΚΑΝΙΚΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ, ΣΤΟ ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ Ευχαριστώ κυρία Πρόεδρε του Δημοτικού Συμβουλίου, κύριε Αντιπρόεδρε του Πνευματικού Κέντρου, κύριε Αντιδήμαρχε. Με μεγάλη χαρά δέχθηκα ακόμα μία φορά την πρόσκληση να έρθω στον Ασπρόπυργο για μια διάλεξη. Βεβαίως το θέμα το είχαμε καθορίσει πριν από πολλούς μήνες, 6, 7, 8 μήνες, δεν θυμάμαι ακριβώς, όταν ακόμα ήταν λίγο νωπές οι μνήμες από την ανεξαρτητοποίηση του Κοσσόβου και ήδη έχει αρχίσει να διαφαίνεται και η διένεξη των Σκοπίων με την Ελλάδα σ’ αυτήν την οξεία φάση του περασμένου έτους, αλλά ταυτόχρονα είχε διαφανεί και ένας Αγγλο-Ρωσσικός ανταγωνισμός σε πολλαπλά επίπεδα με τελική κατάληξη την κρίση το καλοκαίρι στον Καύκασο, τα σχέδια των Αμερικανών για αντιβαλιστικούς πυραύλους στην Τσεχία και στην Πολωνία, την απάντηση της Ρωσσίας για αντιβαλιστικούς πυραύλους στο Καλίνινγκραντ, την προσπάθεια μετά του Προέδρου Μεντιέντεφ ν’ ανοίξει ένα νέο μέτωπο στους Αμερικακούς στη Βενεζουέλα, στη Νότιο Αμερική, ως αντιπερισπασμό γι’ αυτά που κάνανε οι Αμερικανοί στον Καύκασο. Ήρθε η οικονομική κρίση όμως και φάνηκε ότι όλα αυτά σταμάτησαν. Δηλαδή το κάθε ένα έχει τα προβλήματά του, και όχι παρουσιάζεται μια ύφεση στις διεθνείς σχέσεις η οποία ερμηνεύεται ως αντανάκλαση της οικονομικής αυτής ύφεσης που επήλθε, ίσως απροσδόκητα για μας τους απλούς.Βεβαίως υπήρχαν συμπτώματα που οδηγούσαν προς τα εκεί, ότι κάπου το πράγμα θα ξεσπάσει κάποτε.Είναι η μεγαλύτερη κρίση που βιώνουμε τα τελευταία 60 χρόνια. Διότι είναι κρίση οικονομική αλλά πρωτίστως ηθική. Και το 1929 περάσαμε μια παγκόσμια κρίση, όχι εμείς, οι παλιές γενιές, τουλάχιστον τότε υπήρχαν ηθικές δυνάμεις, υπήρχε ιδεολογία, υπήρχε μια εναλλακτική λύση. Σήμερα αυτό δεν διαφαίνεται και η εξέγερση της νεολαίας είναι μια απάντηση σ’ ένα αδιέξοδο που κανένας δεν μπορεί να δώσει μια απάντηση. Όλοι καταλαβαίνουμε ότι υπάρχουν προβλήματα, αλλά κανένας δεν μπορεί αυτόν τον όχλο, αυτούς τους νέους που νοιώθουν ότι είναι αδικημένοι κ.λπ., να τους δώσει μια απάντηση στα ερωτήματα που θέτουν. Συνεπώς το αδιέξοδο είναι μεγάλο. Δεν είμαστε εμείς εκείνοι που θα δώσουμε τις απαντήσεις, αλλά μπορούμε να προδιαγράψουμε λίγο το πλαίσιο, πού δηλαδή τελικά βρισκόμαστε και γιατί φθάσαμε εκεί. Ερχόμαστε τώρα στον χώρο τον δικό μας. Πριν από ένα περίπου χρόνο, στις 17 Φεβρουαρίου 2008 έγινε η ανεξαρτητοποίηση του Κοσσόβου. Πώς έγινε όμως; Οι Αλβανοί ανακήρυξαν την ανεξαρτησία μονομερώς, χωρίς να υπάρχει η έγκριση του Συμβουλίου Ασφα76

λείας, χωρίς το σχέδιο Αχτισάρι να περάσει από το Συμβούλιο Ασφαλείας και βέβαια μετά επακολούθησαν αναγνωρίσεις από μερικές χώρες, την Αμερική και ορισμένες άλλες χώρες και μέχρι σήμερα ο αριθμός δεν είναι τόσο μεγάλος. Μιλάμε για περίπου 50 και πλέον χώρες, που είναι αυτές που αναγνώρισαν μέχρι σήμερα την ανεξαρτησία του Κοσσόβου. Το ερώτημα είναι γιατί δημιουργείται ένα κράτος κάτω από τέτοιες ανώμαλες, ας το πούμε, συνθήκες. Συνήθως τα κράτη όταν δημιουργούνται, δημιουργούνται μετά από διεθνείς συνθήκες, μετά από συναίνεση των εμπλεκομένων και των μεγάλων δυνάμεων. Θυμόμαστε πώς έγινε το Ελληνικό κράτος. Υπήρχαν διαπραγματεύσεις Αγγλίας, Ρωσίας, φθάσαμε σε πρωτόκολλα του Λονδίνου, εδώ, εκεί, κ.λπ., μέχρις ότου τελικά φθάσαμε το 1929, 1930, 1932, με διάφορες Συνθήκες και έγινε η ανεξαρτησία της Ελλάδας, όπως και η Βουλγαρία κ.λπ. Εδώ όμως είναι μια περίπτωση που δεν έχουμε αυτή την διεθνή συναίνεση και η Ρωσία μπορεί να μην έβαλε Veto de jure, έβαλε όμως de facto Veto και είχαμε αυτές τις αναταράξεις μετά στη διεθνή σκηνή.Εδώ έχουμε να κάνουμε μια, θα το έλεγα παραβίαση του διεθνούς δικαίου υπό την έννοια ότι πάμε προς μια αλλαγή συνόρων με ένα βίαιο τρόπο. Είναι άλλο πράγμα το ζήτημα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων των Αλβανών ως καταπιεσθέντων στη Γιουγκοσλαβία στο παρελθόν και άλλο πράγμα στο όνομα μιας ανθρωπιστικής καταστροφής ή της αποτροπής ή της δικαίωσης αυτών που υπέστησαν τα πάνδεινα, να πάμε προς τη δημιουργία ενός νέου κρατικού μορφώματος. Με την ίδια λογική θα μπορούσαμε να πούμε ότι κι’ αυτά που βιώνουμε σήμερα στην Παλαιστίνη δικαιώνουν τους Παλαιστίνιους να έχουν ανεξάρτητο κράτος. Όμως αυτό δεν γίνεται. Πρώτον συνεπώς πρόκειται για μια παραβίαση του διεθνούς δικαίου και αυτός είναι ο λόγος που πολλά κράτη και μέσα στην Ευρωπαϊκή Ένωση και η Ελλάδα υπήρξαν επιφυλακτικά στην αναγνώριση του Κοσσόβου. Η Ρουμανία, για παράδειγμα, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέλος του ΝΑΤΟ, αρνητική. Η Ισπανία, μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, μέλος του ΝΑΤΟ, αρνητική. Η Κύπρος, η Σλοβακία, η Κίνα, μια μεγάλη χώρα. Το ερώτημα είναι γιατί. Διότι φοβούνται ότι αυτό θα μπορέσει ν’ αποτελέσει προηγούμενο και για άλλες περιοχές του πλανήτη, ότι θα έχουμε μια μετάσταση του καρκινώματος του Κοσσόβου. Οι Αμερικανοί είχαν την άποψη ότι είναι μια ιδιάζουσα περίπτωση το Κόσσοβο που δεν πρόκειται να έχει μεταστάσεις. Όμως είδαμε από την αρχή ότι όντως έχουμε τέτοιες ενδείξεις. Για παράδειγμα οι Βάσκοι ζήτησαν δημοψήφισμα αμέσως για την ανεξαρτησία. Το 2010 θα προχωρήσουν. Έχουν, βρήκαν αυτονομία μέσα στην Ισπανία. Αλλά θέλουν τώρα την ανεξαρτησία γιατί αυτό αποτελεί προηγούμενο. Έτσι εξηγείται γιατί η Ισπανία είναι αρνητική. Η Ρουμανία το ίδιο. Φοβάται την Ουγγρική μειονότητα, ιδιαίτερα σε μια περιοχή εκεί στην Τρανσυλβανία, είναι το Τσινούτουλ Σεκουγιέσκ που ζουν οι Σίκουλοι οι οποίοι από όσο έχω διαβάσει τον τελευταίο καιρό στον Ρουμανικό Τύπο, στις 15 Μαρτίου ετοιμάζουν δημοψήφισμα για ευρύτατη αυτονομία εντός της Ρουμανίας. Το ίδιο και για την Κύπρο. Φοβάται ότι αυτό θα αποτελέσει προηγούμενο για το Τουρκοκυπριακό κράτος, το οποίο, εν τάξει, είναι αναγνωρισμένο αλλά εν πάση περιπτώσει παγιώνει μια κατάσταση. Και η Σλοβακία. Έχει η Σλοβακία 600.000 Ούγγρους. Είχαμε επεισόδια πριν από μερικούς μήνες στα σύνορα Σλοβακίας – Ουγγαρίας. Υπάρχει ένας φραστικός πόλεμος και η χώρα αυτή αρνείται να αναγνωρίσει, παρ’ όλο που είναι στο ΝΑΤΟ και στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Υποτίθεται ότι υπάρχει ασπίδα. Άρα όταν οι εσωτερικές δυνάμεις δεν είναι συνεκτικές, η εξωτερική βοήθεια δεν μπορεί να βοηθήσει αποτελεσματικά, ο εξωγενής παράγων. Το μεγάλο όμως σοκ που βιώσαμε είναι η πρόσφατη κρίση στον Καύκασο το καλοκαίρι που μας πέρασε, που έχει ένα βαθύτερο νόημα. Είχε προειδοποιήσει ο Πούτιν ότι αν γίνει αυτό στο Κόσσοβο, θα έχει άμεση επίπτωση στη Αμπχαζία και στην Οσετία και πολλοί λέγανε γιατί να έχει άμεση, αφού είναι ξεχωριστή περίπτωση, διαφορετική περίπτωση. Και εκεί έχουμε δημοψήφισμα των Οσετών και των Αμπχαζίων στο παρελθόν για ανεξαρτησία. Είχαμε έναν πόλεμο το 1991-1992 όπου de facto οι περιοχές αυτές είχαν ανεξαρτητοποιηθεί, όχι όμως de jure. Και τελευταία φθάσαμε σ’ αυτήν την κρίση την οποίαν προκάλεσε ο Σακασβίλι με την λογική ότι δεν θ’ αντιδράσουν οι Ρώσοι, αλλά οι Ρώσοι βρήκαν τη χρυσή ευκαιρία και αντεπετέθησαν με την τραγική κατάληξη που είχα αυτή η ιστορία και στις δύο πλευρές, ιδιαίτερα όμως για τη Γεωργία η οποία επλήγη. Υπάρχουν παραλληλισμοί ανάμεσα στα δύο αυτά γεγονότα, στο Κόσσοβο, στην Αμπζαζία και στην Οσετία; Υπάρχουν ομοιότητες, υπάρχουν όμως και θεμελιώδεις διαφορές. Το ένα επιχείρημα είναι ότι μ’ αυτά που κάνανε οι Ρώσοι στην Γεωργία, Αμπζαζία και Οσετία, δεν μπορούν πλέον να μιλάνε για το γεγονός ότι οι Αλβανοί δεν δικαιούνται την ανεξαρτησία τους διότι ήδη καταστρατήγησαν υποτίθεται την ανεξαρτησία μιας χώρας όπως είναι η Γεωργία. Άρα η επιχειρηματολογία του εξασθενεί, ότι ό,τι κάνανε οι Αμερικανοί κάνανε κι’ αυτοί. Μια απλή προσέγγιση. Άρα δεν μπορεί 77

η Ρωσία να μιλάει για Veto στο Κόσσοβο κ.λπ., αφού τα ίδια κάνει κι’ αυτή. Είναι μια απλή προσέγγιση. Υπάρχουν όμως και οι διαφορές, ότι το Κόσσοβο ποτέ δεν ήταν ανεξάρτητο. Ήταν de jure πάντα ένα τμήμα μιας Σερβίας. Αντίθετα, οι περιοχές αυτές, η Αμπχαζία και η Οσετία, ανήκαν στη Ρωσία πριν τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και ο Στάλιν τις ενσωμάτωσε τεχνητά στη Γεωργία. Άρα δεν είναι ακριβώς το ίδιο. Είναι περιοχές οι οποίες καταπιέζονται από τους Γεωργιανούς και ανήκαν κάποτε αλλού. Δεύτερον, δεν προκάλεσαν την κρίση η Ρώσοι. Ο Σακασβίλι την προκάλεσε πιστεύοντας ότι θα τον βοηθήσουν οι Αμερικανοί και υπέστη αυτό που υπέστη. Βοήθεια πόσο μπορούσαν, δεν μπορούσε να είναι πολύ μεγάλη. Πόσο θα βοηθούσαν οι Αμερικανοί; Τρίτον, ότι δεν έθεσε η Ρωσία από την αρχή ζήτημα αναγνώρισης ανεξαρτησίας της Οσετίας και της Αμπζαζίας όταν άρχισε η κρίση. Το ζήτημα ετέθη όταν η Γεωργία αποχώρησε από την Κοινοπολιτεία των ανεξαρτήτων κρατών και όταν για πρώτη φορά τμήματα του Αμερικανικού Έκτου Στόλου πέρασαν τα στενά και πήγαν επάνω στη Γεωργία για να προσφέρουν ανθρωπιστική βοήθεια στους πρόσφυγες. Αυτό συνιστά παραβίαση της Σύμβασης του Μοντρέ για τα Στενά. Δηλαδή έχουμε παρουσία του Έκτου Στόλου στη Μαύρη Θάλασσα. Πρώτη φορά έχει γίνει αυτό τώρα, με την κρίση αυτή. Και κατά ορισμένες πληροφορίες, μετά προχωρούν οι Ρώσοι στην αναγνώριση των περιοχών αυτών. Στην ουσία πρόκειται για προσάρτηση διότι αν φύγει ο Ρωσικός στόλος από την Κριμαία θα εγκατασταθεί στις περιοχές αυτές. Έτσι, τέτοιες πληροφορίες έχουμε για την σημασία που έχουν οι περιοχές αυτές για τη Ρωσία. Εν πάση περιπτώσει το βασικότερο όμως είναι ότι όσο η Γεωργία φαίνεται ως ένα κράτος το οποίο έχει εσωτερική αστάθεια, τόσο το ενεργειακό πρόβλημα οξύνεται. Διότι εδώ έχουμε έναν πόλεμο αγωγών. Τουλάχιστον είχαμε μέχρι πριν μερικούς μήνες. South Stream, που εμπλεκόμαστε κι’ εμείς, με τις Συμφωνίες με τη Ρωσία, με τη Βουλγαρία και το Ναμπούκο, Αμερικανικών συμφερόντων αγωγός που θα περάσει μέσα και από την Τουρκία, προορίζεται ως μία χώρα για να παρακαμφθεί η Ρωσία Εάν η Γεωργία, η χώρα από την οποίαν θα διέλθουν οι αγωγοί αυτοί του Ναμπούκο, είναι προβληματική, ίσως αυτό καταστήσει πολλούς επιχειρηματίες προβληματικούς στο να επενδύσουν σε μια περιοχή η οποία εγκλείει πάντα τον κίνδυνο μιας ανάφλεξης. Ίσως αυτή ήταν η μεγαλύτερη επιτυχία, αν μπορούσαμε να πούμε, της Ρωσικής διπλωματίας εκεί, με την κρίση αυτή η οποία έγινε. Προσωρινά αυτά λίγο, λόγω της παγκόσμιας οικονομικής κρίσης δεν είναι στην επικαιρότητα, δεν έχουν όμως εγκαταλειφθεί ως σχέδια. Όσον αφορά το South Stream είδαμε τελευταία ότι κινείται η Ρωσία προς την κατεύθυνση αυτή. Όσον αφορά το Ναμπούκο, είδαμε τελευταία πως υπάρχει κινητικότητα και το τραγικό για τους Ευρωπαίους είναι ότι βάζουν την Τουρκία τώρα, για να παρακάμψουν την Ευρώπη, βάζουν την Τουρκία ως παράγοντα ενεργειακό για να περάσει ο αγωγός μέσα από την Τουρκία και ο Ερντογκάν το χρησιμοποιεί ως μέσο πίεσης προς τους Ευρωπαίους, βάλτε με στην Ευρώπη για να συγκατατεθώ στην κατασκευή του αγωγού. Αυτό εξόργισε τους Γερμανούς. Η καλύτερη λύση για να παρακαμφθεί η Ουκρανία που δημιούργησε τα προβλήματα τον τελευταίο καιρό είναι να γίνει επάνω ο Βαλτικός αγωγός, κατ’ ευθείαν από τη Ρωσία μέσα στη Γερμανία και από εκεί στην Ευρώπη. Η Ουκρανία η οποία παίζει αυτό το περίεργο παιχνίδι. Αυτά τώρα όλα, όπως είπαμε, είναι εξελίξεις που μπορούν να χαρακτηριστούν ως μια αντανάκλαση μονομερούς ανεξαρτητοποίησης του Κοσσόβου. Τί έχει γίνει όμως στο διάστημα αυτό; Εσωτερικά η κατάσταση δεν έχει μεταβληθεί στο Κόσσοβο. Υπάρχουν οι εκθέσεις ότι υπάρχει η Μαφία, ότι υπάρχει το οργανωμένο έγκλημα και όλα τα σχετικά αυτά, ότι λεφτά έχουν δοθεί πάρα πολλά, ωστόσο δεν έχουμε έργα υποδομής. Αυτό είναι κάτι το οποίο συνάδει και λίγο, ας το πούμε, με την ψυχολογία των Αλβανών ότι είναι μια κοινωνία φυλετική, είναι η φάρα, είναι οι μεγάλες οικογένειες κ.λπ., ότι δεν λειτουργεί τόσο πολύ η έννοια του κράτους αλλά των διαφόρων αντιμαχομένων φυλών, ότι όλη η περιοχή εκεί έχει χωριστεί σε 3-4 κομμάτια που ελέγχονται από τους τοπικούς μπαϊρακτάρηδες, με αποτέλεσμα να έχεις μια γενιά νέων πολιτικών, οπλαρχηγών του UCK που έχουν γίνει εκατομμυριούχοι, είναι η νέα ελίτ, και να έχεις τον απλό Κοσσοβάρο ο οποίος ζει στα όρια της φτώχειας, που πίστευε ότι αν γίνει το κράτος ανεξάρτητο θα δει την πόρτα προς την Ευρώπη. Αυτό δεν έγινε, γιατί έπρεπε πρώτα να υπάρξουν τέτοιες συνθήκες ευνοϊκές, εκδημοκρατισμός κ.λπ., και μετά να πάμε σε ανεξαρτητοποίηση. Επειδή όμως η πολιτική, όπως είπαμε και στην προηγούμενη ομιλία, ήταν πώς θα φτιάξω μικρά προτεκτοράτα, Σκόπια, Βοσνία, Ερζεγοβίνη, Μαυροβούνιο, το Κόσσοβο κ.λπ., όλοι αυτοί οι όροι που είχαν τεθεί από τον ΟΗΕ για την αναγνώριση ανεξαρτησίας του Κοσσόβου καταστρατηγήθηκαν στην ουσία και πάμε γρήγορα να φτιάξουμε το κράτος 78

και έπονται τα άλλα.Αλλά τα αποτελέσματα, όπως είπαμε, είναι μέχρι στιγμής αρνητικά. Από την άλλη πλευρά υπάρχει ο Σερβικός παράγοντας ο οποίος αντέδρασε στην ανεξαρτησία του Κοσσόβου. Θυμόμαστε πριν ένα χρόνο που κάψανε την Αμερικανική Πρεσβεία στο Βελιγράδι οι Σέρβοι. Μπήκε το ερώτημα: Τί μπορούν να κάνουν τώρα οι Σέρβοι; Είναι χαμένο παιχνίδι.Βεβαίως, στρατιωτική λύση δεν μπορούν, να μπαίνει ο στρατός μέσα, δεν θα το κάνανε. Ο αγώνας δίνεται κυρίως διπλωματικά. Οικονομικά, μπορούσαν να κάνουν οικονομικό εμπάργκο, με την έννοια ότι σήμερα το Κόσσοβο τρέφεται κυρίως από τη Σερβία, οικονομικά είναι δεμένο με τη Σερβία. Μπορούσαν να κόψουν το ρεύμα, γιατί οι μεγάλες εγκαταστάσεις είναι στον Σερβικό τομέα. Μπορούν να κόψουν το ρεύμα και σε μία νύχτα το Κόσσοβο να βυθιστεί στο σκοτάδι. Μπορούσαν την ώρα εκείνη που αυτοί πανηγύριζαν και κάνανε τις γιορτές για την ανεξαρτησία να κόψουν το ρεύμα και να βυθιστεί στο σκοτάδι. Δεν το κάνανε. Προτίμησαν την διπλωματική αυτή λύση και το γεγονός ότι ταυτόχρονα έχουμε και μια νέα κυβέρνηση στη Σερβία, με τον νέο Πρόεδρο τώρα, το Τάβιτς κ.λπ. που υπέγραψε τη συμφωνία σύνδεσης και σταθεροποίησης με την Ευρώπη. Οι Σέρβοι εντείνουν τον αγώνα τους επικαλούμενοι κυρίως το Διεθνές Δίκαιο, ότι δηλαδή εδώ έχουμε καταστρατήγηση του Διεθνούς Δικαίου μ’ αυτήν την πράξη. Και το γεγονός ότι απεδείχθη ότι δεν είναι περίπτωση τοπική, ότι έχει αντανακλάσεις ευρύτερα το γεγονός αυτό, με την Οσετία, την Αμπχαζία, τί κάνουν οι Βάσκοι και τί θα κάνουν ενδεχομένως άλλοι κ.λπ., αυτό το προβάλλουν πάρα πολύ οι Σέρβοι στην επιχειρηματολογία τους και είπαν να θέσουμε το θέμα στον ΟΗΕ, δηλαδή να πάει στη Γενική Συνέλευση του ΟΗΕ και να θέσουμε το ερώτημα: Συνάδει με το Διεθνές Δίκαιο η μονομερής ανεξαρτησία του Κοσσόβου; Τα κατάφεραν. Τον περασμένο Οκτώβριο η Γενική Συνέλευση αποφάνθηκε ότι πρέπει να ζητηθεί η γνώμη του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης – αυτό που κάνανε σε μας τώρα οι Σκοπιανοί. Θα έρθω και σ’ αυτό. Όντως ενήργησε η Σερβική διπλωματία και τελικά το ζήτημα πάει στη Χάγη, να γνωμοδοτήσει αν τελικά είναι παραβίαση του Διεθνούς Δικαίου η μονομερής ανεξαρτητοποίηση του Κοσσόβου. Δεν έχει δεσμευτικό χαρακτήρα η απόφαση της Χάγης. Αυτό ισχύει και για τη δική μας περίπτωση. Και να δικαιωθούν οι Σκοπιανοί στη Χάγη τώρα που μας πάνε, επί της ουσίας δεν αλλάζει τίποτα. Ούτε έχει μηχανισμούς επιβολής των αποφάσεων. Είναι περισσότερο μια ηθική νίκη, ας πούμε. Οι Σέρβοι το έχουν καταλάβει ότι δεν μπορούν να αποκαταστήσουν την κυριαρχία τους πάλι στο Κόσσοβο. Έχουν όμως την εξής λογική: Εμείς θα καταστήσουμε το κράτος αυτό δυσλειτουργικό και κυρίως το βόρειο Κόσσοβο που ζει Σερβικός πληθυσμός και είναι δεμένο με τη Σερβία, εκεί δεν θα υποχωρήσουμε. Με άλλα λόγια, de facto το Κόσσοβο πάει προς διχοτόμηση. Έτσι λειτουργεί σήμερα. Έχεις τον βορρά, ο Σερβικός πληθυσμός είναι δεμένος με το Βελιγράδι, πληρώνονται από το Βελιγράδι, παίρνουν από εκεί συντάξεις και όλα, και έχεις το υπόλοιπο μέρος με κάτι Σερβικούς θυλάκους στον νότο που ζουν κάτι γέροι κ.λπ. που τους προστατεύουν οι διεθνείς δυνάμεις, οι οποίοι σε μια στιγμή μπορούν να φύγουν, οπότε έχεις να κάνεις με ένα κράτος το οποίο είναι διχοτομημένο. Αλλιώς τα είχαν προβλέψει πριν ένα χρόνο αυτοί που προπαγάνδιζαν ανεξαρτησία και άλλη πραγματικότητα τώρα βγαίνει. Από την άλλη πλευρά η υποστήριξη της Ρωσίας και της Κίνας είναι δεδομένη στο ζήτημα του Κοσσόβου, η διπλωματική – γι’ αυτό το ζήτημα δεν πάει στο Συμβούλιο Ασφαλείας, διότι εκεί δεν θα περάσει η υπόθεση. Και τελευταία, που την πρωτοβουλία υποτίθεται ότι την αναλαμβάνει η Ευρώπη, και έστειλε αποστολή η Ευρώπη να υποκαταστήσει τον ρόλο των Κυανοκράνων του ΟΗΕ, για διοίκηση, για φορολογία κ.λπ. Εκεί οι Σέρβοι αντέδρασαν και είπαν ότι αυτό για να γίνει, να έρθει η Ευρωπαϊκή αποστολή, πρέπει να υπάρχει πάλι μια έγκριση από το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ. Και τελικά επενέβη ο Γενικός Γραμματέας και έγινε μια συμφωνία έξι σημείων που πάει η Ευρωπαϊκή αποστολή, χωρίς όμως να έχει θέση για το τελικό καθεστώς του Κοσσόβου και ότι στον βορρά που θα δρα η αποστολή, εκεί θα ισχύει διαφορετικό status από ό,τι στον νότο, δηλαδή με άλλα λόγια στον βορρά δεν θα ισχύει το σχέδιο Αχτισάρι αλλά θα ισχύει η απόφαση 1244. Με άλλα λόγια, στην ουσία είναι μια έμμεση επιβεβαίωση της διχοτόμησης σήμερα. Συνεπώς έχουμε ένα θνησιγενές κράτος που από την αρχή είναι διχοτομημένο. Τώρα, αυτά τί αντανακλάσεις έχουν και στα Σκόπια και πώς μετά έρχεται σε μας το πρόβλημα; Ένα κράτος για να λειτουργήσει πρέπει να έχει τις προϋποθέσεις της βιωσιμότητας, να έχει ένα χώρο, μια οικονομία κ.λπ. Όταν δημιουργούνται τεχνητά ορισμένα κράτη, τότε αντιμετωπίζουν πολλά προβλήματα επιβίωσης. Όταν έγινε το κράτος των Σκοπίων το 1944, τεχνητά, δεν έγινε με την προοπτική να είναι στα όρια της σημερινής Γιουγκοσλαβικής Μακεδονίας αυτό που είναι, αλλά να είναι ένα εκτενές, μια μεγάλη Μακεδονία, να έχει και το Ελληνικό τμήμα και το Βουλγαρικό για να μπορεί το κράτος αυτό να έχει μια οντότητα. Γι’ αυτό από την αρχή υπήρχε ο επεκτατισμός. Το είδαμε αυτό και το 1944 και στον εμφύλιο μετά και στη Βουλγαρία κ.λπ.

79

Δεν επιτεύχθηκε τελικά αυτό και μείνανε αυτοί μέσα στη Γιουγκοσλαβία ως μια περιφέρεια εκεί, κάνανε μια εθνογένεση κ.λπ., διαμόρφωση μιας ταυτότητας και όταν το οικοδόμημα αυτό της Γιουγκοσλαβίας κατέρρευσε, οι ίδιοι αντιμετωπίζουν τώρα πολλά προβλήματα, επιβίωσης, ταυτότητας κ.λπ. Το ίδιο και στο Κόσσοβο. Από τη στιγμή που πάμε προς διχοτόμηση πλέον, το κομμάτι το Αλβανικό πώς θα επιβιώσει; Οι λύσεις είναι δύο. Ή να ζητήσουμε ανταλλάγματα προς τον νότο, εννοούμε νότιο Σερβία και Σκόπια, ή σε τελευταία ανάλυση να ενωθούμε με την Αλβανία. Αυτό αρχίζει και συζητιέται σιγά-σιγά, ότι αν τελικά η διχοτόμηση επιβληθεί, τότε πάμε προς ένωση με την Αλβανία. Αυτό έχει αντανάκλαση τώρα στα Σκόπια, κατ’ επέκτασιν και προς εμάς, όπως έχω πει. Τί αντανάκλαση έχει στα Σκόπια; Ότι από τη στιγμή που τα πράγματα παίρνουν μια τέτοια τροπή και παρ’ όλο που οι Αλβανοί έχουν αποκτήσει πολλά δικαιώματα μετά τον πόλεμο του 2001, ο σκοπός τους είναι η απόσχιση. Μπορεί να μην το δείχνουν αυτό στους δημόσιους λόγους κ.λπ., αλλά όλη η πορεία προς τα εκεί δείχνει ότι πηγαίνουν τα πράγματα, ότι δηλαδή δημιουργούμε καθαρές Αλβανικές περιοχές, μια χαλαρή εξάρτηση από την κεντρική εξουσία, και από εκεί και πέρα τώρα εμείς οι Αλβανοί που είμαστε 2.000.000 στο Κόσσοβο, 500.000-600.000 στα Σκόπια και 3.000.000 και πλέον είναι στην Αλβανία, είμαστε 6.000.000-7.000.000. Ε, τί είναι οι Σλαβομακεδόνες, 1.500.000, μπροστά σε 7.000.000 Αλβανών; Άρα ο Αλβανός που ζει στα Σκόπια δεν βλέπει, δεν νοιώθει ότι είναι μειονότητα σε σχέση με τους Σλαβομακεδόνες. Ο Σλαβομακεδόνας φοβάται. Εγώ τί είμαι; Η Ελλάδα μου αμφισβητεί την ταυτότητα, η Βουλγαρία κ.λπ., πού θα πάω; Και δρουν με τον τρόπο τους. Παρ’ όλο που σήμερα δεν υπάρχει Αλβανικό κόμμα, δεν είναι εξαρτημένη η κυβέρνηση του Γκρούεφσκι από ένα Αλβανικό κόμμα, παρ’ όλο που συμμετέχει, έχει απόλυτη πλειοψηφία ο Γκρούεφεσκι, στην ουσία οι Αλβανοί κινούνται προς την κατεύθυνση αυτή. Τί εννοώ δηλαδή: Υπήρξαν προτάσεις για δημοψήφισμα και εδώ. Οι δυτικές περιοχές, Πόστιβα, Τέτοβο κ.λπ. που πλειοψηφεί το Αλβανικό στοιχείο να αποσχιστούν από τα Σκόπια. Τώρα, 28 Νοεμβρίου του 2008 που είναι εθνική γιορτή στους Αλβανούς, η Ημέρα της Ανεξαρτησίας, 1912, 1908 που έγινε το Αλβανικό αλφάβητο στο Μοναστήρι, μέσα στα Σκόπια ιδρύθηκε Μουσείο του UCK, ένα μουσείο που θα παρουσιάζεται η ιστορία της Αλβανίας από το 1878 που είναι η Λίγκα της Πρεσρένης και αρχίζει η Αλβανική εθνική κίνηση μέχρι το 2001, ότι είναι η κατάληξη αυτή, που τώρα έχουμε εκπληρώσει τους στόχους μας, και εκεί ο Αχμέτι είπε στα Σκόπια, την πρωτεύουσα της Δαρδανίας – στην αρχαιότητα. Δεν αντέδρασε πολύ ο Γκρούεφσκι, διότι εν τάξει, δεν είναι, αλλά στον Τύπο όμως έβλεπε κανείς τις δυσαρέσκειες του ακαδημαϊκού κόσμου των Σκοπίων έναντι των δηλώσεων των Αλβανών. Συνεπώς βλέπει κανείς πώς τα πράγματα κινούνται. Ερχόμαστε τώρα στις προεδρικές εκλογές που ετοιμάζονται στα Σκόπια. Οι Αλβανοί κατεβάζουν δικούς τους υποψήφιους. Ποία τα επιχειρήματα; Κοιτάξτε, εμείς θα βγάλουμε δικούς μας υποψήφιους γιατί θέλουμε ν’ ακουστεί η γνώμη μας τί θέση έχουμε για το ΝΑΤΟ, τί θέση έχουμε για την Ευρώπη, τί θέση έχουμε για το όνομα, τη διένεξη με την Ελλάδα. Να ακουστούν και οι δικές μας φωνές. Και έτσι παρουσιάζει το πρωτοφανές φαινόμενος σήμερα ενός κράτους να είναι 11 υποψήφιοι για πρόεδροι του κράτους!! Κάθε κόμμα κατεβάζει δικό του, λες και είναι δημοτικές εκλογές. Κράτη που δεν έχουν τέτοια οντότητα, συνοχή, δεν έχουν θεσμούς, είναι κράτη Αφρικανικού τύπου. Τα κράτη αυτά είναι επικίνδυνα. Είναι επικίνδυνα πρώτον διότι όσον αφορά την ιστοριογραφία τους, τον εθνικισμό τους κ.λπ., μας πάνε στον 19ο αιώνα και προηγούμενα. Είναι ένας αρχαϊκός επικός εθνισμός, ένας ψευτολαϊκισμός ο οποίος οδηγεί σε αδιέξοδο. Αναφερόμαστε σ’ αυτά που έκανε ο Γκρούεφσκι από το 2008 και μετά, που δεν μπήκε στο ΝΑΤΟ η χώρα του. Τα έχουμε ζήσει τα γεγονότα πριν ένα χρόνο, ήμασταν πάντα σε ετοιμότητα, τί θα γίνει στο Βουκουρέστι, θα μπει, δεν θα μπει, θα βάλουμε Veto, δεν θα βάλουμε. Ξέραμε καλά ότι θα βάλουμε Veto, εκεί δεν υποχώρησε ο Γκρούεφσκι, για το όνομα δεν είπε, κ.λπ. και είχε επεξεργαστεί ένα πρόγραμμα 14 σημείων, τί θα κάνω αν η Ελλάδα μου βάλει Veto στο Βουκουρέστι. Πετύχαμε μία νίκη. Από εκεί και πέρα αρχίζει το δικό του παραλήρημα. Οι όροι ήταν κάνω προπαγάνδα στο εξωτερικό, θέτω ζήτημα Μακεδονικής μειονότητας, ανακινώ το Αιγιακό ζήτημα, τους πρόσφυγες του εμφυλίου που μετανάστευσαν εκεί και εν πάση περιπτώσει θέλουν τις περιουσίες τους κ.λπ., στρατηγική συμμαχία με την Αμερική, με την Τουρκία και με την ψευτοδημοκρατία της βορείου Κύπρου, του ψευδο-Τουρκικού κράτους, δηλαδή με τους εχθρούς της Ελλάδας, και συν τοις άλλοις καταγγέλλω και την ενδιάμεση συμφωνία του 1995. Από εκεί και πέρα υπάρχει ένα παραλήρημα. Φαίνεται σε όλα τα επίπεδα. Όσον αφορά στην αρχαία Ελληνική κληρονομιά, έχουμε φθάσει σε μια φετιχοποίηση της ιστορίας. Απόγονοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου, απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων, να δίνουν παντού ονόματα Αλέξανδρος και Φίλιππος, δώσανε τώρα στον διάδρομο 10 το Τμήμα, το Στάδιο το ονομάσανε Αρένα του Φιλίππου, τώρα τελευταία μέσα στη χώρα. Είχαν σχέδιο να στήσουν και άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στην πλατεία 80

της πόλης. Αλλά σκοτώθηκε ο τραγουδιστής τους, ο ποπ-σταρ, ο Τόσε Προέσκυ, ο αντίστοιχος Ρουβάς, ας το πούμε, των Σκοπίων, και τελικά αποφασίστηκε να στηθεί ο ανδριάντας του παιδιού αυτού αντί για τον Μεγάλο Αλέξανδρο, που υπήρξαν ορισμένες αντιδράσεις. Τραγικά πράγματα. Πολλά λεφτά για αρχαιολογικές έρευνες. Τί να βρουν στις αρχαιολογικές έρευνες; Ό,τι και να βρεθεί, θα είναι στα Ελληνικά. Εδώ μπαίνουν και οι Αλβανοί αρχαιολόγοι και λένε για σταθείτε, εδώ είναι η Δαρδανία, ήταν αρχαίοι Ιλλυριοί, να είμαστε κι’ εμείς μέσα στην αρχαιολογική έρευνα. Υπάρχει συνεπώς μια αρχαιομανία τεράστια την περίοδο αυτή, λόγω της Ελλάδος, στρέφονται προς τα εκεί. Τραγούδια επικά. Είμαστε σε κάτι καταστάσεις εξωφρενικές του 19ου αιώνα.Να ανακινήσουμε ζήτημα μειονοτικό. Το καλοκαίρι, θυμόμαστε, δεν βγήκε τίποτα. Να θέσουμε το ζήτημα στην Ευρώπη. Κι’ εκεί τίποτα. Μακεδονικής Εκκλησίας, να το θέσουμε κι’ αυτό στον Νίμιτς. Δεν βγήκε τίποτα. Και διερωτάται κανείς, πού πάει το πράγμα; Αυτή η απομόνωση αρχίζει σιγά-σιγά και προβληματίζει τον απλό πολίτη. Να δούμε τώρα τα αποτελέσματα των εκλογών. Θα είναι ένα βαρόμετρο αν τελικά ο κόσμος τα αποδέχεται ή αρχίζει και προβληματίζεται, ότι αν αυτός ο αρχαϊκός εθνικισμός τελικά μας ωφελεί. Από την Ευρώπη και το ΝΑΤΟ είναι ξεκάθαρα τα μηνύματα, ότι αν δεν τα βρείτε με την Ελλάδα, δεν μπαίνετε. Δεν είναι η Ελλάδα που σας δημιουργεί πρόβλημα, ότι έχετε όλες τις προϋποθέσεις να μπείτε στην Ευρώπη και στο ΝΑΤΟ και η Ελλάδα σας δημιουργεί το πρόβλημα. Έχετε κι’ άλλα προβλήματα, έχετε θεσμική δυσλειτουργία, και ένα απ’ αυτά, λόγω της ανωριμότητας της κοινωνίας σας και της ανώριμης δημοκρατίας σε ένα μεταβατικό στάδιο είναι και η ψύχωσή σας με το όνομα που νοιώθετε ότι απειλείστε. Όταν μια ταυτότητα δεν είναι ιστορική, δεν στηρίζεται δηλαδή σε μια παράδοση, αν το κράτος διαλυθεί, χάνεται. Αν διαλυθεί το Ελληνικό κράτος δεν χάνεται το Ελληνικό έθνος. Υπάρχει μια τεράστια ιστορία. Αυτοί αν διαλυθούν έχει χαθεί η ταυτότητά τους, διότι είναι πολιτική ταυτότητα. Από την άλλη πλευρά υπάρχει και αυτή η αντιπαράθεση Αλβανών και Σλαβομακεδόνων ως προς την ιστορικότητα. Οι Αλβανοί τους αποκαλούν μέσα στη χώρα τους Σλαβομακεδόνες, δεν τους αποκαλούν Μακεδόνες. Διότι λένε ότι οι Ιλλυριοί, ως εμείς, οι Αλβανοί απόγονοι είναι το αρχαιότερο φύλο, αυτοί δεν είναι απόγονοι των αρχαίων Μακεδόνων. Όσον αφορά τώρα για το όνομα κ.λπ., το 70% των Αλβανών είναι υπέρ της αλλαγής του ονόματος για να μπουν στο ΝΑΤΟ και στην Ευρώπη. Όσο όμως καθυστερεί αυτό το πράγμα και όσο έχει μπει η Αλβανία στο ΝΑΤΟ και η Κροατία, και αυτοί απομονώνονται, αυτό έχει επίπτωση και στους Αλβανούς, οι οποίοι θ’ αναζητήσουν διαφορετικούς δρόμους. Ήρθε τώρα η περίπτωση των εκλογών, προεδρικών εκλογών. γίνεται ένα κομφούζιο. Έχει δημιουργηθεί ο Γκρούεφσκι ο οποίος με την εθνικιστική του αυτή ρητορική, επειδή έχει καταγωγή από την Ελληνική Μακεδονία, ο παππούς του που πολέμησε στον πόλεμο του 1940, Γκρούϊος, και γι’ αυτό χαϊδεύει πολύ το Αιγιακό λόμπι, τους Σλαβομακεδόνες πρόσφυγες, οι οποίοι παρουσιάζουν την ιστορία ότι τελικά η Ελλάδα έκανε γενοκτονία, τους κυνήγησαν κ.λπ., παιδομάζωμα, ποιος το έκανε το παιδομάζωμα, γιατί γίνανε αυτά. Αυτά τα παρουσιάζουν πάρα πολύ τώρα για να δημιουργήσουν πολλά προβλήματα στην Ελλάδα και τη χρονιά αυτή, το 2009, που είναι και τα 60 χρόνια από τη λήξη του εμφυλίου, θα γίνουν πολλές γιορτές επάνω. Οπότε μην περιμένουμε καμία εξέλιξη στην ονομασία τη χρονιά αυτή. Εδώ είχε γίνει το εξής: Υποψηφιότητα είχε θέσει άτυπα στην αρχή ο Κερίμ. Είναι ένας αξιόλογος διπλωμάτης Τουρκικής καταγωγής, ήταν και Γενικός Γραμματέας, ήταν και στην Συνέλευση του ΟΗΕ, τον οποίον θα στήριζε ο Γκρούεφσκι, από όσο ξέραμε. Έρχεται όμως η αντιπολίτευση και τον προτείνει πριν ο Γκρούεφσκι εκδηλωθεί. Λέει κοινό υποψήφιο θα κατεβάζουμε, έναν, υπερκομματικό, για να προωθήσει τα συμφέροντα της χώρας. Όταν γίνεται αυτό, για να μην επωφεληθεί και η αντιπολίτευση από την υποψηφιότητα της Δημοκρατικής Ένωσης, αντιδρά το Γκρούεφσκι, όχι, λέει, εμείς δεν στηρίζουμε τον Κερίμ. Ποιον θα βάλετε; Βάλανε έναν καθηγητή Πανεπιστημίου, τον Ιβάνωφ, της Νομικής Σχολής. Πίσω από τον Ιβάνωφ είναι το ακαδημαϊκό λόμπι, αυτοί οι ακαδημαϊκοί οι οποίοι δεν στέκονται στο ύψος της αποστολής τους, αλλά ενσπείρουν αυτό το εθνοτικό μίσος, αυτόν τον στείρο πατριωτισμό, και προτείνεται τώρα για πρόεδρος της χώρας ένας άπειρος πολιτικός, ένας καθηγητής Πανεπιστημίου, για να ποδηγετείται από τον Γκρούεφσκι, να μην υπάρχει αντίθεση Τσαρβενκόφσκυ – Γκρούεφσκι, που βλέπουμε. Όταν γίνεται αυτό, η Σοσιαλδημοκρατική Ένωση προτείνει τώρα για πρόεδρο τον Φρουτσκόφσκυ, πολιτικός αυτός, συνάδελφος με τον Ιβανώφ, ως καθηγητές έχουν κόντρες, και λέει ο Φρουτσκόφσκυ, καλά, τον Ιβάνωφ θα βάλουμε πρόεδρο της Δημοκρατίας; Εγώ τον έκανα καθηγητή, αυτός μου σιδέρωνε τη γραβάτα!! Μιλάμε για εξωφρενικά πράγματα. Και τελικά μπαίνει ο Φρουτσκόφσκυ ως υποψήφιος. Αρχίζει η φραστική αντιπαράθεση τώρα, ο προεκλογικός αγώνας, δηλαδή τί επιχειρήματα έχει η μία πλευρά. Ο Ιβάνωφ ακολουθεί τη γραμμή Γκρούεφσκι, η αρχαιότητα, Μακεδονισμός κ.λπ. Ο Φρουτσκόφσκυ λέει ότι αυτά που κάνουμε, που σέρνουμε την Ελ81

λάδα στη Χάγη και μένουμε τόσο πολύ στην αρχαιότητα μας βλάπτουν. Έχουμε ξεχάσει ότι είμαστε Σλάβοι. Τώρα, τα λέει για προεκλογικούς λόγους κ.λπ.; Πιθανόν. Δεν ξέρουμε. Πάντως όλη αυτή η κινητοποίηση, οι αντιπαραθέσεις, μας ενδιαφέρει ν’ αρχίσουν να προβληματίζουν την κοινή γνώμη για ν’ αρχίσουν να καταλαβαίνουν κι’ αυτοί ότι το πράγμα πάει σε αδιέξοδο. Και θα δούμε ποια θα είναι τα αποτελέσματα των εκλογών και πού θα πάνε τα πράγματα. Η άλλη απόφασή τους να μας παραπέμψουν στη Χάγη, αφού είδαν ότι δεν μπορούν να καταγγείλουν την ενδιάμεση συμφωνία, ουσιαστικά αποσκοπεί στο να κερδίσουν χρόνο. Ξέρουν πολύ καλά ότι όποια απόφαση και να πάρει η Χάγη, δεν είναι δεσμευτική. Σίγουρα αποφάσεις σε τέτοιες περιπτώσεις είναι κάπως εξισορροπητικές, ναι μεν, αλλά. Αλλά αυτό θα κρατήσει χρόνο, 2-3 χρόνια ακόμα, οπότε τί κάνεις με τις διαπραγματεύσεις για το όνομα; Διαπραγματεύεται η Ελλάδα όντας κατηγορούμενη στη Χάγη; Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι αυτοί έχουν μπλέξει, έχουν περιέλθει σ’ ένα αδιέξοδο το οποίο δεν περίμεναν και όταν τώρα βλέπουν ότι η Αμερική δεν είναι εκείνη η δύναμη πλέον η οποία μπορεί να τους στηρίζει όπως παλιά, δεν θ’ ασχοληθεί ο Ομπάμα τώρα με το θέμα αυτό, τουλάχιστον για ένα εξάμηνο, κάπου το πράγμα αρχίζει και προβληματίζει, τουλάχιστον ένα μέρος της διανόησης, αλλά αυτό δεν φαίνεται ακόμα πολύ, διότι βλέπουν ένα αδιέξοδο. Εμείς δεν έχουμε λόγους ν’ ανησυχούμε προς το παρόν. Αυτοί είναι σε μια περιπέτεια, έχουν μπλέξει. Παρακολουθούμε τις εξελίξεις και τους αφήνουμε. Απαντάμε βέβαια στις διάφορες προκλήσεις. Άρα όποτε αυτοί αποφασίσουν να κάνουν κάποιον συμβιβασμό, τότε συζητάμε. Τώρα μπαίνει ένα άλλο ζήτημα που είναι η καρδιά του προβλήματος. Τί λύση μπορεί να βρεθεί; Περιττό να σας πω ότι την περίοδο αυτή μας κάνει καλό και η Βουλγαρία, η οποία και μέσω του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου κάνει έναν αγώνα κατά του Μακεδονισμού, ότι η Βουλγαρική μειονότητα στα Σκόπια πρέπει να αναγνωριστεί, ότι το έθνος αυτό δεν έχει ιστορικές ρίζες, και μέχρις ενός σημείου ο αγώνας των Βουλγάρων στην Ευρώπη κάπου προβληματίζει και τους Ευρωπαίους και έτσι φαίνεται ότι δεν είναι τόσο αποδεκτά αυτά που λένε τα Σκόπια. Συνεπώς μέχρις ενός σημείου υπάρχει συμμαχία με τη Βουλγαρία, γιατί και οι δύο αμφισβητούμε την ιστορικότητα αυτής της εθνότητας. Υπάρχουν όμως και οι διαφορές μετά. Όσον αφορά τώρα για τη λύση, εδώ υπάρχουν πολλές απόψεις. Να μην υπάρχει η λέξη Μακεδονία. Το λέγαμε αυτό παλιά, στη δεκαετία του 1990. Είδαμε ότι δεν πιάνει, τελικά δεχθήκαμε ένα συμβιβασμό. Σύνθετη ονομασία, το Nova Macedonia, το Άνω Μακεδονία κ.λπ. Το πρόβλημα όμως είναι γι’ αυτούς τί γίνεται με την εθνότητα και με τη γλώσσα. Είναι ζήτημα εθνικής ταυτότητας. Εδώ είναι το πρόβλημα. Μία λέξη βρίσκεται. Άνω Μακεδονία, Βόρειος Μακεδονία. Γεωγραφικός προσδιορισμός. Από εκεί και πέρα μπαίνει το ερώτημα: Ποιοι κατοικούν σ’ αυτή τη Βόρειο Μακεδονία; Τί είναι δηλαδή αυτοί οι Σλάβοι στα Σκόπια που θα ονομάζεται Δημοκρατία της Βορείου Μακεδονίας; Να τους ονομάσουμε Μακεδόνες, δημιουργεί πρόβλημα σε μας διότι για μας Μακεδόνες είναι της Αρχαίας Ελλάδος κ.λπ. κ.λπ. Να ονομάσουμε τη γλώσσα τους Μακεδονική; Είναι η γλώσσα του Μεγάλου Αλεξάνδρου. Δεν μπορεί να είναι κάτι τέτοιο. Αυτοί πρέπει κάπως να αποκαλούνται. Εδώ υπάρχουν πολλές απόψεις και διχογνωμίες για το ζήτημα αυτό διότι εδώ είναι η καρδιά τους προβλήματος. Θέματα ταυτότητας, γλώσσας, έθνους κ.λπ. Η προσωπική μου γνώμη είναι να τους ονομάσει Σλαβομακεδόνες και τη γλώσσα τους Σλαβομακεδονική για να υπάρχει και το ξεκαθάρισμα ότι αυτοί είναι Σλάβοι, αλλά εδώ πρέπει να αναζητήσεις και συμμαχία με τους Αλβανούς. Δημοκρατία της Βορείου Μακεδονίας. Ποιοι κατοικούν εκεί; Βορειομακεδόνες; Κανένας δεν το δέχεται. Σλαβομακεδόνες, Αλβανοί, Τούρκοι κ.λπ. Γλώσσα Σλαβομακεδονική, Αλβανική κ.λπ. Πρέπει και οι Αλβανοί να έχουν ένα λόγο για το όνομα γιατί κι’ αυτοί ζουν εκεί. Αυτά όσον αφορά στην διεθνή εκπροσώπηση. Τώρα, μέσα στη χώρα τους τί θα γίνει; Άλλο αγκάθι εδώ. Εκεί να σταματήσουν να χρησιμοποιούν τον όρο Μακεδονία; Μακεδονική Τηλεόραση, Μακεδονική Ραδιοφωνία, Μακεδονική Ακαδημία Επιστημών και Τεχνών. Αλλάζουν αυτά; Μπορεί η σημερινή γενιά αυτά να τα αλλάξει; Εδώ είναι το πρόβλημα, όταν αυτοί λένε η Ελλάδα δεν θέλει λύση του προβλήματος, αλλά πάει να μας εξοντώσει, με το να αρνείται εντελώς αυτό. Εμείς λέμε, τουλάχιστον ένα μέρος του ακαδημαϊκού κόσμου, ότι κύριοι εμείς δεν σας αμφισβητούμε ότι σε κάποια φάση αποκτήσατε μια συνείδηση ότι είστε κάτι διαφορετικό από Βούλγαρους, από Σέρβους. Πριν 50 χρόνια εννοείται, άλλοι Βουλγαρίζατε, άλλοι Σερβίζατε, οι νέες γενιές είστε εκεί. Αλλά δεν μπορείτε να μονοπωλείτε τον όρο και να δημιουργείτε μια τέτοια εικόνα η οποία δίνει την εντύπωση ότι είστε ένα ισότιμο ιστορικό έθνος με τους άλλους Βαλκάνιους λαούς. Λείπουν οι συνθήκες. Κατά τη γνώμη μου στο εσωτερικό δεν μπορεί αυτό ν’ αλλάξει, τουλάχιστον στην παρούσα φάση και ως είθισται, το erga omnes, ότι μια λύση έναντι πάντων είναι πολύ δύσκολο στην πράξη να πιάσει 82

γιατί θα πρέπει να πιάσει η Αμερική να τους αναγνωρίσει έτσι, Δημοκρατία της Βορείου Μακεδονίας, ή το άλφα ή το βήτα. Δεν έχουν αυτοί τις ευαισθησίες της Ελλάδος στα θέματα αυτά. Οπότε αυτό που ίσως στο μέλλον προκύψει θα είναι οπωσδήποτε ένα σύνθετο όνομα για τους διεθνείς οργανισμούς, Ευρώπη, ΝΑΤΟ, όπου πάνε κ.λπ., όπου θα υπάρχει εκεί η οριοθέτηση, όχι Μακεδόνες, Σλαβομακεδόνες, όχι γλώσσα Μακεδονική, ή αόριστα ποιοι κατοικούν, τα έθνη που κατοικούν στην Δημοκρατία της Βορείου Μακεδονίας, ή οι επίσημες γλώσσες που ομιλούνται, έτσι αόριστα, να μην φαίνεται εκεί το Μακεδονικό. Μέσα δε στη χώρα τους, στην παρούσα φάση, αυτοί δεν είναι σε θέση να κάνουν συμβιβασμό γιατί φοβούνται ότι χάνουν την ταυτότητά τους, εξ ου και αυτό το εθνικιστικό παραλήρημα. Είναι η κραυγή ενός μελλοθάνατου, το έχω πει εγώ, ενός ανθρώπου που νοιώθει ότι απειλείται και δεν ξέρει από πού να πιαστεί. Γι’ αυτό φθάνουμε σε τέτοιες ακρότητες. Ο Γκρούεφσκι τα ξέρει αυτά, αλλά για κομματικούς λόγους παίζει ακόμα το κομματικό χαρτί. Να δούμε πού θα πάνε τα πράγματα. Πάντως είμαστε σ’ ένα οριακό σημείο μέσα στη χώρα τους γιατί όλα αυτά αρχίζουν σιγά-σιγά και προβληματίζουν τους πολίτες. Δεύτερον. Όσον αφορά τώρα την εξωτερική βοήθεια κ.λπ., όντως το επικίνδυνο για τέτοια κράτη τα οποία δεν έχουν συνοχή, δεν έχουν οντότητα, άγονται και φέρονται από ‘δω κι’ από ‘κει, είναι ότι μπορούν να γίνουν, ας το πούμε προτεκτοράτα διαφόρων άλλων δυνάμεων. Η Αμερική, εν τάξει, παίζει το παιχνίδι της, έχει κάνει τις βάσεις στο Ουρόσεβατς, είναι η μεγαλύτερη Αμερικανική βάση μετά το Βιετνάμ και έχει φτιάξει, κατασκευάζει ακόμα, μια μεγάλη Πρεσβεία στα Σκόπια, που θα είναι το κέντρο της CIA. Το κέντρο της CIA θα είναι στα Σκόπια. Μην κοιτάτε τώρα επειδή υπάρχει μια ύφεση οικονομική λόγω της κατάρρευσης του χρηματοπιστωτικού συστήματος. Τα σχέδια δεν εγκαταλείπονται. Μπορεί να αναβάλλονται, όταν μετά περάσει αυτή η κρίση θα έχουμε πάλι δραστηριοποίηση. Δεν πρόκειται ν’ ασχοληθούν επί του παρόντος τόσο πολύ με το Σκοπιανό, δεν έχουν τόση στρατηγική σημασία για τους Αμερικανούς τα Σκόπια, να δώσουν τον υπέρ πάντων αγώνα και να έρθουν σε σύγκρουση. Από την άλλη πλευρά μας ενοχλεί ο Τουρκικός παράγοντας. Και εδώ είναι το επικίνδυνο γιατί αυτοί έχουν πει ότι εμείς θα συνεργαστούμε με την Τουρκία. Ήδη η Τουρκία έχει αναλάβει να εκσυγχρονίσει τα αεροδρόμιά τους. Βλέπουμε ότι η Τουρκία στο ζήτημα του Κοσσόβου δεν επέδειξε ευαισθησία, αναγνώρισε αμέσως. Παρ’ όλο που έχει το Κουρδικό και θα μπορούσε να πει κανείς ότι έχεις ιστορικό πρόβλημα, δεν φοβάσαι μήπως αυτό είναι κακό προηγούμενο και υποκινήσει τους Κούρδους για ανεξαρτησία; Το παρακάμπτει διότι δημιουργούνται πολλές ευκαιρίας για άσκηση Τουρκικής διπλωματίας σήμερα στα Βαλκάνια με τέτοια Μουσουλμανικά κράτη. Έχει στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, παρακάτω έχει στο Κόσσοβο, που πλέον έχουν καταργήσει τις βίζες. Τελευταία πήγε εκεί ο Υπουργός Εξωτερικών ο Μπαμπατζάν, δεν υπάρχει βίζα σήμερα μεταξύ Κοσσόβου και Τουρκίας, μπορούν να επικοινωνούν άνετα οι Κοσσοβάροι και οι Τούρκοι, με εκατό και παραπάνω επιχειρηματίες, διότι το Κόσσοβο έχει λιγνίτη, για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, και όσες χώρες το έχουν αναγνωρίσει, ας πούμε η Γερμανία, είναι ακριβώς διότι πολλές επιχειρήσεις ενδιαφέρονται για την εξόρρυξη του λιγνίτη. Είδαμε τελευταία που έγινε και ένα διπλωματικό επεισόδιο, έγινε μια έκρηξη και πιάσανε τρεις Γερμανούς πράκτορες, οι δυνάμεις τους. Τους κάνανε έλεγχο, διαπιστώθηκε ότι και οι τρεις είναι κατάσκοποι της Γερμανίας, έξω από το Μόναχο, που είναι το Πούλαχ – έχω ζήσει εγώ εκεί – ήταν το κέντρο της Γερμανικής κατασκοπείας, τότε με την CIA συνεργάζονταν, αλλά εκπροσωπούν συμφέροντα Γερμανικών εταιρειών, δηλαδή Γερμανικές εταιρείες χρησιμοποιούν ανθρώπους, ας το πούμε της ΕΥΠ, είπε οπωσδήποτε πάρτε τον, για να κινούνται στην περιοχή αυτή. Αλλά όταν είδαν ότι είναι Γερμανοί και η Γερμανία δίνει τόσα λεφτά στο Κόσσοβο, τους άφησαν ελεύθερους τους τρεις αυτούς κατασκόπους, δεν πήγαν στη φυλακή. Λίγο τους κράτησαν. Δείχνει κανείς ποιοι είναι οι λόγοι που τελικά έχουν προχωρήσει ορισμένα κράτη στην αναγνώριση. Η Αμερική έχει τις βάσεις, έχει γεωστρατηγικούς λόγους. Η Γερμανία έχει οικονομικούς λόγους κυρίως και η Τουρκία μπαίνει κι’ αυτή μέσα στο Κόσσοβο. Και στα Σκόπια βλέπουμε, στρατηγικός εταίρος, οικονομική διείσδυση, το άλφα, το βήτα, και εδώ είναι ίσως ο κίνδυνος και για μας όταν βλέπουμε τέτοια κράτη να γίνονται προτεκτοράτα άλλων δυνάμεων. Εάν ήταν η Σερβική κυριαρχία στο Κόσσοβο, υπό την έννοια να έχουν τα πάντα οι Αλβανοί, όχι όμως θέσεις στον ΟΗΕ, εννοείται ότι δεν θα μπορούσε ο Τουρκικός παράγοντας να δράσει τόσο πολύ. Τώρα καταλαβαίνει κανείς γιατί η αποδυνάμωση της Σερβίας στο όνομα των εγκλημάτων που κάνανε οι Σέρβοι δημιουργεί προβλήματα στο μέλλον, ιδιαίτερα για μας. Συνεπώς βρισκόμαστε σ’ αυτήν την δύσκολη τώρα θέση όσον αφορά το πού θα πάμε στο μέλλον.

83

Να τους αναγνωρίσουμε εμείς στη φάση αυτή δημιουργεί πρόβλημα και με τη Σερβία, η οποία κάνει μια διπλωματική μάχη, ξέρει πού θα πάνε τα πράγματα, αλλά δημιουργεί πρόβλημα και στη Ρωσία, που τώρα με τις οικονομικές συμφωνίες που έχουμε και με την σχέση αυτή τη στρατηγική που προσπαθούμε να αναπτύξουμε, δεν υπάρχουν, εκτιμώ, για την κυβέρνηση σημαντικοί λόγοι να προχωρήσουμε στην αναγνώριση της ανεξαρτησίας. Άλλο αν αναγνωρίζεις τα διαβατήρια και ότι μπορούν αυτοί να έρχονται. Είναι άλλο πράγμα τα διαβατήρια και άλλο πράγμα η αναγνώριση του καθεστώτος μιας χώρας. Το ότι τα πράγματα οδεύουν προς τη διχοτόμηση φαίνεται και από άλλους παράγοντες. Οι Σέρβοι κόβουν τον βορρά. Δεν μπορεί σήμερα Αλβανός να πηγαίνει στην Ευρώπη μέσω Σερβίας, οπότε ο δρόμος θα είναι μέσω Αλβανίας, Ιταλία κ.λπ., και πολλές εταιρείες έχουν αναλάβει να κατασκευάσουν ένα μεγάλο αυτοκινητόδρομο που θα συνδέει το Κόσσοβο με το εσωτερικό της Αλβανίας, μέχρι το Δυρράχιο θα φθάνει, για να μπορούν οι Αλβανοί να επικοινωνούν. Άρα όπως και να έχουν τα πράγματα, το μεγαλύτερο μέρος του Κοσσόβου θα συνδεθεί στο μέλλον με την Αλβανία και τα πράγματα φαίνονται ξεκάθαρα πού πηγαίνουν. Τί κάνει τώρα η Ευρώπη σ’ όλα αυτά; Δεν είναι η Ευρώπη αυτή η οποία έδωσε τις λύσεις. Παρέμεινε μια οικονομική ζώνη πρωτίστως η οποία ρυμουλκήθηκε από τα γεγονότα, αντί να έχει μια συγκεκριμένη στρατηγική, όλες οι λύσεις δόθηκαν από τον Αμερικανικό παράγοντα, κάποτε ξύπνησε και η Ρωσία και άρχισε κι’ αυτή να γυρίζει στα Βαλκάνια με οικονομικά μέσα, με ενεργειακό πόλεμο, με τον άλφα ή το βήτα τρόπο κ.λπ. Δεν έχουν εγκαταλειφθεί τα σχέδια, άσχετα αν προσωρινά λόγω της κρίσης έχουν αναβληθεί. Βλέπουμε ότι ο Ρωσικός παράγοντας κινείται παντού. Κινείται και στη Μεσόγειο, κατεβαίνει τώρα κάτω, ζητάει διευκολύνσεις από την Ελλάδα. Θέλουν και οι Ρώσοι σήμερα να έχουν μια βάση στη Συρία, όπως είχαν παλαιότερα. Δηλαδή θέλουν στη Μεσόγειο να παίξουν ένα ρόλο. Πολλοί ίσως θεωρούν ότι είναι υπερβολικό να μιλάει κανείς για ψυχρό πόλεμο, λόγω του οικονομικού παράγοντα, ότι δηλαδή οι χώρες συνεργάζονται οικονομικά και δεν μπορεί. Αλλά τα δεδομένα έχουν αλλάξει. Όταν μιλάς για ψυχρό πόλεμο σήμερα, δεν εννοείς όπως πριν 30-40 χρόνια. Αλλάζουν τα δεδομένα. Εγώ πιστεύω ότι είμαστε με τα νέα δεδομένα σε μια φάση. Προσωρινά αυτό λόγω της οικονομικής κρίσης έχει παρουσιάσει μια, ας το πούμε καθίζηση, ωστόσο οι στρατηγικοί στόχοι δεν εγκαταλείπονται. Και στην περίοδο του ψυχρού πολέμου περάσαμε φάσεις ύφεσης. Θυμάστε, ο Χρουστσώφ με τον Κέννεντυ, που μιλούσαν για ύφεση κ.λπ. Μετά από λίγο εμφανίζονται πάλι τα προβλήματα. Διότι εδώ ουσιαστικά πάλι γίνεται μια σύγκρουση, είναι γεωπολιτική, δεν είναι η οικονομία το καθοριστικό. Πολλοί απολυτοποιούν τον παράγοντα της οικονομίας, ότι όλα λύνονται με την οικονομία. Η οικονομική διπλωματία μέχρις ενός σημείου μπορεί να παίξει. Οι αντιθέσεις υπάρχουν. Παράδειγμα, στα Σκόπια σήμερα είμαστε ισχυροί οικονομικά. Γιατί δεν υποχωρούν; Η οικονομική διπλωματία ασκείται. Άρα γιατί δεν υποχωρούν, να τα βρίσκουμε; Άρα δεν είναι πάντα η πανάκεια το ότι είμαστε εμείς η οικονομική δύναμη, ούτε σήμερα ο επιχειρηματίας ο Έλληνας στα Σκόπια έχει τις ευαισθησίες που είχε η αστική τάξη του 19ου αιώνα. Αυτός ενδιαφέρεται για το προσωπικό του συμφέρον. Το όνομα γι’ αυτόν δεν είναι το κύριο. Άλλο αν η Ελλάδα λέει ότι είμαστε οικονομικά ισχυροί, σας στηρίζουμε κ.λπ. Μέχρις ενός σημείου συνεπώς μπορεί η οικονομική διπλωματία να παίξει. Τώρα βρισκόμαστε σε μια φάση δύσκολη με την οικονομική αυτή κρίση, η οποία όπως έχω πει, είναι πρωτίστως ηθική. Δεν υπάρχουν αξίες, όλα έχουν εμπορευματοποιηθεί, το εύκολο χρήματα, το Αγγλοσαξονικό αυτό μοντέλο του εύκολου πλουτισμού κ.λπ., η προπαγάνδα που ασκείται, πάρτε δάνεια, εδώ, εκεί, το άλφα, το βήτα, αυτά που μας δημιουργεί ο καπιταλισμός, να τα αποκτήσουμε, δεν ξέρουμε πώς θα τα εξοφλήσουμε, και φθάσαμε σ’ αυτό το χάλι σήμερα. Και ήρθε και η εξέγερση της νεολαίας, την οποίαν εγώ κατανοώ, αλλά δεν έχουμε απαντήσεις να δώσουμε. Εις το όνομα τίνος έγινε αυτή η εξέγερση; Αν ρωτήσετε τους νέους γιατί εξεγερθήκατε, θα σας απαντήσουν αόριστα, γιατί έχουμε αβεβαιότητα για το μέλλον, γιατί μας προδώσατε, για το άλφα, για το βήτα, υπάρχουν τα σκάνδαλα, ο άλφα, ο βήτα κ.λπ. Και πού είναι η λύση; Ουδείς μπορεί να δώσει μια απάντηση. Αν ρωτούσες τον νέο του 1968 ή του 1965, στην Ελλάδα, γιατί αγωνίζεσαι; Τί θα σου έλεγε; [Τεχνικό πρόβλημα – 56’30” έως 57’32”] Είναι ο Σωτήρης Πέτρουλας στην ίδια μοίρα με το παιδάκι αυτό που σκοτώθηκε; Φτιάξαμε έναν ήρωα για να δικαιολογείται ένας αγώνας. Τότε υπήρχε ένα όραμα, ήξερες γιατί αγωνιζόσουν. Γιατί αγωνίστηκαν οι νέοι του 1968 στη Γαλλία; Θέλανε περισσότερη δημοκρατία, θέλανε οι χίπηδες, η ελευθερία, δεν θέλανε αυτή τη συμβατική ηθική που τους 84

δημιούργησαν οι πατεράδες τους. Οι πατεράδες τους είχαν περάσει τον πόλεμο. Για να επιβιώσουν μετά το 1950 θέλανε να φτιάξουν μια περιουσία, ένα σύστημα αξιών, μια οικογένεια, να μορφώσουν τα παιδιά τους, να έχουν ορισμένες αξίες, κ.λπ., οι θεσμοί αυτοί που λειτουργούσαν – είχαν περάσει μια κρίση, έπρεπε να υπάρχει ένα σύστημα αξιών, πατρίδα, θρησκεία, οικογένεια, όλα αυτά με τα οποία γαλουχηθήκαμε κι’ εμείς στην Ελλάδα. Ήρθε η νέα γενιά μετά η οποία αρχίζει να μπαίνει στην τζαζ τη μουσική, στην ποπ, στην δεκαετία του 1970, δεν θέλει αυτή τη συμβατική ηθική, θέλει τους χίπηδες κ.λπ., αρχίζει και αμφισβητεί. Έχει έτοιμο όμως το μέλλον από τους πατεράδες της, γιατί ο πατέρας έχει φροντίσει για το παιδί, να του φτιάξει το σπίτι, να φτιάξει την προίκα κ.λπ. Έρχεται τώρα η σημερινή μας γενιά, που εμείς όντως από τους πατεράδες μας βρήκαμε κάτι, και λέμε τί κληροδοτούμε εμείς τώρα; Όταν το παιδί είναι με το Internet, με το κινητό, όταν δεν έχουμε χρόνο να καθίσουμε να μιλήσουμε μαζί του, επειδή του πήραμε ένα αυτοκίνητο νομίζουμε ότι έχουμε εξοφλήσει, ότι δεν έχουμε τίποτε άλλο. Εδώ είναι, και επειδή δεν βρίσκει πουθενά, η οικογένεια υπολειτουργεί, η κοινωνία είναι αυτή που είναι, κάπου αντιδρά. Αλλά τί λύση μπορούμε να δώσουμε; Ουδείς μπορεί να δώσει προς το παρόν. Είναι μια κρίση του παγκόσμιου νεοφιλελεύθερου συστήματος με πολλές αντανακλάσεις. Βρισκόμαστε στην κρίση της ψηφιακής επανάστασης, όπως πριν από 200 χρόνια είχαμε την βιομηχανική επανάσταση, που άλλαξε εντελώς ο κόσμος τότε, ο εργάτης ήταν για πέταμα, δούλευε 20 ώρες χωρίς κοινωνικά δικαιώματα και ήρθε ο Μαρξ και είπε ορισμένα πράγματα, δημιουργήθηκε μια ιδεολογία και άρχισαν οι αγώνες κ.λπ., πώς θα μπορέσει ο καπιταλισμός τελικά να εξανθρωπιστεί κατά κάποιον τρόπο και ήρθε ο σοσιαλισμός, και έγιναν οι κινήσεις, και έδειξε το ανθρώπινο πρόσωπό του και εν πάση περιπτώσει αρχίσαμε με τα δικαιώματα, οι εργάτες κ.λπ. Σήμερα αυτά όλα έχουν αρθεί. Το πού θα αναζητηθεί η λύση, οι επαναστάσεις δεν γίνονται από τη μάζα. Η μάζα ακολουθεί. Οι επαναστάσεις γίνονται από τους διανοούμενους. Σήμερα χρειάζονται νέα μυαλά, κοινωνιολόγων, φιλοσόφων, οικονομολόγων, που θα καθίσουν κάτω να συγκροτήσουν μια ιδεολογία, πώς το εθνικό κράτος θα λειτουργήσει μέσα στο νέο παγκόσμιο σύστημα. Ένα είδος εθνικού καπιταλισμού θα είναι; Τί θα είναι; Κανένας ακόμα δεν μπορεί να πει. Πάντως είναι η αποκατάσταση του κράτους με τις κοινωνικές προεκτάσεις. Αυτό είναι το ζητούμενο και μόνο όταν αυτό αποκατασταθεί θα βρούμε πάλι μια ισορροπία. Αλλά αυτό θα αργήσει. Τα αίτια της κρίσης είναι βαθιά. Δεν είναι τόσο απλοποιημένα, κατά την προσωπική μου γνώμη. Δεν υπάρχει ιδεολογία. Μπορεί η ιδεολογία να βγαίνει ουτοπία στο τέλος, αλλά είναι η κινητήριος δύναμη, είναι αυτό που πιστεύει κάποιος και αγωνίζεται. Οι παλιές γενιές είχαν, και η μέχρι τη δική μου γενιά, θέλαμε δημοκρατία, το άλφα, το βήτα, αγωνιζόμασταν κ.λπ. Σήμερα γιατί ν’ αγωνιστεί; Καταλαβαίνει, βρίσκει το αδιέξοδο, καταλαβαίνει, αλλά πουθενά δεν διαβλέπει σωτηρία, και αυτή είναι η δύσκολη περίπτωσή μας. Συνεπώς ίσως η συνταγή μπορεί να είναι αποκατάσταση του εθνικού κράτους, στα νέα δεδομένα, επαναλαμβάνω, και αυτό μας καθιστά ευαίσθητους σε ορισμένα θέματα όπως είναι τα εθνικά θέματα, γιατί αυτά πάνε μαζί. Όταν λες αποκατάσταση του κράτους, εννοείς και του εθνικού κράτους, σε όλα τα δεδομένα όμως, να μπορείς να έχεις συγκεκριμένη πολιτική. Δεν μπορούμε έναντι των γειτόνων μας να ακολουθήσουμε μια πολιτική να τους βλέπουμε και να θέλουμε να τους εξοντώσουμε κ.λπ. Σίγουρα πρέπει να τους κατανοούμε, να βλέπουμε μέχρι πού έχουν κι’ αυτοί την κόκκινη γραμμή, αλλά πρέπει και η άλλη πλευρά να επιδεικνύει μια διαλλακτικότητα γιατί εδώ στα Βαλκάνια κινούμαστε σε διαφορετικούς ιστορικούς χρόνους. Εμείς φτιάξαμε κράτος πριν από 180 χρόνια. Αυτοί κάνανε κράτος πριν από 40-50 χρόνια. Υπάρχει χάσμα. Όπως ήμασταν εμείς τον 19ο αιώνα, έτσι είναι αυτοί σήμερα. Όταν ήρθε ο Φαρμελάϊερ και είπε ότι οι Έλληνες δεν έχουν σχέση με τους αρχαίους Έλληνες, σκεφθείτε τί έγινε στην Ελλάδα. Ου, να γράψουμε, να κάνουμε, μας απειλούν κ.λπ. Εκεί βρίσκονται κι’ αυτοί σήμερα. Γι’ αυτό δεν μπορούμε να επικοινωνήσουμε. Είναι τα νέα μορφώματα που δημιουργήθηκαν μέσα στην κομμουνιστική Γιουγκοσλαβία και αν βεβαίως είχαμε κοινά σύνορα με τη Σερβία δεν θα είχαμε τέτοια προβλήματα. Θα είχαμε ενδεχομένως οικονομικής φύσης ή να βγουν ελεύθερη ζώνη στο Αιγαίο κ.λπ. Όπως έχει το πράγμα σήμερα, αυτό φαίνεται αρκετά δύσκολο. Πάντως θα μας ταλανίζει και για τα επόμενα χρόνια το ζήτημα, αλλά όπως έχουμε πει, το πρόβλημα είναι κυρίως δικό τους, γιατί έχουν πέσει σε μια παγίδα, σ’ ένα αδιέξοδο και δεν ξέρουν πώς θα απεμπλακούν. Ευχαριστώ για την προσοχή σας. Είπα πάρα πολλά.

85

«ΕΥΡΩΠΑΪΚΗ ΚΥΠΡΟΣ» Δρ. ΝΙΚΟΣ ΛΥΓΕΡΟΣ ΕΠΙΣΚΕΠΤΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΤΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΩΝ, ΛΥΩΝ, ΘΡΑΚΗΣ ΚΑΙ ΑΘΗΝΩΝ, ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ Θα ήθελα κι εγώ με τη σειρά μου να σας ευχαριστήσω, όχι γιατί με καλέσατε αλλά γιατί θα με αντέξετε. Θα με αντέξετε με την έννοια ότι θα δώσουμε λεπτομέρειες για τα γεγονότα που συνέβησαν και που συμβαίνουν. Θα ήθελα να χρησιμοποιήσω και την επικαιρότητα –γιατί, δεν ξέρω πώς συμβαίνει με το Δήμο Ασπροπύργου, αλλά κάθε φορά που με καλεί, τελικά το θέμα εμφανίζεται– και για να είμαστε πιο συγκεκριμένοι, στις 27 Ιανουαρίου 2009 ανακοινώθηκε η πρόσφατη απόφαση για οκτώ προσφυγές εναντίον της Τουρκίας εκ μέρους Ελληνοκυπρίων προσφύγων και η προηγούμενη ήταν στις 20 Ιανουαρίου 2009. Κανονικά όλοι θα έπρεπε να είστε πολύ χαρούμενοι όταν ακούτε αυτό το θέμα για τις προσφυγές, αλλά ξέρω ότι στην ουσία μπορεί να μην το ξέρετε καν. Γιατί έχουμε καταντήσει να έχουμε ειδήσεις που χρησιμοποιούν τόσο μεγάλη παραπληροφόρηση που στο τέλος δεν ξέρουμε πια τι μας αφορά ουσιαστικά. Θα μπω λοιπόν στο θέμα μου ανάποδα, θα αρχίσω με αυτές τις προσφυγές, γιατί ο Ασπρόπυργος είναι και ένας Δήμος που ξέρει τι σημαίνει ξενιτιά και προσφυγιά. Άρα είναι καλό να το βλέπουμε και ανάποδα και να δούμε πώς χρησιμοποιείται η Ευρωπαϊκή Ένωση σε αυτό το πλαίσιο και συγκεκριμένα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα. Θα σας «δελεάσω», αν και έχω δει, ήδη από πέρσι, ότι υπάρχει ένας πατριωτισμός εδώ. Παρ’ όλα αυτά, θα σας «δελεάσω» με ένα χρηματικό ποσό. Ξέρετε πόσα λεφτά θα πάρουν οι πρόσφυγες που έκαναν προσφυγή και εκδικάστηκε η υπόθεσή τους στις 27 Ιανουαρίου 2009; Έχετε μια ιδέα; Θα μπορούσατε να το εκτιμήσετε; Εγώ θα πάρω μία υπόθεση. Δεν είναι μια γενικολογία, δεν ρωτάω γενικά αν κάνουμε μια προσφυγή πόσα θα πάρουμε. Μιλάω για τις συγκεκριμένες οκτώ υποθέσεις που εκδικάστηκαν πρόσφατα. Για να καταλάβετε πόσο ουσιαστικό είναι, μία από αυτές τις προσφυγές είναι δέκα εκατομμύρια Ευρώ. Δηλαδή, η Τουρκία θα πληρώσει δέκα εκατομμύρια Ευρώ γιατί είναι παράνομη η κατοχή της στην Κύπρο. Η υπόθεση της Τιτίνας Λοϊζίδου –η πρώτη προσφυγή– ήταν ενάμισι εκατομμύριο Ευρώ. Η διαφορά οφείλεται στο γεγονός ότι η περιουσία της Τιτίνας ήταν απλώς ένα εξοχικό. Δεν υπολογίζουμε με τον ίδιο τρόπο την εκτίμηση της περιουσίας και τη μη απόλαυση της περιουσίας∙ όταν είναι εξοχικό, κύριο σπίτι, αν όλη η οικογένεια ζούσε σε αυτό το σπίτι, αν δεν υπήρχε άλλο σπίτι. Συνολικά από τότε που εκδικάστηκε η υπόθεση της Τιτίνας –σας υπενθυμίζω ότι η Τιτίνα έκανε την προσφυγή το 1989, εκδικάστηκε το 1998 και πληρώθηκε το 2003– είχαμε συνολικά μόνο πέντε υποθέσεις. Τον Ιανουάριο του 2009, φέτος δηλαδή, εκδικάστηκαν επιπλέον δώδεκα υποθέσεις. Δεν σας φαίνεται παράξενο που ο ελληνικός τύπος δεν έχει πει τίποτε γι’ αυτό το θέμα; Μιλάμε για 200.000 πρόσφυγες. Αν όλοι οι πρόσφυγες έκαναν προσφυγές εναντίον της Τουρκίας –του ίδιου τύπου, απλώς υπάρχει πάντα το αναλογικό σε σχέση με την αρχική περιουσία– δεν θα μπορούσε να πληρώσει η Τουρκία! Τόσο απλά! Όχι μόνο η Τουρ86

κία, κι εμείς. Για να καταλάβετε, μιλάμε ήδη για δισεκατομμύριο συνολικά και κάθε χρόνος που περνάει προστίθεται ένα δισεκατομμύριο. Ας εξηγήσουμε, λοιπόν, το πλαίσιο αυτών των προσφυγών και να δούμε πόσο σημαντικό είναι να είναι Ευρωπαϊκή η Κύπρος. Πριν την 1η Μαΐου 2004, η Κύπρος ήταν απλώς η Κύπρος που γνωρίζουμε εμείς ως Έλληνες, δηλαδή ένα ελληνικό στοιχείο, ένα χρυσοπράσινο φύλλο, όπως θα ’λεγαν άλλοι, στη Μεσόγειο. Στην ουσία, χωρίς καμιά βοήθεια. Δεν υπολογίζω τη βοήθεια της Ελλάδας, είναι πάντοτε πολύ συμβολική. Μόλις μπαίνουμε στα πρακτικά, κάνουμε πολύ εύκολα πίσω. Και μη νομίζετε ότι αυτό είναι πρόσφατο, αυτό γινόταν από την αρχαιότητα. Όταν δεν είχαμε προβλήματα, είχαμε υποσχεθεί τα πάντα στην Κύπρο και όταν έχει προβλήματα η Κύπρος, ξαφνικά ξεχνάμε τις υποσχέσεις μας, όπως στην ουσία κάθε μεγάλη δύναμη. Μη νομίζετε ότι αφορά μόνο την Ελλάδα και ότι είναι μια κριτική για μας. Σας υπενθυμίζω, για παράδειγμα, ότι η Γαλλία έκανε μια πολύ καλή συμμαχία με την Πολωνία, αυτή η συμμαχία ήταν η βέλτιστη μέχρι που ήρθε η Γερμανία, και τότε ξαφνικά οι Γάλλοι είπαν ότι η Πολωνία είναι πολύ μακριά, λες κι είχε αλλάξει η απόσταση. Εμείς κάνουμε περίπου το ίδιο. Μιλάμε για ενιαίο αμυντικό δόγμα και διάφορα και όταν χρειάζεται να πράξουμε κάτι, λέμε ότι είναι μακριά. Λοιπόν, η απόσταση έχει παραμείνει η ίδια, απλώς οι νοοτροπίες αλλάζουν και αλλάζουν επειδή τις Συνθήκες, όπως ξέρετε, τις υπογράφουμε όχι για να τελειώσουμε πολέμους, αλλά για να αρχίσουμε πολέμους. Το έλεγε ήδη ο Clemenceau και δεν το έλεγε τυχαία. Σ’ αυτό το πλαίσιο, λίγο πριν την ένταξη, υπήρχε το σχέδιο Ανάν το οποίο θα αναλύσουμε σ’ αυτή τη διάλεξη διαβάζοντας μερικά άρθρα λεπτομερώς. Θα χρησιμοποιήσω και τη βοήθεια του εκπροσώπου του Δημάρχου, για να είστε αναγκασμένοι να ακούσετε ακριβώς αυτό που είναι γραμμένο στο κείμενο και όχι αυτό που έχω γράψει εγώ. Μια βδομάδα, λοιπόν, πριν την ένταξη της Κύπρου μάς ανάγκασαν να κάνουμε ένα δημοψήφισμα για να περάσει το λεγόμενο σχέδιο Ανάν. Δεν ξέρω τι ξέρετε για το σχέδιο Ανάν, αλλά είναι σίγουρο ότι μετά από αυτό το βράδυ, θα ξέρετε πολύ περισσότερα και θα μπορείτε να τα χρησιμοποιήσετε, γιατί, δυστυχώς, σε κάποια φάση θα μπει στην επικαιρότητα και πάλι. Και γι’ αυτό λέω ότι ο Δήμος Ασπροπύργου έχει επιτυχίες στο timing, διότι και οι προσφυγές είναι στην επικαιρότητα και οι διαδικασίες, όσον αφορά στο Κυπριακό, θα είναι στην επικαιρότητα σχετικά σύντομα. Άρα θα είστε τουλάχιστον προετοιμασμένοι, εφόσον δεν θα σας προετοιμάσει καμιά εκπομπή πάνω σ’ αυτό το θέμα. Τα άρθρα που θα διαβάσουμε εδώ είναι αυτούσια τα άρθρα του σχεδίου Ανάν. Δεν υπάρχει καμία ανάλυση∙ θα κάνουμε την ανάλυση μεταξύ μας. Τα άρθρα είναι σημειωμένα με κίτρινο για να μπορεί ο αναγνώστης να τα εντοπίζει γρήγορα. Πρέπει να ξέρετε ότι είναι πολύ σημαντικό, όταν σας βάζουν σε μια φάση δημοψηφίσματος, να ρωτάτε αμέσως: Πότε θες να το ψηφίσω; Να μη ρωτάτε «τι περιέχει», αλλά «πότε». Αυτό είναι ένα μεγάλο στρατηγικό λάθος που δεν κάναμε, αλλά που κάνουμε πολύ συχνά δυστυχώς, διότι έχουμε την εντύπωση ότι έχει σημασία αυτό που λέει και όχι η ημερομηνία. Είναι μια λανθασμένη άποψη. Και θα σας το πω πιο ωμά. Σε κάποια φάση, όταν ήμουν στην Κύπρο εκείνη την περίοδο, έλεγα στους Κύπριους: «Αν θέλετε, ας το ψηφίσουμε μια βδομάδα μετά, αλλά όχι μια βδομάδα πριν». Και μου απαντούσαν: «Πώς είναι δυνατόν, εφόσον εσύ λες ότι δεν είναι καλό για μας». Πώς το εξηγείτε; Η ιδέα είναι το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Όταν εντάσσεστε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν έχει δικαιοδοσία να σας αλλάξει τη νομοθεσία σας. Σας αποδέχεται έτσι όπως είστε. Αυτό έγινε και με το Βέλγιο και με τη Σουηδία. Δηλαδή, μπορεί να υπάρχουν τοπικοί κανόνες, τους οποίους δεν αφαιρεί η Ευρωπαϊκή Ένωση. Μόλις όμως ενταχθείτε, για οποιοδήποτε κανόνα θέλετε να ψηφίσετε, πρέπει να συμφωνούν όλα τα κράτη-μέλη. Εκείνη την εποχή μιλάμε για τις 25 χώρες, άρα βλέπετε ότι έχετε στην αρχή ένα πλαίσιο διακρατικό, Κύπρος εναντίον Τουρκίας, ενώ μετά γίνεται Ευρωπαϊκή Ένωση εναντίον Τουρκίας. Δεν παίζουμε με τους ίδιους παίχτες. Τώρα θα διαβάσουμε το άρθρο 1, παράγραφος 5: «Η Κύπρος θα διατηρεί ιδιαίτερους δεσμούς φιλίας με την Ελλάδα και την Τουρκία, σεβόμενη την ισορροπία στην Κύπρο που καθιερώνεται με τη Συνθήκη Εγγυήσεως, τη Συνθήκη Συμμαχίας και την παρούσα Συμφωνία, και ως κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα υποστηρίξει την ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση.» Άρα, αυτό εδώ είναι μια καθαρή παραβίαση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τόσο απλά! Αυτό είναι στη σελίδα 3. Αν κουραστείτε και δεν θέλετε να διαβάσετε τις 10.000 σελίδες, σταματήστε στη σελίδα 3 και έχετε ήδη μια ένδειξη. Δηλαδή μάς λέει, παρόλο που θα είσαστε σε ένα πλαίσιο με 25 κράτη, θα έχετε μία ειδική σχέση με 2. Προσέξτε, η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν το δέχεται καθόλου αυτό. Πρέπει όλα τα κράτη να έχουν την ίδια σχέση με όλους. Τα δύο κράτη θα είναι η Ελλάδα και η Τουρκία. Αυτό είναι ήδη μια παραβίαση, αλλά πιο σημαντικό είναι το επόμενο: «... και ως κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα υποστηρίξει την ένταξη της Τουρκίας στην Ένωση». Άρα δεν μπορεί να θέσει βέτο. Όταν η Τουρκία μπαίνει στο πλαίσιο της διαπραγμάτευσης, όπως έγινε μετέπειτα, πρέπει να ξέρετε ότι υπάρχουν 35 κεφάλαια. Υπάρχει πλαίσιο για βέτο στην αρχή του κεφαλαίου, στο τέλος του κεφαλαίου και συνολικό. Δηλαδή, έχουμε μπροστά μας 71 φορές πλαίσιο για να ασκήσουμε βέτο. Αυτό το άρθρο που διαβάσαμε μάς το αφαιρεί. Ήθελαν να εξασφαλίσουν ότι η Κύπρος δεν θα μπορεί να ψηφίσει εναντίον της Τουρκίας. Αυτό είναι ήδη παράνομο.

87

Αλλά προσέξτε! Αν το είχαμε υπογράψει και είχαμε ψηφίσει, η Ευρωπαϊκή Ένωση θα το δεχόταν έτσι. Ενώ αν γινόταν μια εβδομάδα μετά την ένταξη, αυτή η σημείωση δεν θα μπορούσε να υπάρξει. Ας δούμε λίγο το πλαίσιο τώρα. Όταν το 2003 μας πρότειναν το σχέδιο Ανάν –μιλάω για το σχέδιο Ανάν 1, θα φθάσουμε ως το 5– μας είπαν: «Έχετε μία εβδομάδα για να αποφασίσετε αν το θέλετε ή όχι». Θα σας δώσω μερικά στοιχεία για να συγκρίνετε. Το Ευρωσύνταγμα αφορούσε 25 χώρες, το μέγεθος του 195 σελίδες, διάρκεια ενημέρωσης των πολιτών ενάμισι χρόνος. Δεν μιλάω για τους διπλωμάτες, που το ήξεραν πιο νωρίς. Για την Κύπρο με πληθυσμό 600.000 άτομα, το σχέδιο είναι 10.000 σελίδες, για μία εβδομάδα. Όπως καταλαβαίνετε, αυτό είναι ήδη ένα πρόβλημα. Όταν δεν έχετε λύσει ένα πρόβλημα εδώ και 30 χρόνια και σας ζητούν να το λύσετε σε μια βδομάδα, σημαίνει ότι σίγουρα θα υπάρχει ένα πρόβλημα μέσα σ’ αυτό το σχέδιο και θέλουν απλώς να μας το πουλήσουν βιαστικά για να μη δούμε τα προβλήματά του, που υπάρχουν! Άρα είναι πολύ σημαντικό, διότι με το σχέδιο, οι προσφυγές για τις οποίες μίλησα στην αρχή της διάλεξης δεν γίνονται. Ή για να είμαι ακριβέστερος, αν περνούσε το σχέδιο, οι προσφυγές των Ελληνοκυπρίων στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων θα μπορούσαν να γίνουν, αλλά εναντίον της Κύπρου, όχι εναντίον της Τουρκίας, γιατί η Κύπρος θα είχε αποδεχτεί ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα κατοχής. Κατά συνέπεια, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο βοηθάει τον πολίτη να κάνει την προσφυγή του, παρόλο που το κράτος θα τον είχε ξεπουλήσει, αλλά καταδικάζει το κράτος που τον ξεπουλάει, όχι το κράτος που τον αδικεί. Καταλαβαίνετε πόσο σημαντικό είναι; Στη φάση εκείνη είχαμε 33 προσφυγές, που είχαν παγώσει για ενάμισι μήνα και δεν έπαιρνε καμία απόφαση το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο. Θέλω απλώς να σας εξηγήσω ότι με λίγη σκέψη πάνω στο σχέδιο, χωρίς να το έχετε διαβάσει ακόμα, ήδη είστε προβληματισμένοι. Διαβάζοντας το πιο πάνω άρθρο, λέτε: «Δεν είναι δυνατόν, δεν μπορεί να μην το διάβασε κανένας». Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό να υπάρχει το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο στον Ασπρόπυργο γιατί είναι ένας μοναδικός τρόπος να μάθετε πράγματα αυτούσια, άμεσα. Το 2003 και το 2004 όλοι εδώ ήσασταν γεννημένοι. Όλοι κοιτάζατε τηλεόραση εκείνη τη στιγμή. Είδατε κανένα να λέει κάτι αρνητικό για το σχέδιο; Είδατε ειδικές εκπομπές τότε; Είχαμε καμία ενημέρωση; Μα όταν θα διαβάσουμε τα άρθρα που υπάρχουν εδώ –έχουμε επιλέξει μόνο μερικά– θα δείτε ότι υπάρχει ένα πρόβλημα. Ας κοιτάξουμε το άρθρο 3. Θα τα πάρουμε σιγά-σιγά και κάθε φορά θα σας προετοιμάζω ή όχι, για να δούμε πώς πρέπει να τα διαβάζετε. Διότι το μεγάλο πρόβλημα όταν διαβάζετε τις 10.000 σελίδες είναι όπως όταν υπογράφετε ένα ασφαλιστικό συμβόλαιο με τις υποσημειώσεις με μικρά γράμματα. Αλλά εμείς στη διπλωματία έχουμε καλύτερα κόλπα από τις Ασφάλειες. Στα ασφαλιστικά συμβόλαια, έχετε συνήθως μία σελίδα και κάτω-κάτω είναι οι εξαιρέσεις. Εμείς σας δίνουμε 10.000 σελίδες και τις υποσημειώσεις τις βάζουμε μέσα στο κείμενο με τα ίδια γράμματα όμως. Το θέμα είναι πώς θα βρείτε αυτά τα σημεία μέσα στις 10.000 σελίδες, αφού δεν υπάρχουν υποσημειώσεις. Ας διαβάσουμε τώρα το άρθρο 3, παράγραφος 5: «Επιπρόσθετα για μεταβατική περίοδο 19 ετών ή μέχρι την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οποιοδήποτε επέλθει νωρίτερα, η Κύπρος μπορεί να περιορίσει το δικαίωμα Ελλήνων υπηκόων να διαμένουν στην Κύπρο αν ο αριθμός τους φθάσει το 5% του αριθμού των Κυπρίων πολιτών που έχουν την εσωτερική ιδιότητα πολίτη της Ελληνοκυπριακής συνιστώσας πολιτείας ή το δικαίωμα Τούρκων υπηκόων να διαμένουν στην Κύπρο αν ο αριθμός τους φθάσει το 5% του αριθμού των Κυπρίων πολιτών που έχουν την εσωτερική ιδιότητα πολίτη της Τουρκοκυπριακής συνιστώσας πολιτείας.» Στην πραγματικότητα, έχω βάλει με κίτρινο μόνο την πρώτη γραμμή της παραγράφου. Αν είστε κανονικοί ακροατές, δεν θυμάστε ακριβώς αυτά που σας διαβάσαμε γιατί είναι πολλά, τόσο απλά. Θα ξαναδιαβάσουμε, λοιπόν, μόνο την πρώτη γραμμή: «Επιπρόσθετα για μεταβατική περίοδο 19 ετών ή μέχρι την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση,…». Δεν διαβάζω τίποτα άλλο. Μα είναι η πρώτη φορά που βλέπουμε σε έγγραφο μια ημερομηνία λήξης όπου λέμε, ή θα μπει σε 19 χρόνια ή πριν και τότε θα κάνουμε αυτά που λέμε. Αυτό είναι και πάλι παράνομο. Διότι δεν υπάρχει προοπτική. Όταν αρχίζετε διαπραγματεύσεις με την Ευρωπαϊκή Ένωση, δεν ξέρετε ποτέ πότε τελειώνουν. Δεν υπάρχει πλαίσιο που να λέει «σε τόσα χρόνια θα μπεις». Μπορεί μετά από τόσα χρόνια να μην μπεις καθόλου. Σας υπενθυμίζω ότι η Τουρκία είναι από τις υποψήφιες χώρες που έχει τη μεγαλύτερη διάρκεια διαπραγματεύσεων ως υποψήφια. Άρχισε από το 1963. Είναι τεράστιο το χρονικό διάστημα. Πρέπει να θυμηθείτε ότι η Κύπρος εντάχθηκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση σε μία περίοδο 10 ετών, που είναι πολύ σύντομο, με πολλές δυσκολίες και με κατοχή. Όταν διαβάζετε αυτό το άρθρο δεν προσέχετε ότι υπάρχει στην παράγραφο ο αριθμός 19, ενώ δεν πρέπει να υπάρχει ο αριθμός 19. Θα έπρεπε να λέει απλώς μέχρι την ένταξη. Εδώ εξασφαλίζει μία περίοδο 19 ετών, γιατί υπολογίζει ότι μπορεί η Τουρκία να μην ενταχθεί σε 19 χρόνια, άρα μπαίνει και το 19 για την περίπτωση που δεν θα έχει ενταχθεί.

88

Ας πάρουμε το θέμα της αποστρατικοποίησης. Όταν μου έδωσαν το σχέδιο Ανάν, ένα από τα πράγματα που έπρεπε να κάνω ήταν να εξηγήσω αν έχει ή όχι ελαττώματα όσον αφορά στο στρατιωτικό σκέλος. Αυτό σας το λέω σαν συμβουλή: Τα στρατιωτικά είναι πάντα πιο εύκολα, γιατί είναι πάντοτε πιο ακραία. Αν σας πω «σ’ αυτή την πλατεία απαγορεύεται η στάθμευση», όλοι θα έχετε σταθμεύσει. Αν όμως πω «απαγορεύεται για τεθωρακισμένα», δεν υπάρχει περίπτωση να σταθμεύσει τεθωρακισμένο. Βλέπετε τη διαφορά; Το τεθωρακισμένο έχει τόσα πολλά υπονοούμενα για την κοινωνία, που ο στρατιώτης δεν μπορεί να παρκάρει για να πάρει κάτι από το περίπτερο, γιατί η κοινωνία που θα το δει, θα θεωρήσει αμέσως ότι υπάρχει σοβαρό πρόβλημα. Τα στρατιωτικά είναι πάρα πολύ ακραία: αεροσκάφη, τεθωρακισμένα, οπλισμός. Σας υπενθυμίζω ότι πρόσφατα είχαμε προβλήματα στην Ελλάδα, όμως δεν ενεπλάκη καθόλου ο στρατός. Πρόκειται για στάδια. Στη Γαλλία τα στάδια είναι: αστυνομία - χωροφυλακή - στρατός. Και ξέρουμε μετά από ποια περίοδο ή μετά από ποιο συμβάν εμπλέκεται ο καθένας. Στο σχέδιο Ανάν δεν γίνεται έτσι, για ορισμένα σημεία είναι προκαθορισμένο. Αλλά έχει ενδιαφέρον το πώς έχουν γράψει τα κείμενα∙ έτσι που να ξεχνάει ο αναγνώστης το αρχικό σημείο. Ας διαβάσουμε το άρθρο 8, παράγραφος 1.β: «Το Ελληνικό και το Τουρκικό απόσπασμα επιτρέπεται να σταθμεύουν σύμφωνα με τη Συνθήκη Συμμαχίας στην Ελληνοκυπριακή πολιτεία και στην Τουρκοκυπριακή πολιτεία αντίστοιχα ως ακολούθως: i) Κάθε απόσπασμα δεν θα υπερβαίνει τις 6.000 άνδρες όλων των βαθμίδων μέχρι το 2011. ii) Κάθε απόσπασμα δεν θα υπερβαίνει τις 3.000 άνδρες όλων των βαθμίδων μετά το 2018 ή την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, οποιοδήποτε επέλθει ενωρίτερα. iii) Το ελληνικό απόσπασμα δεν θα υπερβαίνει τους 950 άνδρες όλων των βαθμίδων και το τουρκικό απόσπασμα τους 650 άνδρες όλων των βαθμίδων, στη συνέχεια, με πενταετή αναθεώρηση με στόχο την πλήρη αποχώρηση τους. Βλέπετε ότι εδώ σας δίνουν τρία σημεία: Το πλαίσιο αρχικά είναι ότι πρέπει να υπάρχει μια ισορροπία και για τους Έλληνες και για τους Τούρκους, μόνο που αυτό είναι ήδη μια λεπτομέρεια, διότι η Ελλάδα δεν έχει κατοχή στην Κύπρο. Άρα δεν καταλαβαίνουμε σ’ αυτό το σημείο γιατί θεωρούμε ότι πρέπει να είναι ισορροπημένα. Αλλά ας πούμε ότι το θεωρούμε. Έχετε μια ημερομηνία για το πρώτο σημείο, 2011, για το δεύτερο σημείο, 2018, μα δεν υπάρχει τρίτη ημερομηνία. Δεν έχει ενδιαφέρον αυτό; Μας μιλάνε για αποστρατικοποίηση. Μα, αν κοιτάξουμε την ιστορία, όταν μιλάμε για οποιαδήποτε αποστρατικοποίηση, για παράδειγμα Γερμανία-Αλσατία, στο τέλος ο στρατός αποχωρεί εντελώς. Εδώ έχει ενδιαφέρον, γιατί ακόμα και στο εγκεκριμένο φυλλάδιο που δημοσίευσε η κυβέρνηση, υπήρχε ένα λάθος το οποίο διορθώσαμε στην ανάγνωση: έλεγε τριετή αναθεώρηση, ενώ το γνήσιο σχέδιο λέει πενταετή αναθεώρηση. Αυτό σημαίνει ότι μιλάμε για μια λύση που θα γίνει γρήγορα, το 2004, αλλά ο στρατός παραμένει μέχρι το 2011, 2018 και μετά κάθε 5 χρόνια θα κοιτάζουμε αν θα αποχωρήσει όλος. Τότε, τι λύση είναι αυτή; Αυτό ήταν γραμμένο, όμως! Ας πάρουμε ένα άλλο παράδειγμα. Θα σας δώσω το αγαπημένο μου παράδειγμα, που είναι η Παρατήρηση 28. Ανήκει στο Συνημμένο 1, που δεν σας λέει τίποτα γιατί είναι ορισμοί, στο Μέρος V, που λέγεται τροποποίηση και που πάλι δεν σας λέει τίποτα, και όλο το πλαίσιο ανήκει στο Β΄ Μέρος του σχεδίου. Στην πραγματικότητα, είναι λίγο δύσκολο κοιτάζοντας μόνο τα περιεχόμενα να πείτε ότι υπάρχει ένας κίνδυνος σ’ αυτό το σημείο. Γιατί ποιος από σας, κοιτάζοντας τα περιεχόμενα «Μέρος V: Τροποποίηση, Συνημμένο 1: Ορισμοί, Άρθρο 1 Ορισμοί», θα διάβαζε την παρατήρηση 28; Ας τη διαβάσουμε όμως εμείς ως το τέλος και μετά θα επανέλθουμε. «Η αξία κατά το χρόνο της στέρησης κατοχής και ο υπολογισμός της αύξησης θα πρέπει να βασιστεί στην υπόθεση ότι τα γεγονότα της περιόδου μεταξύ 1963 και 1974 δεν συνέβησαν, ...» Προηγουμένως στην εισαγωγή, κάνατε μια αναφορά στο θέμα της ιστορίας. Όταν καταλάβετε ότι αυτό το κείμενο είναι πολύ σημαντικό, διπλωματικό, διακρατικό και είναι ικανοί να γράψουν τέτοια, καταλαβαίνετε τι μπορούν να γράψουν για ένα απλό βιβλίο ιστορίας της Στ΄ Δημοτικού. Ό,τι θέλουν! Αυτό γιατί έχει σημασία; Καταλαβαίνουμε όλοι σαν Έλληνες ότι δεν μπορεί να μην υπάρχει κάτι το πολύ κακόβουλο πίσω από αυτή την παρατήρηση, εφόσον μας λέει ότι ιστορικά γεγονότα μεταξύ του 1963 και 1974 δεν συνέβησαν. Τόσο απλά! Πρέπει να καταλάβετε τι γίνεται. Για παράδειγμα, έχουμε μια πολυκατοικία μέσα σ’ ένα χωράφι. Το σχέδιο Ανάν προνοεί ότι αν το χωράφι ανήκει σε Τουρκοκύπριο ή Ελληνοκύπριο, θα αποζημιωθεί αυτός που έχει την περιουσία με τη λιγότερη αξία. Δηλαδή, μεταξύ χωραφιού και πολυκατοικίας, καταλαβαίνετε ότι η πολυκατοικία αξίζει πολύ περισσότερα. Αν όμως το χωράφι βρίσκεται σε μια προνομιούχα περιοχή και έχει απλώς μια τριώροφη πολυκατοικία, δεν έχει καμιά σημασία η πολυκατοικία, 89

μπορούμε να την κατεδαφίσουμε και να κτίσουμε ουρανοξύστη. Η ιδέα είναι ότι με το 1963, υπήρχαν θύλακες στην Κύπρο όπου υπήρχαν προβλήματα ιστορικά, δηλαδή, υπήρχαν κτίρια που καταστράφηκαν. Άρα η αξία όλης της περιοχής μειώθηκε. Έρχεστε εσείς ως Ελληνοκύπριοι να πάρετε μία αποζημίωση και λέει, με τα καινούργια δεδομένα, οι Τουρκοκύπριοι έκτισαν, αλλά όπως η περιοχή έπεσε οικονομικά, το χωράφι σας αξίζει ακόμα λιγότερο. Άρα αυτός που θα αποζημιωθεί είναι ο Ελληνοκύπριος, και ποτέ ο Τουρκοκύπριος, για να φύγει, όχι για να μείνει. Κι αυτό είναι γραμμένο στην Παρατήρηση 28. Δηλαδή παρόλο που η περιοχή δεν είναι πια ούτε σταθερή, ούτε αξιόλογη, θεωρούμε ότι δεν έγινε τίποτα, άρα παραμένει στο τι ήταν πριν και κατά συνέπεια, θα αποζημιώσουμε περισσότερο τους Ελληνοκύπριους για να φύγουν. Το βλέπετε το πλαίσιο! Ας πούμε τώρα ότι εμείς οι δύο είμαστε πρόσφυγες και μας έχουν πείσει ότι μπορούμε να πάμε στα σπίτια μας και μάλιστα αν ήμασταν κοντά στο Βαρώσι, μας έλεγαν ότι αυτό θα γινόταν μετά τις 15 Αυγούστου. Το είχαν υπολογίσει, 104 μέρες συγκεκριμένα. Εμείς καλοπροαίρετοι, λέμε: «Δεν θα πάμε σπίτι μας; Θα πάμε!» Υποθετικά, πηγαίνουμε στο σπίτι μας και βλέπουμε ότι δεν έχει σκεπή και αποφασίζουμε να το επιδιορθώσουμε. Όμως δεν μπορούμε, γιατί υπάρχει το άρθρο 17, που σας λέει ότι υπάρχει moratorium για αποκατάσταση. Άρα οι πρόσφυγες –αυτοί που μπορεί να ψήφισαν και «Ναι» στο σχέδιο Ανάν– νόμιζαν ότι θα πήγαιναν στα σπίτια τους σε 104 μέρες και δεν είχαν αντιληφθεί ότι το σχέδιο έλεγε πως μπορούν να μείνουν μέσα, αν πρόκειται να πάνε, αλλά δεν μπορούν να αλλάξουν τίποτε. Όπως ξέρετε, το πιο σημαντικό σημείο της Κύπρου στα κατεχόμενα είναι η Αμμόχωστος. Η Αμμόχωστος, όταν θα την πάρουμε πίσω, γιατί έτσι θα γίνει, θα πρέπει να κατεδαφιστεί εντελώς, διότι δεν υπάρχει τίποτε που λειτουργεί. Τα κτίρια, ο ηλεκτρισμός, το αέριο, το νερό. Σκεφτείτε, στην πολυκατοικία που μένετε, να μη γίνει συντήρηση. Μπορείτε να φανταστείτε τι μπορεί να έχει γίνει, μετά από 35 χρόνια, με κτίρια που είναι ανοικτά. Ας κοιτάξουμε, λοιπόν, το άρθρο 17: «Καμία Διαταγή του Συμβουλίου Περιουσίας δεν θα απαιτεί αποκατάσταση επηρεαζόμενης περιουσίας σε ιδιοκτήτη, που έχει στερηθεί κατοχής, πριν από μια ημερομηνία, η οποία θα είναι: α. Τρία χρόνια μετά την ημερομηνία που τίθεται σε ισχύ η Θεμελιώδης Συμφωνία, για περιουσία η οποία θα είναι ελεύθερη κατοχής κατά την ημερομηνία εκείνη, ή β. Πέντε χρόνια μετά την ημερομηνία που τίθεται σε ισχύ η Θεμελιώδης Συμφωνία, σε όλες τις άλλες περιπτώσεις.» Αυτά τα άρθρα που διαβάζουμε, προσπαθώ να τα παίρνω αποσπασματικά και από διάφορους τομείς. Μπορεί να είναι για τους πρόσφυγες, για τις περιουσίες, για την οικονομία. Τώρα, ας πάρουμε τα ομόλογα. «Άρθρο 18 Ομόλογα αποζημίωσης και πιστοποιητικά εκτίμησης περιουσίας». Είναι στο Τμήμα Ε: «Ταμείο αποζημιώσεων, ομόλογα και πιστοποιητικά εκτίμησης περιουσίας». Αυτό, κανονικά αν ήσασταν πρόσφυγες ή τουλάχιστον Κύπριοι, θα το κοιτάζατε, γιατί θα λέγατε «εδώ θα πάρουμε κάποια λεφτά». Δεν θα το διαβάσουμε όλο γιατί είναι πολλά τα σημεία, θα πάμε κατευθείαν στο 5 και στο 6 για να καταλάβετε τι σας έδιναν στην ουσία.

5. «Τα ομόλογα αποζημίωσης θα λήγουν 25 έτη μετά την έκδοσή τους και θα είναι εξαγοράσιμα έναντι μετρητών από το Καταπίστευμα Αποζημιώσεων. Τα ομόλογα θα καθίστανται εξαγοράσιμα κατά τη διάκριση του Καταπιστεύματος Αποζημιώσεων στην ονομαστική αξία πέντε έτη μετά την έκδοσή τους.»

6. «Μετά την τελική ημερομηνία λήξης των εκδοθέντων ομολόγων, οι κάτοχοι πιστοποιητικών θα λάβουν όλα τα έσοδα από μεταγενέστερη πώληση ή μίσθωση επηρεαζόμενης περιουσίας από αυτήν που κατέχει το Καταπίστευμα Αποζημιώσεων.» Δηλαδή σας έλεγαν, «θα σας αποζημιώσουμε. Θα σας δώσουμε αρχικά μια απόδειξη απαίτησης, που θα μπορείτε να ανταλλάξετε με ομόλογα και πιστοποιητικά εκτίμησης περιουσίας σε 5 χρόνια». Προσπαθήστε να καταλάβετε λίγο. Είναι μερικοί στην Κύπρο που γέρασαν με την κατοχή. Δεν σας λέω γι’ αυτούς που πέθαναν, οι καημένοι. Υπάρχει ένα πρόβλημα εδώ και 30 χρόνια και τους προτείνουν για λύση ομόλογα, που θα λήγουν σε 25 έτη. Πόσων χρονών θα είναι αυτοί οι άνθρωποι όταν θα πάρουν αυτά τα λεφτά; Αυτά τα λεφτά δεν θα δίνονταν ποτέ. Τόσο απλά! Ας πούμε ότι δεν είστε ενημερωμένοι σχετικά με όλα αυτά που διαβάσαμε και τώρα καλείστε να ψηφίσετε. Θεωρείτε ότι η ψηφοφορία είναι κάτι απλό του τύπου «Ναι» ή «Όχι». Ακούστε λοιπόν την ερώτηση, γιατί χρειάστηκε να την εξη90

γήσουμε στην Κύπρο, για να καταλάβουν τι έπρεπε να απαντήσουν. «Εγκρίνετε τη Θεμελιώδη Συμφωνία με όλα τα προσαρτήματά της καθώς και το Σύνταγμα της Ελληνοκυπριακής-Τουρκοκυπριακής πολιτείας και τις διατάξεις. σχετικά με τους νόμους που θα ισχύουν, για να δημιουργήσουν μια νέα τάξη πραγμάτων, στην οποία η Κύπρος θα προσχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενωμένη;» Εσείς όταν ακούγατε αυτή την ερώτηση, έχετε την εντύπωση ότι θα απαντούσατε «Όχι»; Βεβαίως όχι! Θα λέγατε «Ναι», γιατί το έχουν συνδέσει με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Και δεν καταλαβαίνετε ότι στην πραγματικότητα διαβάζετε: «Εγκρίνετε τη Θεμελιώδη Συμφωνία στην οποία η Κύπρος θα προσχωρήσει στην Ευρωπαϊκή Ένωση ενωμένη;» Γιατί, μη μου πείτε πως όταν κλείνετε μια συμφωνία, πηγαίνετε στα προσαρτήματα και τα διαβάζετε όλα. Τα θεωρείτε τυπικά. Το θέμα είναι ότι η ερώτηση ήταν διατυπωμένη με τέτοιο τρόπο, ώστε να τείνετε να πείτε «Ναι», ακόμα και αν ήσασταν ενημερωμένοι ότι το σχέδιο είχε προβλήματα. Τα συνέδεσαν με τον τρόπο που θα εντασσόταν η Κύπρος στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Μη νομίζετε ότι αυτά τα πράγματα είναι λεπτομέρειες και ότι δεν τα είχαν σκεφτεί αυτοί που το συνέταξαν. Τα είχαν σκεφτεί, αλλά θεώρησαν ότι οι Κύπριοι ήταν τόσο χαμηλά που θα υπέγραφαν ότι να ’ναι. Θα διαβάσουμε τώρα κάτι που μας φαίνεται άχρηστο. Είναι το πρόσθετο Πρωτόκολλο στη Συνθήκη Εγκαθίδρυσης. Όταν το ακούτε, πιστεύετε ότι δεν μας αφορά, ότι είναι διαδικαστικές λεπτομέρειες. Το άρθρο 5 λέει, με μεγάλη λεπτομέρεια, τι θα γίνει και το πόσο θα καταπατήσουν τα ανθρώπινα δικαιώματά μας. Πρώτα απ’ όλα, μάς εξηγεί ότι το Πρόσθετο Πρωτόκολλο υπογράφεται από το Ηνωμένο Βασίλειο, στο οποίο ανήκει και η Βόρειος Ιρλανδία. Δηλαδή, οι Ιρλανδοί όχι μόνο έχουν κατοχή τόσα χρόνια, αλλά είναι αναγκασμένοι να υπογράφουν πρωτόκολλα εναντίον άλλων λαών. Αυτό είναι μια μικρή ιδέα, που πρέπει να έχετε στο νου σας. Οι Ιρλανδοί εντάχθηκαν στην Ευρωπαϊκή Ένωση με τους Άγγλους το 1973, άρα η Ευρωπαϊκή Ένωση δέχτηκε την κατάσταση. Κι έτσι, όπως ξέρετε, η Βόρειος Ιρλανδία ανήκει στο Ηνωμένο Βασίλειο. Αυτή τη φορά, λοιπόν, το Ηνωμένο Βασίλειο υπογράφει με την Κύπρο, την Ελλάδα και την Τουρκία και αφορά τις Βάσεις. Οι λεγόμενες Βάσεις είναι μια καθαρά αγγλική «εφεύρεση». Και εξηγώ: Η Κύπρος ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση, η Αγγλία ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Ένας Ευρωπαίος πολίτης δεν έχει δικαίωμα να πάει στις βάσεις, διότι οι βάσεις ανήκουν μόνο στην Αγγλία αλλά όχι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Κι αυτό το «επίτευγμα» έγινε το 1960, όταν οι Κύπριοι με τη Συνθήκη Ζυρίχης-Λονδίνου έδωσαν δικαίωμα στους Άγγλους να καταπατήσουν με τέτοιο τρόπο ακόμα και τα δικαιώματα της Ευρώπης. Εσείς, ως Ευρωπαίοι πολίτες, δεν μπορείτε να μπείτε στις βάσεις. Μπορείτε πιο εύκολα να πάτε στα κατεχόμενα, παρά στις βάσεις! Ας διαβάσουμε το άρθρο 5, που αφορά τις βάσεις. «Η Κύπρος δεν θα απαιτήσει, ως μέρος των χωρικών υδάτων της, τα ύδατα μεταξύ των γραμμών οι οποίες περιγράφονται στην έκθεση, που αναφέρεται στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο αυτής της Συνθήκης.» Δηλαδή, όχι μόνο υπογράφουμε εμείς το πρωτόκολλο, αλλά μάς λέει μετά ότι δεν θα μπορούμε να απαιτήσουμε να γίνει μία αλλαγή. Θα σας δώσω ένα άλλο παράδειγμα, για να καταλάβετε πού το πάνε/ποιος είναι ο στόχος τους. Η Συνθήκη Καρς υπογράφηκε μεταξύ Σοβιετικής Ένωσης και Τουρκίας. Η Σοβιετική Ένωση είχε την Αρμενία. Οι Αρμένιοι, ως μέλος της Σοβιετικής Ένωσης, υπέγραψαν ένα κείμενο που ήταν εναντίον της Αρμενίας. Και προσέξτε! Επιπλέον υπάρχει όρος ότι αυτό το κείμενο μπορεί να υπογραφεί και να αλλάξει μόνο από τα δύο κράτη που το υπέγραψαν και κανένα άλλο. Εδώ είναι ακριβώς το ίδιο. Όχι μόνο είναι εναντίον μας το κείμενο, αλλά μας ζητούν να υπογράψουμε ότι δεν θα απαιτήσουμε κάτι άλλο μετά. Δηλαδή εάν μετά αντιληφθούμε ότι κάναμε ένα λάθος, δεν θα μπορούμε να το αλλάξουμε. Θα είναι για πάντα! Και πιο κάτω: «Το Ηνωμένο Βασίλειο θα συνεχίσει να απολάβει πλήρους και ανεμπόδιστης πρόσβασης για οποιοδήποτε σκοπό –πιο κατοχικό απ’ αυτό δεν γίνεται– στα ύδατα μεταξύ των υδάτων τα οποία η Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία –δηλαδή το νέο κράτος που θα γινόταν– δεν θα διεκδικήσει που εφάπτονται –τώρα μπαίνουμε στις λεπτομέρειες, γιατί μερικοί στην Κύπρο μάς έλεγαν ότι το σχέδιο δεν έχει τόσες λεπτομέρειες– στο ανατολικό μέρος της περιοχής της Κυρίαρχης Βάσης Δεκέλειας που ενώνεται με τη θάλασσα (το οποίο μέρος σημειώνεται στο Χάρτη Α με μια περιοχή 16,10 τ.χλμ.) και ύδατα τα οποία η Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία δεν θα διεκδικήσει που εφάπτονται στο δυτικό μέρος της περιοχής της Κυρίαρχης Βάσης Δεκέλειας που ενώνεται με τη θάλασσα (το οποίο σημειώνεται στο Χάρτη Α με μια περιοχή 5,01 τ.χλμ.)» Μια παρατήρηση, για τα τετραγωνικά χιλιόμετρα, που έχει ενδιαφέρον, είναι ότι σε ορισμένα σημεία του σχεδίου το μετρικό σύστημα αλλάζει. Δηλαδή χρησιμοποιείται το αγγλικό σύστημα. Μπορείτε να μου πείτε ότι αυτό δεν έχει και τόση σημασία, γιατί είναι απλώς ύδατα μεταξύ υδάτων, δηλαδή νερό. Όμως ξεχνάτε ότι το νερό είναι πάνω από κάτι 91

που μετά βρήκαμε - «τυχαίως» βέβαια - ότι είναι η Ζώνη Αποκλειστικότητας, όπου η Κυπριακή Δημοκρατία μπορεί να εκμεταλλευτεί και τα κοιτάσματα πετρελαίου και φυσικού αερίου. Ας πάμε τώρα στην ξηρά. Άρθρο 6. «Η περιοχή Σωτήρας στην οποία επιτρέπεται μικρή εκπαίδευση ρουτίνας –ξέρετε τι σημαίνει μικρή εκπαίδευση ρουτίνας; Μετά το αναλύει, ότι μπορεί να είναι έως 12 αεροσκάφη. Όσοι έχουν κάνει στρατό ξέρουν ότι ρουτίνα σημαίνει μετακίνηση φορτηγών, δεν συμμετέχουν αεροσκάφη και δεν μιλάω για τεθωρακισμένα που ορίζονται έως 20. Μετά σας χάνει λέγοντας, σύμφωνα με τη 2η παράγραφο του Άρθρου 3 του Μέρους ΙV του προσαρτήματος Β της Συνθήκης Εγκαθίδρυσης –εάν εσείς δεν διαβάσετε τα σημεία που λέει, δεν ξέρετε τι εννοεί με τη «μικρή εκπαίδευση ρουτίνας». Συνεχίζουμε- θα επεκταθεί –δεν ξέρω αν γνωρίζετε ελληνικά... Μάλλον τώρα, μετά από το «συνωστισμό» θα ξέρετε. Το ρήμα «επεκταθεί» σάς φαίνεται φυσιολογικό; Δηλαδή υπογράφουμε ένα σχέδιο, το οποίο βγάζει την κατοχή και έχουμε μέσα αγγλικές βάσεις, οι οποίες θα επεκταθούν. Μα είναι γραμμένο: θα επεκταθεί νότια της Σωτήρας, Στεράκοβου και Παραμάλι, και η πρόσθετη περιοχή θα περιλαμβάνει τη γη βόρεια της οδικής αρτηρίας Λεμεσού-Πάφου. Τα νέα σύνορα –προσέχετε τις λέξεις– της περιοχής Σωτήρας θα καθοριστούν και θα σημειωθούν σε χάρτες από το πρόσωπο που θα διοριστεί από την Κυβέρνηση του Ηνωμένου Βασιλείου, σύμφωνα με το Άρθρο 2 της Κωδικέλλου του παρόντος Πρωτοκόλλου.» Μα εδώ δεν μιλάμε για οθωμανικό σύστημα! Πάει πιο πέρα! Μας το εξηγούν ακριβώς ως το τέλος. Μας τα παίρνουν, μας περιγράφουν πώς τα παίρνουν και επιπλέον δεν μπορούμε καν να αποφασίσουμε, ούτε καν να το υπογράψουμε. Εμείς απλώς καλούμαστε να υπογράψουμε ότι μπορούν να τα πάρουν μόνοι τους. Αυτό είναι το Άρθρο 6 στο Πρόσθετο Πρωτόκολλο για τη Συνθήκη Εγκαθίδρυσης. Εξηγείστε μου, πώς μερικοί πολιτικοί στην Κύπρο σε πολύ υψηλές θέσεις ισχυρίζονταν ότι δεν υπάρχουν τέτοιες λεπτομέρειες στο σχέδιο και ότι αυτοί που το λένε κάνουν απλώς προπαγάνδα. Μα εδώ μας λέει ακόμα και την οδική αρτηρία! Πρέπει να θυμάστε ότι 76% των Ελληνοκυπρίων ψήφισαν εναντίον του σχεδίου. Άρα έχει σημασία πόσο είναι ενημερωμένος ο λαός. Γι’ αυτό θεωρώ ότι είναι πολύ σημαντική η αποψινή διάλεξη, εδώ στον Ασπρόπυργο, γιατί σας δίνει τη δυνατότητα να έχετε πρόσβαση σε μια στρατηγική ανάλυση του σχεδίου Ανάν, όπως έκαναν στο πεντάγωνο και στην εθνική Επιτροπή της Κύπρου. Το θέμα είναι ότι εσείς, όταν θα επανέλθουν αυτά, θα είστε υπεύθυνοι για το τι θα ψηφίσετε. Και δεν θα μπορείτε να πείτε «οι ειδικοί δεν μας ενημέρωσαν». Γιατί αυτό είναι το κείμενο και θα αφήσω φωτοτυπία στο Δήμο, αν θέλετε να το ξαναδιαβάσετε. Σε όλο αυτό το πλαίσιο, υπάρχουν και οι αγνοούμενοι. Μερικοί υπέρ του σχεδίου, πριν ενημερωθούν, θεωρούσαν ότι το σχέδιο δεν προβλέπει τίποτα για τους αγνοούμενους. Είναι λάθος. Είναι πολύ απλό το λάθος και λέγεται άρθρο 54 με τίτλο «Αγνοούμενοι». Προσέξτε ειδικά την τελευταία πρόταση αυτού του άρθρου: Άρθρο 54 Αγνοούμενοι «Οι επικεφαλής των κυβερνήσεων των συνιστωσών πολιτειών θα λάβουν χωρίς καθυστέρηση μέτρα για να επιλύσουν οριστικά το θέμα των αγνοουμένων. Και οι δύο συνιστώσες πολιτείες θα συνεργαστούν πλήρως με την Επιτροπή Αγνοουμένων στην Κύπρο, σύμφωνα με τους όρους εντολής και έχοντας υπόψη τη συμφωνία που υπογράφηκε στις 31 Ιουλίου 1997 μεταξύ των δύο ηγετών. Κάθε συνιστώσα πολιτεία θα διεξαγάγει και θα ολοκληρώσει όλες τις αναγκαίες έρευνες, περιλαμβανομένων εκταφών.» Στην αρχή μάς λένε ότι πρόκειται για συνεργασία, αλλά στο τέλος μάς εξηγούν ότι στην πραγματικότητα, η κάθε πλευρά θα αναλάβει τα δικά της. Όμως το μεγάλο μας πρόβλημα είναι ότι οι Ελληνοκύπριοι βρίσκονται στις κατεχόμενες περιοχές. Δεν είναι αγνοούμενοι στο σπίτι τους. Αν προσέξατε, το ζήτημα των αγνοουμένων εδώ παρουσιάζεται συμμετρικά. Δεν αναφέρεται στους 1619 αγνοούμενους, που ξέρουμε εμείς. Θα ήθελα να σας αναφέρω και το εξής: Στο Παλάτι των Εθνών όπου βρέθηκα ως σύμβουλος, συνάντησα έναν αντιπρόσωπο της Τουρκίας, που εκπροσωπούσε τους Τουρκοκύπριους, τους οποίους η Ελβετία δεν δέχτηκε να παρευρεθούν εκεί, εφόσον δεν υπάρχουν ως κράτος, και μας «εξηγούσε» ότι. αν μετρούσαμε τα παιδιά. οι Τουρκοκύπριοι αγνοούμενοι είναι περισσότεροι από τους Ελληνοκύπριους. Αυτό είναι μια μεγάλη παγίδα και έγκειται στο εξής: Στην εισβολή, ποιοι υπέστησαν την επίθεση από την πλευρά μας; Οι στρατιώτες! Άρα είναι λογικό το μεγάλο ποσοστό των αγνοουμένων μας να είναι στρατιώτες. Ποιος πήγε στην Κερύνεια, εκτός από αυτούς που ζούσαν εκεί; Από την Αμμόχωστο είχαν φύγει όλοι οι κάτοικοι. Όταν σας αλλάζουν το πλαίσιο μέτρησης, είναι εύκολο να αποδείξουν ό,τι θέλουν. Θα μπορούσαν να πάρουν, ας πούμε, το γυναικείο φύλο ή οποιαδήποτε ομάδα του πληθυσμού. Εδώ, το άρθρο 54 μάς λέει στην πραγματικότητα, ότι όσον αφορά 92

στο πρόβλημα των αγνοουμένων, δεν θα γίνει απολύτως τίποτα σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Η κάθε πλευρά θα αναλάβει τα δικά της. Και πιο πάνω, υπάρχει το Άρθρο 53 Διεθνείς στρατιωτικές επιχειρήσεις «Μέχρι την ένταξη της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, –προσέξτε πώς είναι γραμμένο, θεωρούν εντελώς δεδομένη την ένταξη της Τουρκίας– η Ενωμένη Κυπριακή Δημοκρατία δεν θα διαθέτει το έδαφός της για διεθνείς στρατιωτικές επιχειρήσεις, εκτός με τη συγκατάθεση της Ελλάδας και της Τουρκίας, επιπρόσθετα με τη συγκατάθεση των κυβερνήσεων των δύο συνιστωσών πολιτειών.» Δηλαδή, μας αφαιρεί το δικαίωμα, που έχουμε ως κράτος, να παραχωρούμε το έδαφός μας για διεθνείς στρατιωτικές επιχειρήσεις. Σας θυμίζω ότι στον πόλεμο Ισραήλ – Λιβάνου, η Κύπρος χρησιμοποιήθηκε ως βάση. Αυτό δεν θα μπορούσε να γίνει με το σχέδιο. Τώρα υπάρχει και μία γαλλοκυπριακή συμμαχία, η οποία έγινε μετά την απόρριψη του σχεδίου Ανάν, και οι Γάλλοι μπορούν να χρησιμοποιούν το αεροδρόμιο της Πάφου για Mirage 2000 και Rafale. Κάτι άλλο που ήθελα να αναφέρω είναι ότι μας είχαν ενημερώσει ότι οι χώρες-μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης ήταν εναντίον της Κύπρου, διότι ήταν προετοιμασμένες ότι θα απορρίπταμε το σχέδιο. Όμως, δεν μας είχαν διευκρινίσει ότι οι χώρες της Μεσογείου, δηλαδή η Ισπανία, η Γαλλία, η Ιταλία και η Ελλάδα, είχαν ζητήσει ήδη από την Κύπρο να μπορούν να κάνουν περιπολίες γύρω από την Κύπρο, σε περίπτωση απόρριψης του σχεδίου, διότι, με την απόρριψη, η ζώνη του εναέριου χώρου, το FIR, παραμένει σε ευρωπαϊκό πλαίσιο. Κατά συνέπεια, ένας Ιρλανδός για παράδειγμα, μπορεί να πετάξει από τη χώρα του συνεχόμενα σε FIR ευρωπαϊκό και να φθάσει μέχρι την Κύπρο και μάλιστα μέχρι το Ριζοκάρπασο. Αν είχε υπογραφεί το σχέδιο, το βόρειο μέρος της ζώνης αυτής θα ενωνόταν με την Τουρκία. Αυτό είναι σημαντικό να το ξέρετε, γιατί έχει επιπτώσεις και για τα ελληνικά δεδομένα. Αν θυμάστε καλά, υπήρχαν κάποια προβλήματα με τα νησιά Φαρμακονήσι και Αγαθονήσι. Ξέρετε ότι είναι μόνο το Καστελόριζο που ενώνει τα δύο FIR; Αν χαθεί το Καστελόριζο, το FIR της Ελλάδας και της Κύπρου δεν ενώνονται. Τόσο απλά. Άρα αν σε κάποια φάση σάς ρωτήσουν ποιο νησί δεν πρέπει να χάσετε, ακόμα κι αν χρειαστεί να χαθεί ένα νησί από την Ελλάδα, αυτό είναι το Καστελόριζο. Γιατί είναι το μόνο που επιτρέπει στις δύο χώρες να αλληλοβοηθούνται μέσω κοινού εναέριου χώρου. Θα συνεχίσουμε με ένα άρθρο, λίγο πιο έντεχνο, που αφορά στην εκπαίδευση. Στην εκπαίδευση είναι πάντοτε πολύπλοκα τα πράγματα. Είναι το Άρθρο 50 Διδασκαλία επίσημων γλωσσών: «Η υποχρεωτική διδασκαλία των επίσημων γλωσσών της Ενωμένης Κυπριακής Δημοκρατίας σε όλους τους μαθητές της δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης, που καθορίζονται στο άρθρο 9(4), θα αρχίσει το αργότερο τρία έτη μετά την έναρξη ισχύος της Θεμελιώδους Συμφωνίας.» Αυτό το άρθρο από μόνο του, δεν έχει πρόβλημα. Μας εξηγεί ότι θα υπάρχουν επίσημες γλώσσες οι οποίες θα διδάσκονται σε όλους τους μαθητές μετά από τρία έτη. Ας διαβάσουμε όμως και το άρθρο 9. Άρθρο 9 Οι επίσημες γλώσσες και η δημοσίευση των επίσημων νόμων: Παράγραφος 1. «Οι επίσημες γλώσσες της Ενωμένης Κυπριακής Δημοκρατίας είναι η Ελληνική και η Τουρκική. Η χρήση της Αγγλικής για επίσημους σκοπούς θα ρυθμίζεται από το νόμο.» Στην πραγματικότητα, μας εξηγούν ότι εμείς μπορεί να αντέξαμε 400 χρόνια και να μην αλλάξαμε γλώσσα, οι Κύπριοι να άντεξαν 30 χρόνια και να μην άλλαξαν γλώσσα, αλλά στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση θα μάθουν όλοι τουρκικά, υποχρεωτικά, όχι ως μάθημα επιλογής. Και δεν είναι τυχαία που διαλέγουν τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση. Ένα παιδί που μαθαίνει μία γλώσσα στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση είναι «αγκυροβολημένο». Δεν μπορεί να ξεφύγει τόσο εύκολα. Είναι διαφορετικό να σας το βάζουν στο πανεπιστήμιο. Επιπλέον, είναι σίγουροι ότι όλα τα παιδιά θα περάσουν από τη δευτεροβάθμια. Δεν μπορούν να μας λένε ότι αυτό δεν ήταν γραμμένο. Λίγο πιο πάνω είναι το Άρθρο 8 Σημαίες και ύμνοι: «Οι συνιστώσες πολιτείες θα έχουν τους δικούς τους ύμνους και τη δική τους σημαία...» Ας πούμε ότι είμαστε ειρηνιστές και εφόσον το συμφωνήσαμε, υπάρχει ένα ελληνικό κομμάτι, υπάρχει και ένα τουρκικό κομμάτι, ας επιλέξουμε μια σημαία που είναι πιο δίκαιη και για τις δύο πλευρές. Τίθεται μια πολύ απλή ερώτηση: Τη σημαία της Κύπρου ποιος την έχει καθορίσει; 93

Ο Οργανισμός Ηνωμένων Εθνών. Ωραία. Ξέρετε τι συμβολίζει; Τα δύο κλαδιά ελιάς που είναι κάτω από το χάρτη της Κύπρου είναι η ελληνοκυπριακή κοινότητα και η τουρκοκυπριακή κοινότητα. Πριν, η σημαία της Κύπρου ήταν η ελληνική, η οποία απαγορεύτηκε το 1931 από τους Άγγλους. Δηλαδή η χρήση της ελληνικής σημαίας ήταν παράνομη για τους Άγγλους! Οι Άγγλοι είναι πολύ προνοητικοί! Έρχεται εδώ ο Κόφι Ανάν και μας εξηγεί ότι η σημαία που επέλεξε ο Ο.Η.Ε., με το χάρτη της Κύπρου, με το χρώμα που συμβολίζει το χαλκό και από κάτω τα κλαδιά ελιάς που συμβολίζουν τις δύο κοινότητες, δεν είναι δίκαιη και θα κάνουμε μία άλλη. Σε κάποια φάση, βρέθηκα σ’ ένα πάνελ με έναν κύριο, -«ελληναρά» βέβαια- ο οποίος επέλεγε τις μουσικές του νέου ύμνου. Όπως έχουμε το τσιφτέτελι τούρκικο, έμοιαζε πάρα πολύ. Πώς δεν τον πλάκωσε το κοινό εκεί πέρα... Δηλαδή υπήρχαν ήδη καθορισμένες επιτροπές που θα άλλαζαν τον ύμνο, τη σημαία. Ευτυχώς που πλακώθηκαν μεταξύ τους και βοήθησε και ο Ντεκτάς... δεν τα έβρισκαν ούτε για τη σημαία, γιατί δεν συμφωνούσαν αν θα έμπαινε πρώτα η κόκκινη ή η μπλε γραμμή! Βλέπετε ότι, σε μερικά ουσιαστικά σημεία, δεν μας εξηγούν ακριβώς τι γίνεται. Δεν θέλω να σας κουράσω περισσότερο διαβάζοντας άρθρα. Όπως καταλαβαίνετε, είναι πάρα πολλά. Αυτό εδώ είναι μόνο το περιληπτικό κείμενο που έχει 74 σελίδες. Θα ήθελα να αναφερθώ και σε κάποια άλλα σημαντικά σημεία, που δεν βρίσκονται εδώ, αλλά στις επίσημες 10.000 σελίδες. Ένα παράδειγμα: Έχει δικαίωμα η Κύπρος, με το σχέδιο Ανάν, να διαθέτει αντιαεροπορικό σύστημα; Βεβαίως! Βεληνεκές; 7 χιλιόμετρα. Σκεφτείτε το όμως πιο συγκεκριμένα. Οι Τούρκοι διαθέτουν F-16 και F-15, τα οποία χρησιμοποιούν πυραύλους του τύπου fire-and-forget, δηλαδή τον στέλνεις και αν ακόμα σκοτωθεί ο χειριστής, ο πύραυλος πηγαίνει εκεί που είναι προγραμματισμένος. Το αεροσκάφος εκτοξεύει αυτόν τον πύραυλο από απόσταση 20 έως 30 χιλιομέτρων από το στόχο. Το αεροσκάφος πηγαίνει συνήθως με την ταχύτητα του ήχου, ας πούμε MACH1 και ένας πύραυλος πηγαίνει με MACH-2, κατά μέσο όρο. Το θέμα είναι ότι στα 7 χιλιόμετρα και να έχετε αεροάμυνα, δεν έχετε ποτέ αεροσκάφος που θα έρθει εναντίον σας. Έρχονται μόνο πύραυλοι. Και εσείς πρέπει να πετύχετε πυραύλους, που πάνε με διπλάσια ταχύτητα και είναι μικρότεροι σε μέγεθος. Με άλλα λόγια, σας επιτρέπουν να έχετε ένα περίστροφο, ενώ ο άλλος έχει πολυβόλο κι εσείς έχετε δικαίωμα να ρίξετε πάνω στις σφαίρες του∙ όχι πάνω στο πολυβόλο, γιατί το πολυβόλο είναι πολύ μακριά. Αν πετύχετε κάτι, να μου το πείτε! Αυτό είναι γραμμένο στο σχέδιο! Κάτι άλλο, που είναι γραμμένο στο σχέδιο, είναι ότι η Τουρκία έχει δικαίωμα να κάνει ελεύθερες στρατιωτικές ασκήσεις στις ελεύθερες περιοχές, μετά από άδεια της νέας κυβέρνησης. Μπορείτε να φανταστείτε, λοιπόν, μια στρατιωτική άσκηση, η οποία γίνεται στη Λεμεσό ή στη Λάρνακα ή στην Πάφο από την Τουρκία; Όχι από την τουρκοκυπριακή κοινότητα. Κανονικά θα ’πρεπε να μου πείτε, αυτό γίνεται και με την Ελλάδα; Η απάντηση είναι όχι. Η Ελλάδα δεν έχει δικαίωμα να κάνει στρατιωτικές ασκήσεις στα «πρώην» κατεχόμενα, αλλά έχει η Τουρκία. Τώρα θα μου πείτε, είναι δυνατόν να γίνεται αυτό το πράγμα; Ναι, βεβαίως γίνεται και γίνεται με τους Άγγλους από το 1960. Οι Άγγλοι κάνουν ελεύθερες στρατιωτικές ασκήσεις στην περιοχή Ακάμα και έχουν αυτό το δικαίωμα, μέσω της άδειας που παρέχεται από την Κυπριακή Δημοκρατία. Δηλαδή, η Κυπριακή Δημοκρατία δίνει από το 1960 δωρεάν άδεια στους Άγγλους, να κάνουν στρατιωτικές ασκήσεις στις ελεύθερες περιοχές. Είναι δυνατόν, σε μια νέα κυβέρνηση όπου οι Ελληνοκύπριοι θα ήταν μόνο το 1/3 –το άλλο τρίτο θα ήταν Τουρκοκύπριοι και το άλλο ουδέτερες χώρες– να μην έδιναν στην Τουρκία την άδεια να κάνει ασκήσεις στρατιωτικές; Αυτά λέει το σχέδιο. Τώρα τι γίνεται με το σχέδιο; Το σχέδιο όπως ήταν, δεν υπάρχει πια. Δεν γίνεται να υπάρχει, γιατί σχεδόν 80% του σχεδίου έχει απορριφθεί ήδη από το ευρωπαϊκό κεκτημένο. Γι’ αυτό μιλάμε για Ευρωπαϊκή Κύπρο. Αυτό μας επέτρεψε να είμαστε κράτος-μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με τα ίδια δικαιώματα με τα άλλα κράτη-μέλη. Αυτό μας επέτρεψε δύο μέρες μετά την ένταξη να αναγκαστούν οι Τούρκοι να αναγνωρίσουν το CY στα φορτηγά μεταφοράς εμπορευμάτων. Τι είχε γίνει; Τα τουρκικά φορτηγά, που περνούσαν καθημερινώς από το 1974 μέσω Ελλάδας, δεν μπορούσαν τώρα να περάσουν τα ελληνικά σύνορα, διότι η Ελλάδα τούς είπε: Δεν έχω δικαίωμα να σας αφήσω να περάσετε χωρίς να αναγράφεται στα φορτωτικά έγραφα το CY, γιατί η Κύπρος ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Άρα πέρασαν μέσω Βουλγαρίας, που δεν ανήκε στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ανέβηκαν Ρουμανία και θέλησαν να μπουν στην Ευρωπαϊκή Ένωση, μέσω Ουγγαρίας. Η Ουγγαρία τούς είπε: Η Κύπρος ανήκει στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Δεν μπορώ να σας αφήσω να περάσετε. Την επόμενη μέρα, η Τουρκία αναγνώρισε το σύμβολο της Κυπριακής Δημοκρατίας, για σκοπούς μεταφοράς εμπορευμάτων, χωρίς βέβαια να αναγνωρίσει το κράτος. Η απόρριψη του σχεδίου μάς επέτρεψε να έχουμε μία ζώνη αποκλειστικότητας, που είναι μεγαλύτερη από το μέγεθος της Κύπρου. Αυτή η ζώνη αποκλειστικότητας μοιράστηκε σε μπλοκς, τα οποία διαχειριστήκαμε μόνοι μας, σε συνεργασία με ξένες εταιρείες, οι οποίες πήραν μερικά μπλοκς, για να μπορούν να κάνουν έρευνες για πετρέλαιο και αέριο, ενώ μας έλεγαν πριν ότι αυτό ήταν ανέ94

φικτο. Αυτό μας επέτρεψε να έχουμε μια γαλλοκυπριακή συμμαχία, η οποία δεν είναι μόνο αμυντική, αλλά και επιθετική: με αεροσκάφη, με αεροδρόμιο στην Πάφο και τη διεξαγωγή κοινών ασκήσεων. Δηλαδή μιλάμε για πράγματα που θεωρούνταν εντελώς ανέφικτα. Μας επέτρεψε –λέω «μας» σαν να είμαστε η Κύπρος, ως ελληνικό στοιχείο – να μπούμε στην ευρωζώνη, με κόστος βέβαια, γιατί η ονομαστική αξία της λίρας ήταν μεγαλύτερη σε σχέση με το ευρώ. Όμως τώρα, σ’ αυτή τη φάση της κρίσης, είναι όλοι πολύ πιο ευχαριστημένοι που είναι στην ευρωζώνη, γιατί τα κράτη που δεν είναι στην ευρωζώνη, υποφέρουν πραγματικά. Είναι και μερικοί από σας, που νοσταλγούσαν τη δραχμή. Ελπίζω τώρα να τους πέρασε, γιατί αν σκεφτείτε ποια θα ήταν η κατάσταση εδώ στην Ελλάδα, αν είχαμε δραχμή που να μην είναι κλειδωμένη με ευρώ... Το σύστημα θα είχε καταρρεύσει παταγωδώς! Το θέμα είναι ότι όλο αυτό το πλαίσιο επέτρεψε στην Κύπρο να κάνει μερικά πράγματα, που ήταν καθαρά ουτοπικά πριν το σχέδιο. Αυτό σημαίνει ότι ένας λαός δεν μπορεί να τα δέχεται όλα. Δεν μπορούμε να λέμε ότι τα δεχόμαστε επειδή επιβιώνουμε, γιατί η επιβίωση δεν είναι ζωή. Το μεγάλο στρατηγικό λάθος που έκαναν οι Αμερικάνοι και οι Άγγλοι για το σχέδιο, είναι ότι θεώρησαν, όπως σας είπα προηγουμένως, ότι η Κύπρος θα δεχόταν ό,τι να ’ναι. Αν ήταν πιο καλοί σε θέματα ψυχολογίας και αν ήξεραν καλύτερα τους Έλληνες, θα μας είχαν προτείνει ένα σχέδιο, στο οποίο έπρεπε να απαντούσαμε «Όχι». Διότι ο κανονικός Άγγλος, όταν του προτείνετε κάτι, λέει «Ναι» και το σκέφτεται. Ο κανονικός Έλληνας, όταν του προτείνετε κάτι, λέει «Όχι» και το σκέφτεται. Έτσι είναι η ψυχολογία μας. Στην ουσία, ξέρουμε ότι η ιστορία της Ελλάδας καθορίστηκε από τα ΟΧΙ της. Άρα το θέμα είναι ότι μας ψυχολόγησαν λανθασμένα. Και όχι μόνο λανθασμένα, αλλά άργησαν. Εγώ νομίζω ότι αν καλούμασταν να υπογράψουμε τώρα το σχέδιο, με τα νέα πολιτικά δεδομένα της Κύπρου, το σχέδιο θα περνούσε άνετα. Αυτό πρέπει να το ξέρετε. Δεν πέρασε. Ήταν στο τσακ. Θα σας δώσω, λοιπόν, ένα παράδειγμα του τι έκαναν για να επηρεάσουν τον πληθυσμό. Ο Αρχηγός των αγγλικών βάσεων είχε κάνει επαφές με όλους τους Δημάρχους των κοινοτήτων, που εφάπτονται στις βάσεις και τους είχε προτείνει τρεις θέσεις εργασίας, για άτομα της επιλογής του –μιλάμε για αγγλικό δημόσιο με μεγάλη διαφορά μισθού. Τους έδωσε £1000 απευθείας, χωρίς να ζητήσουν τίποτα, και τους εξήγησε ότι θα μπορούν να διαχειριστούν μεταξύ τους, ο Άγγλος με τους Δημάρχους, πώς θα ονομάζεται η γη την οποία θα έπαιρναν οι βάσεις και θα τους επέτρεπαν να χτίζουν, αλλά μονομερώς, όχι σε σχέση με την κυβέρνηση. Θα αποφάσιζε ο Άγγλος, με το «δικό του» Ελληνοκύπριο Δήμαρχο, σε ποιους θα έδιναν τα σπίτια. Και αυτές οι περιοχές είχαν μεγαλύτερα ποσοστά ψηφοφόρων, όσον αφορά το «Ναι». Εμένα προσωπικά με κάλεσαν σε ένα χωριό, την Ερήμη, ως ειδικό του σχεδίου. Στο ενδιάμεσο, είχε γίνει αυτή η συνάντηση με τον Άγγλο και ο Δήμαρχος είχε αλλάξει άποψη. Όμως, καθώς ήμουν γνωστός στην Κύπρο, δεν τόλμησαν να ακυρώσουν τη διάλεξη. Πήγα για τη διάλεξη προετοιμασμένος για ένα κοινό φιλικό προς εμένα, που θεωρεί όντως ότι το σχέδιο είναι αισχρό. Με υποδέχεται το δεξί χέρι του Δημάρχου και μου εξηγεί το πλαίσιο και ότι ο Δήμαρχος έχει αλλάξει άποψη. Το βράδυ το έλεγα στην τηλεόραση και αργότερα ανακοινώθηκε επίσημα, οπότε μερικοί άλλαξαν πορεία. Εφόσον, λοιπόν, ο Δήμαρχος ήταν του «Ναι», του ζήτησα να διαβάζει αυτός τα άρθρα. Αρχίσαμε, βέβαια, με τα μαλακά και συνεχίσαμε με τα στρατιωτικά. Τα βαριά! Και βλέπω το Δήμαρχο να αναρωτιέται, μπροστά σε όλους, αν αυτά που διάβαζε ήταν όντως γραμμένα στο σχέδιο. Είχε το κοινό μπροστά του, τους ψηφοφόρους του, από τους οποίους μερικοί ήταν εναντίον του, γιατί είχε αλλάξει γνώμη. Κι αυτός ο ίδιος κατάλαβε ότι ήταν πολύ χοντρό το παιχνίδι. Απλώς, δεν το είχε διαβάσει. Άρα επηρεάστηκε από αυτά που του είπαν. Τώρα καταλαβαίνετε μέχρι πού είχε φθάσει το σύστημα! Όσον αφορά στον πατριωτισμό, σε σχέση με την αστυνομία, γιατί ασχολούμαστε και με αστυνομικά θέματα, είχαμε αρκετούς φίλους που έγραφαν ΟΧΙ παντού και υπήρχαν και ιστοσελίδες για να ενημερώνονται οι πολίτες. Ένας από τους φίλους μας, κοντά στο Παραλίμνι, έγραψε ένα ΟΧΙ τεράστιο. Όπως καταλαβαίνετε, χρειάζεται ώρα για να το γράψεις. Κι έρχεται η αστυνομία και του λέει: Κατέβα, δεν έχεις δικαίωμα κλπ. Και του απαντά ο άλλος: Δεν κατάλαβες ότι το ΟΧΙ το γράφουμε για μας; Κάτσε εσύ εδώ με το περιπολικό, να κοιτάς μήπως έρθει κανένας άλλος. Και κάθισε ο αστυνομικός, να φυλάει το φίλο μας, που έγραφε το παράνομο, αφού κατάλαβε τι γινόταν. Έτσι ο φίλος μας έγραψε το τεράστιο ΟΧΙ, μέσω της αστυνομίας. Με αυτό θέλω να πω, μην ξεχνάτε γενικά στην Ελλάδα ότι οι αστυνομικοί, μπορεί να είναι αστυνομικοί, αλλά είναι πρώτα άνθρωποι και, παρεμπιπτόντως, είναι και Έλληνες. Άρα υπάρχουν μερικά όρια. Αν ξέρατε πόσες παρανομίες κάναμε εκείνη την εποχή... Θα σας πω ένα πολύ απλό παράδειγμα. Έχετε ένα πανό που έχουν βάλει οι υποστηρικτές του Ναι στα 3 μέτρα, πολύχρωμο, δεμένο. Έρχεται η επιτροπή, με την οποία ασχοληθήκαμε, και σας λέει ότι όλα αυτά πρέπει να τα κατεβάσετε. Ναι, αλλά το πανό πληρώθηκε, είναι επίσημο. Είναι παράνομο να κατεβάσετε ένα πανό ό,τι και να έχει πάνω. Ακόμα και αν είναι προδοσία. Ξέρετε πόσο δύσκολο ήταν να βρεθούν άτομα ικανά ν’ ανεβούν, για να σχίσουν αυτά τα πανό; Εσείς νομίζετε ότι η αστυνομία και η πυροσβεστική δεν βοήθησαν; Η πυροσβεστική, παρεμπιπτόντως, ήταν πολύ απο95

τελεσματική, για ευνόητους λόγους. Αυτά είναι όλα ανεπίσημα κι εμείς τα λέμε σαν ανέκδοτα. Δεν έγιναν ποτέ τέτοια πράγματα. Απλώς σκίστηκαν όλα μόνα τους. Αλλά η ουσία είναι ότι αυτοί έδωσαν τόσα λεφτά για τα πανό και ξαφνικά, την επόμενη μέρα, όλα τα πανό που είχαν βάλει ήταν όλα σκισμένα. Κι έτσι φάνηκε ότι υπήρχε μία αντίδραση. Θέλω να πω ότι κάποια στιγμή, ο λαός είναι υποχρεωμένος να περάσει σε μια φάση παρανομίας, όταν πρόκειται για προδοσία· αλλά για ένα συγκεκριμένο σκοπό, για κάτι που πραγματικά αξίζει. Και είμαι σίγουρος ότι, ειδικά με αυτή τη Δημαρχία του Ασπροπύργου, Δήμαρχοι τέτοιου τύπου θα προωθούσαν τους πολίτες τους σε τέτοιες παρανομίες, γιατί είναι και ο Δήμαρχος συνυπεύθυνος, όταν τοποθετούν αυτά τα πανό μέσα στο χώρο του. Ξέρετε, μερικά από αυτά έγραφαν: «Μετά τις 15 Αυγούστου, διακοπές στο Βαρώσι.» Χρησιμοποίησαν το χρήμα, τις διακοπές, οτιδήποτε μπορεί να επηρεάσει κάποιον που δεν έχει ψηλό επίπεδο και δεν είναι ενημερωμένος, οπότε θεωρούσε ότι το θέμα είχε λυθεί. Όταν όμως αυτά τα άτομα βλέπουν όλα τα πανό σκισμένα, σου λένε «κάτι δεν πάει καλά. Εφόσον είναι όλα θετικά, γιατί υπάρχει τόσο μεγάλη αντίσταση;» Κι έτσι άρχισαν να ενημερώνονται. Βλέπετε, λοιπόν, σε γενικό πλαίσιο ότι ένας λαός μπορεί να αντισταθεί. Κι αυτό που δεν είχαν υπολογίσει, είναι ότι η Κύπρος είχε πιάσει πάτο. Η Ελλάδα δεν έχει πιάσει πάτο. Μπορούμε να κατεβούμε ακόμα, χαλαρά... Μέχρι να μας πάρουν κι αυτό, κι εκείνο, και το άλλο, οπότε κάποια στιγμή θα αντιδράσουμε και θα πούμε: όχι ρε παιδιά, το παρακάνατε. Προσέξτε, συχνά δεν είστε ενημερωμένοι! Σας εξηγούν ότι γίνονται παραβιάσεις εναερίου χώρου. Ξέρετε ότι γίνονται 27.000 παραβιάσεις ετησίως; Μα, δεν σημαίνει απολύτως τίποτα. Αυτό γίνεται καθημερινώς, πολλές φορές την ημέρα. Όταν έχουμε μια διαπραγμάτευση με τους γείτονες και θέλουν να μας εξηγήσουν ότι εμείς πρέπει να τα δώσουμε όλα, μας λένε ότι οι Τούρκοι θύμωσαν και γι’ αυτό κάνουν παραβιάσεις εκείνη την ημέρα. Η ερώτηση που τίθεται είναι: την προηγούμενη δεν έκαναν; Την προ-προηγούμενη; Αφού κάνουν καθ’ όλη τη διάρκεια του χρόνου. Πρέπει να ξέρετε ότι στις διαπραγματεύσεις γίνονται διάφορα. Αν θυμάστε καλά, η θέση που πήρε ο Καραμανλής, όσον αφορά στο σχέδιο, ήταν λίγο παράξενη. Η «παράξενη» θέση ήταν του τύπου, ας αποφασίσουν οι Κύπριοι κι εμείς θα πάμε με την Τουρκία. Αυτό δεν το καταλάβαμε όλοι. Αυτό σήμαινε, «εγώ είμαι του Όχι». Διότι όταν σε πιέζουν οι Άγγλοι, οι Αμερικάνοι, όλοι όσοι ήταν καθαρά υπέρ του «Ναι» και είσαι Κυβέρνηση, πολύ εύκολα μπορείς να πεις, «θα πω Ναι». Σας υπενθυμίζω ότι η Ελλάδα δεν πήρε θέση ως εγγυήτρια δύναμη, γι’ αυτό φθάσαμε στο δημοψήφισμα. Στη Λουκέρνη έγινε, επιπλέον, μια ριζοσπαστική κίνηση. Ήταν μια από τις σπάνιες φορές που η Ελλάδα –ενώ στην κυβέρνηση ήταν η Νέα Δημοκρατία– χρησιμοποίησε στις διαπραγματεύσεις στελέχη του ΠΑΣΟΚ, διότι αυτοί ήταν οι πρώτοι που είχαν αρχίσει τις διαπραγματεύσεις και ήταν ενημερωμένοι. Για μας τους στρατηγικούς συμβούλους, αυτό είναι πολύ σημαντικό, διότι δείχνει ότι ετοιμάζονταν να πουν «Όχι». Το να πείτε «Ναι», είναι εύκολο. Αποφασίζετε με την ομάδα σας να πείτε «Ναι», χωρίς να χρειάζεστε τη γνώση των άλλων για όσα είχαν προηγηθεί. Συχνά λέμε ότι η Νέα Δημοκρατία και το ΠΑΣΟΚ είναι μεγάλα κόμματα, μα δεν κάνουν τίποτα. Σε μερικές συγκεκριμένες περιπτώσεις, κάνουν. Είναι σπάνιο, αλλά εδώ το χρειαζόμασταν. Σας υπενθυμίζω, λοιπόν, ότι εκείνη την περίοδο μάς έλεγαν στις τηλεοράσεις ότι ο κ. Ερντογάν είχε νευριάσει και είχε φύγει. Εγώ μιλούσα στο τηλέφωνο και ήξερα ότι ο κ. Ερντογάν ήταν μέσα στην αίθουσα. Μετά από μερικές ώρες, μάς είπαν ότι ήταν λάθος κι απλώς είχε πάει στο ξενοδοχείο του. Εγώ πάλι ήξερα ότι ο κ. Ερντογάν δεν είχε κουνηθεί από την αίθουσα. Μας εξηγούσαν όλο αυτό το πλαίσιο, διότι οι δημοσιογράφοι, με όσα είχαν ανακοινώσει τα κόμματα, ανέμεναν ότι θα την πατήσουμε και προετοίμαζαν το λαό, λέγοντας ότι είναι πολύ δύσκολες οι συνθήκες και είμαστε αναγκασμένοι να τα δώσουμε όλα, αλλιώς δεν θα γίνει τίποτα. Δεν είχε γίνει τίποτα και δεν πήρε τίποτα. Αλλά αυτό, δεν το είχαν προβλέψει οι δημοσιογράφοι μας. Άρα, όταν η Ελλάδα αρχίζει διαπραγματεύσεις με οποιοδήποτε κράτος, εκείνες τις μέρες μην ακούτε τα κανάλια. Βλέπετε, λοιπόν, ότι μόνο η γνώση μπορεί να βοηθήσει το λαό με συγκεκριμένα δεδομένα. Ανάμεσα στις φωτοτυπίες που θα αφήσω εδώ, είναι και οι χάρτες. Να ξέρετε ότι οι χάρτες δεν είναι ποτέ επίσημοι, σε κανένα πρωτόκολλο. Είναι μόνο ενδεικτικοί. Τα προβλήματα που αφορούν σύνορα-όρια είναι γραμμένα μέσα στα σχέδια. Τους χάρτες να τους κοιτάζετε μόνο εφόσον έχετε διαβάσει το κείμενο. Θα δώσω ένα παράδειγμα. Οι Μαρωνίτες, ένας πληθυσμός που ζει στην Κύπρο, έχουν τέσσερα χωριά. Στο χάρτη κατάφεραν να τους μοιράσουν. Δύο χωριά στην ελληνοκυπριακή πλευρά και δύο στην τουρκοκυπριακή. Και οι Μαρωνίτες ρώτησαν γιατί δεν τους έβαλαν όλους μαζί στη μια πλευρά, οποιαδήποτε από τις δύο. Ο κ. Κληρίδης συνάντησε τους Μαρωνίτες την εποχή που είχαμε δύο χάρτες –Χάρτης Α και Χάρτης Β– και τους εξήγησε πως αν ψήφιζαν «Ναι», θα έκανε ό,τι μπορούσε να μπουν όλοι οι Μαρωνίτες στην ελληνοκυπριακή πλευρά. Ο κ. Κληρίδης είπε ακριβώς το ίδιο και στους Καρπασίτες. Βέβαια, δεν είχε προβλέψει ότι οι δύο θα μιλούσαν μεταξύ τους, χάρη σε «βοηθούς». Εμείς όταν πρόκειται για το καλό της πατρίδας, πάντα βοηθάμε. Όταν ενημερώθηκαν και οι δύο ότι κορόιδευε και τους δύο για το ίδιο θέμα και ότι δεν μπορούσε να πάρει και το Χάρτη Α και το Χάρτη Β, καταλαβαίνετε πολύ εύκολα ποια ήταν η άποψή τους για τον κ. Κληρίδη. Ο κ. Κληρίδης είχε ζητή96

σει από το λαό του να εκλεγεί για 16 μήνες για να λύσει το Κυπριακό. Ευτυχώς που δεν πέρασε! Εκείνη την εποχή, είχε εκλεγεί Πρόεδρος ο Τάσσος Παπαδόπουλος από τον πρώτο γύρο. Όταν είστε διατεθειμένος στα τέλη της ζωής σας να λύσετε το Κυπριακό, είναι πολύ σημαντικές οι κινήσεις που πρέπει να γίνουν. Ήθελα να σας υπενθυμίσω το πρόβλημα με τα S-300. Ο κ. Κληρίδης κέρδισε τις εκλογές δύο φορές με τα S-300. Εσείς, μάλλον, δεν είστε ενημερωμένοι για τα S-300, τα οποία τώρα βρίσκονται στην Κρήτη. Το S-300 είναι ένα σοβιετικό οπλικό σύστημα, ρωσικό τώρα, το οποίο έχει μια εμβέλεια 300 χλμ. και ένα πλαίσιο ενεργοποίησης με στρατηγικό βάθος 800 χλμ. όταν εισέρχεται εχθρός. Πώς είναι δυνατόν να ενεργοποιηθεί ένα σύστημα με στρατηγικό βάθος 800 χλμ., όταν βρίσκεται 40 μίλια από την Τουρκία; Δεν γίνεται. Χρειάζεται αναπροσαρμογή για να ενεργοποιείται σε μικρότερη απόσταση. Το πρόβλημα είναι ότι είναι αδύνατον να ενεργοποιηθεί ένα S-300 σε τόσο μικρό έδαφος. Η Σοβιετική Ένωση, που όπως ξέρετε έχει ένα μέγεθος, ενεργοποιούσε τρία συστήματα παράλληλα, που εντοπίζουν με τριγωνισμό το στόχο και εκτοξεύουν δύο πυραύλους. Όλο αυτό αφορά την προετοιμασία. Άρα ο πύραυλος χτυπά επιτόπου οτιδήποτε μπαίνει εντός των 300 χλμ. Με το «δήθεν» δικό μας σύστημα, αυτό δεν μπορούσε να γίνει. Πρώτα απ’ όλα γιατί η Τουρκία είναι πολύ κοντά, δεύτερον γιατί η Τουρκία ήταν ήδη επιτόπου, εφόσον είχαμε ήδη εισβολή και κατοχή. Άρα, αν ένας Τούρκος έριχνε ένα πύραυλο από τα κατεχόμενα στα κατεχόμενα, μπορούσε το δικό μας σύστημα να ενεργοποιηθεί; Βεβαίως όχι! Το S-300 έχει μέγεθος 27 μέτρα, 18 μέτρα μονοκόμματα, και μεταφέρεται με νταλίκα. Δεν μπορούν να μας πείσουν ότι τα S-300 μπορούσαν να μεταφερθούν στο Τρόοδο. Μια κανονική νταλίκα δεν μπορεί να πάρει τις στροφές του Τροόδους. Φανταστείτε με αυτό το πράγμα... Τα μειονεκτήματα είναι πολλά. Για να είναι ετοιμοπόλεμο το S-300, μπαίνει σε μία θήκη. Μετά από 6 μήνες πρέπει να βγει από τη θήκη για συντήρηση. Παραμένει έξω για 7 μήνες και το ξαναβάζετε για 6 μήνες. Αυτό σημαίνει ότι αν ήσασταν έξυπνοι Τούρκοι, θα κάνατε την επίθεσή σας μετά από 6 μήνες που δεν θα υπήρχαν S-300 στις θήκες. Οι Ρώσοι έχουν τόσα πολλά που τα αλλάζουν συνεχώς, έτσι ώστε οι θήκες να είναι πάντοτε γεμάτες και τα άλλα να είναι στη συντήρηση. Εμείς όμως αγοράσαμε 40. Μα η επιτυχία είναι 40%, δηλαδή έχουμε 8 στόχους. Άρα, ή πιστεύετε ότι όλα τα αεροσκάφη της Τουρκίας είναι 8, ή καταλαβαίνετε ότι το σύστημα μας είναι ανεπαρκές, ακόμα και αν το είχατε ενεργοποιήσει. Όμως, μπορούμε να πάμε πιο πέρα, τα S-300 είναι ένα από τα σπάνια οπλικά συστήματα, για τα οποία ένα κράτος πλήρωσε το 65% πριν τα δει. Ο Αρχηγός της Εθνικής Φρουράς στην Κύπρο ήταν ο Στρατηγός Δήμου, Έλληνας, ο οποίος υπηρέτησε και στη Θράκη και είναι ο ειδικός στην Ελλάδα για οπλικά συστήματα. Σας εισηγούμαι να τον καλέσετε εδώ, γιατί μπορεί να σας μιλήσει με ακρίβεια γι’ αυτό το θέμα. Και ήταν η δική του ομάδα, με Κύπριους, που εκπαιδεύτηκε στη Ρωσία για τα S-300. Μάλιστα τα αποτελέσματα της κυπριακής ομάδας ήταν πολύ καλά σύμφωνα με τη ρωσική αξιολόγηση. Όμως ήταν αδύνατον να έρθουν τα S-300 στην Κύπρο. Ενώ μας έλεγαν, δήθεν, ότι η Τουρκία θύμωσε, γιατί λόγω της μικρής απόστασης Κύπρου-Τουρκίας, θα μπορούσαμε να χτυπήσουμε την Τουρκία. Τα πήραμε στην Κρήτη από όπου πάλι μπορούμε να χτυπήσουμε. Δεν καταλαβαίνω την επιλογή. Να ξέρετε ότι στην Κρήτη τα S-300 σκουριάζουν. Δεν γίνεται συντήρηση, δεν ασχολούνται. Με όλο αυτό το πακέτο των S-300, ο κ. Κληρίδης κατάφερε να κερδίσει τις εκλογές, ενώ όλοι οι αξιωματικοί ήξεραν ότι το σύστημα ήταν εντελώς άχρηστο. Αυτά τα όπλα λειτουργούν σ’ ένα πολύ μαζικό σύστημα. Στο ανατολικό μπλοκ, σ’ όλη τη γραμμή του ψυχρού πολέμου είχαν παντού S-300. Αλλά όλα αυτά ήταν συνδεδεμένα μεταξύ τους. Όταν τα παίρνουμε μεμονωμένα, είναι εντελώς άχρηστα για μας. Πρέπει να καταλάβετε ότι δίχως μερικές γνώσεις ουσιαστικές, δεν μπορείτε να αμυνθείτε. Όσον αφορά στο θέμα της ένταξης της Τουρκίας στην Ευρωπαϊκή Ένωση, είναι ότι η Τουρκία είναι στο ΝΑΤΟ. Από τότε που είναι στο ΝΑΤΟ, έχει αλλάξει κάτι; Όχι βέβαια. Άρα, όταν μας εξηγούν ότι με την ένταξη της Τουρκίας θα αλλάξουν τα πράγματα για την Ελλάδα, είναι εντελώς αστείο ως επιχείρημα. Αντιθέτως, αυτό που πρέπει να προσέξουμε είναι όταν υπάρχουν δημοψηφίσματα σε περιοχές που είναι συνοριακές και μπορούν ν’ αλλάξουν κράτος όσο είναι στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πιο συγκεκριμένα, όσο η Ευρωπαϊκή Ένωση παραμένει χωρίς την Τουρκία, η Θράκη παραμένει Θράκη. Μη βάλετε στοίχημα για το τι μπορεί να γίνει μετά. Αυτά είναι ουσιαστικά θέματα. Υπάρχουν. Είναι γραμμένα. Για να κλείσουμε σήμερα με την «Ευρωπαϊκή Κύπρο», θα έλεγα συνοπτικά ότι η Κύπρος τώρα δεν είναι Ευρωπαϊκή Κύπρος, αλλά ένα κομμάτι της Ευρώπης, που παρεμπιπτόντως λέγεται Κύπρος. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, γιατί σημαίνει ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι διατεθειμένη να χάσει την Κύπρο, γιατί της ανήκει. Η αλλαγή φάσης, για την οποία μιλούσε ο Κρανιδιώτης λέγοντας: «Δεν μπορούμε να λύσουμε το Κυπριακό χωρίς ευρωπαϊκή μεταβατική περίοδο», είναι ακριβώς αυτή. Δηλαδή η Κύπρος με την εισβολή έγινε Κυπριακό. Με την ένταξή της έγινε Ευρωπαϊκή Κύπρος. Τώρα είμαστε σε ένα πλαίσιο που θα ονομάζαμε «Ευρώπη κυπριακή» για να φθάσουμε στο «Κύπρος». Απαιτείται δουλειά, αλλά αυτά είναι τα στάδια και τα χρειαζόμαστε όλα, αλλά με γνώσεις. Σας ευχαριστώ για τις αντοχές σας. Και μην ξεχνάτε ότι: έξυπνος είναι αυτός που δεν κοιμάται, γιατί όταν κοιμάσαι, άλλος γράφει την ιστορία σου. Σας ευχαριστώ.

97

«ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑΤΙΚΕΣ ΔΙΑΤΑΡΑΧΕΣ ΣΤΟ ΓΕΝΙΚΟ ΠΛΗΘΥΣΜΟ. ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ, ΣΥΜΠΤΩΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΑΚΤΙΚΕΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΙΣΗΣ ΤΗΣ ΚΑΤΑΘΛΙΨΗΣ» European Centre for the Quality of Life – E.C.Qua.L. ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΚΕΝΤΡΟ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΟΙΟΤΗΤΑ ΖΩΗΣ Ιδρυτής και Πρόεδρος: Καθηγητής Αναστάσιος Θ. Καλοφούτης Επιστημονικά Υπεύθυνος του Τομέα Νευροεπιστημών και Συναφών Επιστημών (Επιστημονικά Υπεύθυνος της Διάλεξης) Professor Alessandro Serretti Καθηγητής Ψυχιατρικής Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου της Bologna Καλησπέρα σας. Σας ευχαριστούμε πολύ για την πρόσκληση που μας τιμά ιδιαίτερα. Θα προσπαθήσουμε να κάνουμε κάποια πράγματα σαφή έστω και αν είναι δύσκολο. Πολλές φορές το θέμα της καταθλίψεως ή γενικά των ψυχικών διαταραχών φοβίζει τον κόσμο. Όλοι γνωρίζετε το πρόβλημα που έχουμε με το στίγμα στην ψυχική υγεία, πιθανώς τώρα στην τηλεόραση και με τα διαφημιστικά spots που παίζει το Ερευνητικό και Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Ψυχικής Υγείας του καθηγητή κ. Στεφανή με τη συμμετοχή του κ. Λαζόπουλου νομίζω, υπάρχει μια εξοικείωση του γενικού πληθυσμού με το τί είναι κατάθλιψη. Αυτός είναι ένας πίνακας το πώς ο καλλιτέχνης μπορεί να αποτυπώσει στον καμβά του το τί είναι κατάθλιψη. Το φάσμα των συναισθηματικών διαταραχών βέβαια είναι ένα ευρύ φάσμα το οποίο είναι και δύσκολο αλλά και μέσα σε μία ώρα το να το αναπτύξουμε θα μας έπαιρνε ώρες.Επομένως θα ήταν σωστό να επικεντρωθούμε περισσότερο στο θέμα της καταθλίψεως. Όπως βλέπετε, πριν δυόμισι χιλιετίες ο Ιπποκράτης την κατάθλιψη την αποκάλεσε μελαγχολία. Σήμερα εκτιμάται ότι παγκοσμίως ο αριθμός των ατόμων που πάσχουν από κατάθλιψη ξεπερνά σίγουρα τα 100.000.000 ανθρώπους. Η κοινωνική θέση και ο πλούτος των ανθρώπων ούτε την αναχαιτίζουν αλλά ούτε και την ευοδώνουν, ο πάσχων δε έχει ανάγκη από τον ειδικό γιατρό και από τη δέουσα συμπεριφορά του περιβάλλοντός του για να ξεπεράσει την ανηδονία, δηλαδή την αδυναμία να αισθανθεί την ευχαρίστηση ή ν’ αποφύγει το άγχος ή τον φόβο, τη λύπη, την ενοχή, τον θυμό, τη ντροπή, όλα αυτά τα συναισθήματα τα οποία βιώνουμε σε περίοδο καταθλίψεως. Ένας άλλος καλλιτέχνης βλέπετε ότι έχει αποτυπώσει την κατάθλιψη με το δάκρυ, όπου πολύς κόσμος την κατάθλιψη την έχει συνυφασμένη με το κλάμα, με την ευσυγκινησία, γενικά με μια μειωμένη δυνατότητα επεξεργασίας κάποιων δυσάρεστων συναισθημάτων ή αγχωδών συναισθημάτων. Τί είναι όμως η κατάθλιψη; Σαν λέξη έχει πολλές διαφορετικές σημασίες. Άλλο εννοούμε 98

όταν την χρησιμοποιούμε στην καθημερινή γλώσσα, άλλο όταν την χρησιμοποιούμε για να περιγράψουμε ένα κλινικό σύνδρομο το οποία απαιτεί μια θεραπεία. Στην καθομιλουμένη όταν λέμε σήμερα έχω κατάθλιψη, είναι στενοχωρημένος, νιώθω λυπημένος, δεν έχω κέφι, αυτός ο άνθρωπος μου φέρνει κατάθλιψη, νιώθω μελαγχολικά, στην ουσία για τί αναφερόμαστε, για μια κατάσταση η οποία χαλάει τη διάθεσή μας. Η διάθεση όμως είναι ένα συναίσθημα για το οποίο συνήθως χρησιμοποιούμε το ρήμα “νιώθω” για να το περιγράψομε. Γιατί; Διότι είναι καθαρά συναίσθημα. Μπορούμε λοιπόν να δούμε ότι υπάρχει μια κλίμακα διαβάθμισης όπου στο ένα άκρο υπάρχει η χαρά, στο άλλο επικρατεί η λύπη. Και όσο πιο κοντά βρισκόμαστε στη λύπη τόσο πιο στενοχωρημένοι νιώθουμε, τόσο πιο μελαγχολικά και καταθλιπτικά αισθανόμαστε. Όταν χρησιμοποιούμε στην καθημερινή μας έκφραση την έννοια της κατάθλιψης πρέπει να γνωρίζουμε ότι έχει πρώτα μια ποιοτική συνιστώσα και δεύτερον μια ποσοτική συνιστώσα η οποία μπορεί να εκτείνεται από το ελαφρύ αίσθημα της λύπης έως την απέραντη κατήφεια και δυστυχία, μια απόλυτη μιζέρια. Η προσωπική αυτή όμως συνιστώσα εξαρτάται προφανώς από την ένταση του ερεθίσματος που προκάλεσε τη διάθεση αυτή. Παράδειγμα: Κάποιος φοιτητής αποτυγχάνει στις εξετάσεις ενός μαθήματος στο Πανεπιστήμιο, είναι φανερό ότι θα νιώσει λυπημένος. Αν κάποιος χωρίσει από τη φίλη του ή τον φίλο του μάλλον θα νιώσει περισσότερο λυπημένος. Εάν δε χάσει κάποιο αγαπημένο του οικογενειακό πρόσωπο στην αρχή σίγουρα θα νιώσει δυστυχισμένος. Αυτό βέβαια είναι ένα παράδειγμα διότι στην πραγματικότητα δεν υπάρχουν απόλυτα ερεθίσματα αλλά σχετικά, εξαρτώνται δηλαδή από την ιδιαίτερη σημασία που αποδίδει κανείς σ’ αυτό το εξωγενές ερέθισμα. Αυτό πάντως που είναι κοινό σε όλες τις περιπτώσεις είναι ότι η κατάθλιψη, η λύπη, η μελαγχολία, προκαλείται από ερεθίσματα που γενικά εκλαμβάνονται από τον άνθρωπο ως απώλεια, απώλεια κάποιου σημαντικού πράγματος, δηλαδή αποχωρίζομαι κάτι, άσχετα αν αυτό είναι κατάσταση, συναίσθημα, πρόσωπο κ.λπ. Σίγουρα κατάθλιψη ή καταθλιπτική διάθεση έχουμε βιώσει και θα βιώσουμε όλοι μας. Είναι μια πανανθρώπινη εμπειρία. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην έχει ζήσει τη συναισθηματική αυτή εμπειρία και θα ήταν και παράδοξο, ανεξάρτητα αν κάποιοι άνθρωποι χρησιμοποιούν αυτόν τον όρο για να εκφράσουν διαφορετικό βαθμό λύπης, άλλοι ακόμα και για την μικρού βαθμού λύπη, άλλοι για τις πιο έντονες καταστάσεις, εξαρτάται από την προσωπικότητά μας, ωστόσο όλοι καταλαβαίνουμε περίπου τη σημασία της. Ως μια τέτοια εμπειρία η κατάθλιψη είναι συνήθως μικρής διάρκειας και αυτοπεριοριζόμενη. Τί εννοούμε όμως αυτοπεριοριζόμενη: Έχει σαφή όρια τα οποία δεν μας ενοχλούν στην καθημερινότητά μας. Είμαστε στενοχωρημένοι για μικρό χρονικό διάστημα και πολύ εύκολα όταν συμβεί κάτι ευχάριστο η διάθεσή μας επανέρχεται. Οι διακυμάνσεις αυτές της διάθεσης είναι απόλυτα φυσιολογικές και συμβαίνουν βέβαια καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας. Κανένας άνθρωπος δεν είναι σε μια ισοηλεκτρική ευθεία γραμμή. Συμπερασματικά θα λέγαμε ότι η κατάθλιψη με την κοινή σημασία του όρου είναι μια άσχημη διάθεση που είναι φυσιολογική απάντηση, ανταπόκριση, σε ένα ερέθισμα που συνήθως έχει να κάνει με το αίσθημα της απώλειας, όπως ο θάνατος ενός αγαπημένου προσώπου, ο χωρισμός, η απώλεια εργασίας, η μη επίτευξη στόχων μας, η απώλεια ενός υλικού αγαθού. Οι φυσιολογικές αυτές αντιδράσεις δεν διαρκούν πολύ. Συνήθως δε δεν επηρεάζουν τη γενική λειτουργικότητα και δραστηριότητα του ατόμου, εύκολα δε μεταβάλλονται και τροποποιούνται, και όπως είπαμε και στην αρχή, συνήθως αυτοπεριορίζονται.Ακόμη μία καταθλιπτική φιγούρα σε έναν πίνακα, χαρακτηριστική. Ας δούμε όμως τί είναι η κατάθλιψη ως νόσος. Διότι ο κόσμος συγχέει πιθανώς με το στρες το οποίο βιώνουμε σε καθημερινή βάση, το ότι οι ρυθμοί σήμερα στην κοινωνία μας είναι πολύ γρήγοροι, αισθάνεται ότι όταν δεν είναι καλά, αμέσως έχει κατάθλιψη. Δεν είναι έτσι. Η κατάθλιψη είναι κατ’ αρχήν η ψυχική διαταραχή που εμφανίζεται συχνότερα. Ένα στα δέκα άτομα θα νοσήσει από κατάθλιψη κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής του. Από επιδημιολογικές μελέτες υπολογίζεται ότι το 6% περίπου του γενικού πληθυσμού πάσχει από κατάθλιψη. Δηλαδή περισσότεροι από 350.000.000 άνθρωποι σε όλον τον κόσμο ή στη χώρα μας 550.000. Σύμφωνα με τα στοιχεία που έχει επεξεργαστεί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας σε συνεργασία με την Παγκόσμια Τράπεζα του ΟΗΕ με βάση τον δείκτη βαρύτητας που μετρά τη συνολική επιβάρυνση της νόσου στην προσωπική, επαγγελματική όσο και κοινωνική ζωή του ατόμου, 5 από τις 10 αρρώστιες με τον υψηλότερο δείκτη είναι οι ψυχικές. Η κατάθλιψη, δυστυχώς, καταλαμβάνει σήμερα την τέταρτη θέση και υπολογίζεται ότι θα αναρριχηθεί στην δεύτερη της παγκόσμιας κατάταξης μέχρι το 2020. Η κατάθλιψη εμφανίζεται συχνότερα στους άγαμους, στους διαζευγμένους και στους κατοίκους των αγροτικών περιοχών. Αυτά όμως είναι επιδημιολογικές μελέτες, επομένως μη θεωρήσετε ότι είναι κάτι δεδομένο, το οποίο συμβαίνει στην καθημερινή μας πράξη. Ούτε είναι προσπάθεια των ψυχιάτρων για να ψυχιατρικοποήσουν τα πάντα και τους πάντες. Οι γυναίκες, όπως πιθανώς να γνωρίζετε, υποφέρουν από κατάθλιψη 99

σε όλες τις χώρες του κόσμου δύο φορές συχνότερα απ’ ό,τι οι άνδρες. Έχει διαπιστωθεί ότι στη διάρκεια της ζωής τους το 20% των γυναικών και το 12% των ανδρών θα εμφανίσει καταθλιπτικό επεισόδιο, ενώ το 10% των γυναικών και μόλις το 5,8% των ανδρών θα νοσήσουν μέσα σε ένα έτος. Παρά τις βιολογικές συνιστώσες στην αιτιολογία της κατάθλιψης καθώς και τις ορμονικές διαφορές ανάμεσα στους άνδρες και τις γυναίκες, πιστεύεται ότι οι ψυχοκοινωνικοί παράγοντες και τα διαφορετικά στρεσογόνα γεγονότα της ζωής, όπως τοκετός, ανατροφή παιδιών, στα οποία επιδίδονται οι γυναίκες, διαμορφώνουν αντιστοίχως τα ποσοστά τα οποία αναφέραμε παραπάνω. Σχεδόν οι μισές από όλες τις περιπτώσεις κατάθλιψης δεν αναγνωρίζονται και δεν υποβάλλονται σε θεραπεία, ενώ 10% περίπου των καταθλιπτικών ασθενών αυτοκτονούν. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας προβλέπει ότι μέχρι το έτος 2020 η κατάθλιψη θα είναι το μεγαλύτερο πρόβλημα υγείας στον αναπτυσσόμενο κόσμο προσβάλλοντας πιθανόν περισσότερο από τα 25% του πληθυσμού. Μέχρι τότε η βαριά κατάθλιψη θα αποτελεί το δεύτερο σημαντικότερο αίτιο θανάτου και ανικανότητας αν και η κατάθλιψη είναι θεραπεύσιμη. Η κατάθλιψη μπορεί να εμφανιστεί σε οποιαδήποτε ηλικία, από 15 ετών έως τα βαθιά γεράματα. Η έναρξή της όμως τοποθετείται συνήθως στην μέση ενήλικη ζωή μας, τα τελευταία δε χρόνια έχει παρατηρηθεί ότι εμφανίζεται ολοένα και συχνότερα στην εφηβική ηλικία ή στην πρώιμη ενήλικη ζωή, αυτό όμως πιθανώς να έχει να κάνει και με την ευαισθητοποίηση του κόσμου με την παρουσία περισσότερων παιδοψυχιάτρων, παιδοψυχολόγων και με την μεγαλύτερη ευαισθητοποίηση που δείχνουν οι εκπαιδευτικοί στην συμπεριφορά των παιδιών στις σχολικές τους κοινότητες. Τα καταθλιπτικά επεισόδια που ενσκήπτουν σ’ αυτές τις ηλικιακές ομάδες έχουν ενοχοποιηθεί για την αυξημένη χρήση αλκοόλ ή άλλων ψυχοδραστικών ουσιών. Λέγοντας ψυχοδραστικές ουσίες καταλαβαίνετε ότι αναφερόμαστε και στις ναρκωτικές, οποιαδήποτε ουσία μπορεί να επηρεάσει τη σκέψη μας. Η βαρύτητα της νόσου ποικίλει. Τα επεισόδια που αναδύονται κυμαίνονται από ήπια έως σοβαρά. Μπορεί να εμφανιστεί ένα και μοναδικό επεισόδιο ή η νόσος να μεταπέσει σε χρόνια και υποτροπιάζουσα μορφή. Με τα σύγχρονα θεραπευτικά μέσα η κατάθλιψη είναι μια νόσος που μπορεί να αντιμετωπιστεί. Ωστόσο δυστυχώς μόνο το 10-25% των ασθενών υποβάλλονται σε θεραπευτική αγωγή παγκοσμίως. Η πολυμορφία με την οποία εμφανίζεται, η άτυπη πολλές φορές συμπτωματολογία της, η ικανότητά της να υποδύεται και να μιμείται οποιαδήποτε νόσο ξεγελούν πολλές φορές τους ειδικούς ιατρούς, με αποτέλεσμα μόνο στο 50% των ασθενών να γίνεται σωστή διάγνωση από τους σωστούς γιατρούς. Η προκατάληψη και ο στιγματισμός που συνοδεύουν τις ψυχικές διαταραχές αποθαρρύνουν ή αποτρέπουν τους πάσχοντες ή τις οικογένειές τους να απευθυνθούν στους ειδικούς. Γι’ αυτόν τον λόγο συχνά δεν αναγνωρίζεται, υποδιαγιγνώσκεται και δεν αντιμετωπίζεται θεραπευτικά μια νόσος που μπορεί να επιφέρει σίγουρα δυσμενείς επιπτώσεις στην προσωπική ζωή του ατόμου, κατάχρηση, εξάρτηση από ουσίες, πρόκληση τροχαίων ατυχημάτων, όπως επίσης και στις οικογενειακές σχέσεις και στις επαγγελματικές τους δραστηριότητες.Προεξάρχει βέβαια πέραν των οικογενειακών και οικονομικών επιπτώσεων ο κίνδυνος της αυτοκαταστροφής. Η κατάθλιψη είναι νόσος που συχνότερα από οποιαδήποτε άλλη μπορεί να οδηγήσει σε αυτοκτονία. Ένας στους δέκα ασθενείς επιλέγει την αυτοχειρία ως μια λύση στον ψυχικό πόνο που τον κατακλύζει και τα αδιέξοδα που ο ίδιος θεωρεί, ο καταθλιπτικός, ότι τον περιβάλλουν. Ας δούμε την κατάθλιψη σε κάποια επιδημιολογικά δεδομένα. Όσον αφορά το φύλο, οι γυναίκες διατρέχουν όπως είπαμε προηγουμένως διπλάσιο κίνδυνο να εμφανίσουν κατάθλιψη σε σύγκριση με τους άνδρες, χωρίς όμως να γνωρίζουμε τη σαφή αιτία. Η κοινωνικοοικονομική κατάσταση παίζει σημαντικό ρόλο. Τα ποσοστά κατάθλιψης μειώνονται ελαφρά όσο αυξάνεται το εισόδημα και το μορφωτικό επίπεδο. Οι περισσότερο σοβαρές μορφές σχετίζονται επίσης με την κατώτερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση, αν και αυτό δεν έχει τεκμηριωθεί επαρκώς. Δηλαδή το εάν η κατώτερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση ευθύνεται για την κατάθλιψη ή εάν η κατάθλιψη οδηγεί στην κατώτερη κοινωνικοοικονομική κατάσταση. Διότι μην ξεχνάτε ότι μιλάμε για ένα νόσημα το οποίο πιθανώς να επαναληφθεί υπαιτιότητι του ιδίου του ασθενούς ή του οικογενειακού περιβάλλοντος. Το οικογενειακό ιστορικό παίζει σημαντικό ρόλο. Η κατάθλιψη είναι δύο ή τρεις φορές πιο συχνή σε οικογένειες καταθλιπτικών ασθενών η δε ψυχική κατάσταση είναι ένας σημαντικός παράγων όπου οι χωρισμένοι, οι διαζευγμένοι έχουν τριπλάσιο κίνδυνο να εμφανίσουν κατάθλιψη απ’ ό,τι οι παντρεμένοι. Οι διαζευγμένοι άνδρες φαίνεται πως διατρέχουν μεγαλύτερο κίνδυνο από τις διαζευγμένες γυναίκες. Αυτό βάζει κοινωνικά ερωτήματα.Όσον αφορά την ηλικία, ο κίνδυνος της κατάθλιψης θεωρείται ότι αυξάνεται με την ηλικία. Δυστυχώς όμως οι πρόσφατες μελέτες δείχνουν σήμερα ότι όλες οι ηλικίες είναι επιρρεπείς στην εμφάνιση της κατάθλιψης.

100

Η κατάθλιψη φαίνεται να είναι πιο συχνή στους ηλικιωμένους αν και συχνά δεν ανιχνεύεται και δεν υποβάλλεται σε θεραπεία αυτή η ομάδα των ασθενών. Οι εκτιμήσεις αναφέρουν ότι η κατάθλιψη είναι δύο φορές πιο συχνή σε άτομα που υποφέρουν από χρόνιες σωματικές παθήσεις. Η κατάθλιψη των ηλικιωμένων σχετίζεται με μακρύτερη χρονική διάρκεια, σημαντικότερο κίνδυνο υποτροπής και αυτοκτονίας. Οι ηλικιωμένοι ασθενείς εμφανίζουν περισσότερα σημαντικά συμπτώματα, όπως η κόπωση, η δυσκοιλιότητα, η απώλεια βάρους παρά τη θλίψη. Οι διαταραχές της μνήμης είναι επίσης συνηθισμένες, συχνά δε αποδίδονται εσφαλμένα σε μια σωματική νόσο, άνοια, που συνήθως είναι ψευδοάνοια ή γήρανση. Όλοι ξέρουμε σήμερα ότι έχουμε την τρίτη ηλικία. Πλέον στον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας υπάρχει η τέταρτη ηλικία, πέραν των 80 ετών. Στα παιδιά τα τελευταία χρόνια αναγνωρίζεται όλο και περισσότερο πως η κατάθλιψη προσβάλλει συχνά παιδιά και εφήβους σε ποσοστό 2-5% του γενικού πληθυσμού των παιδιών και των εφήβων. Ο ίσιος αριθμός κοριτσιών και αγοριών που υποφέρουν από κατάθλιψη ως παιδιά κατά τη διάρκεια της εφηβείας τους ο αριθμός των κοριτσιών πολλαπλασιάζεται και συγκεκριμένα γίνεται διπλάσιος. Τα παιδιά των χωρισμένων γονιών, που έχασαν ένα γονιό πρόωρα στη ζωή τους και τα παιδιά που υποφέρουν από εγκατάλειψη είναι περισσότερο ευάλωτα στην κατάθλιψη όπως εύκολα καταλαβαίνετε. Η κατάθλιψη κατά την παιδική ηλικία μπορεί να οδηγήσει σε κακή επίδοση στο σχολείο, κακές σχέσεις με τους υπόλοιπους και κατάχρηση ουσιών. Επομένως μια ευαισθητοποίηση ιδίως των εκπαιδευτικών λειτουργών για την συνέχεια, για το πόσο συνεχής είναι η εικόνα ενός παιδιού στο σχολείο, είτε προς το καλό είτε προς το κακό, αλλά αν υπάρχει συνέχεια και όχι απότομες μεταστροφές, αποτελεί ένα δείκτη ανησυχίας. Τί εννοούμε όμως με τον όρο κατάθλιψη στην ψυχιατρική; Ο όρος κατάθλιψη υποδηλώνει μια συγκεκριμένη νόσο, μια διαταραχή η οποία προκαλεί ένα συνδυασμό συμπτωμάτων, δεν συναντάται σε άλλη νόσο, οι γιατροί συνηθίζουν να ονομάζουν αυτούς τους συνδυασμούς συμπτωμάτων που εμφανίζονται μαζί πιο συχνά απ’ ό,τι θα περίμενε κανείς μόνο από τύχη, ως σύνδρομα. Ένα από τα χαρακτηριστικά της καταθλιπτικής διαταραχής είναι και η άσχημη διάθεση και γι’ αυτόν τον λόγο το σύνδρομο αυτό ονομάστηκε κατάθλιψη. Δεν είναι όμως το μοναδικό, ενώ μερικές φορές μπορεί και να απουσιάζει, όπως είπαμε στην αρχή. Σαν νόσος, η κατάθλιψη έχει κάποιους προδιαθεσικούς παράγοντες και αιτιολογικούς που συμβάλλουν στην εμφάνισή της. Μία συγκεκριμένη πορεία, μία πρόγνωση και μία θεραπευτική προσέγγιση. Είναι καλό να διευκρινιστεί, ότι ο ψυχίατρος ως ιατρός υποχρεούται να αναλύσει μόνο την παθολογία της συμπεριφοράς, τη λεγόμενη ψυχοπαθολογία. Δεν είναι ούτε πολιτικός επιστήμων ούτε κοινωνιολόγος για να συμμετέχει σε ανάλυση κοινωνικών θεμάτων, ούτε ακόμα και αυτά που έχουν εγκληματολογικό ενδιαφέρον. Αναφέρθηκε πριν ότι ένα από τα συμπτώματα της κατάθλιψης είναι και το καταθλιπτικό συναίσθημα. Η διαφορά αυτού του συναισθήματος από το φυσιολογικό είναι ότι στην κατάθλιψη το καταθλιπτικό αυτό συναίσθημα έχει μεγάλη ένταση και είναι μόνιμο, παγιωμένο, δεν επηρεάζεται από τις καταστάσεις που ζει ο ασθενής. Ο καταθλιπτικός αποκλείεται να γελάσει αν του πει κάποιος ένα αστείο ή αν του φέρει ένα χαρμόσυνο γεγονός. Επίσης στην κατάθλιψη το συναίσθημα μπορεί να είναι χειρότερο το πρωί σε σχέση με το βράδυ, στους δε φυσιολογικούς ανθρώπους που απλά νιώθουν στενοχωρημένοι, η διάθεση είναι συνήθως καλύτερη όταν σηκώνονται το πρωί. Πόσο συχνή όμως μπορεί να είναι η κατάθλιψη στον γενικό πληθυσμό; Επιδημιολογικές μελέτες που έχουν γίνει υπολογίζουν ότι σε μια δεδομένη χρονική στιγμή 5% του πληθυσμού εμφανίζει συμπτώματα κατάθλιψης ενώ κατά τη διάρκεια ενός έτους το 10% του πληθυσμού θα εμφανίσει συμπτώματα κατάθλιψης. Κατά τη διάρκεια της ζωής το 20% των γυναικών και το 12% των ανδρών εμφανίζουν συμπτώματα συμβατά με κατάθλιψη. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι τα νούμερα αυτά περιλαμβάνουν όλες τις μορφές κατάθλιψης και όλου του φάσματος της βαρύτητας της κατάθλιψης από ελαφρές μέχρι σοβαρές και γι’ αυτόν τον λόγο τα ποσοστά αυτά καλό είναι να μην πανικοβάλλουν. Πώς εξηγείται η διαφορά της συχνότητας της κατάθλιψης στα δύο φύλα; Είναι δεδομένο ότι η κατάθλιψη έχει έναν επιπολασμό διπλάσιο στις γυναίκες απ’ ό,τι στο ανδρικό φύλο. Οι γυναίκες εμφανίζουν κατάθλιψη δύο φορές σχεδόν πιο συχνά απ’ ό,τι οι άνδρες. Η διαφορά αυτή βέβαια δεν έχει εξηγηθεί. Κατ’ αρχήν κατά ένα μέρος μπορεί να οφείλεται στο γεγονός ότι οι γυναίκες μπορεί να παραδέχονται πιο εύκολα από τους άνδρες τα καταθλιπτικά τους συμπτώματα στις σχετικές εργασίες. Η διαφορά όμως είναι αρκετά μεγάλη και έτσι πιστεύεται ότι υπάρχει ένας συνδυασμός βιολογικών παραμέτρων με κοινωνικές παραμέτρους όπου συμβάλλει σ’ αυτήν την παγιωμένη μεγαλύτερη, σχεδόν διπλάσια συχνότητα μεταξύ των δύο φύλων.

101

Η κατάθλιψη γενικά θεωρείται, όπως είπαμε, ένα γυναικείο πρόβλημα. Τα παρατηρούμενα ποσοστά εμφάνισης της νόσου είναι διπλάσια στις γυναίκες σε σχέση με τους άνδρες. Παρ’ όλα αυτά η κατάθλιψη είναι μια ασθένεια που προσβάλλει και άνδρες και γυναίκες. Πρόσφατες έρευνες δείχνουν ότι οι άνδρες είναι το ίδιο πιθανόν να πάθουν κατάθλιψη με τις γυναίκες αν όχι περισσότερο. Είναι λιγότερο βέβαια πιθανό να ζητήσουν βοήθεια από το περιβάλλον τους ή από κάποιον ειδικό. Η κατάθλιψη στους άνδρες συχνά δεν αναγνωρίζεται από το ίδιο το άτομο, την οικογένειά του, ακόμα και από τους γιατρούς γενικής ιατρικής, παθολόγους, καρδιολόγους, όπου πάει ο γενικός πληθυσμός πιο συχνά, γιατί καλύπτεται κάτω από άλλες καταστάσεις, από άλλα σωματικά νοσήματα. Παρ’ όλα αυτά κάποιοι μελετητές στις Ηνωμένες Πολιτείες υπολογίζουν ότι το ποσοστό κατάθλιψης σε άνδρες μέσης ηλικίας αγγίζει το 40%, ποσοστό σημαντικά υψηλότερο απ’ αυτό που είπαμε ότι παρατηρείται στις γυναίκες, που έχει προσδιοριστεί διαχρονικά περίπου στο 25%. Υπάρχουν πιθανώς πολλοί λόγοι και διάφοροι για τους οποίους η κατάθλιψη στους άνδρες δεν αναγνωρίζεται εύκολα.Η κατάθλιψη στον ανδρικό πληθυσμό, τείνει να εμφανίζεται σε διαφορετικό στάδιο ζωής σε σχέση με τις γυναίκες. Δεύτερον, προσβάλλει τους άνδρες ηλικίας μεταξύ 40 έως 60, ενώ το σημείο αιχμής για τις γυναίκες είναι 20 έως 30 έτη.Πολλές φορές η κατάθλιψη δεν διαγιγνώσκεται στους άνδρες μέχρι την ηλικία των 60 ή 70 ετών. Η κατάθλιψη είναι μια ασθένεια που μπορεί να πάρει διαφορετικές μορφές εμφανίζοντας ποικίλα συμπτώματα, ψυχικά, σωματικά, με αποτέλεσμα ακόμα και ειδικοί ψυχικής υγείας πάρα πολλές φορές να δυσκολεύονται να τα αναγνωρίσουν.Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίον η κατάθλιψη στους άνδρες πολλές φορές δεν είναι ευανάγνωστη, δεν ανιχνεύεται. Το γεγονός όμως αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό αν αναλογιστεί κανείς ότι η κατάθλιψη είναι μια ασθένεια που αντιμετωπίζεται εύκολα αλλά αντιμετωπίζεται καλύτερα όταν αντιμετωπίζεται όσο το δυνατόν νωρίτερα, έγκαιρα. Οι διαφορές μεταξύ των δύο φύλων στην εκδήλωση της κατάθλιψης οφείλονται και σε πολιτισμικούς παράγοντες που έχουν να κάνουν με το πώς ο άνδρας αντιλαμβάνεται τον ρόλο του στην κοινωνία είτε στην οικογένεια είτε στο εργασιακό του περιβάλλον είτε στο ευρύτερο κοινωνικό περιβάλλον που ζει, αναπτύσσεται κι εργάζεται. Ο τρόπος με τον οποίον οι άνδρες σκέπτονται για τον εαυτό τους δεν βοηθάει πολύ συχνά στην αντιμετώπιση αυτού του προβλήματος. Σε σύγκριση με τις γυναίκες τείνουν ν’ ασχολούνται πολύ περισσότερο με το πώς να είναι ανταγωνιστικοί, δυνατοί, επιτυχημένοι, αυτή η φιγούρα η δυνατή μέσα στην οικογένεια. Οι περισσότεροι δε άνδρες δεν θα ήθελαν να παραδεχθούν ότι νιώθουν εύθραυστοι και ευάλωτοι, κατά συνέπεια είναι λιγότερο πιθανό να μιλήσουν για τα συναισθήματά τους με τους φίλους τους, με τα αγαπημένα τους πρόσωπα ή με τον γιατρό τους. Αυτός πιθανότατα να είναι και ένας λόγος για τον οποίον δεν αναζητούν βοήθεια όταν έχουν κατάθλιψη, οι δε άνδρες έχουν την τάση να πιστεύουν ότι πρέπει να βασίζονται στον εαυτό τους και ότι είναι κατά κάποιον τρόπο ένδειξη αδυναμίας της προσωπικότητας να πρέπει να βασιστούν σε κάποιον άλλον ακόμα και για ένα μικρό χρονικό διάστημα.Συχνά αντί να μιλήσουν για το πώς αισθάνονται ίσως να προσπαθήσουν να νιώσουν καλύτερα με τη χρήση αλκοόλ, ή άλλων ουσιών. Νομίζω ότι αυτό το έχετε βιώσει όλοι στις παρέες σας, περίοδοι που είναι στρεσαρισμένος ένας άνδρας πιο εύκολα έχει το ροπή να χρησιμοποιεί αγχολυτικές ουσίες, άντε να πιούμε λίγο παραπάνω, παρά το γυναικείο φύλο. Όπως είπαμε, η κατάθλιψη θεωρείται πιο συχνό πρόβλημα στον γυναικείο πληθυσμό. Πράγματι τα παρατηρούμενα ποσοστά εμφάνισης της νόσου είναι διπλάσια. Ας δούμε λίγο το θέμα της σεξουαλικής ζωής που εμφανίζεται στους άνδρες, όπου έχουμε ένα μείζον πρόβλημα, όχι γιατί εμφανίζεται πιο συχνά στις γυναίκες, αλλά γιατί και δεν αναφέρεται και δεν καταγράφεται ιατρικώς και πολλές φορές γίνεται κακή διαχείριση και από τους ειδικούς. Οι άνδρες που υποφέρουν από κατάθλιψη δεν νιώθουν καλά με το σώμα τους σε σχέση με περιόδους όπου νιώθουν καλύτερα. Πολύ απλά παραιτούνται από το σεξ εντελώς. Παρ’ όλα αυτά αρκετές πρόσφατες έρευνες αποδεικνύουν ότι οι άνδρες που έχουν κατάθλιψη έρχονται σε ερωτική επαφή με την ίδια συχνότητα αλλά δεν νιώθουν την ικανοποίηση που είχαν συνήθως πριν. Μάλιστα κάποιοι αναφέρουν αύξηση των σεξουαλικών ορμών και τη συχνότητα σεξουαλικής συνεύρεσης, που πιθανότατα όμως να το χρησιμοποιούν ως μέσον για να νιώσουν καλύτερα ή για να αποφύγουν την πιθανότητα ο σύντροφος ή ο φίλος δεν είναι καλά. Άλλο ένα πρόβλημα επίσης που προκύπτει είναι ότι κάποια αντικαταθλιπτικά φάρμακα δυστυχώς μπορεί να μειώσουν τη σεξουαλική διάθεση. Αυτό βέβαια με την εξέλιξη της φαρμακολογίας τα νεότερα αντικαταθλιπτικά φάρμακα έχουν μειωμένες ανεπιθύμητες ενέργειες στον τομέα αυτόν. Ωστόσο καθώς η κατάσταση του ασθενούς με κατάθλιψη βελτιώνεται, το ίδιο συμβαίνει και με τη σεξουαλική επιθυ102

μία όσον αφορά και την επίδοση και την ικανοποίηση. Είναι σημαντικό να θυμάται κανείς ότι οι σχετικές με την κατάθλιψη συνέπειες στη σεξουαλική ζωή μπορεί να παρατηρηθούν και αντίστροφα. Κατάθλιψη μπορεί επίσης να επέλθει ως συνέπεια της ανικανότητας, η οποία και πάλι είναι ένα πρόβλημα στο οποίο μπορεί κανείς να βοηθήσει αποτελεσματικά σήμερα με τις νέες μεθόδους της ιατρικής από συναδέλφους άλλων ειδικοτήτων. Η απώλεια της εργασίας κατ’ αρχήν για οποιονδήποτε λόγο είναι ένα στρεσογόνο γεγονός. Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι ένας στους επτά άνδρες που μένουν άνεργοι θα παρουσιάσουν καταθλιπτική διαταραχή στους επόμενους έξι μήνες. Η αναλογία αυτή δυστυχώς είναι πολύ υψηλότερη απ’ αυτή που παρατηρείται στους εργαζόμενους άνδρες. Μάλιστα μετά τα προβλήματα σχέσης, η ανεργία είναι η πιο σημαντική αιτία που οδηγεί τους άνδρες σε βαριά κατάθλιψη. Το γεγονός αυτό δεν είναι παράδοξο αφού η εργασία είναι βασικός παράγων που αποδεικνύει σε έναν άνδρα την αίσθηση της αξίας του και τον αυτοσεβασμό του. Χάνοντας κανείς τη δουλειά του πιθανότατα να χάνει τα σύμβολα της επιτυχίας του και ίσως να προσαρμοστεί σ’ ένα ρόλο φροντίδας του σπιτιού και των παιδιών. Μπορεί να βρεθεί κανείς από μια θέση άσκησης ελέγχου, εξουσίας, σε μια θέση που επιτρέπει μικρό βαθμό ελέγχου, ιδιαίτερα αν πάρει πολύ χρόνο αν βρει μια άλλη εργασία. Αν ένα άτομο υποφέρει από κατάθλιψη είναι πολύ πιθανόν ν’ αντιμετωπίσει μεγαλύτερες δυσκολίες στην ανεύρεση εργασίας, γεγονός που μπορεί και αυτό να επιδεινώσει περισσότερο τη συναισθηματική του κατάσταση. Οι άνδρες έχουν τρεις φορές περισσότερες πιθανότητες να φθάσουν στην αυτοκτονία απ’ ό,τι οι γυναίκες. Αυτό είναι δεδομένο. Η αυτοκτονία είναι πιο συχνή ανάμεσα σε άνδρες που έχουν πάρει διαζύγιο ή έχουν χηρέψει και πιο πιθανή ανάμεσα σε άνδρες που καταναλώνουν πολύ αλκοόλ. Τα τελευταία χρόνια το ποσοστό αυτοκτονιών των ανδρών έχει αυξηθεί, ειδικά στις ηλικιακές ομάδες μεταξύ 16 και 24 ετών και 39 έως 54. Γνωρίζουμε ότι 2 στους 3 ανθρώπους που αυτοκτονούν έχουν συμβουλευτεί τον οικογενειακό τους γιατρό μέσα στον προηγούμενο μήνα, όχι για το αν θα αυτοκτονήσουν βέβαια(!!) και σχεδόν ο ένας στους δύο μέσα στην αμέσως προηγούμενη εβδομάδα πριν την αυτοκτονία. Βρίσκουν μια αφορμή και πηγαίνουν να επισκεφθούν τον γιατρό όπου δείχνουν σε πόσο σοβαρή κατάσταση είναι. Επίσης γνωρίζουμε ότι 2 στους 3 ανθρώπους που αυτοκτονούν έχουν μιλήσει για το συγκεκριμένο, για την πρόθεσή τους σε φίλο ή στο οικογενειακό τους περιβάλλον. Το να ρωτήσει κανείς κάποιον αν έχει αυτοκτονικές τάσεις όταν τον βλέπουμε ότι δεν είναι καλά, δεν σημαίνει ότι θα του βάλει ιδέες ή θα αυξήσει τις πιθανότητες αυτοκτονίας. Γι’ αυτό και πολλοί άνδρες δείχνουν κάποια αδυναμία ως προς το να μιλούν και να εκφράζουν τα συναισθήματά τους. Είναι σημαντικό επομένως οι ασθενείς να ερωτεντούνται ευθέως αν κάνουν σκέψεις σχετικά με την αυτοκτονία, την αυτοκαταστροφή, την τιμωρία του εαυτού τους. Σημαντικό επίσης είναι ότι όταν διατυπώνονται τέτοιες ιδέες ή τάσεις καλό είναι να τις παίρνουμε σοβαρά. Για κάποιον που έχει τάσεις αυτοκτονίας δεν υπάρχει τίποτα που να ρίχνει περισσότερο το ηθικό από το να αισθανθεί ότι όλοι δεν τον αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα ή ακόμα και τον περιπαίζουν για τις ιδέες που εκφράζει. Συχνά χρειάζεται χρόνος για να επιστρατεύσει κανείς το κουράγιο που χρειάζεται και να μιλήσει για την αυτοκτονία, αλλά το να μιλήσει κανείς γι’ αυτό προσφέρει μεγάλη ανακούφιση. Οι αυξημένοι δείκτες αυτοκτονίας στους άνδρες, ειδικά στην ηλικιακή ομάδα στην οποία κυρίως παρουσιάζεται η κατάθλιψη, δείχνει ότι υπάρχει μια σύνδεση μεταξύ αυτοκτονίας και κατάθλιψης. Ειδικά στις περιπτώσεις όπου η τελευταία δεν ανιχνεύεται, δεν παρέχεται στον ασθενή θεραπευτική υποστήριξη. Επομένως είναι σημαντικό το να μπορούμε ν’ αναγνωρίσουμε την κατάθλιψη και να την αντιμετωπίσουμε έγκαιρα. Μερικά στοιχεία για την κατάθλιψη σε παιδιά και σε εφήβους. Πιθανώς σας ενδιαφέρει πολύ. Περίπου 2-3% των παιδιών μπορεί να εμφανίσουν κατάθλιψη. Η θεραπευτική αντιμετώπιση στα παιδιά και στους εφήβους είναι το ίδιο αποτελεσματική με την αντιμετώπιση της κατάθλιψης στους ενήλικες. Δεν χρειάζεται ούτε φόβος ούτε πανικός. Η δε κατάθλιψη κατά ένα μεγάλο ποσοστό είναι κληρονομική, αν και τα βιώματα του κάθε παιδιού μπορεί να διαδραματίσουν σημαντικό ρόλο. Όσο μικρότερο είναι το παιδί κατά την έναρξη της νόσου, τόσο πιο δύσκολη είναι και η πρόγνωση αυτής. Σαν παράγοντες κινδύνου τα παιδιά που βρίσκονται σε κατάσταση έντονου στρες, που έχουν βιώσει μια σημαντική απώλεια, που έχουν μαθησιακές δυσκολίες, που έχουν προβλήματα συμπεριφοράς, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν κατάθλιψη. Εφηβεία, είναι ένας ισχυρός παράγων κινδύνου για τα κορίτσια σε σύγκριση με τα αγόρια. Τα παιδιά που εμφανίζουν κλινική κατάθλιψη συνήθως προέρχονται από οικογένεια που έχει ιστορικό κατάθλιψης, χωρίς όμως αυτό να είναι απαραίτητο. Οι δε επιπτώσεις της κατάθλιψης στα παιδιά που έχουν περάσει ένα κα103

ταθλιπτικό επεισόδιο είναι πολύ πιθανό στα επόμενα πέντε χρόνια να εμφανίσουν ένα δεύτερο επεισόδιο. Γιατί το λέμε αυτό: Για να έχουμε τους γονείς καθώς και το οικείο περιβάλλον σε ένα ευγενικό συναγερμό που να μπορούν να παρακολουθούν τα παιδιά τους, χωρίς όμως να κυνηγάνε την πιθανότητα της εμφάνισης μιας νόσου. Η δε κατάθλιψη στην παιδική ηλικία μπορεί να προοιωνίζει σοβαρότερες καταστάσεις κατά την ενήλικη ζωή. Η κατάθλιψη σε παιδιά και εφήβους είναι συνδεδεμένη με τον αυξημένο κίνδυνο αυτοκτονίας. Τί μπορούν να κάνουν οι γονείς; Αν οι γονείς ή άλλα ενήλικα πρόσωπα στη ζωή του παιδιού ή του εφήβου υποψιάζονται την ύπαρξη κατάθλιψης θα πρέπει να αναζητήσουν μια εξειδικευμένη βοήθεια.Η κατάθλιψη όμως θα πρέπει να ξέρουμε και να θυμόμαστε πάντοτε ότι θεραπεύεται. Διότι αν πούμε αχ, αμάν, το παιδί μου τί έπαθε και δεν θα γίνει ποτέ καλά και όλα αυτά, θα το φορτίσουμε με ένα απέραντο στρες χωρίς κανένα αποτέλεσμα. Η έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση της κατάθλιψης στα παιδιά είναι πολύ σημαντική. Η διάγνωση γίνεται μέσα από την εκτίμηση του παιδιού και της οικογένειάς του και με τη βοήθεια βέβαια κάποιων ψυχολογικών ή ψυχομετρικών τεστ που και οι ψυχολόγοι στα σχολεία είναι εκπαιδευμένοι σ’ αυτό. Η συνεργασία της οικογένειας και του σχολικού περιβάλλοντος είναι απαραίτητη και αναγκαία για την αντιμετώπιση της κατάθλιψης στο παιδί. Πολλές φορές το παιδί εκφράζει με την κατάθλιψη το πρόβλημα που υπάρχει στην οικογένεια, στο ζευγάρι των γονιών του, στα αδέλφια του. Είναι επομένως πολύ σημαντική η διαγνωστική εκτίμηση όλης της οικογένειας εάν αυτό είναι εφικτό ή η συγκέντρωση όσο το δυνατόν περισσοτέρων πληροφοριών για τις συνθήκες, τις σχέσεις και τη δυναμική της οικογένειας. Η αναζήτηση βοήθειας και η ψυχοθεραπευτική αντιμετώπιση του ζευγαριού των γονιών έχει τη δύναμη να θεραπεύει την κατάθλιψη του παιδιού. Η αλλαγή των στάσεων, των αντιλήψεων, των συμπεριφορών μέσα στην οικογένεια, μέσω οικογενειακών συναντήσεων με ειδικούς ψυχοθεραπευτές και ψυχολόγους, ψυχιάτρους, αυτή η λεγόμενη οικογενειακή θεραπεία είναι μείζονος σημασίας.Η ατομική ψυχοθεραπεία του παιδιού μπορεί να έχει καλά αποτελέσματα. Φαρμακευτική αγωγή δεν δίνεται. Δίνεται σπάνια σε παιδιά, σε πολύ σοβαρές μορφές κατάθλιψης που συνήθως όμως συνυπάρχουν και άλλα οργανικά αίτια, δηλαδή άλλες ασθένειες. Μερικοί αριθμοί που πιθανώς να ενδιαφέρουν για τα παιδιά που έχουν διαγνωσμένη διανοητική ή συναισθηματική ή συμπεριφορική διαταραχή στον ανεπτυγμένο κόσμο, βάση επιδημιολογικών μελετών είναι ότι 1 στα 10 παιδιά παρουσιάζει συναισθηματική διαταραχή. 1 στα 33 παιδιά και 1 στους 8 εφήβους έχουν κατάθλιψη, βάσει των δεδομένων της μελέτης των Ηνωμένων Πολιτειών το 1996. Στην εφηβεία τα κορίτσια, είναι πιθανότερο να πάθουν καταθλιπτικό επεισόδιο από ό,τι τα αγόρια. Τα παιδιά που έχουν χρόνια ασθένεια είναι παραμελημένα ή κακοποιημένα ή έχουν άλλη τραυματική εμπειρία, έχουν περισσότερες πιθανότητες εμφάνισης κατάθλιψης. Η αυτοκτονία είναι η τρίτη βασική αιτία θανάτου στις ηλικίες από 15 έως 24 έτη. Η αυτοκτονία δε είναι έκτη βασική αιτία θανάτου σε ηλικίες 5 έως 15 ετών. Δυστυχώς αντίστοιχα επιδημιολογικά δεδομένα δεν υπάρχουν για τον Ελληνικό πληθυσμό. Τα κύρια συμπτώματα που εμφανίζει κάποιος όταν έχει κατάθλιψη ως νόσο και όχι ως διάθεση.

1. Καταθλιπτική διάθεση σχεδόν κάθε μέρα.

2. Απώλεια του ενδιαφέροντος, μείωση της ευχαρίστησης από δραστηριότητες που τον ευχαριστούσαν στο παρελθόν.

3. Μείωση ή αύξηση της ορέξεως και του βάρους αντιστοίχως, είτε αϋπνία, είτε υπερυπνία, σχεδόν σε καθημερινή βάση. Ψυχοκινητική ανησυχία ή επιβράδυνση σε καθημερινή βάση. Εύκολη κόπωση και απώλεια της ενεργητικότητας. Ιδέες ενοχής και αναξιότητας “εγώ φταίω για όλα”, “εγώ δεν μπορώ να τα κάνω καλά”, δυσκολία στη συγκέντρωση, λες λύσε μου ένα σταυρόλεξο, αν έλυνε σταυρόλεξο, και αδυνατεί. Βραδύτητα στη σκέψη, δυσχέρεια στη λήψη αποφάσεων “να το κάνω, να μην το κάνω, και αν το κάνω μήπως έτσι και μήπως αλλιώς”. Επαναλαμβανόμενες σκέψεις θανάτου ή ιδέες αυτοκαταστροφής όπως προαναφέραμε. Για να οριστικοποιηθεί η διάγνωση θα πρέπει τα συμπτώματα να είναι παρόντα συνεχώς για 15 τουλάχιστον ημέρες, να επηρεάζουν τη λειτουργικότητα του ατόμου και να μην αποτελούν αντίδραση πένθους σε μια απώλεια. Η απώλεια και γενικά το πένθος ή ο αποχωρισμός, εάν δεν έχει μια εκτεταμένη χρονική διάρκεια της τάξης άνω των 4-5 μηνών σε αλλαγή συμπεριφοράς, μην συγχέεται με τη νόσο αλλά με τη θλίψη. Η θλίψη είναι κάτι ανθρώπινο, φυσιολογικό, που πιθανώς να πρέπει να υπάρχει, η νόσος πρέπει να έχει χρονική διάρκεια και αποτέλεσμα αυτής να δούμε μετά από ένα παρατεταμένο χρονικό διάστημα, όπως επίσης θα πρέπει να αποκλείουμε και την ύπαρξη ή συνύπαρξη άλλων σωματικών νοσημάτων. Κλασικό παράδειγμα ο υποθυρεοειδισμός. Επίσης κάποιες ουσίες ή φάρμακα οι οποίες χορηγούνται για άλλα νοσήματα όπως μία κατηγορία αντι-υπερτασικών μπορεί να προκαλέσει κατάθλιψη.Η μείζονα καταθλιπτική διαταραχή αλλά και η διπολική διαταραχή τύπου 1. Η συναισθηματική διαταραχή, Διπολική διαταραχή τύπου 104

2. Η καταθλιπτική διαταραχή μη προσδιοριζόμενη αλλιώς, κυκλοθυμική διαταραχή, διπολική διαταραχή μη προσδιοριζόμενη αλλιώς, αγχώδη κατάθλιψη, κατάθλιψη με ψυχοκινητική επιβράδυνση, καταθλιπτική εμβροντησία, ενδογενή κατάθλιψη, αντιδραστικού τύπου κατάθλιψη, ψυχωσική παραληρητική κατάθλιψη, νευρωσική κατάθλιψη, βραχεία διαλείπουσα κατάθλιψη, άτυπη κατάθλιψη, μελαγχολία, πρωτογενή και δευτερογενή κατάθλιψη, εποχική κατάθλιψη, υποστροφική, γεροντική, λανθάνουσα και επιλόχεια. Στις Ηνωμένες Πολιτείες για να πιστοποιηθεί η διάγνωση, χρειάζεται να παρακολουθείται ο ασθενής αυτός πιστοποιημένα για το θέμα της κατάθλιψης 3 μήνες, κατά πόσο μάλλον θα πρέπει να είμαστε επιφυλακτικοί σε γενικές κρίσεις από γενικό πληθυσμό, όταν αναφερόμαστε για κάποιον για τον οποίον αν μη τι άλλο δεν έχουμε την υπευθυνότητα της υγείας του.Είπαμε ότι μπορεί να συνυπάρχουν σωματικά νοσήματα με κατάθλιψη. Στις χρόνιες καρδιοπάθειες έχουμε ένα ποσοστό πάνω από το 33% των ασθενών όπου παρουσιάζουν κατάθλιψη. Στους καρκινοπαθείς έχουμε ένα ποσοστό περίπου 60% των ασθενών που συνυπάρχει κατάθλιψη. Στον χρόνιο πόνο έχουμε ένα ποσοστό έως 65%, στον διαβήτη οι μελέτες δείχνουν από 10 έως 30%. Στη νόσο του Πάρκινσον 40%, στα εγκεφαλικά 40%, στην άνοια 30 έως 50% και στη σκλήρυνση κατά πλάκας 2 έως 50%. Στον κατάλογο που έχουμε κάνει βλέπουμε τις σωματικές ασθένειες σε μια κατηγοριοποίηση που συνυπάρχουν με την κατάθλιψη. Στο κεντρικό νευρικό, νόσο Πάρκινσον, άνοια, σκλήρυνση κατά πλάκας, αυτές είναι ενδεικτικές νόσοι οι οποίες παρουσιάζουν τον μεγαλύτερο επιπολασμό της κατάθλιψης της νόσου σ’ αυτό. Στα αγγειακά νοσήματα έχουμε την στεφανιαία νόσο, το εγκεφαλικό και την υπέρταση. Στις ορμονικές διαταραχές τον υποθυρεοειδισμό και το σύνδρομο Cusing και στις άλλες ασθένειες τον διαβήτη, δυστυχώς τον καρκίνο και τον χρόνιο πόνο. Η σχέση της σωματικής νόσου με την κατάθλιψη να ξέρετε ότι είναι αμφίδρομη. Οι μελέτες έχουν δείξει ότι 4 στους 10 πάσχοντες από χρόνια νοσήματα αναπτύσσουν κατάθλιψη εξ αιτίας της σωματικής τους ασθένειας. Οι πληθυσμιακές ομάδες όμως που ήδη ταλαιπωρούνται από κάποιες απ’ αυτές τις σωματικές νόσους είτε παρουσιάζουν ιστορικό κατάθλιψης κατ’ αρχήν, βρίσκονται υπό την επιρροή έντονων ψυχοπιεστικών καταστάσεων και στρεσογόνων γεγονότων ζωής. Αυτό δημιουργεί την κατηγορία των ανθρώπων που λέμε ομάδες υψηλού κινδύνου εμφάνισης της κατάθλιψης. Το πρόβλημα της συννοσηρότητος, δηλαδή η συνύπαρξη ψυχικών διαταραχών, παράδειγμα η δυσθυμία.

10-15% των ασθενών έχουν μείζονα κατάθλιψη, αγχώδεις διαταραχές, όπως διαταραχή πανικού, ψυχαναγκαστική διαταραχή, καταναγκαστική διαταραχή, σε διαταραχές διατροφής όπως είναι η ανορεξία ή η βουλιμία, σε διαταραχές προσωπικότητας όπως είναι η οριακή διαταραχή, η μεθοριακή διαταραχή της προσωπικότητας. Οι διαταραχές λόγω κατάχρησης ουσιών, όπου παρουσιάζεται η μεγαλύτερη συννοσηρότητα με την κατάχρηση σε οινοπνευματώδη, σε ποσοστό που δυστυχώς ξεπερνάει το 30%. Μέχρι και το 25% των ασθενών με χρόνιες νόσους όπως ο διαβήτης, το έμφραγμα του μυοκαρδίου, το εγκεφαλικό, ο καρκίνος αναπτύσσουν μείζονα κατάθλιψη. Τα αντικαταθλιπτικά δεν προκαλούν εξάρτηση και εθισμό ούτε αλλάζουν την προσωπικότητα του ανθρώπου. Όταν η θεραπεία έχει ολοκληρωθεί ο ασθενής σε συνεννόηση με τον θεράποντα θα πάει να διακόψει τα φάρμακα σταδιακά όμως, χωρίς να προκύψει κανένα πρόβλημα. Στις σοβαρότερες τουλάχιστον μορφές της είναι μια βιολογική νόσος που απαιτεί βιολογικά μέσα. Θέλει φαρμακοθεραπεία για ν’ αντιμετωπιστεί.Η φαρμακευτική αγωγή δεν απευθύνεται σε ασθενείς με ιδέες αυτοκαταστροφής μόνο. Τα αντικαταθλιπτικά μπορούν να βοηθήσουν όλους τους ανθρώπους που υποφέρουν, να γίνουν καλά, να ζήσουν τη ζωή τους, με όποιον τρόπο επιθυμούν, και να απολαύσουν τη ζωή τους. Η κατάθλιψη μπορεί πράγματι να πυροδοτηθεί από δυσάρεστα γεγονότα ζωής. Αυτό δεν συμβαίνει όμως πάντα. Στην αιτιολογία της εμπλέκονται βιολογικοί συντελεστές, όπως και βασικά αυτό είναι, διαταραχή ισορροπίας βιοχημικών ουσιών του εγκεφάλου, οι οποίοι ονομάζονται νευροδιαβιβαστές. Η κατάθλιψη δεν υποδηλώνει την αδυναμία του χαρακτήρα. Αντιθέτως από κάποιες μορφές της προσβάλλονται οι εξωστρεφείς άνθρωποι, οι συμπαθείς, συνεπείς και δημιουργικοί συνάνθρωποι, άτομα με σταθερή, υγιή και λειτουργική προσωπικότητα. Υπάρχει πρωτοπαθής και δευτεροπαθής. Η κύρια διαφορά είναι στην δευτεροπαθή κατάθλιψη, εμφανίζεται στα πλαίσια ενός άλλου νοσήματος, όπως είπαμε προηγουμένως. Η κατάθλιψη επίσης μπορεί να αναπτυχθεί και στο έδαφος κάποιου άλλου συνυπάρχοντος ψυχιατρικού νοσήματος. Παράδειγμα η αγοραφοβική νεύρωση. Η πρακτική σημασία της ταξινόμησης αυτής είναι πολλές φορές σημαντική διότι μερικές φορές η κατάθλιψη είναι η πρώτη εκδήλωση ενός άλλου νοσήματος που απαιτεί ειδική θεραπεία.

105

Έτσι η διάγνωση της πρωτοπαθούς κατάθλιψης πρέπει να μπαίνει αφού έχουν αποκλειστεί όλα τα σωματικά νοσήματα, όλες οι υπάρχουσες πιθανές ψυχικές διαταραχές που μπορεί να εμφανίσουν σαν μία από της εκδηλώσεις τους την κατάθλιψη. Ανάλογα με τη σοβαρότητά της από κλινική άποψη κατηγοριοποιείται σε σοβαρή, μέτρια και ελαφριά. Η σημασία της ταξινόμησης αυτής έχει να κάνει τόσο με πρακτικά θεραπευτικά θέματα, είδος θεραπείας, ανάγκη νοσηλείας, όσο βέβαια και με την πρόγνωση της νόσου. Στη σοβαρή μορφή ο ασθενής εμφανίζει σχεδόν όλα τα συμπτώματα και η κατάθλιψη έχει επηρεάσει σχεδόν όλες του τις καθημερινές δραστηριότητες, ώστε το επίπεδο λειτουργικότητας είναι σημαντικά μειωμένο.Μερικές φορές η κατάθλιψη αυτή ονομάζεται μείζων κατάθλιψη ή μείζον καταθλιπτικό επεισόδιο.Η μείζων κατάθλιψη όπως αναφέρθηκε προηγουμένως, η μορφή αυτή είναι η συνηθισμένη μορφή σοβαρής κατάθλιψης που αντιμετωπίζουν οι ειδικοί. Στην ψυχωτική κατάθλιψη εκτός από τα συνηθισμένα συμπτώματα εμφανίζονται και ψευδαισθήσεις. Ο ασθενής ακούει φωνές, χωρίς όμως να υπάρχουν άνθρωποι στο περιβάλλον ή να υπάρχουν παραληρητικές ιδέες όπως ψευδείς πεποιθήσεις που δεν στηρίζονται σε ένα πραγματικό γεγονός, ο ασθενής είναι εντελώς πεπεισμένος ότι είναι ένοχος για πράξεις που έκανε στο παρελθόν ή αυτό αξίζει ακόμα και να πεθάνει. Η ψυχωτική κατάθλιψη είναι πάντα σοβαρής μορφής και μπορεί να απαιτεί νοσηλεία. Δυσθυμία. Πολύ συνήθης στην Ευρώπη, πιθανώς και λόγω τρόπου ζωής. Είναι μια μορφή χρόνια κατάθλιψης η οποία είναι μέτρια σε σοβαρότητα, αλλά εκτείνεται σε χρόνο και δημιουργεί μια ανημπόρια, μια συναισθηματική ανεπάρκεια στον άνθρωπο που πάσχει. Ο ασθενής με δυσθυμία παρ’ ότι μπορεί να αντεπεξέρχεται στις καθημερινές του δραστηριότητες νιώθει πάντα ότι κάτι τον κρατάει από το να νιώσει καλά. Έχει μια συναισθηματική μιζέρια.Η άτυπη κατάθλιψη όπου δεν εμφανίζει κανένα από τα κλασικά συμπτώματα. Ο ασθενής εμφανίζει υπερφαγία, υπερυπνία, αντί για αϋπνία, επίσης μερικές φορές λέγεται ότι η κατάθλιψη η οποία δίνει μόνο σωματοποίηση. Η κατάθλιψη της λοχείας. Είναι η κατάθλιψη που αναπτύσσεται μετά τη γέννηση του παιδιού. Ή και δύο ώρες μετά τον τοκετό ή και κατά τη διάρκεια της λοχείας. Η περίοδος αυτή εν γένει είναι μια περίοδος υψηλού κινδύνου για την κατάθλιψη στη γυναίκα, πιθανότατα λόγω ορμονικών αλλαγών που γίνονται στον τοκετό και κατά την περίοδο της λοχείας. Μια έντονη βιολογική αλλαγή που γίνεται στα επίπεδα των ορμονών, ξαφνική αύξηση προλακτίνης, μείωση στα οιστρογόνα και προγεστερόνη, φανερώνει μια ορμονική αλλαγή που επηρεάζει τη φυσιολογική λειτουργία ή αν μη τι άλλο την ισορροπία του οργανισμού. Η άφιξη ενός παιδιού, ιδιαίτερα αν είναι το πρώτο δεν είναι μόνο μια σημαντική αλλαγή στη ζωή της γυναίκας όσον αφορά τους διαφορετικούς ρόλους που αναλαμβάνει. Επίσης μπορεί να φέρει στην επιφάνεια κυρίαρχες συγκρούσεις που σχετίζονται με τη δική της παιδική ηλικία σε σχέση με το τί έχει βιώσει αυτή με τους γονείς της. Η εμμηνόπαυση είναι κανονική και αναμενόμενη φάση στον κύκλο ζωής της γυναίκας. Σύμφωνα με ερευνητικές μελέτες δεν φαίνεται η φάση της εμμηνόπαυσης να ακολουθείται από αύξηση των γυναικών που παρουσιάζουν κατάθλιψη. Πιθανόν η κατάθλιψη να παρουσιαστεί στις γυναίκες που έχουν παρουσιάσει στην προηγούμενη ζωή τους καταθλιπτικά επεισόδια και ιδίως πριν από την εγκυμοσύνη τους και να φαίνεται να έχουν μια επιρρέπεια με την έναρξη της εμμηνοπαύσεως. Η διπολική συναισθηματική διαταραχή σαν νόσος είναι εντελώς διαφορετική από την κατάθλιψη γι’ αυτό και η κατάθλιψη ονομάζεται μονοπολική συναισθηματική διαταραχή, ούτως ώστε να σταματήσει η σύγχυση που υπάρχει μεταξύ καταθλίψεως στα πλαίσια διπολικής ή αμιγώς καταθλιπτική διαταραχή. Χωρίς θεραπεία ένα επεισόδιο κατάθλιψης διαρκεί κατά μέσο όρο 10 μήνες σε νέους ασθενείς. Έχει παρατηρηθεί να έχουμε ασθενείς από λίγες ημέρες έως πολλά χρόνια, να πάσχουν από ένα επεισόδιο που δεν το έχουν ξεπεράσει ποτέ. Ενώ αντίθετα στους ηλικιωμένους η μέση διάρκεια του αθεράπευτου επεισοδίου είναι 2 χρόνια.Η θεραπεία είναι σημαντική όχι μόνο για την υποχώρηση ενός μεμονωμένου επεισοδίου το συντομότερο δυνατόν αλλά και να προληφθούν μελλοντικά επεισόδια.Ο κίνδυνος των υποτροπών αυξάνεται με τον αριθμό και τη σοβαρότητα πάντα των προηγούμενων επεισοδίων. Επειδή ο ανθρώπινος οργανισμός και δη ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι ένα μηχανικό όργανο, δεν ξεχνά, επομένως το επεισόδιο αυτό είναι το πρώτο συν τα άλλα δύο. Η ψυχοθεραπεία είναι διαρκώς εξελισσόμενος κλάδος των Επιστημών της Ψυχικής Υγείας και της Ψυχιατρικής, ασχολείται με τον άνθρωπο και με ψυχολογικά και τα συναισθηματικά του προβλήματα. Η ψυχοθεραπεία αποτελεί μια από τις βασικότερες θεραπείες στις Συναισθηματικές Διαταραχές.Στηρίζεται σε τεκμηριωμένες θεραπείες της ανθρώπινης προσωπικότητας και της συμπεριφοράς χρησιμοποιώντας τις ειδικές επιστημονικές μεθόδους και τις τεχνικές.

106

«ΕΝΑΛΛΑΚΤΙΚΕΣ ΜΟΡΦΕΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ: ΑΝΕΜΟΓΕΝΝΗΤΡΙΕΣ-ΦΩΤΟΒΟΛΤΑΪΚΑΜΙΚΡΑ ΥΔΡΟΗΛΕΚΤΡΙΚΑ» ΑΝΤΩΝΗΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΙΔΗΣ, ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΚΑΙ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΤΟΜΕΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΩΝ ΗΛΕΚΤΡΙΚΗΣ ΕΝΕΡΓΕΙΑΣ ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΗΛΕΚΤΡΟΛΟΓΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΚΑΙ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΥΠΟΛΟΓΙΣΤΩΝ ΤΗΣ ΠΟΛΥΤΕΧΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ, ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΠΑΤΡΩΝ,

Κύριε Δήμαρχε, κύριε Αντιπρόεδρε του Πνευματικού Κέντρου, Κύριοι Αντιδήμαρχοι, Δημοτικοί Σύμβουλοι, Πρόεδροι των Συλλόγων, Αγαπητοί συμμαθητές και συμμαθήτριες, αγαπητοί φίλοι, είμαι ιδιαίτερα συγκινημένος σήμερα και είναι ιδιαίτερη η τιμή για μένα να είμαι σ’ αυτόν τον τόπο που πέρασα τα παιδικά μου χρόνια. Πριν από 10 μέρες, κύριε Δήμαρχε, συμπλήρωσα τα 50 μου – οι συμμαθητές μου και ειδικά οι συμμαθήτριες είναι μικρότερες, φαίνονται άλλωστε – και μετά από 50 χρόνια με μεγάλη χαρά θα προσπαθήσω ν’ ανταποκριθώ στην πρόσκλησή σας και να σας παρουσιάσω κάποια θέματα της ενέργειας ξεκινώντας γενικά από το τι είναι ενέργεια και καταλήγοντας στις ανανεώσιμες πηγές. Επίσης με την ευκαιρία αυτή θα ήθελα να υποσχεθώ ότι και στο μέλλον όποτε χρειαστεί και όπου μπορώ να βοηθήσω θα το κάνω με ιδιαίτερη χαρά, οποτεδήποτε κληθώ από το Δήμο Ασπροπύργου. Σας ευχαριστώ και πάλι πάρα πολύ. Η σημερινή ομιλία αναφέρεται στις εναλλακτικές μορφές ενέργειας και συγκεκριμένα σε ό,τι αφορά τις ανεμογεννήτριες, τα φωτοβολταϊκά και τα μικρά υδροηλεκτρικά, διότι οι εναλλακτικές μορφές ενέργειας είναι πολλά πράγματα, και βέβαια δεν θα επεκταθούμε σε όλα. Αυτές είναι οι κύριες μορφές, που έχουν να κάνουν με την ηλεκτρική ενέργεια και με τις εναλλακτικές μορφές που μπορούμε να έχουμε σ’αυτήν. Επιτρέψτε μου να ξεκινήσω με κάποια γενικότερα θέματα στην ενέργεια πριν πάμε στις ανανεώσιμες πηγές. Όπως ξέρουμε όλοι, πράγματι η ενέργεια έχει έναν κυρίαρχο ρόλο για την ευημερία, την κοινωνική και πολιτιστική πρόοδο των κοινωνιών. Πόλεμοι γίνονται για την ενέργεια και σήμερα έχει ενταθεί πάρα πολύ ο ανταγωνισμός στο πεδίο της ενέργειας διεθνώς γιατί είναι ένα αγαθό για το οποίο όλη η ανθρωπότητα ενδιαφέρεται, ανταγωνίζεται και προσπαθεί να εξασφαλίσει.

107

Η ενέργεια έχει πολλές διαστάσεις και η πρώτη της είναι η φυσική διάσταση. Όπως θυμόμαστε η ενέργεια ορίζεται ως το ισοδύναμο παραγωγής μηχανικού έργου ή καλύτερα σύμφωνα με τη θεωρία συστημάτων είναι ένα δείκτης, ένα μέτρο όπως θα λέγαμε, της κατάστασης ενός συστήματος. Αυτό είναι ενέργεια. Είναι ένα μέγεθος, ένας αριθμός, δεν είναι τίποτ’ άλλο, ένα μονόμετρο μέγεθος. Αλλά ας τα αφήσουμε αυτά και ας πάμε στις άλλες διαστάσεις, που θα μας ενδιαφέρουν λίγο περισσότερο και είναι πιο οικείες.Η τεχνολογική διάσταση που έχει να κάνει με την παραγωγή και τη διαχείριση της ενέργειας, τη χρήση της, την αποθήκευση, τη μετατροπή της. Η οικονομική διάσταση της ενέργειας: η ενέργεια είναι ένας χαρακτηριστικός οικονομικός δείκτης της πραγματικής οικονομίας. Τονίζω το της πραγματικής οικονομίας γιατί όπως είδαμε τελευταία φάνηκε ότι δεν λειτουργούμε στην πραγματική οικονομία με τις κρίσεις αυτές που ζούμε, αλλά σε κάποια εικονική οικονομία. Η ενέργεια έχει άμεση σχέση με τον ρυθμό και την κατεύθυνση της ανάπτυξης. Ο ρυθμός αύξησης του ακαθάριστου εθνικού προϊόντος ακολουθεί τον ρυθμό αύξησης της ενέργειας σε όλες τις χώρες, και φυσικά στην Ελλάδα. Και τέλος είναι η περιβαλλοντική διάσταση που είναι πολύ σημαντική και αυτό γιατί η ενέργεια προέρχεται και καταλήγει στο περιβάλλον και ιστορικά κανένας άλλος παράγοντας δεν έχει επηρεάσει το περιβάλλον τόσο όσο η ενέργεια και ιδιαίτερα τα εκατό τελευταία χρόνια. Πάρα πολύ σημαντική η περιβαλλοντική διάσταση. Πηγαίνοντας γενικά στην ενέργεια να δούμε μερικά νούμερα τα οποία είναι πραγματικά γιγαντιαία, θα έλεγα. Η παγκόσμια κατανάλωση ενέργειας, ετήσια, σε κάθε μορφή δραστηριότητας είναι μεγαλύτερη από 450 δισεκατομμύρια δισεκατομμυρίων Joules, που είναι ισοδύναμο προς 10 δισεκατομμύρια, όχι βαρέλια, τόνους πετρελαίου, αν θέλαμε να πούμε το ισοδύναμο σε πρωτογενή πηγή. Από πού προέρχεται αυτή η ενέργεια; Οι πρωτογενείς πηγές είναι τρεις κύριες πηγές. Τα ορυκτά καύσιμα, που περιλαμβάνουν τον άνθρακα με ποσοστό 35%, το πετρέλαιο με 25%, το φυσικό αέριο με 21%. Έτσι τα ορυκτά καύσιμα έχουν ένα σύνολο 81% στην παραγωγή της ενέργειας σε όλες τις μορφές της. Οι ανανεώσιμες πηγές με την υδροηλεκτρική να δεσπόζει καλύπτοντας διεθνώς το 2% μόνο της συνολικά απαιτούμενης ενέργειας, ενώ όλες οι άλλες μορφές μαζί, αιολική, ηλιακή, γεωθερμική και βιομάζα είναι στο 11%. Είναι εντυπωσιακό αυτό το 11% και οφείλεται κυρίως στα βιοκαύσιμα που έχουν αναπτυχθεί τα τελευταία χρόνια, δηλαδή η συμβολή των υπολοίπων είναι πράγματι πολύ μικρή με τα βιοκαύσιμα να έχουν το σημαντικότερο κομμάτι απ’ αυτό το 11%. Και τέλος η πυρηνική ενέργεια που στο σύνολο της ενέργειας καλύπτει παγκόσμια μόνο το 6%. Από τα παραπάνω, η παγκόσμια παραγωγή ηλεκτρικής μόνο ενέργειας είναι περίπου 23 trillion κιλοβατώρες. Τί σημαίνει trillion; Σημαίνει 16 μηδενικά μετά το 23, σκεφθείτε. Τέτοια τεράστια νούμερα. Οι συνέπειες στο περιβάλλον. Όπως ξέρουμε, ευθύνεται η ενέργεια για ένα από τα έξι αέρια του θερμοκηπίου και κυρίως για το διοξείδιο του άνθρακα, το οποίο είναι υπεύθυνο για τις κλιματικές αλλαγές, για την αύξηση της θερμοκρασίας, τη μείωση των παγετώνων και την άνοδο της στάθμης της θάλασσας. Γνωστά πράγματα. Γι’ αυτό κύριος υπεύθυνος είναι τα ορυκτά καύσιμα που είπαμε προηγουμένως και αυτά κυρίως που χρησιμοποιούνται για την παραγωγή ηλεκτρικής ενέργειας, ενώ μόνο ένα 20% της μόλυνσης με διοξείδιο οφείλεται στα μέσα μεταφοράς, που είναι η δεύτερη πηγή διοξειδίου του άνθρακα. Οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας πράγματι αποτελούν την καθαρή περιβαλλοντικά λύση. Γι’ αυτό το λόγο ο ετήσιος ρυθμός ανάπτυξης παγκόσμια μετά το 2000 για τις ανανεώσιμες πηγές γίνεται με ένα μέσο ρυθμό 11,5% με πολύ μεγάλη συμμετοχή της ηλιακής ενέργειας στο ρυθμό αύξησης. Η δε πυρηνική ενέργεια σε σχέση με την παραγωγή αποκλειστικά ηλεκτρικής ενέργειας καλύπτει μόνο το 16%. Είπαμε το 6% στη συνολική ενέργεια, το 16% στην ηλεκτρική ενέργεια.Όμως η πυρηνική ενέργεια δεν έχει ευρεία αποδοχή από τις κοινωνίες κυρίως για λόγους ασφάλειας των αντιδραστήρων, διαχείρισης των πυρηνικών αποβλήτων και εξάπλωσης των πυρηνικών όπλων. Αν έχετε έναν αντιδραστήρα έχετε μια ατομική βόμβα! Βέβαια τα προβλήματα ασφάλειας των αντιδραστήρων πλέον δεν είναι τα κύρια, έχουν λυθεί. Είναι μια τεχνολογία πια ώριμη για τις κοινωνίες, αλλά παρ’ όλα αυτά οι ανησυχίες των κοινωνιών για την πυρηνική ενέργεια έχουν κάποια βάση. Είναι μια μεγάλη συζήτηση η οποία για τη χώρα μας πάει για το μέλλον και δεν θα σταθώ περισσότερο σ’ αυτό. Τώρα, τί γίνεται στην Ελλάδα με την ηλεκτρική ενέργεια; Κύριος παραγωγός, όπως ξέρουμε, είναι η ΔΕΗ, η οποία αυτή τη στιγμή έχει 12,7 γιγαβάτ εγκατεστημένης ισχύος και παραγωγή κάτι λιγότερο από 60.000 γιγαβατώρες τον χρόνo. Τα γιγαβάτ είναι χιλιάδες μεγαβάτ, εκατομμύρια κιλοβάτ – για να μπορούμε να καταλαβαίνουμε.Από αυτήν την ισχύ τα 11,1 γιγαβάτ είναι στο διασυνδεδεμένο δίκτυο, που εννοούμε κυρίως την Ηπειρωτική Ελλάδα, και το 1,6 στα νη108

σιά, από το οποίο το μισό περίπου είναι στην Κρήτη. Ας δούμε την κατανομή αυτής της παραγωγής ενέργειας. Από λιγνιτικές μονάδες τώρα το 2008-2009 παράγεται το 41,4% της ηλεκτρικής ενέργειας και κάτω γράφω πραγματική 56%, και αυτό είναι γιατί οι λιγνιτικές μονάδες λειτουργούν περισσότερο, είναι μονάδες βάσης, όπως λέγονται, και η πραγματική τους συμμετοχή είναι περισσότερο από την ονομαστικά εγκατεστημένη. Τα υδροηλεκτρικά με μια συμμετοχή στην εγκατεστημένη, όχι στην παραγωγή, στο 23,6, το φυσικό αέριο κάτι παραπάνω από 15, το πετρέλαιο στο 18,8 το οπίο κυρίως χρησιμοποιείται στα νησιά όπου είναι δύσκολο να χρησιμοποιηθεί κάτι άλλο. Και οι ανανεώσιμες είναι μόνο στο 0,8%. Για το 2015 με 2020 όπου προβλέπεται ένας σχεδόν διπλασιασμός της εγκατεστημένης ισχύος της χώρας, θα πλησιάσουμε τα 20 γιγαβάτ, δηλαδή θα πρέπει να εγκατασταθούν άλλα ακόμη 10 γιγαβάτ περίπου. Η συμμετοχή του λιγνίτη θα πέσει ποσοστιαία, χωρίς αυτό να σημαίνει μείωση της έντασης της αξιοποίησης των εγχώριων κοιτασμάτων, αλλά ποσοστιαία θα πέσει στο 29%. Τα υδροηλεκτρικά ποσοστιαία θα μείνουν στο ίδιο νούμερο, που σημαίνει ότι εφ’ όσον πάμε σε υψηλότερες ισχείς θα αυξηθούν και τα έργα. Το φυσικό αέριο προβλέπεται να αυξηθεί σημαντικά, ενώ το πετρέλαιο προβλέπεται να αντικατασταθεί ουσιαστικά από τον λιθάνθρακα και οι ανανεώσιμες πηγές θα ενισχυθούν σημαντικά, γύρω στο 6%. Για το φυσικό αέριο και για τον λιθάνθρακα έχω κάποιους αστερίσκους εκεί, και πέρα από τους αστερίσκους είναι κάτι που θέλει συζήτηση. Ήδη η κυβέρνηση ανακοίνωσε ότι αναβάλλεται το πρόγραμμα του λιθάνθρακα. Να πω μερικά πραγματάκια. Ο λιθάνθρακας είναι μια ολικά εισαγόμενη πρώτη ύλη. Το πλεονέκτημά του είναι απλώς ότι θεωρούν ότι θα υπάρχει για 200 ίσως χρόνια διαθέσιμος λιθάνθρακας και προσπαθούν μ’ αυτόν τον τρόπο ν’ αντικαταστήσουν τις μονάδες πετρελαίου. Το φυσικό αέριο είναι μια ευγενής μορφή πρώτης ύλης και πλην των μονάδων αιχμής, δηλαδή όχι των μονάδων που λειτουργούν συνέχεια, αλλά αυτών που χρειαζόμαστε για να καλύψουμε τις μεγάλες ζητήσεις, απότομες ζητήσεις των φορτίων, δεν ενδείκνυται να χρησιμοποιηθεί. Το φυσικό αέριο είναι κρίμα να το καίμε για να παράγουμε ηλεκτρική ενέργεια και να την πηγαίνουμε στα σπίτια, με ένα βαθμό απόδοσης γύρω στο 50% και μετά με ένα βαθμό απόδοσης πάλι γύρω στο 90% που πολλαπλασιάζεται, δηλαδή φθάνουμε στο 40%, να βράζουμε αυγά ή να ανάβουμε το θερμοσίφωνα στο σπίτι, δηλαδή να το κάνουμε πάλι θερμότητα, αφού μπορούμε το φυσικό αέριο να το έχουμε κατ’ ευθείαν σαν πηγή θερμότητας στην κατανάλωση, στα σπίτια μας. Γι’ αυτό και η συμμετοχή του σαν καύσιμου στους θεροηλεκτρικούς σταθμούς έχει να κάνει μόνο με ειδικούς τεχνικούς λόγους. Εκτός από τη ΔΕΗ υπάρχουν σήμερα και ανεξάρτητοι παραγωγοί όπως είναι το Αλουμίνιο της Ελλάδας, ΗΡΩΝΑΣ ΘΕΡΜΟΗΛΕΚΤΡΙΚΗ, τα ΕΛΠΕ, τα Διυλιστήρια Κορίνθου, με μια συνολική παραγωγή του ενός γιγαβάτ περίπου και κυρίως με μονάδες φυσικού αερίου. Από ανανεώσιμες πηγές, η εγκατεστημένη ισχύς είναι κάτι περισσότερο από 1.000 μεγαβάτ αυτή τη στιγμή, κοντά βέβαια στο 997 μεγαβάτ που λέω εδώ στη διαφάνεια γιατί συνέχεια μπαίνουν καινούργιες μονάδες,. Τώρα ας δούμε τις συνέπειες στο περιβάλλον από τις συμβατικές μονάδες πριν πάμε στις ανανεώσιμες, για να καταλάβουμε και τις διαφορές, για τί πράγμα μιλάμε. Οι θερμοηλεκτρικές μονάδες με καύσιμο λιγνίτη και ειδικά οι παλιές έχουν μεγάλη συμβολή κυρίως στο διοξείδιο του άνθρακα. Ξεκινώντας από τα σωματίδια σε κιλά ανά μεγαβατώρα παραγωγής ηλεκτρικής ενέργειας, έχουμε ένα κιλό σωματιδίων, οξείδια του αζώτου κάτι παραπάνω από δύο κιλά, οξείδια του θείου, διοξείδιο του θείου κυρίως, στο 2,8 και διοξείδιο του άνθρακα ένα τόνο και 390 κιλά για 1.000 κιλοβατώρες, για 1 μεγαβατώρα. Αυτές είναι οι εκπομπές στις παλιές μονάδες οι οποίες έχουν και το πρόβλημα του μικρού βαθμού απόδοσης ο οποίος είναι γύρω στο 33%. Και τί σημαίνει αυτό: Αυτή την κατάσταση που βλέπετε εδώ. Αυτή είναι μια παλιά μονάδα της Μεγαλόπολης. Η μόλυνση προέρχεται από αυτά εδώ τα φουγάρα που είναι στους λέβητες. Η επιβάρυνση στο περιβάλλον είναι πάρα πολύ σημαντική, με κύριο το διοξείδιο του άνθρακα. Τώρα, τί σημαίνει σύγχρονη τεχνολογία στις θερμοηλεκτρικές μονάδες, επειδή είναι κάτι ενδιαφέρον και για την περιοχή μας εδώ: Εγώ θα πω σχεδόν ουδέτερα κάποια πράγματα επιστημονικά και από εκεί και πέρα μπορούμε να συζητήσουμε περισσότερο. Τί θεωρούμε σαν σύγχρονη τεχνολογία στις θερμοηλεκτρικές μονάδες. Εννοούμε τη χρήση των βέλτιστων διαθέσιμων τεχνικών με στόχο τη μεγιστοποίηση του βαθμού απόδοσης, την ελαχιστοποίηση των περιβαλλοντικών επιπτώσεων και χρήση οπωσδήποτε σύγχρονης αντιρρυπαντικής τεχνολογίας η οποία σήμερα εντοπίζεται σε δύο κύριους άξονες. Ο ένας είναι τα σύγχρονα ηλεκτροστατικά φίλτρα για συγκράτηση κυρίως σωματιδίων ή εγκατάσταση μονάδων αποθείωσης κ.λπ. και το δεύτερο, κάτι που η Ευρωπαϊκή Ένωση θα το ζητάει μετά από μερικά χρό109

νια και θα είναι απαραίτητο στις θερμοηλεκτρικές μονάδες, είναι οι σύγχρονες μονάδες δέσμευσης και υπόγειας αποθήκευσης CCS, όπως λέγονται, του διοξειδίου του άνθρακα. Το διοξείδιο του άνθρακα είναι ένα αέριο το οποίο το πίνουμε, στην πορτοκαλάδα, στη σόδα κ.λ.π. Όταν το πίνουμε δεν μας πειράζει, αλλά στην ατμόσφαιρα η ζημιά είναι τεράστια. Γι’ αυτόν τον λόγο οι μονάδες δέσμευσης και υπόγειας αποθήκευσης τί κάνουν; Δεσμεύουν, υγροποιούν το διοξείδιο του άνθρακα και το διοχετεύουν βαθιά στη γη, ίσως και χιλιόμετρα κάτω από την επιφάνεια όπου μπορεί να πάει και στον υδροφόρο ορίζοντα χωρίς επιπτώσεις. Βέβαια όπως θα πω και αργότερα θα πληρώνουμε πια για τη μόλυνση του διοξειδίου του άνθρακα και θα σας δώσω και οικονομικά στοιχεία για το τί σημαίνει αυτό για την οικονομία, τί κόστος θα έχουμε γι’ αυτά. Και ας πάμε τώρα στις σύγχρονης τεχνολογίας θερμοηλεκτρικές μονάδες με καύσιμο λιθάνθρακα ή λιγνίτη. Μια σύγχρονη λιθανθρακική μονάδα έχει σωματίδια σχεδόν μηδενικά και ομοίως και μια σύγχρονη λιγνιτική δέκα φορές λιγότερα από το ένα κιλό που εκπέμπει η παλιά μονάδα, ομοίως τα οξείδια του αζώτου με απονίτρωση κι’ αυτά πέφτουν σημαντικά καθώς και το διοξείδιο του θείου. Για το διοξείδιο του άνθρακα που είναι η βασική ατμοσφαιρική μόλυνση, μια σύγχρονη λιγνιτική στο άκρο δεξιά κάτω βλέπετε ότι έχει 950 κιλά ανά μεγαβατώρα που είναι στα 2/3 μιας παλαιάς λιγνιτικού τύπου (που ήταν 1.390 όπως είπα προηγουμένως) και η λιθανθρακική 750 κιλά. Ο δε επιτεύξιμος βαθμός απόδοσης από το 33% στις παλιές μονάδες φθάνει στο 41-43%. Είναι αρκετά βελτιωμένος. Αν όμως προχωρήσουμε σε καινούργιες μονάδες, που σύμφωνα με τις επιταγές της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα πρέπει να έχουν συλλογή και υγροποίηση διοξειδίου του άνθρακος, θα πρέπει να υπολογίσουμε και μια μείωση κατά 10% του βαθμού απόδοσης γιατί είναι ενεργοβόρα διαδικασία η συλλογή, υγροποίηση και διοχέτευση του διοξειδίου του άνθρακα, όμως απαραίτητη περιβαλλοντικά. Οι πιο εξελιγμένες μονάδες είναι οι μονάδες με φυσικό αέριο, μ’ αυτές τις επιφυλάξεις που είπα προηγουμένως για το φυσικό αέριο, ότι είναι καλύτερα να το χρησιμοποιούμε στην πρωτογενή του μορφή. Σ’ αυτές χρησιμοποιούνται δύο τύποι, αεριοστρόβιλοι βαρέος τύπου και αεριοστρόβιλοι αεροπορικού τύπου, δηλαδή σαν τους αεριοστροβίλους που έχουν τα αεροπλάνα. Έτσι, με συμπίεση και μετά εκτόνωση στον αεριοστρόβιλο η απόδοση είναι σημαντικά καλύτερη, γύρω στο 45%, αλλά οι κύριες μονάδες που κυρίως θέλουν και οι επενδυτές οι ιδιώτες να κατασκευάσουν είναι οι μονάδες συνδυασμένου κύκλου, όπου εκεί έχουμε αεριοστρόβιλους βαρέος τύπου, έχουμε ενδιάμεση επαναθέρμανση και στροβιλογενήτρια ατμού τριών βαθμίδων. Εκεί ο βαθμός απόδοσης βελτιώνεται σημαντικά και μπορεί να φθάσει και το 58%. Οι εκπομπές τώρα. Ας αφήσουμε τα σωματίδια, τα οξείδια του αζώτου και του θείου όπου έτσι κι’ αλλιώς ήταν ελάχιστα και προηγουμένως και ας επικεντρωθούμε στο διοξείδιο του άνθρακα στην τελευταία σειρά. Βλέπουμε ότι για βαρέος τύπου είναι στα 560 κιλά ανά μεγαβατώρα στο μισό μιας σύγχρονης λιγνιτικής περίπου και 430 στην αεροπορικού τύπου ή στου συνδυασμένου κύκλου στα 375. Η κατάσταση είναι βελτιωμένη αλλά η επιβάρυνση εξακολουθεί να είναι μεγάλη. Μια τέτοια μονάδα, ένα σχηματικό διάγραμμα είναι αυτό εδώ, όπου εδώ βλέπουμε τους αεριοστροβίλους και από εδώ τις τουρμπίνες ατμού. Εδώ είναι η γεννήτρια και το κύκλωμα του ατμού, υπέρθερμού κ.λπ. – δεν θα σταθώ εδώ περισσότερο. Τώρα, τί σημαίνει το διοξείδιο του άνθρακα στο μέλλον και τί σημαίνει το κόστος του. Γνωρίζετε ότι θα αγοράζουμε τα δικαιώματα ρύπων με διοξείδιο του άνθρακα. Τί σημαίνει αυτό: Με σημερινά δεδομένα προβλέπεται ότι για το 2012 το κόστος ανά τόνο διοξειδίου του άνθρακα, που ένας τόνος είναι πολύ εύκολο, όπως είδαμε, να βγει, είναι γύρω στα 35-40 ευρώ το κόστος. Αυτό πρακτικά για τη ΔΕΗ που είναι και ο κύριος παραγωγός σημαίνει περισσότερα από 2 δισ. ευρώ το έτος κόστος δικαιωμάτων μόλυνσης με διοξείδιο του άνθρακα. Βέβαια το ότι πληρώνεις για το διοξείδιο του άνθρακα δεν σημαίνει ότι το περιβάλλον σώζεται. Απλά ο ρυπαίνων πληρώνει. Και αν το δούμε αυτό σε σχέση με τα έσοδα, και μιλάω για τα σημερινά, για τη σημερινή τιμή της κιλοβατώρας και τις σημερινές συνθήκες, τα σημερινά ετήσια έσοδα της ΔΕΗ είναι 4,5 δισ., δηλαδή περίπου τα μισά θα πρέπει να τα πληρώνει για δικαιώματα διοξειδίου με τη σημερινή κατάσταση, πράγμα που σημαίνει ότι αναγκαστικά θα πρέπει να έχουμε μια αύξηση στην κιλοβατώρα κατά 50%. Είναι απλό. Η ΔΕΗ πού θα τα βρει; Ο καταναλωτής θα αναγκαστεί να πληρώσει αυτή τη μόλυνση. Όμως μια άλλη σχεδίαση με εκσυγχρονισμό, κλείσιμο και αντικατάσταση όλων των παλαιών μονάδων - και είναι αυτό σε προγραμματισμό, ελπίζω να υλοποιηθεί όμως γιατί είμαστε και μια χώρα που σχεδιάζουμε, γράφουμε, προγραμματίζουμε, δεν κάνουμε όμως – μπορεί η κατάσταση να βελτιωθεί σημαντικά. Ταυτόχρονα μια σημαντική διείσδυση των ανανεώσιμων πηγών είναι εφικτό να υποδιπλασιάσει το κόστος από τη ρύπανση, δηλαδή πάλι δεν θα απαλλαγούμε αλλά μπορούμε να φθάσουμε στο 1 δισ. ευρώ τον χρόνο. Είναι σημαντικό βέβαια και αυτό το ποσό.

110

Και τώρα έρχομαι στις ανανεώσιμες πηγές της ηλεκτρικής ενέργειας. Ξεκινάω από τους στόχους για την Ελλάδα στα πλαίσια της Ευρωπαϊκής Ένωσης που είναι το 20% και πλέον της συνολικής ενέργειας να προέρχεται από ανανεώσιμες πηγές το 2010. Τί υπάρχει σήμερα; Σήμερα υπάρχουν 1.200 περίπου ανεμογεννήτριες από 100 κιλοβάτ μέχρι 3 μεγαβάτ με συνολική ισχύ 890 μεγαβάτ, η οποία μαζί με τα μικρά υδροηλεκτρικά φθάνει τα 997 μεγαβάτ και τα φωτοβολταϊκά σ’ αυτήν την ισχύ έχουν μια πολύ μικρή συμμετοχή γύρω στα 9 μεγαβάτ. Δηλαδή εδώ βλέπουμε κοιτάζοντας τις τρεις αυτές μορφές, τις ανεμογεννήτριες, τα φωτοβολταϊκά και τα μικρά υδροηλεκτρικά – δεν περιλαμβάνονται τα μεγάλα υδροηλεκτρικά της ΔΕΗ σ’ αυτά τα νούμερα που σας είπα – ότι η συμμετοχή των φωτοβολταϊκών είναι πράγματι μικρή και θα συνεχίζει να είναι μικρή. Θα πούμε τους λόγους παρακάτω. Σε μια παρένθεση γράφω εκεί ότι η πραγματική μέγιστη ισχύς είναι 300 μεγαβάτ. Δηλαδή από αυτά τα 1.000 περίπου μεγαβάτ αυτό είναι το μέγιστο που έχει δει ο ΔΕΣΜΗΕ, (ο ΔΕΣΜΗΕ τί είναι, σήμερα έχει αλλάξει το καθεστώς, μιλάω ευρύτερα για τον κόσμο, είναι ο διαχειριστής της ηλεκτρικής ενέργειας της Ελλάδας που δεν είναι η ΔΕΗ πια, είναι ο ΔΕΣΜΗΕ όπως λέγεται). Η πραγματική ισχύς που μου είπαν από τον ΔΕΣΜΗΕ που έχουν δει με τα τωρινά δεδομένα είναι τα 300 μεγαβάτ, πράγμα που ήδη μας βάζει σε μια σκέψη τί σημαίνουν οι ανανεώσιμες πηγές. Σημαίνει ότι για να έχεις μια σημαντική διείσδυση πρέπει να έχεις την τριπλάσια εγκατεστημένη ισχύ, χονδρικά. Και πάω στην πρώτη μορφή, στην αιολική ενέργεια. Πράγματι είναι η πιο διαδεδομένη από τις ανανεώσιμες πηγές και μπορεί να συνεισφέρει σημαντικά στη μείωση των ρύπων στην ατμόσφαιρα. Κάθε ένα μεγαβάτ αιολικής ισχύος, που σημαίνει αυτό όχι μεγαλύτερες ανεμογεννήτριες, αλλά μια μικρή με τα σημερινά δεδομένα ανεμογεννήτρια, αποτρέπει 3,2 τόνους σωματιδίων τον χρόνο, 5 τόνους οξειδίων αζώτου, 6 τόνους διοξειδίου του θείου και 3.000 και πλέον τόνους διοξειδίου του άνθρακα τον χρόνο. Μία και μόνο μικρή ανεμογεννήτρια. Βέβαια για τους οικολόγους και για διάφορους άλλους πιθανόν να υπάρχουν ή εφευρίσκουν ότι υπάρχουν διάφορα μειονεκτήματα, θα έλεγα. Το πρώτο είναι ο θόρυβος, είναι υπαρκτό βέβαια, αλλά η σύγχρονη τεχνολογία έχει κάνει πολύ πιο αθόρυβες τις μηχανές. Για απόλυτη ησυχία ένα ελάχιστο 350 με 500 μέτρων είναι υπεραρκετή απόσταση, ειδικά εκεί που τοποθετούνται οι ανεμογεννήτριες και φωνάζουν οι τοπικές κοινωνίες νομίζω ότι είναι υπερβολικό. Ο αέρας σφυρίζει πολύ περισσότερο μέσα από τα δένδρα όταν φυσάει παρά από μια ανεμογεννήτρια. Το δεύτερο που λένε, οι θάνατοι του πουλιών, που πράγματι επειδή πηγαίνω Αθήνα – Πάτρα, είναι λιγότεροι από ό,τι είναι στον αυτοκινητόδρομο Αθήνα – Πάτρα σε σχέση προς το σύνολο των ανεμογεννητριών που έχουμε αυτή τη στιγμή και σε ετήσια βάση λειτουργίας. Το τρίτο που κατηγορούν τις ανεμογεννήτριες είναι το αισθητικό. Για μένα, οι ανεμογεννήτριες είναι πάρα πολύ ωραίες. Είναι βέβαια μια παρέμβαση στο περιβάλλον, σίγουρα, αλλά παρέμβαση στο περιβάλλον είναι και η γέφυρα Ρίου – Αντιρρίου, την οποία μας αρέσει να την βλέπουμε. Τουλάχιστον εγώ προσπάθησα να πάρω ένα οικόπεδο στην Πάτρα, που να βλέπει το Ρίο – Αντίρριο για να έχω το σπίτι μου με θέα στη γέφυρα. Ας μην είμαστε ακραίοι, νομίζω ότι οι σύγχρονες ανεμογεννήτριες είναι πάρα πολύ ωραίες και θα έλεγα ότι αφού παράγουν ηλεκτρικό ρεύμα καλό θα ήταν να τις φωτίζαμε το βράδυ. Δεν θα ήταν ωραίο στις κορυφογραμμές να βλέπαμε διάφορες φωτισμένες; Βέβαια αυτό είναι υποκειμενικό και δικαιούται κανείς να πει ό,τι θέλει στα πλαίσια όμως της λογικής. Ένα σημαντικό όμως είναι η ηλεκτρομαγνητική ανάκλαση και παρεμβολή στο ραδιόφωνο και στην τηλεόραση που λύνεται πολύ απλά με το να μπουν οι κεραίες οι αντίστοιχες λίγο μακρύτερα και σε συγκεκριμένες αποστάσεις, πράγματα απλά τεχνικά, πολύ απλά. Σήμερα έχει αλλάξει η τεχνολογία στην αιολική ενέργεια σημαντικά. Οι σύγχρονες τεχνολογίες στα αιολικά έχουν αντικαταστήσει τις μικρές παλιές ανεμογεννήτριες οι οποίες χρησιμοποιούντο κατ’ ευθείαν στο δίκτυο. Σήμερα είναι μεγάλοι τριπτέρυγοι ανεμοκινητήρες από 1,5 έως 5 μεγαβάτ με διάμετρο 70 έως 90 μέτρα (είναι εδώ), 130 μέτρα φθάνει μαζί με τον πυλώνα. Το μέγεθος είναι πραγματικά εντυπωσιακό από μακριά ή από φωτογραφίες, δεν μπορούμε να το καταλάβετε. Θα το δούμε μετά. Aν δείτε ένα Jumbo σε προβολή επάνω σε μια ανεμογεννήτρια, μια ανεμογεννήτρια των 3 μεγαβάτ είναι μεγαλύτερη σε διαστάσεις από τα φτερά του Jumbo, εάν το προβάλλετε επάνω σε μια τριπτέρυγη. Οι τεχνολογίες που χρησιμοποιούνται, για να πω και μερικά πράγματα τεχνολογικά, είναι κύρια η τεχνολογία μεταβλητού βήματος, δηλαδή τί σημαίνει αυτό, σημαίνει την μεταβολή, την κίνηση του πτερυγίου ανάλογα με τον αέρα. Και η τεχνολογία μέσω μετατροπέων ισχύος που συμπεριλαμβάνουν διασύνδεση συνεχούς ρεύματος. Τώρα όλες οι σύγχρονες κατασκευές στις ανεμογεννήτριες έχουν μια ενδιάμεση μετατροπή σε συνεχές ρεύμα, από εναλλασσόμενο σε συνεχές και μετά σε εναλλασσόμενο, είτε συνολικά είτε μέσω του δρομέα – είναι μια άλλη τεχνολογία, δεν θα σταθώ τόσο πολύ σ’ αυτό, σε τεχνολογικά θέματα. Αυτά αφορούν το τρίτο που λέω, την τεχνολογία μεταβλητής ταχύτητας 111

και βέβαια προηγμένες τεχνολογίες ελέγχου, με ασαφή προσαρμοστικό, μη γραμμικό έλεγχο κ.λ.π. Για το 2020 σύμφωνα με τους προγραμματισμούς που επί τέλους έχουμε και ως χώρα, αναμένεται η εγκατεστημένη ισχύς από ανεμογεννήτριες να φθάσει τα 5.500 μεγαβάτ, δηλαδή το 25% της εγκατεστημένης ισχύος της χώρας με διάθεση 13.700 γιγαβατωρών ενέργειας τον χρόνο, δηλαδή μια συμμετοχή στο 17%. Όλες αυτές οι σύγχρονες τεχνολογίες στα αιολικά πραγματικά αυξάνουν σημαντικά τον βαθμό απόδοσης και μπορούν να πάρουν τη μέγιστη απομάστευση ισχύος, όπως λέμε, από τον άνεμο, να περιορίζουν τα φορτία στις υψηλές ταχύτητες, να δίνουν επί πλέον βοηθητικές υπηρεσίες που είναι απαραίτητες για το δίκτυο, να αντιμετωπίζουν σφάλματα στο δίκτυο και βέβαια να έχουν βελτιωμένα περιβαλλοντικά χαρακτηριστικά σε σχέση με τον θόρυβο και άλλα. Και το τελευταίο, κυρίως να μειώνουν το κόστος της αιολικής κιλοβατώρας λόγω οικονομίας κλίμακας και νέων τεχνολογιών.Τί σημαίνει αυτό; Σημαίνει ότι πια οι σύγχρονες αυτές ανεμογεννήτριες έχουν δυνατότητα λειτουργίας για ταχύτητες ανέμου από 4 έως 25 μέτρα το δευτερόλεπτο, ενώ οι παλιάς τεχνολογίας δουλεύανε πολύ καλά με υψηλό βαθμό απόδοσης γύρω στα 12 με 14 μέτρα το δευτερόλεπτο. Μόνο εκεί. Σήμερα από τόσο χαμηλά, από τα 4 μέτρα μέχρι μια πολύ μεγάλη ένταση ανέμου, τα 25 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, με μια ονομαστική ταχύτητα ανέμου στα 15 μέτρα ανά δευτερόλεπτο, οι ανεμογεννήτριες έχουν πολύ υψηλό βαθμό απόδοσης. Χρησιμοποιούν γεννήτριες με τάση γύρω στα 700 βολτ, στο 1 κιλοβόλτ λέω εδώ, τάξη μεγέθους, και η κύρια που χρησιμοποιείται ηπειρωτικά πια, είναι η 2 μεγαβάτ ή 3 μεγαβάτ. Ο δε έλεγχος είναι βασισμένος σε μικροεπεξεργαστή, με βασικές λειτουργίες αυτές που είπαμε προηγουμένως και δεν θα επανέλθω. Για να πάρουμε μια ιδέα τί σημαίνει σύγχρονη ανεμογεννήτρια, ας δούμε αυτό εδώ το σχήμα, που βλέπουμε την άτρακτο και λίγο από τα φτερά. Όπως βλέπουμε εδώ, δίνεται η δυνατότητα μ’ αυτούς τους δακτυλίους του μεταβλητού βήματος σε αντίθεση με το παρελθόν όπου όταν είχαμε μεγαλύτερη ταχύτητα από την ονομαστική, έπρεπε να σταματήσουμε τις ανεμογεννήτριες και αυτός ο αέρας να πάει χαμένος, τώρα να μειώνουμε την κλίση έτσι ώστε να μπορούν να κινούνται με μικρότερη ισχύ απ’ αυτή που θα έδινε αυτή η μεγάλη ταχύτητα του ανέμου. Εδώ βλέπουμε τη γεννήτρια και εδώ αυτό είναι ένα μικρό εργαστήριο σε ύψος 100 μέτρων. Δηλαδή αυτή είναι μια γερανογέφυρα σ’ αυτό το ύψος που βλέπετε εδώ για να ανεβάσουμε τη γεννήτρια, να ανεβάσουμε τον συμπλέκτη και έχουμε ανεβάσει τώρα στις καινούργιες ανεμογεννήτριες, αυτή είναι μία 3 μεγαβάτ που βλέπετε εδώ, έχουμε ανεβάσει και τον μετασχηματιστή υψηλής πάνω στην άτρακτο, είναι αυτός ο κόκκινος εδώ, η δε ταχύτητα του ανέμου μετριέται με σύγχρονη τεχνολογία μ’ αυτές εδώ τις κεραίες που βλέπετε με ultrasonic, με υπερήχους, έτσι ώστε να προβλέπει τις ριπές ανέμου και να δρά ανάλογα ο έλεγχος. Είναι μια τεχνολογία καταπληκτική. Αυτή είναι μια μεταβλητών στροφών απ’ αυτές που πια χρησιμοποιούνται στις σύγχρονες κατασκευές. Εδώ έχω μερικά πράγματα από την τεχνολογία περιληπτικά. Εδώ μπορούμε να δούμε απλώς ότι έχουμε τους μετατροπείς και τη διασύνδεση συνεχούς, εδώ είναι η τουρμπίνα και εδώ είναι το δίκτυο. Δεν θα επιμείνω σε τόσο τεχνικά πράγματα. Για να πάρουμε μια ιδέα για τί μεγέθη μιλάμε, εδώ σε μια μικρότερη, αυτή είναι 2 μεγαβάτ, δείτε τον άνθρωπο δίπλα και τί κατασκευή είναι αυτή η άτρακτος, αυτό που έλεγα προηγουμένως. Εδώ το πτερύγιο, γιγαντιαία κατασκευή, και εδώ είναι μια άποψη στις παλαιότερες, των 2 μεγαβάτ, πριν μεταφέρουμε και τα ηλεκτρονικά επάνω μαζί με τους μετασχηματιστές ισχύος, όταν ήταν μέσα στον πυλώνα στήριξης, ο μικροεπεξεργαστής και όλο το κοντρόλ του συστήματος και βέβαια η σκάλα μέσα που ανεβαίνεις, η οποία υπάρχει και τώρα. Και για τους πολιτικούς μηχανικούς, μια άποψη από την καταπληκτική κατασκευή της θεμελίωσης. Οι ανεμογεννήτριες αυτές που είπαμε μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε δύο μορφές, είτε σε πάρκα, δηλαδή συνολικά ένας αριθμός ανεμογεννητριών, συνήθως πάνω από δέκα μεγάλες ανεμογεννήτριες, είτε μεμονωμένα. Είναι μια καλή επένδυση και για μεμονωμένους επενδυτές και βέβαια για εταιρείες. Εδώ σας δείχνω το μεγαλύτερο υπεράκτιο αιολικό πάρκο. Υπεράκτια είναι αυτά τα αιολικά πάρκα που γίνονται στη θάλασσα σε κάποιο μήκος από τις ακτές. Στην προκειμένη περίπτωση είναι 130 χιλιόμετρα μέσα στο Βόρεια Θάλασσα από τις βόρειες ακτές της Γερμανίας. Είναι ένα μεγάλο έργο, το μεγαλύτερο αυτή τη στιγμή, 400 μεγαβάτ, και πρόκειται τους επόμενους μήνες να μπει σε λειτουργία. Ήδη τελειώνουν οι δοκιμές του. Αποτελείται από 80 ανεμογεννήτριες των 5 μεγαβάτ η κάθε μία. Μετά με καλώδιο πηγαίνει στις ακτές και από εκεί 75 χιλιόμετρα πάλι με καλώδιο, με συνεχές ρεύμα, γίνεται η μετατροπή στο σημείο της παραγωγής και μετά στην πόλη Ντηλ ξαναμετατρέπεται σε εναλλασσόμενο και μπαίνει στο δίκτυο. Η τεχνολογία είναι αυτή εδώ χονδρικά. Στη μέση αυτό που βλέπετε είναι η DC διασύνδεση που λέμε, δηλαδή η διασύνδεση συνεχούς ρεύματος. Από αυτή τη μεριά είναι το αιολικό πάρκο και από εδώ το δίκτυο, με όλη την τεχνολο112

γία που έχει επάνω. Εδώ απλώς δείχνω ένα σκαρίφημα του κόμβου μέσα στη θάλασσα αυτού του αιολικού πάρκου. Όπως βλέπετε από πάνω, για να καταλάβετε τα μεγέθη, ένα κομμάτι του είναι ελικοδρόμιο. Από κάτω είναι οι μετασχηματιστές, οι μετατροπείς σε συνεχές ρεύμα, η πάκτωσή του μέσα στη θάλασσα και ούτω καθ’ εξής. Εκεί δεν είναι τα βάθη, ευτυχώς, μεγάλα. Πολλές είναι και οι συμπληρωματικές σύγχρονες τεχνολογίες τις οποίες αναπτύσσουν και τα Πανεπιστήμια και οι μεγάλες εταιρείες και είναι και ώριμη τεχνολογία αλλά και προωθημένη τεχνολογία που αφορά στον έλεγχο, στα συστήματα καταγραφής, μετάδοσης δεδομένων, τηλεμετάδοσης, χρησιμοποιούνται GIS, υπολογιστικά συστήματα και άλλα. Κάποια συμπεράσματα πρώτα για την αιολική ενέργεια. Πράγματι η σύγχρονη τεχνολογία στην αιολική ενέργεια μπορεί να δώσει αποφασιστικές λύσεις για παραγωγή καθαρής ηλεκτρικής ενέργειας και διοχέτευσή της στο δίκτυο από μονάδες από 1 μεγαβάτ μέχρι μερικές εκατοντάδες μεγαβάτ. Προφανώς και μικρότερες. Απλώς επειδή είναι μια μορφή η οποία αξίζει να την αξιοποιήσει κανείς για διείσδυση ηλεκτρικής ενέργειας στο δίκτυο – σε σχέση με τα φωτοβολταϊκά – μπορεί να αναπτυχθεί σε σχετικά μεγαλύτερες μονάδες. Επί πλέον οι νέες τεχνολογίες στα αιολικά συστήματα έχουν άρει τα παλιά προβλήματα που είχαν οι πρώτες μηχανές και έχουν οδηγήσει στη βέλτιστη ενσωμάτωση των ανεμογεννητριών και των πάρκων στο σύστημα έτσι ώστε να προσεγγίζουν και πολλές φορές να ξεπερνούν τις λειτουργικές δυνατότητες που δίνουν οι συμβατικοί σταθμοί. Δηλαδή από άποψη λειτουργίας και ευστάθειας του συστήματος, και θα πω στη συνέχεια τί σημαίνει αυτό για το σύστημα, έχουμε λύσει πολλά από τα προβλήματα. Βέβαια υπάρχουν πολλά ακόμη να λυθούν αλλά υπάρχει η δυνατότητα σήμερα μεγάλης διείσδυσης ανεμογεννητριών στο σύστημα. Θα περάσω τώρα στα φωτοβολταϊκά συστήματα. Τα φωτοβολταϊκά είναι μια πολλά υποσχόμενη λύση στις ανανεώσιμες πηγές και ιδιαίτερα για τα κλιματολογικά στοιχεία της Ελλάδας, συγκριτικά σαν χώρα σε σχέση με άλλες χώρες, όχι σε σχέση με τις ανεμογεννήτριες. Τα πλεονεκτήματά τους είναι ότι μπορούμε να τα έχουμε αυτόνομα ή συνδεδεμένα στο δίκτυο, μπορούν να ενσωματωθούν εύκολα στα κτίρια και στα σπίτια μας, ενώ μια ανεμογεννήτρια δεν μπορείς να την βάλεις μέσα στον ιστό της πόλης. Η αξιοπιστία τους είναι μεγάλη και είναι πολύ μικρή η ανάγκη συντήρησης στα φωτοβολταϊκά. Και βέβαια επειδή το μεσημέρι έχουμε τη μεγαλύτερη παραγωγή, η παραγωγή της ισχύος συμπίπτει με τις ώρες αιχμής. Τα μειονεκτήματα είναι η μικρή απόδοση, το μεγάλο κόστος και η ανάγκη κάλυψης μεγάλων εκτάσεων. για 100 κιλοβάτ θέλουμε γύρω στα 3 ή 3,5 στρέμματα, μια έκταση, για 100 κιλοβάτι σε σχέση με τις ανεμογεννήτριες που συζητήσαμε, λέγαμε 1 μεγαβάτ που είναι το 0,1 του ενός μεγαβάτ ή η 2 και 3 μεγαβάτ που μιλάγαμε, καταλαβαίνετε ότι συζητάμε για ισχείς στο 1/10, 1/20, 1/30 – για να αντιλαμβανόμαστε τα μεγέθη. Είναι βέβαια προτιμητέα για μικρές εγκαταστάσεις, σπιτιών κ.λπ. Η ηλιακή ακτινοβολία που φθάνει στην ατμόσφαιρα είναι 1.300-1.400 βατ ανά τ.μ. Εξαρτάται βέβαια η πρόσπτωσή της από το βόρειο πλάτος που βρισκόμαστε και με το σκούρο χρώμα βλέπετε την καλύτερη δυνατότητα εκμετάλλευσης της ακτινοβολίας στην επιφάνεια της γης. Η Ελλάδα είναι προφανές ότι είναι συγκριτικά σε καλή θέση. Η μέση κλίση για τα φωτοβολταϊκά, την βάζουμε για την Ελλάδα γύρω στις 30 μοίρες. Αυτό πώς βγαίνει; Βγαίνει αν σκεφθείτε ότι εδώ βλέπουμε τον θόλο του ουρανού και κάποιος στέκεται σ’ αυτό εδώ το σημείο, έχω φτιάξει για τις 9 Φεβρουαρίου 09 όπου ο ήλιος βγαίνει στις 7 το πρωί και τον βλέπουμε σε μια τέτοια κατεύθυνση και με τέτοιες κλίσεις, η καλύτερη δυνατή κλίση γύρω στο μεσημέρι, προσεγγίζει εδώ την καμπύλη γύρω στις 40-45 μοίρες. Αυτό με το μπλε είναι το όριο της μικρότερης ημέρας στις 21 Δεκεμβρίου, και στις 21 Ιουνίου το πράσινο αντιστοιχεί στην μεγαλύτερη ημέρα και παίρνοντας μια μέση ημέρα εδώ και με διάφορες τεχνικές κατανομής, έχουμε βρει τη μέση κλίση των 30 μοιρών η οποία είναι η βέλτιστη για σταθερά panels φωτοβολταϊκών. Οι τεχνολογίες στα φωτοβολταϊκά, οι κύριες, αυτές που χρησιμοποιούνται εμπορικά είναι αυτές οι 4 που σας δείχνω εδώ, του άμορφου πυριτίου που περιλαμβάνει και την τεχνολογία thin film, λεπτού υμενίου, θα λέγαμε στα Ελληνικά, των πολυκρυσταλλικών, μονοκρυσταλλικών και υβριδικών. Οι διαφορές τους είναι, όπως βλέπετε, ότι ξεκινάμε από μικρούς βαθμούς απόδοσης, οι οποίοι σε μερικές περιπτώσεις μπορεί να αυξηθούν λίγο παραπάνω με ειδικές τεχνολογίες και πηγαίνουμε σε καλύτερους βαθμούς απόδοσης. Αυτά τα εμπορικά που χρησιμοποιούνται μέχρι 100 κιλοβάτ που φτιάχνει κανείς μια μονάδα είναι κυρίως thin film και άμορφου πυριτίου. Γιατί; Διότι το κόστος τους είναι σημαντικά χαμηλότερο. Από κάτω έχει κάποια χαρακτηριστικά σε σχέση με την ετήσια παραγωγή της ενέργειας και τις εκπομπές του διοξειδίου. Τα φωτοβολταϊκά που λέμε από τί αποτελούνται. Πολύ γρήγορα. Το βασικό κύτταρο, το PV-cell που Ελληνικά θα το λέγαμε φωτοβολταϊκό στοιχείο, 113

συγκεντρώνεται σε modules και σχηματίζει τα πλαίσια τα οποία σχηματίζουν τα panels και αυτά τις μεγάλες συστοιχίες και οι συστοιχίες ένα πάρκο ή ένα φωτοβολταϊκά σταθμό. Αυτή είναι η τεχνολογία. Οι σύγχρονες τεχνολογίες που αφορούν τα φωτοβολταϊκά έχουν να κάνουν και εδώ, διότι τα φωτοβολταϊκά βγάζουν συνεχές ρεύμα, πάλι με την τεχνολογία μετατροπής σε εναλλασσόμενο, υπάρχουν οι λεγόμενοι inverters, οι οποίοι είναι ηλεκτρονικές συσκευές οι οποίες είναι φθηνές σήμερα, το 10%-15% το πολύ του κόστους ενός φωτοβολταϊκού πάρκου, αφορά τους inverters. Οι σύγχρονες τεχνολογίες έχουν να κάνουν με τη συνεργασία και με άλλες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας γιατί είπαμε ότι τα φωτοβολταϊκά εν γένει είναι μια τεχνολογία που θέλει μεγάλες εκτάσεις, έχει υψηλό κόστος κ.λ.π. Οι σύγχρονες τεχνολογίες έχουν επίσης να κάνουν με την αυτόνομη λειτουργία ή τη σύνδεση με το δίκτυο και το πρόβλημα της κατανεμημένης ή διεσπαρμένης παραγωγής που είναι ένα σημαντικό πρόβλημα, με την αξιοποίηση των δυνατοτήτων των ηλεκτρονικών συσκευών ισχύος των inverters, όπως είπαμε πριν, για τον έλεγχο και την προστασία, την καλή λειτουργία και βέβαια εκεί που κυρίως κατευθύνεται η έρευνα στα φωτοβολταϊκά είναι για τις υψηλότερες αποδόσεις. Σημειώνω εδώ ότι εφ’ όσον και ο Ομπάμα στην εναρκτήρια ομιλία του αναλαμβάνοντας την Προεδρία του, είπε ότι στόχος του είναι οι ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, ας μη γελιόμαστε, η Αμερική θα είναι πάντα η ατμομηχανή για την έρευνα και για την τεχνολογία και για τις επόμενες δεκαετίες, πιστεύω ότι σύντομα θα βρεθούμε σε υψηλότερες αποδόσεις, οι οποίες υπάρχουν σήμερα στα ερευνητικά εργαστήρια αλλά είναι οικονομικά ασύμφορες ακόμη. Τα φωτοβολταϊκά που χρησιμοποιούνται στο διάστημα, σε δορυφορικές εφαρμογές, έχουν αποδόσεις γύρω στο 27% ήδη. Αλλά είναι πανάκριβα. Για την Ελλάδα τώρα. Για το 2020 αναμένεται μια εγκατεστημένη ισχύς 1.200 μεγαβάτ. Καταλαβαίνετε τί σημαίνει αυτό, το ισοδύναμο ενός μικρού συμβατικού σταθμού, αν ανταποκριθούμε στον προγραμματισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης κ.λ.π., με διάθεση 1.300 γιγαβατωρών, δηλαδή το 1,6%. Εδώ βλέπουμε πώς φτιάχνονται οι συστοιχίες με τα panels κ.λπ. και όπως είπα, οι εφαρμογές των φωτοβολταϊκών έχουν δύο κύριες κατευθύνσεις, τα αυτόνομα συστήματα που είναι είτε με δυνατότητα αποθήκευσης ή χωρίς αποθήκευση, δηλαδή μπαταρίες που είναι απαραίτητες, (άλλο ένα βαρύ κομμάτι που συνοδεύει τα αυτόνομα φωτοβολταϊκά) ή υβριδικά συστήματα όπως είπα, σε συνδυασμό με άλλες μορφές και σήμερα και με τα fuel cells, τα κύτταρα καυσίμου, που είναι μια σημαντική τεχνολογία με την οποία ασχολιόμαστε κι’ εμείς στο Πανεπιστήμιο της Πάτρας με βασικό πρόβλημα, να θίξω λίγο και αυτό, την διαθεσιμότητα του υδρογόνου. Τα fuel cells καίνε υδρογόνο με οξυγόνο και αυτό που παράγουν είναι νερό, δεν έχουν καμία επίδραση αρνητική στο περιβάλλον, όμως το υδρογόνο είναι δύσκολο να το φτιάξεις. Γίνονται βέβαια με φυσικό αέριο σήμερα, με μονάδες, με τέτοιους συνδυασμούς Έτσι ένα αυτόνομο φωτοβολταϊκά χονδρικά έχει αυτά τα στοιχεία, έχει τη συστοιχία, τον controller ο οποίος τροφοδοτεί τις μπαταρίες και μέσω του μετατροπέα στο εναλλασσόμενο, εάν θέλουμε να λειτουργούμε στο εναλλασσόμενο, πηγαίνουμε στο αυτόνομο φορτίο, αλλά μπορούμε βεβαίως να λειτουργήσουμε και σε συνεχές ρεύμα. Θα πρέπει όμως να αντικαταστήσουμε τις οικιακές μας συσκευές. Ένα διασυνδεδεμένο σύστημα μέσω ενός σπιτιού γίνεται μέσω της ΔΕΗ και του μετρητή της και ηλεκτρικά είναι κάτι τέτοιο όπως βλέπετε εδώ, πάλι η συστοιχία, ο inverter και μετά και η σύνδεση με το δίκτυο εκτός από το τοπικό φορτίο. Βέβαια ένας σχεδιασμός φωτοβολταϊκού συστήματος γίνεται σήμερα με πολλές τεχνικές και αν θέλει κανείς να το επιλέξει και σαν επένδυση, το δυσκολότερο κομμάτι είναι αυτό εδώ, η διαδικασία αδειοδότησης, ακόμη και με απαλλαγή για κάτω από 100 κιλοβάτ, η οποία ξεκινάει μετά την επιλογή του χώρου εγκατάστασης και τελειώνει με τη στιγμή της σύνδεσης με το δίκτυο, θέλει τεχνικοοικονομικές μελέτες, τεχνικές μελέτες, εγκρίσεις κ.λπ. Εδώ δείχνω σχηματικά ένα τρόπο ελέγχου όλης αυτής της κατάστασης με διάφορα προγράμματα που είναι είτε εμπορικά είτε μπορεί να τα βρει κανείς εξειδικευμένα. Εδώ σας δείχνω ένα φωτοβολταϊκά πάρκο, αυτό είναι της τάξης των 100 κιλοβάτ. Εδώ είναι κάποιες άλλες εφαρμογές και βλέπουμε δεξιά στην εικόνα τις νέες τεχνολογίες με τα διάφανα φωτοβολταϊκά panels που χρησιμοποιούνται σε μεγάλα εμπορικά κέντρα, είναι ακριβά όμως και αυτά ακόμη, όμως ήδη έχουν μπει σε εφαρμογές και στις όψεις βέβαια κτιρίων κ.λπ. Και εδώ όψεις κτιρίων. Τώρα κάποια συμπεράσματα για τα φωτοβολταϊκά. Και εδώ μπορούν να δοθούν λύσεις στην καθαρή ενέργεια, στην πράσινη ενέργεια και διοχέτευσή της στο δίκτυο από μονάδες όμως πιο μικρές, των μερικών κιλοβάτ έως λίγα μεγαβάτ. Σημαντική όμως είναι η συμβολή των φωτοβολταϊκών στην αυτόνομη παραγωγή κυρίως για οικιακή χρήση, όπως είπαμε, ή σε απομακρυσμένα σημεία για βοηθητικές χρήσεις, μια θερινή κατοικία, για ξενοδοχεία, στέγαστρα 114

parking. Σαν μεγάλες μονάδες τα φωτοβολταϊκά μπορούν να αναπτυχθούν μόνο υπό ειδικές συνθήκες και όπως είπαμε κυρίως λόγω του μεγάλου χώρου που απαιτούν και του ύψους της επένδυσης. Αυτή τη στιγμή η ΔΕΗ ήδη προγραμματίζει να κάνει ένα μεγάλο, ίσως το μεγαλύτερο ή το δεύτερο μεγαλύτερος στην Ευρώπη φωτοβολταϊκό πάρκο στη Μεγαλόπολη εγκατεστημένης ισχύος 50 μεγαβάτ. Έχει σχεδιαστεί ήδη. Καταλαβαίνετε τί έκταση, αν κάνουμε το πολλαπλασιασμό, θέλει εκατοντάδες στρέμματα. Έρχομαι τώρα στα μικρά υδροηλεκτρικά. Σαν τέτοια ορίζονται όσα δεν ξεπερνούν τα 10 μεγαβάτ. Η ισχύς τους εξαρτάται από τη ροή και το ύψος της υδατόπτωσης. Η πρακτική σχέση που θα έλεγα ότι ισχύει είναι η κάτω, δηλ. 7 φορές τη ροή σε κυβικά μέτρα ανά δευτερόλεπτο επί το ύψος σε μέτρα. Δηλαδή με ροή 30 κυβικά μέτρα το δευτερόλεπτο και ύψος 30 μέτρων μπορεί να πλησιάζουμε τα 3 μεγαβάτ. Βέβαια για να φτιάξετε ένα υδροηλεκτρικό έργο υπάρχουν απαιτήσεις μετρήσεων που τις ζητάει και το κράτος για να αδειοδοτήσει, με υδρολογικά στοιχεία, δηλαδή κυρίως τη μέτρηση της ροής και από εκεί και πέρα την καμπύλη διάρκειας της ροής, ακριβέστερα τον σχηματισμό της καμπύλης διάρκειας. Η μέτρηση της ροής, φτιάχνουμε ένα τετράγωνο για να την μετρήσουμε και επειδή η ροή δεν είναι ίδια σε όλο αυτό το τετράγωνο, ένα τετράγωνο που έχει ένα ύψος h εδώ που βλέπετε και ένα πλάτος l, (αυτό το l και h που βλέπετε εδώ). Η ροή όμως δεν είναι ομοιόμορφη, είναι λιγότερη στα άκρα, μεγαλύτερη στο κέντρο. Υπάρχει μια σχέση που μπορεί να την ορίσει, από εκεί και πέρα όμως πρέπει να έχουμε περισσότερα από ένα χρόνο υδρολογικά στοιχεία για να φτιάξουμε τις λεγόμενες καμπύλες διάρκειας ροής για να είμαστε σίγουροι. Και αυτό γιατί; Διότι η φύση των ποταμών στην Ελλάδα, των μικρών ποταμών, είναι χειμάρρου, με έντονες διακυμάνσεις, με πλημμυρικά φαινόμενα, πράγματα που είναι προβλήματα και είναι από τα βασικά προβλήματα στα μικρά υδροηλεκτρικά. ¨ένα άλλο θέμα τώρα είναι τα περιβαλλοντικά που έχουν να κάνουν με τη την παρέμβαση στη χλωρίδα και την πανίδα και κυρίως αν έχουμε ψάρια κ.λπ. Εδώ δεξιά σας δείχνω έναν τρόπο που φτιάχνουν για την πέστροφα για να γυρίζει προς τα πίσω, κλιμακωτά, και πηγαίνει το ψάρι ανάποδα προς τα πάνω για να γεννήσει στις πηγές, (πηγαίνει εκεί επειδή είναι καθαρότερα τα νερά προς τις πηγές, αυτός είναι λόγος). Αλλά μεγάλο πρόβλημα, το κύριο πρόβλημα στα υδροηλεκτρικά τα μικρά είναι η συγκράτηση των φερτών υλών, χώματα κορμοί, όλα αυτά τα φύλλα και την άμμο. Τα φύλλα μπορεί να αποκλείσουν όλη την κατασκευή και να μη λειτουργεί τίποτα, γι’ αυτό είναι και εκτεταμένα τα έργα πολιτικού μηχανικού για να κρατούν όλα αυτά τα πράγματα και να συγκρατούν και την άμμο, διότι η άμμος μπορεί να λιώσει τις τουρμπίνες με τις ταχύτητες που γυρνάνε και να δημιουργήσει μεγάλα προβλήματα. Το επόμενο πρόβλημα, σημαντικό, είναι το πλημμυρικό φαινόμενο. Πρέπει να υπάρχουν έργα αποφυγής πλημμύρας και βέβαια μετά από όλα αυτά χρειάζεται και σημαντική συντήρηση σε τέτοια έργα και πληρώνουμε αρκετά στους πολιτικούς μηχανικούς. Ένα τέτοιο έργο κυρίως, κοιτάξτε, ενώ η ροή του ποταμού είναι εδώ, αυτό που κυρίως γίνεται, κάνουμε μια παράκαμψη, ένα bypass του ποταμού, βλέπετε, και με ενδιάμεσα έργα για τις πλημμύρες, όταν έχουμε μεγάλη πιθανότητα πλημμυρικών φαινομένων. Εδώ σ’ αυτές τις δεξαμενές φεύγει η άμμος, τα φύλλα πρώτα, και πάλι έχουμε πρόβλεψη για πλημμύρες. Αυτός είναι ο αγωγός, αυτό είναι το ωφέλιμο ύψος εδώ και η ροή που περνάει από τον αγωγό μας και βέβαια η γεννήτριά μας. Οι κύριες τουρμπίνες που χρησιμοποιούνται στα μικρά υδροηλεκτρικά είναι η Pelton και η Francis και βέβαια τελευταία και η Turgo, η οποία είναι μια παρεμφερής κατασκευή της Pelton και ενδείκνυται για τα μικρά υδροηλεκτρικά. Οι βαθμοί απόδοσης είναι υψηλοί. Εδώ είναι πώς επιλέγουμε από κάποια διαγράμματα, τις τουρμπίνες. Και φθάνω σε κάποια συμπεράσματα. Τα μικρά υδροηλεκτρικά είναι ακριβά έργα που όμως έχουν το πλεονέκτημα του υψηλού βαθμού απόδοσης, γύρω στο 80% λειτουργούν, και του υψηλού συντελεστή χρησιμοποίησης, γύρω στο 50% παρ’ ότι πολλές φορές στην Ελλάδα – τί σημαίνει συντελεστής χρησιμοποίησης: Αυτό που μπορεί θεωρητικά να σου δώσει αν λειτουργούσε συνέχεια στον παρονομαστή και στον αριθμητή αυτό που πραγματικά σου δίνει. Βέβαια στην Ελλάδα, είπαμε, επειδή κυρίως είναι χείμαρροι τα ποτάμια μας, ο συντελεστής είναι στο 50% στην καλύτερη περίπτωση. Και αυτό σε σχέση βέβαια με τις ανεμογεννήτριες που μπορεί να πλησιάσουν το 30% με τις νέες τεχνολογίες όπως είπαμε, ή τα φωτοβολταϊκά που είναι πολύ πιο χαμηλά, στο 10%. Τα υδροηλεκτρικά, έχουν όμως υψηλό κόστος συντήρησης κυρίως λόγω φθορών στα μηχανικά μέρα, και όπως είπαμε, στην Ελλάδα το μεγάλο πρόβλημα είναι η εποχιακή ροή των μικρών ποταμών μαζί με άλλα προβλήματα όπως πλημμύρες κ.λπ. Τώρα θα πάω σ’ ένα σημαντικό θέμα τεχνολογικό αλλά και πρακτικό, στη μεγάλη διείσδυση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας και τί σημαίνει αυτό και τί προβλήματα συνεπάγεται. Για το Ελληνικό διασυνδεδεμένο σύστημα μια πρόβλεψη για το 2012 είναι για 13,2 γιγαβάτ για το 2012. Σήμερα θεωρούμε ότι μια εγκατεστημένη ισχύς από ανανεώσιμες πηγές της τάξης των 3 έως 5,5 γιγαβάτ είναι μια μεγάλη διείσδυση η οποία είναι εφικτή όμως τεχνικά σήμερα να 115

γίνει και μπορεί αξιόπιστα να λειτουργήσει μέσα στο σύστημα. Τί σημαίνει αυτό: Σημαίνει πραγματικά γύρω στο 1/3 της ισχύος του συστήματος. Μπορούμε να το έχουμε από ανανεώσιμες πηγές. Ποια είναι τα προβλήματα: Τα προβλήματα κυρίως τα ανάγουμε σε σχέση με τις ανεμογεννήτριες γιατί αυτές είναι και οι κύριες ανανεώσιμες πηγές ενέργειας, είναι η μεταβατική συμπεριφορά του συστήματος, δηλαδή μετά από βραχυκύκλωμα να μη φύγει το σύστημα έξω, να μην έχουμε συχνά black-out. Βλέπετε ότι η τεχνολογία προχωράει και τα black-out συνεχίζονται και στην Ευρώπη και στην Αμερική, πράγματα που θα έπρεπε σήμερα να μην συμβαίνει με τέτοια συχνότητα στο σύστημα. Το δεύτερο είναι η ευστάθεια της τάσης, δηλαδή να έχουμε την τάση που πρέπει να έχουμε η οποία έχει μεγάλες επιπτώσεις ειδικά στις ανεμογεννήτριες, οδηγεί σε υπερεπιτάχυνση των ανεμογεννητριών παλαιού τύπου, (όμως ευτυχώς πλέον δεν εγκαθίστανται τέτοιες), και αυτό το πρόβλημα, δηλαδή η ευστάθεια της τάσης, που είναι ένα από τα κύρια προβλήματα, με τη νέα τεχνολογία μπορώ να πω ότι το έχουμε αποφύγει ή θα το αποφύγουμε αντικαθιστώντας στο μέλλον και τις παλιές ανεμογεννήτριες. Μετά είναι η ευστάθεια της συχνότητας, τα 50 Hertz που ξέρουμε όλοι, που έχουμε στο δίκτυο, η οποία μπορεί να συμβεί σε μεγάλες μεταβολές φορτίου ή σε απώλεια παραγωγής κυρίως από τις ανανεώσιμες πηγές ενέργειας ή από μεγάλα πάρκα με ανεμογεννήτριες και οι διασυνοριακές ταλαντώσεις. Και αυτά λύνονται με τη σύγχρονη τεχνολογία. Και τέλος πρέπει να γίνει ένας καινούργιος ημερήσιος προγραμματισμός και λειτουργία της ελεύθερης αγοράς. Θα ήθελα να ξέρετε ότι σήμερα πλέον και στην Ελλάδα λειτουργούμε υπό όρους ελεύθερης αγοράς στην ηλεκτρική ενέργεια. Δεν είναι η ΔΕΗ το αποκλειστικό μονοπώλιο. Είναι ο κυρίαρχος της αγοράς βέβαια, εξακολουθεί να είναι ο κυρίαρχος της αγοράς, έχει και το δίκτυο, και κατά τη γνώμη μου ευτυχώς που είναι, υπό τις σημερινές συνθήκες, αλλά μπορεί και οποιοσδήποτε να μπει και να πουλήσει και όλα αυτά γίνονται με κάποιον ημερήσιο προγραμματισμό με μια πολύ σύνθετη οικονομοτεχνική διαδικασία η οποία βασίζεται στη λογική που λέγεται διεθνώς της αναγκαστικής, στα Ελληνικά θα λέγαμε αναγκαστικής κοινοπραξίας. Ας μη μπω σε λεπτομέρειες, αυτό όμως καθορίζει τον ημερήσιο προγραμματισμό και ο ημερήσιος προγραμματισμός έχει να κάνει με την καλή λειτουργία του συστήματος, ποιος θα μπει να λειτουργήσει το σύστημα και ποιος όχι, ποιος θα καλύψει τη βάση, ποιος θα καλύψει την αιχμή. Ένα σημαντικό πρόβλημα με τη μεγάλη διείσδυση των ανανεώσιμων πηγών είναι το εξής, ότι θα πρέπει να έχεις υψηλές εφεδρείες, διότι για παράδειγμα αν δεν φυσάει τί θα κάνεις; Βέβαια η μεγάλη διασπορά των ανανεώσιμων πηγών στατιστικά λύνει κάπως το πρόβλημα, δεν μπορεί να μη φυσάει πουθενά, αλλά παρ’ όλα αυτά πρέπει να έχεις την τριπλάσια ισχύ εγκατεστημένη π.χ. στις ανεμογεννήτριες για να πάρεις το 1/3 της και σε οποιαδήποτε περίπτωση πρέπει να έχεις εφεδρείες. Εφεδρείες τί σημαίνει, αυτό που λέγαμε όχι μόνιμο φορτίο, αλλά να μπορείς να καλύψεις την αιχμή και γι’ αυτό μεταξύ άλλων οι κύριες απαιτήσεις που έχω βάλει εδώ είναι βέβαια οι ανεμογεννήτριες σύγχρονης τεχνολογίας, αλλά και ο επανακαθορισμός των λεγόμενων τεχνικών ελαχίστων, έτσι είναι ο όρος, για τις θερμικές μονάδες, που κυρίως σημαίνει τους απαιτούμενους συμβατικούς σταθμούς οι οποίοι πρέπει σώνει και καλά να υπάρχουν. Ακόμη πρέπει να διαθέτει κανείς αεριοστρόβιλους που για το Ελληνικό σύστημα και για μια τέτοια διείσδυση που συζητήσαμε πρέπει να είναι της τάξης των 750 μεγαβάτ για την αιχμή. Οι αεριοστρόβιλοι κυρίως αεροπορικού τύπου μπορεί να αναλάβουν φορτίο άμεσα, σε λιγότερο από μία ώρα, δηλαδή σε μερικά λεπτά και ενδείκνυνται. Κάποιες περιοριστικές υποχρεώσεις για τις ανανεώσιμες πηγές είναι η αδιάλειπτη λειτουργία υπό χαμηλή τάση, όπως λέγεται τεχνικά – δεν θα μπω σε λεπτομέρειες περισσότερο – αλλά και η δυνατότητα περιορισμού παραγωγής από ανανεώσιμες πηγές. Δηλαδή μπορεί να φτιάξετε μια ωραία ανεμογεννήτρια με όλες τις τεχνολογίες για να έχετε μέγιστη παραγωγή κλπ, και κάποια στιγμή να σας πουν ότι δεν σας χρειαζόμαστε. Όμως οι μελέτες έχουν δείξει ότι αυτό μπορεί να είναι πολύ περιορισμένο. Μιλάω για πραγματικές μελέτες του συστήματος που κυρίως έχουν γίνει στο Πανεπιστήμιο, καταλήγουν σε μια πιθανή ανάγκη περιορισμού γύρω στο 4-5% της ισχύος των ανεμογεννητριών. Πρακτικά μπορεί αυτό να καλυφθεί με το να βγάλουμε όχι τις ανεμογεννήτριες, αλλά τους υδροηλεκτρικούς σταθμούς, όχι τους μικρούς, τους μεγάλους, ώστε να κάνουμε εξοικονόμηση ενέργειας στα φράγματα και να τα χρησιμοποιήσουμε σε άλλες περιόδους. Αυτό μπορεί να ξεπεραστεί και αλλιώς με μια δυνατότητα αποθήκευσης όπως είναι η επανάντληση που χρησιμοποιείται παντού στον κόσμο σε ώρες που δεν έχουμε μεγάλη ζήτηση, αντλούμε νερό στα φράγματα, σε ταμιευτήρες, για να το χρησιμοποιήσουμε όταν θα θέλουμε. Επίσης η δυνατότητα απόρριψης φορτίων μετά από συμφωνία με τον καταναλωτή μπορεί να είναι μια άλλη λύση. Τώρα πια που πηγαίνουμε στις ημερήσιες συμφωνίες και στην 116

ελεύθερη αγορά μπορεί να έχεις καταναλωτές και να τους πεις σου δίνω πιο φθηνή τιμή κιλοβατώρας αλλά όταν θέλω εγώ να σου κόψω το ρεύμα – βεβαίως δεν μιλάμε για οικιακούς καταναλωτές, μιλάμε για βιομηχανία ή Υπηρεσίες ή ο,τιδήποτε άλλο. Αυτή είναι η διείσδυση των ΑΠΕ της οποίας η διαχείριση είναι κάτι το πολύ σημαντικό. Τώρα πηγαίνοντας συγκεντρωτικά σε κάποια γενικά συμπεράσματα – δεν ξέρω αν σας κούρασα – οι ανανεώσιμες πηγές από μόνες τους δεν μπορούν να λύσουν συνολικά το ενεργειακό πρόβλημα της χώρας. Μπορούν όμως να συνεισφέρουν σημαντικά στο ενεργειακό ισοζύγιο. Αυτό είναι το πρώτο συμπέρασμα. Συγκεκριμένα για την Ελλάδα θα μπορούσαν αξιόπιστα να συμμετέχουν οι ανανεώσιμες πηγές κατά το 1/3 της συνολικής απαιτούμενης ηλεκτρικής ενέργειας, με πολλαπλάσια βέβαια εγκατεστημένη ισχύ. Οι περιβαλλοντικές ελαφρύνσεις σε μια εκτεταμένη χρήση από ανανεώσιμες πηγές είναι πράγματι σημαντικές. Είπαμε, ένα μεγαβάτ ανεμογεννήτριας απαλλάσσει 3.000 τόνους περίπου διοξειδίου τον χρόνο. Σκεφθείτε τα 5.500 μεγαβάτ. Προβλήματα από την αλλαγή της έγχυσης της ενέργειας στο ηλεκτρικό δίκτυο όπως είναι η κατανεμημένη παραγωγή, ευστάθεια κ.λπ., που είπαμε προηγουμένως, μπορεί η σύγχρονη τεχνολογία να τα λύσει σε αυτά τα επίπεδα. Για σχετικά μεγάλης κλίμακας παραγωγές ενέργειας από ΑΠΕ η συμμετοχή θα μπορούσε κατά σειρά να βασίζεται στα υδροηλεκτρικά, στις ανεμογεννήτριες και λίγο στα φωτοβολταϊκά. Για μικρής κλίμακας ενεργειακές απαιτήσεις όπως για κατοικίες και άλλες περιορισμένες δραστηριότητες, τουρισμό και τέτοια, τα φωτοβολταϊκά θα μπορούσαν να συνεισφέρουν. Η ενέργεια, τέλος, είναι ένα πραγματικά πολύτιμο αγαθό και καλύτερη και καθαρότερη παραγωγή του είναι και η εξοικονόμηση της. Η κοινωνία πρέπει να εμπεδώσει τη λογική της εξοικονόμησης της ενέργειας, αλλά αυτό είναι ένα άλλο θέμα πολύ μεγάλο που αφορά όχι μόνο τους μεμονωμένους καταναλωτές, κύριε Δήμαρχε, αλλά και συνολικά και Δήμους, φωτισμούς και τέτοια πράγματα και είναι σημαντικό. Και τέλος, πιο σύνθετες λύσεις μπορούν πράγματι να δώσουν περιβαλλοντικά σωστή διαμόρφωση του τοπίου στην ηλεκτρική ενέργεια. Σας ευχαριστώ πολύ!

117

«ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΞΕΛΙΞΕΙΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΟΤΟΥΡΚΙΚΗ ΔΙΕΝΕΞΗ» ΔΗΜΗΤΡΙΟΣ ΔΗΜΟΥ, ΣΤΡΑΤΗΓΟΣ ΕΝ ΑΠΟΣΤΡΑΤΕΙΑ, ΕΠΙΤΙΜΟΣ ΔΙΟΙΚΗΤΗΣ ΣΤΡΑΤΙΑΣ ΚΑΙ ΑΡΧΗΓΟΣ ΤΟΥ ΓΕΝΙΚΟΥ ΕΠΙΤΕΛΕΙΟΥ ΕΘΝΙΚΗΣ ΦΡΟΥΡΑΣ, (Γ.Ε.Ε.Φ) ΤΗΣ ΚΥΠΡΙΑΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ Σας ευχαριστώ πολύ για τα καλά σας λόγια. Κύριε Δήμαρχε. Κυρίες και Κύριοι, αν βρίσκομαι εδώ, είναι λόγω της ευγενικής πρόσκλησης, είναι η τιμή που μου κάνετε να έρθετε σήμερα να με ακούσετε. Πραγματικά εγώ οιστρηλατούμαι, όταν βλέπω ανθρώπους οι οποίοι ενδιαφέρονται για τα κοινά, και ενδιαφέρονται και έχουν μέσα τους, μέσα στην ψυχή τους τη ζέση του Έλληνα για να στηρίξουμε την πατρίδα μας σε αυτά τα δύσκολα χρόνια που περνάει. Κυρίες και κύριοι, με πολύ αγάπη σας βλέπω και όπως διάβασε στο βιογραφικό μου, το1997 το ΝΑΤΟ στηρίχθηκε σε εμένα να ανοίξω την πύλη προς Ανατολάς, αρχίζοντας από την Ουκρανία. Όταν πρωτοπήγα στην Ουκρανία και στη Ρουμανία, όταν κατεβαίναμε από το αεροπλάνο και βλέπανε Έλληνα στρατηγό, μαζί με μία μοίρα καταδρομών να ηγούνται 20 εθνών για οργανώσουμε τις ασκήσεις ήταν άκρως τιμητικό. Σας μιλάω ειλικρινά και με πολύ σεβασμό, οι Ουκρανοί μας φιλούσαν τα χέρια για να μπούνε κι αυτοί σε μία πρόοδο και να φάνε ένα κομμάτι ψωμί διότι ήτανε μέσα στη φτώχια και στην αθλιότητα. Δεν θα ξεχάσω ποτέ στην Ουκρανία όταν μας κάνανε την περιήγηση και ο Ιταλός στρατηγός, που είχα υπό τας διαταγάς μου, διαβάζοντας μια μαρμάρινη πλάκα σ΄ ένα τεράστιο μέγαρο έλεγε αυτά είναι ιταλικά. Πλησίασα και είδα: «Ανακαινίσθηκε το 1882 υπό Αργυροπούλου», μέγας έμπορος της Ουκρανίας. Ένιωσα πολύ περήφανος Εκεί δηλαδή ο Ελληνισμός κυριαρχούσε παντού. Τίποτα δεν είχε αφήσει το Ελληνικό πνεύμα χωρίς να το κατακτήσει. Πνευματική κίνηση, οικοδομές, εμπόριο, χρήματα, τράπεζες. Αυτός είναι δαιμόνιος ο Έλληνας. Ο Έλληνας σήμερα που περνάει μία πολύ δύσκολη περίοδο όπως θα δούμε με τα Ελληνοτουρκικά, έχει θριαμβεύσει σε όλη την Ευρώπη, σε όλο τον κόσμο και όπου κι αν πας βρίσκεις Έλληνες που τιμούν αυτό το όνομα. Σήμερα λοιπόν θα διεξέλθουμε ένα πολύ δύσκολο θέμα, τη διένεξη Ελλάδος – Τουρκίας και τις πρόσφατες εξελίξεις. Για να διαπιστώσουμε πραγματικά ότι κάτι δεν πάει καλά σε αυτήν τη χώρα. Σας λέω εισαγωγικά και το λέω και στους διοικούντες και στις αρθρογραφήσεις και στις τηλεοράσεις, «συμπατριωτες μου δεν χρειάζεται τέτοια υποχώρηση στο Τούρκο». Ξέρετε, η διένεξη Ελλάδος – Τουρκίας δεν είναι σημερινή. Είναι μία κατάσταση η οποία μας ταλανίζει χρόνια. Ίσως και 1000 χρόνια ταλανιζόμαστε από τους Τούρκους αφ’ ότου μάζα οικογενειών Σελτζούκων και κατόπιν Οθωμανών ήρθαν και εγκαταστάθηκαν στις παρυφές της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. Και τότε έγινε ένα μέγα λάθος ένα τεράστιο λάθος. Ένας πολύ καλός κατά τα άλλα αυτοκράτορας του Βυζαντίου, ο Ρωμανός ο Διογένης ο Δ’, ο οποίος είδε τη μεγάλη σημα118

σία της Μικράς Ασίας και ότι αυτή ήταν το λίκνο του Ελληνισμού και εξεστράτευσε για να τους διώξει. Κάνω μια μικρή παρένθεση και θα αναφερθώ και λίγο στον Ελληνισμό να σας πω για τις αστήρικτες θεωρίες που είχαν κυκλοφορήσει κατά καιρούς ότι οι Έλληνες είναι Ινδοευρωπαίοι, είναι φοβερό λάθος. Δεν είναι Ινδοευρωπαίοι οι Έλληνες. Οι Έλληνες είναι ένας λαός που κατοικούσε σε αυτήν περιοχή. Είναι απλώς μόνο Έλληνες. Σε αυτήν την περιοχή εδώ έγινε το προπύργιο του πολιτισμού σταματώντας τους Μήδους και τους Πέρσες, είναι εδώ που έδωσε τη φιλοσοφία, την ομορφιά της ψυχής, τα πανανθρώπινα ιδανικά που είναι μόνο της Ελλάδος. Δεν τα λέω εθνικιστικά αυτά, θα τα αποδείξω στη συνέχεια. Εκεί λοιπόν ο Διογένης, αφού είχε συντριπτικές νίκες επί των Τούρκων το 1068 και το 1069, το 1071 μπαίνει σε μία νέα μεγάλη μάχη, με έναν τεράστιο μισθοφορικό στρατό που είχε κάνει. (Γιαυτό και σαν στρατηγός έχω ταχθεί κατά του μισθοφορικού στρατού). Ο μισθοφορικός στρατός κινείται από την Κωνσταντινούπολη διασχίζει τη Μικρά Ασία και πάει προς την Αρμενία. Εκεί υπάρχει μία πόλη που λέγεται Μανζικέρτ. Αρχηγός των Τούρκων των Σελτζούκων είναι ο Αλπ Αρσλάν. Ο Αλπ Αρσλάν πάει το βράδυ και λέει στο Ρωμανό «αυτοκράτορά μου σου δηλώνω υποταγή .Ο Διογένης του απαντά ότι όλα θα κριθούν στη μάχη, οι στρατιωτικοί τα κρίνονται στη μάχη. Το πρωί, αρχίζει τη μάχη. Ο Δούκας, τον οποίο διεδέχθη, ο Δούκας Αυτοκράτωρ και οι λοιποί διάδοχοι του Δούκα, οι οποίοι δεν ανέχονταν το Ρωμανό επικεφαλής του θρόνου, συνωμοτούν και όταν η νίκη πλέον γέρνει προς στα Βυζαντινά όπλα ακούγονται φωνές, ορισμένων προδοτών αξιωματικών, «πίσω, πίσω». Ήταν μια μεγάλη προδοσία. Γυρίζει προς τα πίσω ο Βυζαντινός στρατός και επιτίθεται ο Αλπ Αρσλάν ο οποίος κατέσφαξε όλο το στρατό του Διογένη. Έκτοτε, δημιουργήθηκε το πρόβλημα, που συνεχίζεται και στις μέρες μας. Από τότε οι Τούρκοι πήραν αέρα, κατέλαβαν σχεδόν ολόκληρη την Μικρά Ασία και αποστέρησαν όλη αυτή την πλούσια περιοχή από την Βυζαντινή αυτοκρατορία, η οποία άρχισε την κάθοδό της. Με πρώτη στάση το 1204, όπως ξέρετε, που κατελήφθη από τους Φράγκους για να πάμε μετά στο 1453. Όπως είπε και ο Θουκυδίδης στις σχέσεις των κρατών μετρά η δύναμη. Για να καταλάβετε εξ’ αρχής ότι δεν υπάρχει περίπτωση να συζητάμε με την Τουρκία, να συζητάμε με την Αλβανία, να συζητάμε πρόσφατα με τη Βουλγαρία, να συζητάμε με τα Σκόπια, χωρίς στρατιωτική ισχύ. Όποιος δεν έχει στρατιωτική ισχύ, είναι καταδικασμένος. Είναι καταδικασμένος σε θάνατο. Λέει ο Θουκυδίδης, ότι όταν κάθονται δύο να συζητήσουνε, ο μεν ισχυρός, προχωρεί και απαιτεί όσο του επιτρέπει η δύναμή του ο δε ασθενής, υποχωρεί όσο του επιβάλει η αδυναμία του. Δεν υπάρχει περίπτωση δηλαδή ποτέ, να κάτσουν δύο, να μοιράσουν κάτι, δίκαια και να κριθεί μία αντικειμενική γραμμή δικαίου που να διευθετήσει τις διαφορές τους. Αυτό δεν υπάρχει περίπτωση να συμβεί. Συμπληρώνει μάλιστα ο Θουκυδίδης κάτι εκπληκτικό, που πρέπει να το έχουμε μέσα μας όταν εξετάζουμε το οτιδήποτε συμβαίνει στο Αιγαίο, στην Κύπρο ή στη Θράκη. Στο διάλογο των Μηλίων. Λένε οι Μήλιοι: «Εμείς ω Αθηναίοι, δεν σας πειράζουμε. Άμα θέλετε μάλιστα να σας υποστηρίξουμε κιόλας. Μην καταλαμβάνετε τη χώρα μας την Μήλο, μην την καταστρέψετε, σας παρακαλούμε πολύ, κι εμείς θα δηλώσουμε την υποταγή και τη φιλία μας». Η απάντηση των Αθηναίων ήταν η εξής: «Μα εμείς δεν θέλουμε τη φιλία σας, γιατί η φιλία σας είναι η καταστροφή μας. Εμείς θέλουμε την έχθρα σας». Ακούστε το συγκλονιστικό. Γιατί; Γιατί λέει «αν φιλιώσουμε με εσάς τους αδύναμους τότε θα γυρίσουμε πίσω στην Αθήνα και οι σύμμαχοί μας θα μας εγκαταλείψουν και οι πολίτες θα μας κατηγορήσουν, διότι από αδυναμία συμμαχήσαμε με τους ασήμαντους». Αυτός ο κανόνας του Θουκυδίδη, διέπει έκτοτε όλες τις δημόσιες σχέσεις, όλες τις διακρατικές σχέσεις μέχρι σήμερα. Τα παραδείγματα είναι μπροστά σας. Θα αναφέρω μόνο το τι έγινε με τους Κούρδους. Εκεί 4.031 χωριά η Τουρκία τα έχει απαλείψει από το χάρτη. Και παρά ταύτα, η Τουρκία δικαιώθηκε διεθνώς και ο Νταγίπ Ερντογάν είπε στον Πέρεζ, τον Πρόεδρο του Ισραήλ, ότι είστε δολοφόνοι που χτυπάτε τους Παλαιστινίους. Αυτός ο αρχιδολοφόνος είπε τον άλλο δολοφόνο. Πάνω σε αυτό λοιπόν, θα συζητήσουμε σήμερα, να το έχετε κατά νου σαν καταλύτη, όπως λέγαμε στη χημεία, για να προχωρήσουμε στη σκέψη να αντιληφθείτε όλο το στρατηγικό πρόβλημα της Ελλάδος σήμερα. Αυτό που θα σας πω σήμερα είναι το στρατηγικό μας πρόβλημα. Δηλαδή η έλλειψη στρατιωτικής ισχύος Τρία πεδία δράσεως, συγκρούσεων, Ελλάδος και Τουρκίας των διενέξεων έχουμε αυτή τη στιγμή. Το ένα είναι η Κύπρος, και θα τα πάρουμε σιγά – σιγά να τα καταλάβουμε, το άλλο είναι το Αιγαίο, και το άλλο είναι η Θράκη. Βεβαίως θα μου πείτε «στρατηγέ αυτά συμπίπτουν και με τα εθνικά μας θέματα». Το τέταρτο είναι το Σκοπιανό. Δεν θα τα αγγίξουμε σήμερα γιατί δεν έχουμε χρόνο, αλλά στις απορίες μπορούμε να πούμε ορισμένα πράγματα. Θα αρχίσουμε με την Κύπρο. Γιατί στην Κύπρο έχει παιχθεί όλη η τύχη του νεότερου ελληνισμού. Και το λέω αυτό για119

τί η Κύπρος, πολλοί πιστεύουν, ότι είναι μια άλλη πατρίδα. Βλέπω με μεγάλη δυσαρέσκεια και αυτό με κάνει και μελαγχολώ σαν Έλληνας και απογοητεύομαι, ότι θεωρούν ότι η Κύπρος είναι κάποιο ξένο κράτος, ότι οι Κύπριοι είναι μία άλλη φυλή. Όπως σας είπα προ ολίγου, οι Έλληνες δεν κατεβήκανε από κάπου από το Βορρά για να κατοικήσουν αυτή τη χώρα και να κάνουν αυτόν τον πολιτισμό, διότι στο τέλος – τέλος αν θέλετε και κάτι απλοϊκό, αν αυτός ο λαός που ξεκίνησε από κάπου ψηλά από τη Σουηδία, δεν ξέρω, ή από την Αγγλία, είχε κάνει τόση πρόοδο εκεί, ο Αριστοτέλης, ο Πλάτωνας, ο Σωκράτης και όλοι αυτοί οι μεγάλοι σοφοί, που δώσανε τα φώτα τους στην ανθρωπότητα, θα είχαν οπωσδήποτε γεννηθεί κάπου εκεί, κάπου εκεί θα είχαν κάνει τον τεράστιο πολιτισμό και κάπου εκεί θα είχε βρεθεί. Όμως εδώ είναι αυτόχθων πολιτισμός και όπως λέει ο Πουλιανός, ο οποίος έχει εξετάσει πλήρως τα ανθρωπολογικά χαρακτηριστικά των Ελλήνων, οι Έλληνες προέρχονται όλοι εκ Λυγκιστίδος και οι πορευθέντες προς την Δωρίδα, ονομάστηκα Δωριείς κ.τ.λ. προς την Αχαΐα Αχαιοί κ.λπ. και έχουμε αυτόν τον ελληνισμό, ο οποίος είναι αυτόχθων, ο οποίος παρήγαγε αυτόν τον πολιτισμό. Έτσι και η Κύπρος. Η Κύπρος, δεν κατοικήθηκε ξαφνικά, δεν πήγαν οι Έλληνες να διώξουν κάποιους άλλους και να κατοικήσουν την Κύπρο. Και πείτε μου σας παρακαλώ ποιος ήταν ο πρώτο λαός πριν από τους Έλληνες στην Κύπρο. Δεν θα βρείτε βέβαια. Και αν επισκεφθείτε τη Χοιροκοιτία, κι αν επισκεφθείτε τους αρχαιολογικούς χώρους της Κύπρου, κι αν επισκεφθείτε τα φοβερά 14 βασίλεια ισοδύναμα των Αθηνών θα δείτε μόνο Ελλάδα. Δεν ξέρω κυρίες και κύριοι πόσοι έχετε πάει στην Κύπρο. Αν έχετε δει εκείνους τους τάφους των βασιλέων, αν έχετε δει θέατρα σαν τον Κούριο, αν έχετε δει θέατρα σαν τους Σόλους, αν έχετε αυτά τα ψηφιδωτά, αν έχετε δει αυτή τη Σαλαμίνα την περιβόητη η οποία σήμερα κοσμεί όλο τον κόσμο. Αν έχετε δεί το Ιδάλιο ένα φοβερό βασίλειο του οποίου η επιγραφή κοσμεί σήμερα τη βιβλιοθήκη των Παρισίων, και λένε στο Παρίσι, «αυτό εδώ είναι του Ιδαλίου η επιγραφή». Και τι γράφει του Ιδαλίου η επιγραφή; Για να δείτε τι προχωρημένο πολιτισμό έχουμε. Γράφει του Ιδαλίου η επιγραφή: «εδώ εμείς επειδή πολιορκούμεθα από τους Πέρσες, κάνουμε μία υγειονομική υπηρεσία του στρατού μας». Σκεφτείτε, πιο μπροστά απ’ ότι είναι σήμερα ο ελληνικός στρατός.. Αυτά λέει η επιγραφή του Ιδαλίου. Κι αν ένας αρχηγός της Κύπρου, όπως ήμουν και εγώ, πάει και τα ταξινομήσει, βλέπει πώς μπορεί να οργανώσει την υγειονομική υπηρεσία του στρατεύματος. Αυτά τα λέω για να καταλάβετε τι πολιτισμός υπήρχε εκεί. Υπήρχε ένας ενιαίος ελληνισμός, της Ελλάδας που αν δεν είχε απελευθερωθεί η Ελλάδα σήμερα, ελληνισμό θα λέγαμε μόνο στην Κύπρο, της Ιωνίας, οι οποίοι είχαν μία βαριά αποστολή της ανθρωπότητας. Να μην επιτρέψουν στα πανίσχυρα στρατεύματα των Μήδων και των Περσών να περάσουν δια του Αιγαίου και να μπούνε στην Ευρώπη και να σβήσουν ό,τι υπήρχε από πλευράς ανθρώπινου πολιτισμού. Αυτό κάνανε οι Έλληνες, αυτό κάνανε οι Κύπριοι.Α;μυνθήκανε σθεναρά και ενιαία απέναντι στη βαρβαρότητα Γιαυτό θα δούμε ορισμένα πράγματα τα οποία μας είναι ανεξήγητα σήμερα. Π.χ. το 478 ο Παυσανίας με 50 τριήρεις. Το 459 ο Χαριτιμίδης με 200 τριήρεις. Το 450 ο περιβόητος Κίμων με 200 τριήρεις. Και ο πρώτος των πρώτων στρατηγός που ανέδειξε η Αθήνα ο Χαβρίας, με 180 τριήρεις στην Κύπρο γιατί; ήταν το ενιαίο μετωπο του Ελληνισμού. Γιατί εθέσπισαν από τότε αυτό που κάναμε εμείς, ψευδεπίγραφο, «το δόγμα του ενιαίου αμυντικού χώρου», το ίδρυσαν πρώτοι αυτοί. Γιατί η Κύπρος ήταν το στρατηγικότερο σημείο της γης. Και δεν μπορούσε να πορευτε χωρίς αυτή. Και πάει ο Χαβρίας, όπως σας είπα, το 435, βρίσκει τον Βασιλιά της Κύπρου τον Ευαγόρα, και κάνει μία συμμαχία μεταξύ Κύπρου και Αθηνών για την κατάληψη της Περσικής Αυτοκρατορίας. Ο Χαβρίας αποβιβάζεται στην Κιλικία και όπως ήταν ένα πνεύμα και ιδιοφυία στρατηγική, απελευθερώνει την Κιλικία μέσα σε μία εβδομάδα. Οι νίκες του κατά των Περσών είναι παροιμιώδεις. Εις την Αθήνα τη δόξα του Χαβρία δεν μπορεί να τη χωνέψει κανείς. Γιαυτό και ανακαλείται στην Αθήνα. Ο Χαβρίας, όπως γίνεται πάντα στην Ελλάδα, όπως έγινε και με τον Μιλτιάδη, όπως έγινε και με τον Θουκυδίδη και με όλους τους μεγάλους, φεύγει από την Αθήνα, λιποτακτεί και πάει στην Αίγυπτο, όπου γίνεται αρχηγός του στρατού της Αιγύπτου. Προχωρώ όμως ιστορικά για να δείτε ότι η Κύπρος δεν έχει μόνο την ενότητα την οποία είπα προ ολίγου της εθνικής συνείδησης, δεν έχει μόνο την ενότητα της καταγωγής και της γλώσσας, έχει την ενότητα της θρησκείας. Κυρίες και κύριοι, αυτό που συμβαίνει στην Κύπρο, που συνέβη μάλλον στην Κύπρο επί περίπου 5.000 χρόνια, δεν υπάρχει σε κανέναν λαό επί της γης. Δηλαδή, η Κύπρος κατάφερε ένα πρωτοφανές γεγονός που δεν υπάρχει πουθενά στην ιστορία. Ένας λαός ο οποίος έζησε κάτω ένα τεράστιο πλήθος κατακτητών, με τους πιο, θα έλεγα, χειρότερους κατακτητές που έχουν περάσει επί γης, να μπορέσει να διασώσει τη γλώσσα του, την εθνική του συνείδηση, και αργότερα τη θρησκεία του.

120

Δηλαδή, όπως λέει και ο Σπυριδάκης ο ιστορικός και ο Κ. Κύρης. Αυτός ο λαός, εκτός από ορισμένα ψήγματα μέσα στη γλώσσα του από ξενόφερτες λέξεις, τίποτε άλλο δεν μπόρεσε, η κατοχή χιλιάδων χρόνων να συσσωρεύσει πάνω στην ψυχή του. Και γιαυτό βλέπουμε, ότι στον αγώνα του ’55, ήρωες με Ελληνική ψυχή, αυτοί δεν θα έπρεπε να ξέρουν ούτε ελληνικά, λόγω φοβερών δυναστών. Και διαβάζεις τον Παλληκαρίδη και τρέχουν τα μάτια σου δάκρυα αυτά που γράφει, «την Ελλάδα αγαπώ όπως και εσένα», ήταν ερωτευμένος με την Ελλάδα. Ποιο; Ένα παιδί που ούτε ο παππούς του, ούτε ο προπάππος του, ούτε κανείς από τους δικούς του δεν είχε ζήσει ελεύθερος ποτέ. Δεν είχε δεί ποτέ την Ελλάδα Μα θέλετε Σαρακηνοί, μα θέλετε Άραβες, μα θέλετε Αιγύπτιοι, ακόμα και οι Εβραίοι. Μα θέλετε ο Ριχάρδος ο Λεοντόκαρδος, όλοι αυτοί ήταν κατακτητές. Όλοι ήταν κατακτητές όπως και οι Πέρσες. Όλοι αυτοί ήταν κατακτητές της Κύπρου. Κι όμως κανείς δεν μπόρεσε να αφαιμάξει από την ψυχή τους την Ελληνικότητά τους. Το 1821, το μεγάλο σάλπισμα της φιλικής εταιρείας, φτάνει και στην Κύπρο. Και πρώτος βέβαια που γίνεται μέλος της φιλικής εταιρείας ο Κυπριανός, ο Αρχιεπίσκοπος. Ο Κυπριανός κάνει κάτι το καταπληκτικό. Το 1810 βγάζει ένα διάταγμα της αρχιεπισκοπής , το οποίο λέει: «ημείς εν τη αγιωτάτη ταύτη αρχιεπισκοπή της φιλτάτης ημών πατρίδος Κύπρου, ιδρύομεν ελληνική σχολή, ίνα μορφώσομεν τα τέκνα ημών, διότι μόνο τα ελληνικά γράμματα καταστένουσι τούτους φιλοπάτριδες, καλούς , εμπόρους, καλούς αξιωματικούς, χρηστούς πολίτες». Δείτε, η συνέχεια. Το 1810. 1821 9η Ιουλίου οι Τούρκοι τον κρεμάνε από την Αρχιεπισκοπή και αυτόν και όλους τους επισκόπους και τους προκρίτους, όπως πιθανότατα και βεβαίως ξέρετε. Την ίδια μέρα σφάζουνε 20.000 Κυπρίους Και έχουμε το εκπληκτικό, ότι αυτό το σχολείο που ίδρυσε ο Κυπριανός, την Ελληνική σχολή του Γένους στην Κύπρο, την μετονομάζουν οι Άγγλοι σε Παγκύπριο Γυμνάσιο Λευκωσίας. Το Παγκύπριο Γυμνάσιο Λευκωσίας έδωσε το 90% των παιδιών της ΕΟΚΑ, τα οποία θυσιάστηκαν για την πατρίδα τους, την Ελλάδα, χωρίς να την έχουν γνωρίσει ποτέ. Αυτά τα παιδιά, παίρνανε ορισμένα σημειώματα, που λέγανε «αυτό το πιστόλι θα πάρεις, θα χτυπήσεις αυτό το στόχο, και έχεις δύο σφαίρες». 16 χρονών παιδάκι, σκεφτείτε τα παιδιά μας, αυτά να είναι παιδιά μας. 16 χρονών παιδάκι. «Και τη μία σφαίρα την έχεις να πυροβολήσεις, και την άλλη για να αυτοκτονήσεις» για να μην πεις και τα μυστικά. Αυτοί οι άνθρωποι απελευθέρωσαν την Κύπρο. Όμως για να μην πολυλογώ, μετά από αυτό το καταπληκτικό που σας είπα περί ελληνικής παιδείας, γιατί εγώ που είμαι στρατιωτικός, δεν πιστεύω ότι ο στρατός είναι εκείνος που μπορεί να σώσει ένα έθνος. Μόνο η παιδεία του μπορεί να το σώσει. Και από την παιδεία θα βγάλεις και τον στρατό. Και από την παιδεία θα βγάλεις και τους καλούς αξιωματικούς που πιστεύουν στην αποστολή τους. Και από την παιδεία θα βγάλεις τους καλούς πολιτικούς να διοικήσουν τον τόπο. Θυμάστε εκείνο που είπε στον Επιτάφιό του ο Περικλής. Είπε, «όταν σε αυτήν την πολιτεία, όπως είναι η Αθήνα, επιβραβεύουμε την αρετή, εκεί θα βρίσκετε τους καλούς πολιτικούς και τους καλούς πολίτες. Αν επιβραβεύεται η κλοπή, αν επιβραβεύεται η διαφθορά, τότε δεν θα έχεις καλούς πολιτικούς. Θα έχεις άχρηστους διοικούντες και διεφθαρμένους ». Αυτό είναι όλο το μυστικό. Αυτά τα είπανε οι αρχαίοι μας πρόγονοι, εμείς τι κάνουμε όμως; Για να τα πάω πιο γρήγορα, έχουμε τον πόλεμο του 1974. Τώρα, μερικοί λένε ότι δεν έγινε πόλεμος, ή άλλοι λένε ότι έγινε. Αυτά είναι λόγια. Αν δεν υπήρχε το ’74, σήμερα με την Τουρκία δεν θα είχαμε αυτές τις πολλές διαφορές, ούτε στο Αιγαίο, ούτε στη Θράκη. Το ’74 έπληξε το γόητρό μας, εγώ πρέπει να το πω με ευθύτητα, και αυτή τη στιγμή οι Τούρκοι λένε ότι «εμείς έχουμε να κάνουμε με ένα λαό δίπλα μας που δεν έχει στρατιωτική ισχύ». Και ακόμα περισσότερο τους λέμε εμείς την κατάντια μας, όταν οι κυβερνήσεις διακηρύσσουν «τη θητεία τι τη θέλετε; Δεν χρειάζεται η θητεία, το πολύ – πολύ να πάρουμε μερικούς επαγγελματίες οπλίτες». Είναι αυτό στρατός; Μάλιστα στην τηλεόραση μία φορά μου είπε ο Κύρτσος το εξής καταπληκτικό: «τι τον θέλουμε τον στρατό, διαλύστε τον εκεί, να ησυχάσουμε. Να πάρουμε τα κονδύλια και να τα ρίξουμε στην παιδεία». Μα δεν έχουν καταλάβει ότι είναι αλληλένδετα πράγματα άμυνα και παιδεία;. Το να ορίζεις το χωράφι σου και να κάνεις παραγωγή είναι μεγάλη υπόθεση. Γιατί αν έρθει ο διπλανός σου κι έχει κάτι χέρια σαν τσατάλες και σε διώξει, θα πεινάσει η οικογένειά σου. Το χωράφι κάποιος πρέπει να το φυλάξει ; αυτός είναι τα παιδιά του, δεν είναι κανείς άλλος. Αυτό είναι ο στρατός.Δεν μπορούμε όμως όπως στο Βυζάντιο να αφήσουμε την άμυνα ούτε στους καλογήρους, ούτε στους μισθοφόρους. Αυτό είναι αδιανόητο που συμβαίνει σήμερα στην πατρίδα μας, να είναι αφρούρητη. Οι Τούρκοι λοιπόν, ξέρετε ότι έχουν την εντύπωση ότι έχουν να κάνουν με ένα λαό που δεν το λεει η καρδιά του. Αυτό εί121

ναι εκπληκτικό, όταν εμείς είμαστε παιδιά της δοξασμένης γενιάς του ’40. Διότι αυτό που έγινε το ’40, δεν το έχουν καταλάβει ούτε οι Έλληνες ακόμα, αυτό το μεγάλο έπος , το μεγάλο κατόρθωμα. Και αυτό πάλι ήταν θα έλεγα ένα απαύγασμα της εθνικής παιδείας. Χθες είχα πάει σε ένα φίλο και έβλεπα ορισμένα αρχαία κείμενα, παλαιότερα κείμενα του 1914, του 1918 και έβλεπα, οι πολιτικοί μας τι μόρφωση είχαν. Δηλαδή βλέπεις ο Βενιζέλος ο ίδιος, έχει κάνει τις καλύτερες μεταφράσεις των αρχαίων κειμένων. Είναι έτσι ή δεν είναι; Αυτοί πίστευαν. Μήπως μας έχει φύγει αυτό; Το καύσιμο που λέγεται πίστη; Έχουμε λοιπόν την εισβολή και την κατοχή. Κοιτάξτε πως σας εισαγάγω το θέμα τώρα το σημερινό της Κύπρου. Ο Μακάριος, ο οποίος και αυτός έχει τις ευθύνες του, το 1977 καλεί τον Ντεκτάς σε συνομιλίες. Κατά τη γνώμη και το είχα πει και από τότε, αλλά και το είχα γράψει και πολλές φορές, δεν έπρεπε ποτέ η Ελλάδα να πάει σε συνομιλίες για το Κυπριακό. Η Ελλάδα θα έπρεπε να πει, έχω 20 ψηφίσματα της γενικής συνέλευσης των Ηνωμένων Εθνών, και έχω κι άλλα τόσα του συμβουλίου ασφαλείας, τα οποία λένε , να φύγουν τα τουρκικά στρατεύματα από την Κύπρο αμέσως. Αφού λοιπόν διατάσσει αυτό το πράγμα ο ΟΗΕ, αν εκτελεστεί, εγώ κάθομαι στις συνομιλίες κύριοι Αμερικάνοι και κύριοι Εγγλέζοι άλλως όχι. Είδατε τι μας έκανε χθες ο Ομπάμα δια της κυρίας Χίλαρι Κλίντον. Αυτά δεν είναι τυχαία πράγματα. Δεν μας υπολογίζουν. Ο Μακάριος το 1977, έχοντας μεγάλη ανησυχία για το μέλλον του Κυπριακού ελληνισμού, προσέρχεται σε διαπραγματεύσεις και προσφέρει στον Ντεκτάς την ανεξάρτητη διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία. Προσφέρει, δεύτερον, το εδαφικό να τεθεί εκκρεμές και υπό συζήτηση, προσφέρει, τρίτον, θέματα αρχών ανοιχτά, ποιών αρχών; Των κύριων αρχών που προασπίζουν τα ατομικά δικαιώματα. Δηλαδή διακήρυξη, δηλαδή εγκατάσταση, δηλαδή περιουσία, δηλαδή εκμετάλλευση της περιουσίας. Που είναι τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Και τελευταίο έχουμε την κεντρική κυβέρνηση ως εγγύηση της ενότητας. Θα τα δούμε παρακάτω αυτά, γιατί θα εξετάσουμε λίγο το σχέδιο Ανάν. Όπως γνωρίζετε το 1977 πεθαίνει ο Μακάριος έρχεται ο Κυπριανού, επιβεβαιώνει τη συμφωνία αυτή. Σήμερα κυρίες και κύριοι, εγώ με υπευθυνότητα σας λέγω ότι κανείς δεν ξέρει, ούτε από τους καθηγητές μας, ούτε από τους επιστήμονές μας, ούτε από τους πολιτικούς μας, τι θα πει διζωνική, δικοινοτική ομοσπονδία. Κανείς δεν ξέρει τι θέλει. Οι μεν Τούρκοι λένε «εμείς δικοινοτική ομοσπονδία λέμε δύο κράτη» και τελειώνει η φασαρία, διχοτόμηση πλήρη. Εμείς λέμε ότι «θα είναι ένα κεντρικό κράτος, όπως είναι η Ομοσπονδίες όλες» και όχι οι συνομοσπονδίες, την ξέρουμε τη διαφορά, και θα έχει μία κεντρική κυβέρνηση η οποία θα διαφεντεύει τα πάντα και θα έχουν μία εκπροσώπηση στο εξωτερικό. Ενώ όπως θα δούμε το σχέδιο Ανάν, ακόμα και ο Υπουργός Εξωτερικών ήταν Τουρκοκύπριος, ενώ ο Υπουργός εκ της Ευρωπαϊκής Ένωσης, εκεί να δείτε κομφούζιο, ήταν Ελληνοκύπριος. Το Νοέμβριο του 1983 είχαμε το ψήφισμα 581 για την απόρριψη εισόδου στον ΟΗΕ του ψευδοκράτους του Ντενκτάς. Μετά είχαμε την περιβόητη δέσμη των ιδεών Γκάλι, με τον χάρτη του Γκάλι, όπου μοίραζε την Κύπρο στα δύο. Και μετά από αυτό, ο Κληρίδης, γιατί σας έχω μία διαφάνεια εδώ και οφείλω να την εξηγήσω και για πρώτη φορά θα γίνει αυτή η εξήγηση στο κοινό. Ο Κληρίδης επανεκλέγεται Πρόεδρος το 1998. Από το 1995 έχει σκεφτεί κάτι διαβολικό. Να πάρει τις επόμενες εκλογές, παρότι δεν του βγαίνανε τα κουκιά, με την προϋπόθεση ότι θα κηρύξει μία νέα πνοή στο Κυπριακό. Δηλαδή, έχοντας την ψήφο των Κυπρίων μέσα από το εθνικό θέμα. Και τι γίνεται τότε; Γίνεται το εξής καταπληκτικό. Η πολιτική, όπως την ονόμασε, του «ενεργού ηφαιστείου» και η παραγγελία των S300. Οι πύραυλοι S300 είναι ένα ρωσικό όπλο. Όπως φαίνεται και στη διαφάνεια βλέπετε τους κύκλους των βεληνεκών του S300. Το ενεργό ηφαίστειο, σκοπό έχει να ενημερώσει όλο τον κόσμο την κοινή γνώμη ότι εδώ θα γίνει αίμα και άμμος, αν τελικά δεν δώσετε κάποια λύση κύριοι Αμερικάνοι και κύριοι του ΟΗΕ στο εθνικό μας θέμα. Όμως όταν κάνεις κάτι προσποιητά όπως λέει και ο Θουκυδίδης, χωρίς να έχεις την ανάλογη ισχύ, το μόνο που θα γίνει είναι να εκτεθείς. Γιατί αμέσως Αμερικάνοι και Τούρκοι, ματαίωσαν την προμήθεια των πυραύλων S300, την οποία (ματαίωση) επέβαλαν και στην Ελληνική κυβέρνηση. Κληθείς και ο Πρόεδρος Κληρίδης ακύρωσε την παραγγελία . Πέραν αυτού όμως οι πύραυλοι αυτοί βλέπετε εδώ, αυτό εδώ έχει 400 χιλιόμετρα, ο πύραυλος έχει 150 χιλιόμετρα βεληνεκές ακτίνα, δηλαδή 300 χιλιόμετρα διάμετρο. Όμως, το φοβερό Ρανταρ του S300 υπερβαίνει την κλίμακα αυτή που βλέπετε, και χτυπάει στα 500 μίλια έχοντας μέσα την Άγκυρα αν θυμάμαι καλά . Τι γίνεται όμως στην περίπτωση αυτή; τότε όπως βλέπετε εδώ και σας έχω βγάλει μία διαφάνεια εξαιρετική, των αεροδρομίων της Τουρκίας, όταν βάζεις και την Άγκυρα μέσα, ο Τούρκος πιλότος δεν μπορεί να απογειωθεί, διότι το «κοκ πιτ του¨, θα δείχνει ότι κάποιος, είτε τον έχει εντοπίσει, ή κάποιος τον παρακολουθεί τον «λοκάρει». Επομένως, ο άνθρωπος αυτός παθαίνει ταραχή. Θα μου πείτε, καλό όμως δεν είναι αυτό; Καλό είναι αλλά θέλει υπηρέτηση και θέλει και μελέτη απαιτεί ισχύ μεγαλύτερη του αντιπάλου. Μπορεί να είναι να σταθεί στην Κύπρο;Έχει τέτοια ισχύ; 122

Πήγα λοιπόν στην έδρα των S300 στο Σμόλενσκ και είπα ότι πρεπει να δεχθείτε κι εμένα ως στρατιώτη εκπαιδευόμενο. Και διαπίστωσα ότι ο S300, στο μεγάλο οπλοστάσιο της Σοβιετικής Ένωσης δεν ήταν παρά μόνο το 4% της συνολικής τους αντιαεροπορικής άμυνας. Διαπίστωσα ότι αυτό είναι ένα όπλο, τεράστιο το οποίο δεν μπορεί να πάει στην Κύπρο. Όταν πήγα και είδα τον πρώτο φορέα, το μήκος του φορέα, του πυραύλου δηλαδή που ήταν επάνω στο όχημα, ήταν 27,5 μέτρα. Δηλαδή, δεν μπορούσε ούτε τις στροφές του όρους Τροοδος να ανέβει. Αλλά το σπουδαίο δεν αυτό, το σπουδαίο είναι το στρατηγικό θέμα που αντιμετώπιζα. Γιατί μου είπαν οι Ρώσοι ότι αυτός ο πύραυλος δεν μπορεί να κρυφτεί, είναι τεράστιος. Δεν μπορεί να αυτοπροστατευθεί. Πόσα μέτρα είναι η κεραία του ξέρετε; Το κύριο μέρος χωρίς το υποστήριγμα; 37,5 μέτρα ύψος. Δηλαδή, αν πούμε ότι η κάθε πολυκατοικία έχει 10 μέτρα ύψος, τρεις πολυκατοικίες η μία επάνω στην άλλη. Και μου είπαν οι Ρώσοι ότι αυτό το κατασκευάσαμε για να έχει το 4% της αντιαεροπορικής άμυνας της Σοβιετικής ένωσης. Διότι αυτά τα όπλα τα είχε κατασκευάσει η Σοβιετική ένωση. Και εγώ με έκπληξή μου είδα ότι οι Ρώσοι ήταν χρόνια μπροστά από εμάς, όχι μόνο σε εξελιγμένα τεχνολογικά όπλα, αλλά κυρίως στην τακτική και στη στρατηγική. Εκεί είδα για πρώτη φορά να μελετάται στρατηγικά και στο πεδίο της μάχης το BΜP, one, two, three κ.λπ. αυτό που θα αγοράσει τώρα η Ελλάδα. Η Ελλάδα δηλαδή θα αγοράσει όπλα της δεκαετίας του ’60. Τα νησιά μας είναι άοπλα όπως ξέρετε. Δεν έχουν οπλισμό. Εγώ, επειδή πάω κατά καιρούς σε κανένα νησί, εκεί μου λένε ορισμένοι κάτοικοι, ενθουσιώδεις Έλληνες, έλα να σου δείξουμε τι όπλα έχει στο χωράφι εγκατεστημένα ο στρατός μας. Και πάω και βλέπω «Μπόφορς» του μεσοπολέμου, δηλαδή του 1930. Και περνάει το παραμύθι στον Ελληνικό λαό ότι, όλα τα λεφτά πάνε στους εξοπλισμούς. Ρώτησα στο Υπουργείο Άμυνας μία φορά τώρα τελευταία, «δεν μου λέτε, πόσο είναι οι προμήθειες των εξοπλιστικών συστημάτων;», «πολλά» μου λένε «12,5 δισεκατομμύρια ευρώ». «Καλά», λέω «τα 10,5 δεν είναι παλιά χρέη; Αποπληρωμή χρεών;» Επομένως τι μένει;. Ο στρατιώτης μας σήμερα παίρνει 8 ευρώ μισθό. Αν είναι δυνατόν. Το πιστεύετε εσείς αυτό; Και τρέφεται από τον Ελληνικό στρατό με πόσο; 3,41. Στα 3,41 είναι το πρωινό του, το μεσημεριανό του και το βραδινό του. Αν είναι δυνατόν. Δηλαδή είναι ο Πρόεδρος του ΟΠΑΠ που παίρνει 500.000 ευρώ μισθό και μάλιστα τώρα τελευταία μας δουλεύει κιόλας, λέει ότι τα χαρίζει στους φτωχούς. Δεν φτάνει για τον καφέ του. Δηλαδή έναν καφέ αυτός ο δυστυχής φαντάρος δεν τον δικαιούται; Κοιτάξτε πόσο απελευθερωμένος είμαι. Δεν σας μιλάω εγώ για τους μισθούς των αξιωματικών. Δεν με ενδιαφέρουν αυτά, δεν με ενδιαφέρουν. Εμένα με ενδιαφέρει μόνο η πατρίδα μου. Με κάνει και κλαίω μόνο η πατρίδα μου. Μπορείς να έχεις τον στρατιώτη με 3,41 ΕΥΡΩ; Και κανείς δεν δίνει σημασία. Προχωρώ όμως. Ο Κληρίδης λοιπόν έκανε αυτήν την τσαπατσουλιά, και δεν φτάνει που την έκανε, μόλις κηρύχθηκε το σχέδιο Ανάν, τον βλέπω πρώτο – πρώτο υποστηρικτή του σχεδίου. Φεύγω αμέσως και πάω κάτω στην Κύπρο, διότι μου έχει μεγάλη εκτίμηση, και λέω «Πρόεδρε, τι συμβαίνει;» Ο Κληρίδης, έχει ένα μεγάλο πλεονέκτημα που δεν το έχει κανένας άνθρωπος στον κόσμο. Όλες τις σοβαρές στιγμές, κατορθώνει να τις γελοιοποιεί. Μου λέει «Τώρα τι κάνεις; Σου είπα το σημερινό ανέκδοτο;» Καθημερινά βρίσκει τρία καινούρια ανέκδοτα. «Σου είπα το καινούριο ανέκδοτο;» Δηλαδή απέφυγε το Πρόεδρος να μου πει γιατί είναι με το σχέδιο Ανάν. Και σκεφθείτε κυρίες και κύριοι, όταν εξηγγέλθη το σχέδιο Ανάν 11 Δεκεμβρίου του 2002, η Ελλάδα μόνο βγήκε μέσα σε ένα τέταρτο και είπε το «αποδέχομαι πλήρως». Βέβαια εμείς είχαμε κι έναν φοβερό αντίπαλο, που εδώ στην Ελλάδα τον παρουσιάζουμε σαν έναν κοιλαρά μπακάλη κ.λπ. είναι η μεγαλύτερη νομική φυσιογνωμία της Κύπρου ο Ραούφ Ντενκτάς. Αυτός είναι που μας συνέτριψε. Αυτός έκανε και την TMT. Ό,τι έχει η Τουρκία σήμερα το οφείλει σε αυτόν. Αυτός λοιπόν τότε είπε «εγώ θα το σκεφτώ». Και φύγανε από το «Ανάν 1» το 2002 και πήγαμε στο «Ανάν 5» το 2004 με 11 τροποποιήσεις υπέρ των Τούρκων και καμία υπέρ της Ελλάδας, με την επιδιαιτησία του Παπαδόπουλου. Το μεγάλο σφάλμα του Παπαδόπουλου, το οποίο επανόρθωσε ο άνθρωπος αυτός και έγινε απ’ ότι είδα και το εικόνισμα, της μητρός πατρίδος πλέον Ελλάδας με την άρνησή του και στο σχέδιο Ανάν αλλά και στις έρευνες των Τούρκων στις θάλασσες της Νότιας Κύπρου. Τώρα που βρίσκεται το θέμα; Το θέμα βρίσκεται πλέον στα χέρια του Χριστόφια. Ο Χριστόφιας, είναι καλών προθέσεων άνθρωπος. Ανέβηκε επάνω και πίστευε επειδή ο Χριστόφιας είναι Πρόεδρος του ΑΚΕΛ, γενικός γραμματέας του ΑΚΕΛ, Ανορθωτικό Κόμμα Εργαζομένου Λαού, πίστευε ότι επειδή ήταν σοσιαλιστής και ο Ταλάτ ότι μπορούν να τα βρούνε ιδεολογικά ή συντροφικά. Ο καημένος όμως ο Ταλάτ για να προλάβει την κατάσταση, είπε κάτι πολύ ωραίο, που δεν αφήσανε ποτέ να λεχθεί στις ειδήσεις. «Εγώ λέει είμαι φερέφωνο, δεν κάνω τίποτα αν δεν μου το πει η Άγκυρα». Τον προειδοποίησε!! Παρά ταύτα, είχαμε ένα τεράστιο σφάλμα Χριστόφια, το οποίο οδηγεί τις εξελίξεις στη διένεξή μας, σε βάρος μας.

123

Πρότεινε αυτοβούλως ο Χριστόφιας: 1. Νέα εξαγγελία, νέος συνεταιρισμός.

2. Εκ περιτροπής Προεδρία. Δεθήκαμε από τώρα πριν γίνουν συνομιλίες. Αντί να πούμε να φύγουν τα τουρκικά στρατεύματα δεχόμεθα εκ περιτροπής Προεδρεία.

3. Παραμονή των 50.000 εποίκων.

4. Παραμονή των στρατευμάτων. Τα κατοχικά στρατεύματα. Όταν ήμουν αρχηγός, οι έποικοι είχαν φτάσει 160.000. Και οι 160.000 ένα πράγμα είχαν ως δόγμα, ότι αν φύγουν τα τουρκικά στρατεύματα, «θα φύγουμε κι εμείς, διότι θα μας σφάξουν εδώ οι Τ/Κ». Εμείς δεν θέλουμε να τους σφάξουνε, ειλικρινά σας το λέω αυτό. Με βλέπετε στρατιωτικό και όμως είμαι κατά της στρατιωτικής επέμβασης. Κι αν κάποιος στην τηλεόραση τολμήσει να μου πει ποτέ ό αυτό το ερώτημα, αυτή την, θα έλεγα, τη χειρότερη μορφή λαϊκισμού, που λέει «τι θέλετε κύριε να γίνει πόλεμος;» Εγώ σου λέω να γίνει πόλεμος; Εγώ σου λέω να προετοιμαστούμε για να μην γίνει πόλεμος. Και εσύ μου λες τώρα, μου πετάς την ταμπέλα για να ακούσει ο άλλος ο απλός Έλληνας, ότι εγώ είμαι πολεμοχαρής; Μα εγώ δεν μπορώ να είμαι πολεμοχαρής, όταν ξέρω ότι το βλήμα το Μπέιζ Μπλιτ θα πέσει, θα ανοίξει σε τεμάχια και θα σκοτώσει, όχι έναν στρατιώτη αλλά 50. Εγώ το ξέρω, εσύ δεν το ξέρεις και γιαυτό είμαι συνειδητά κατά του πολέμου. Όμως η αποτροπή του πολέμου λένε όλοι, ακόμα και ο Κλαούσεβιτς, γίνεται μόνο δια της στρατιωτικής ισχύος και όχι με το «παρακάλεσε την Τουρκία να μπει στην Ευρώπη, ή παρακάλεσε την Τουρκία να μη πάρει ένα νησί». Ή αυτό που έγινε μεταξύ Μπουγιουκανιτ και Χηνοφώτη. Με ποιο δικαίωμα κε Χηνοφώτη κλείνεις συμφωνία εσύ να απογειώνεται το αεροπλάνο με άδεια της Τουρκίας. Είναι δυνατόν; Είναι δυνατόν να φεύγει το αεροπλάνο από τη Σούδα με άδεια Τουρκική; Και στο τέλος – τέλος, η μεγαλύτερη τιμή που έχεις τύχει, εγώ νομίζω, είναι να γίνεις αρχηγός. Δεν μπορείς να την εγκαταλείψεις για να γίνεις βουλευτής. Τελειώνω με την Κύπρο, αυτή είναι η κατάσταση, δεν υπάρχει καμία ελπίδα. Μπαίνω στο Αιγαίο. Μπαίνω στο Αιγαίο για να σας πω πράγματα και θαύματα. Κατ’ αρχάς να σας πω ότι στο Αιγαίο το ένα επεισόδιο διαδέχεται το άλλο. Και αν κύριοι, όχι απαντήσουμε, αλλά αν αξιοπρεπώς πούμε στους Τούρκους μην μας δίνεται τόσες σφαλιάρες, θα γίνει πόλεμος. Άλλωστε, όπως ξέρετε, έχουν ψηφίσει στην Εθνοσυνέλευσή τους το casus belli από το 1995. Και αυτοί οι λιμοκοντόροι της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν, προσέξτε τι δεν έχουν κάνει, δεν έχουν πει θα απαλείψετε αυτόν τον όρο από την Εθνοσυνέλευσή σας. Κάτι πολύ απλό. Δεν μπορείς να είσαι μέλος της Ευρωπαϊκής ένωσης και να απειλείς με πόλεμο. Οι δε Ευρωπαίοι μας εκπρόσωποι δηλαδή οι ευρωβουλευτές μας, έχουν πει χίλια πράγματα. Μα έχουν πει για τη γεωργία, μα έχουν πει για το περιβάλλον, για τις πολυκατοικίες, για τις χωματερές. Ρε παιδιά στο Θεό σας, η Ευρωπαϊκή ένωση γίνεται μεγάλη δύναμη. Αυτή τη στιγμή διαθέτει το ισχυρότερο νόμισμα της γης. Στρατό έχει; Ακούστε ένα απλό που θα σας πω. Δεν υπάρχει ένας πολιτικός, ένας καθηγητής πανεπιστημίου, να ξέρει από διμερείς σχέσεις, από διεθνείς σχέσεις; Δεν υπάρχει ένας στρατιωτικός μέσα στη Βουλή αυτή και να πει «ελάτε εδώ, εσείς πάτε να γίνεται μεγάλη δύναμη η Ευρώπη. Δεν θέλετε να έχετε στρατιωτική ισχύ; Αλλά κι αν δεν έχετε, η Ελλάδα θα έχει ένα πρόβλημα μόνο επειδή συνορεύει με τη Τουρκία;. Δεν θέλουμε λεφτά, ούτε Γ’ πρωτόκολλο βοήθειας, ούτε Δ’, ούτε Ε’ ούτε τίποτα. Θέλουμε να συστήσετε Ευρωπαϊκό στρατό. α. Για την άμυνα των Ευρωπαϊκών σας συνόρων και β. Για την παρεμπόδιση των Λαθρομεταναστών». Δεν τολμούν να το πουν. Διότι πώς θα ανακοπεί το κύμα των Λαθρομεταναστών κυρίες και κύριοι; Ξέρετε πόσοι μπαίνουν; Ρωτήστε εμένα που πάω εκεί επι τόπου και τα βλέπω. Πήγα, και συνεχίζω να πηγαίνω σε όλη την περιοχή των Δωδεκανήσων, να δείτε εκεί τι γίνεται. Θα έρθω τώρα στην ουσία της Ελληνοτουρκικής, στην ουσία κατευθείαν. Ο εναέριος χώρος τι είναι; Ο εναέριος χώρος είναι το κυρίαρχο έδαφός μας και τα χωρικά μας ύδατα, μια στήλη που ανεβαίνει προς τα επάνω και σημαδεύει τον ουρανό. Το σχήμα δηλαδή που υπάρχει επί της γης να το σχηματίσουμε και στον ουρανό ακριβώς με μία κάθετη στήλη. Αν το κάνουμε αυτό, τότε στην Ελλάδα, ακούστε να δείτε μία γελοιογραφία. Ενώ στα χωρικά μας ύδατα οι Τούρκοι δεν μας αφήνουν σύμφωνα με τη σύμβαση του Montigo Bay. Η διεθνής σύμβαση έγινε στην Τσαμάϊκα στο Montigo Bay το 1982 και μπήκε σε ισχύ το 1995. Ξέρετε γιατί εκπληρώθηκε το 1995; Είναι αξιόλογο να σας το πω. Γιατί τέσσερα κράτη δεν την υπέγραφαν. Ηνωμένες Πολιτείες, και είναι τεράστιος ο λόγος, το Ισραήλ, η Βενεζουέλα, γιατί έχει προβλήματα με τα πετρέλαιά της και η Τουρκία. Ακούστε η Τουρκική δαιμόνια διπλωματία. Η διπλωματία η οποία κατοχύρωσε τον Τουρκικό στρατό στην Κύπρο, όταν βγήκανε και είπε στους δικούς μας θέλουμε ανακωχή, γιατί με ανακωχή την καταλάβανε την Κύπρο, δεν την καταλάβανε πολεμώντας. Δηλαδή το Σάββατο κάνανε την επιχείρηση, την Κυριακή ζητήσανε ανακωχή και τη Δευτέρα την πήρανε από εμάς. Και έτσι αποβίβασαν το στρατό υπό ανακωχή.

124

Αυτή η φοβερή διπλωματία τους τι σκέφτηκε: να μην υπογράψει. Γιατί; Για να μην αναλάβει την ευθύνη να κάνουν οι Έλληνες αυτό που έλεγε η διεθνής σύμβαση του Montigo Bay του 1982 τα μίλια από έξι σε 12 . Έχουμε όμως αυτό που είπα προ ολίγου. Την καρικατούρα την Ελληνική, τη γνωστή Ελληνική προχειρότητα. Ο μεν εναέριος χώρος είναι στα 10 μίλια, τα δε χωρικά ύδατα είναι στα 6 μίλια και κάνει έναν ανάποδο κώνο. Ένα εβαζέ πράγμα προς τα πάνω. Και αυτή την αδυναμία, θα έλεγα, εκμεταλλεύτηκαν οι Τούρκοι και λένε ότι «τι γίνεται με εσάς, εσείς δεν ξέρετε τι έχετε». Αυτό βέβαια είναι του ’31 με το διάταγμα του ’35 για να μιλάμε πάντα και με ακρίβεια. Αυτός είναι θα έλεγα ο εναέριος χώρος. Όμως έρχεται η ανθρωπότητα και προοδεύει. Και γίνεται η σύμβαση του Σικάγο το 1944. Ο κόσμος είδε ότι με το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, προόδευσε τόσο η ανθρωπότητα, όσο δεν προόδευσε ποτέ Και το αεροπλάνο, από ένα επισφαλές μέσο συγκοινωνίας που ήταν, έγινε το κύριο μέσο με το οποίο ο κόσμος διαπραγματευότανε και ταξίδευε. Και σήμερα θεωρείται το ασφαλέστερο όπως ξέρετε. Για να μπορέσει λοιπόν ο κόσμος να προοδεύσει, ανοίξαμε τους ουρανούς. Δηλαδή και η κοινωνία των εθνών, προσέξτε, και ο ΟΗΕ έχουν ένα πράγμα. Ότι το ιερότερο πράγμα ενός έθνους, ενός κράτους, είναι η κυριαρχία του. Αυτό που δεν σέβονται οι Τούρκοι εδώ στο Αιγαίο. Και λέει η σύμβαση του Σκάγου δεν μπορείς εσύ Τούρκε, Έλληνα, Σέρβε κ.λπ. Ιταλέ, να εμποδίζεις τα αεροπλάνα να πάνε στην Παλαιστίνη, ή να πάνε στις Ινδίες, κλπ. Δεν μπορείς να το κάνεις. Οι ουρανοί είναι ανοιχτοί για να επικοινωνεί ο κόσμος. Άρα η κυριαρχία σου, θα τρυπιέται από τα δρομολόγια αυτά. Σε αυτήν την κατηγορία που θα έχουν αυτό το μεγάλο αβαντάζ να περνάνε από το κυρίαρχό σου ουρανό, δεν μπορούν να το κάνουν τα στρατιωτικά αεροπλάνα. Και οι Τούρκοι αυτό το μετέφρασαν ως εξής. «Είδατε τι λέει η σύμβαση»; Ότι εξαιρούνται τα στρατιωτικά αεροπλάνα. Άρα τα στρατιωτικά αεροπλάνα μπορούν να πετάνε όποτε θέλουν, όπου θέλουν. Ενώ είναι απαγορευμένα παντελώς τα στρατιωτικά αεροπλάνα. Έχουμε και τους δικούς μας οι οποίοι είναι ακατάρτιστοι και προπαντώς ορισμένους καθηγητές οι οποίοι χειρίζονται αυτά τα πράγματα, και μπορέσανε και τα περάσανε σε βάρος μας. Ο ΑΊΚΑΟ (ICAO) ο οποίος ιδρύθηκε το 1952, είναι ο διεθνής οργανισμός αυτός για τα πολιτικά αεροπλάνα, έπιασε κι έκανε σε κάθε κράτος κι ένα F.I.R. Είπε ότι αφού θα περνάνε τα αεροπλάνα, να έχουν και ορισμένες υποχρεώσεις. Δηλαδή θα περνάνε από τον εναέριο χώρο της Ελλάδος; Η Αθήνα να λέει ότι θα πετάξει σε τόσο ύψος, θα καταθέσεις το σχέδιο πτήσεώς σου και θα υπακούς σε ορισμένες εντολές που θα σου δίνω. Ο ΑΙΚΑΟ λοιπόν ήρθε κι έβαλε για την Ελλάδα, ολόκληρο τον εθνικό χώρο και το θαλάσσιο χώρο της, τον ανέθεσε στην Ελλάδα, όπως ήταν και πραγματικά η ευθύνη. Και έτσι η Ελλάδα έχει από τα βόρεια σύνορά της, από την Αδριατική, τη μέση γραμμή με την Ιταλία, από την Κρήτη κάτω, από τα σύνορα Ελλάδος Τουρκίας τα οποία και οι ίδιοι οι Τούρκοι τα δέχονταν μέχρι το 1974 τη μέση γραμμή των νησιών και τον Έβρο και αυτό ήταν F.I.R. Αθηνών. Όποιος έμπαινε εκεί έπρεπε να ζητάει την άδεια της Αθήνας και να υπακούει στις εντολές της. Όμως στρατιωτικό αεροπλάνο δεν έχει δικαίωμα να μπει ποτέ. Μπορεί όμως να κάνει μία διμερή σύμβαση και να περνάει. Τούτο το θέρος, οι Τούρκοι άρχισαν μια μεγάλη εκστρατεία εναντίον της Ελλάδος ότι αυτοί δήθεν μπορούν να περνάνε στο Αιγαίο. Αν θέλετε βάλτε τη διαφάνεια αυτή την έβδομη. Κοιτάξτε κυρίες και κύριοι πόσο παραστατικά σας έχω εδώ. Εάν η Ελλάδα κάνει τα 12 ναυτικά μίλια που λέει η σύμβαση Montigo Bay, δηλαδή εάν εμείς συμμορφωθούμε με τις διαταγές του διεθνούς δικαίου, όλη η θάλασσα αυτή είναι κλειστή ελληνική θάλασσα. Βάλτε το επόμενο. Εάν είναι τα έξι μίλια κοιτάξτε να δείτε πώς είναι. Εδώ λοιπόν ήρθαν οι Τούρκοι τώρα, πάνω από τη Νήσο Καλόγε και έκαναν μια διεθνή άσκηση Ηγεμόνας. Ξέρετε γιατί; Για ναμπούνε σφήνα στο κέντρο του Αιγαίου. Και δεν έχουμε καταλάβει τίποτα ακόμα τι κάνει η Τουρκία. Ούτε οι πολιτικοί ούτε οι στρατιωτικοί. Όταν το 1571 οι Τούρκοι κατέλαβαν την Κύπρο, την κατέλαβαν για να διοικούν τον κόσμο. Τότε λοιπόν στη Ναύπακτο, οι Βενετσιάνοι με τους Ισπανούς καταναυμάχησαν τον Οθωμανικό στόλο. Όταν λέμε καταναυμάχησαν, εννοούμε δεν σώθηκε ούτε μία βάρκα. Τους κάψανε όλους. Και είπε τότε το περιβόητο, ο Βεζύρης της Τουρκίας, ο πρωθυπουργός τους δηλαδή, στο γράμμα προς τη Βενετία : «Υμείς, δια τις κατακαύσεως του στόλου μας αποκόψατε τη γενειάδα. Ημείς όμως, εμείς οι Τούρκοι δηλαδή, δια της καταλήψεως της Κύπρου σας κόψαμε το δεξιό σας βραχίονα. Αν θέλετε τώρα ξανακάντε σταυροφορίες, κε Ριχάρδε και οποιοιδήποτε και Λουζιτιανοί ιππότες και Φράγκοι κ.λπ». Και δεν ξανάγιναν ποτέ . Γιατί η Κύπρος έλαχε σε αυτόν τον κόσμο να είναι το στρατηγικότερο σημείο και κάθε τι που περπατούσε, και κάθε τι που έπλεε, και κάθε τι που πετούσε το έλεγχε. Το F.I.R. της Λευκωσίας ξέρετε από πού αρχίζει; Από τα όρια της Τουρκίας και καταλήγει στην Αίγυπτο. Και από το Ισραήλ μέχρι την Κρήτη. Γιατί ήθελαν οι Άγγλοι να τα ελέγχουν όλα. Το 1964 κυρίες και κύριοι, η Τουρκία πικραμένη από 125

τα Δωδεκάνησα, γιατί ήθελε τα Δωδεκάνησα, έβαλε τα αεροπλάνα της να παραβιάσουνε στις 2 Φεβρουαρίου τον εναέριο χώρο των Δωδεκανήσων, να πετάξουν πάνω από τη Ρόδο για να εμπλέξουν τα δικαιώματά τους. Και τότε η Ελλάδα παρενέβη, αποφασιστικά στο ΝΑΤΟ, 2 Φεβρουαρίου 1964 και έστειλε την εξής διακοίνωση: «από σήμερον, απαγορεύεται στο στρατηγείο του ΝΑΤΟ να χρησιμοποιεί τον κώδικα Αιγαίου». Γιατί το στρατηγείο του ΝΑΤΟ, το εναέριο είναι στη Σμύρνη. Το δικαίωμα που είχατε να πετάτε μέχρι τον 26,30 μεσημβρινό, ο 26,30 μεσημβρινός είναι εδώ, πάνω από τον Άη Στράτη. Ο 25 είναι εδώ, τώρα που μας έχουν πάρει οι Τούρκοι.. Και οι Τούρκοι το 1964 ποιούμενοι την ανάγκη φιλοτιμία, μαζεύτηκαν. Η Ελληνική κυβέρνηση πέταξε με τις κλωτσιές έξω τους Νατοϊκούς, και επανέφερε όλο τον εθνικό χώρο του F.I.R. ως εθνικό χώρο υπό τις διαταγές του ΑΤΑ. Συγκλονίστηκαν οι πάντες. Το ΝΑΤΟ δεν συζητούσε τίποτε άλλο παρά μόνο αυτό. Όμως υλοποιήθηκε. Από τις 06:30 της 3ης Φεβρουαρίου 1964 δεν ξαναπέταξε κανένα άλλο αεροπλάνο. Το ίδιο έγινε και τα 1975 με τη ΝΟΤΑΜ 1157 σε αντίδραση για τη Τουρκική ΝΟΤΑΜ 714. Με αυτή δεν επέτρεπε η Ελλάδα σε κανένα να περάσει, κηρύσσοντας ως ανασφαλή πλέον την περιοχή και δεν περνούσε κανένα αεροπλάνο από την Ευρώπη προς την Τουρκία πάνω από το Αιγαίο. Ως υπό του ορίστηκε υπευθύνου οργάνου FIR Αθηνών εντεταλμένου, ότι είναι ανασφαλής η περιοχή. Και τι γίνεται; Κόβεται ο τουρισμός, κόβεται η οικονομική ZV;H της Τουρκίας και σπεύδει η Τουρκία με φοβερή σπουδή και ακυρώνει την νότα 714. Βέβαια την επομένη την ακύρωσε και η Ελλάδα THN 1157. Έχουμε λοιπόν, από το 1974 και πέρα, προκλήσεις, παραβάσεις, παραβιάσεις συνεχείς. Έχουμε τις έρευνες του πλοίου αυτού που άλλοτε λέγεται Σισμίκ, άλλοτε λέγεται Χώρα, άλλοτε λέγεται Piri Reis και όπως θέλετε αλλιώς Έχουμε τις ασκήσεις έρευνας και διάσωσης, που μπορεί να περνάει στα ψιλά γράμματα στις εφημερίδες είναι σημαντικότατα και ξέρετε τι θα πει αυτό; Ποιος έχει την ευθύνη να επέμβει στο ατύχημα, άρα αυτός είναι και ο διευθύνων εκεί. Αυτό είναι το σημαντικό. Και βεβαίως βλέπετε ότι η στρατηγική επκαμπή του Αγίου Ευστρατίου, είναι πολύ σημαντική. Βλέπετε ότι έχουμε θρηνήσει θύματα τόσους και τόσους αεροπόρους μας και δεν τολμάμε να πούμε λέξη. Λέξη, για τα παιδιά μας που σκοτώνονται. Και φτάσαμε στα Ίμια. Όπου πραγματικά, στα Ίμια υπέστημεν μία δεινή ήττα. Και έτσι μετά τα Ίμια, πρόσφατες εξελίξεις, έχουμε τις γκρίζες ζώνες. Οι γκρίζες ζώνες τι είναι; Οι ακαδημαϊκοί της Τουρκίας εφτιαξαν μία θεωρία των γκρίζων ζωνών. Την οποία ένας πολύ γνωστός Τούρκος ναύαρχος, έδωσε το όνομά του. Ο Ερκαγιά. Είναι αυτός που κυβερνούσε το αντιτορπιλικό που βυθίστηκε στην Κύπρο, που το βύθισαν οι ίδιοι οι Τούρκοι. Ο κυβερνήτης. Η θεωρία αυτή των γκρίζων ζωνών, λέει το εξής απλό. Οι Τούρκοι ξέρετε όταν τους συμφέρουν συνθήκες λένε «βάσει συνθήκης». Όταν οι συνθήκες δεν τους ταιριάζουν, τις ποδοπατούν. Να το πω έτσι για να χαριτολογήσω κιόλας. Ο Ρουσδή Πασάς ήταν ο καλύτερος Υπουργός εξωτερικών κατά τη γνώμη μου, που είχε βγάλει η Τουρκία. Κατάφερε και απέσπασε τα στενά από τις μεγάλες δυνάμεις με τη συνθήκη του Μοντρέ το ’36. Τότε οι Άγγλοι, που είναι οι καλύτεροι διπλωμάτες του κόσμου, είπαν: «αυτός ο ικανότατος άνθρωπος ευτυχώς που δεν μας έσκισε και την συνθήκη της Λωζάνης να μας την πετάξει στα μούτρα». Δηλαδή η διπλωματία τους είναι άπιαστη. Και θα σας πω περιπτώσεις. Έτσι λοιπόν φτάσαμε στα Ίμια. Στα Ίμια λοιπόν η ήττα μας ήταν βαρυτάτη, διότι οι γκρίζες ζώνες του Ερκαγιά λέγανε το εξής απλό: η Ελλάδα πήρε τη Χίο, τη Λήμνο, τη Μυτιλήνη, τη Θράκη, τη Σάμο κ.λπ., κ.λπ., κ.λπ. Αυτά με τη συνθήκη της Λωζάνης τα υπογράψαμε. Γιατί το ’12 τα απελευθερώσαμε, το 1914 δεν τα υπέγραψε η Τουρκία όταν υπογράψαμε εμείς. Το ’23 λοιπόν έρχεται η Τουρκία και λέει, αυτά τα νησιά είναι της Ελλάδος. Επίσης είπε το περιβόητο: «από τούδε κι εφεξής η Τουρκία δεν έχει καμία απαίτηση από την Κύπρο». Αυτά είναι γραμμένα στη συνθήκη της Λωζάνης. Έρχεται λοιπόν η Τουρκία με τον Ερκαγιά και λέει: «Πήρατε αυτά τα νησιά, ωραία. Δεν λέει όμως η συνθήκη ότι τα Ίμια ή Καλόλιμνος ή Ζουράφα επάνω στη Σαμοθράκη, ή ο Σηδερίτης, ή η Στρογγύλη, του Καστελόριζου κλπ..ότι είναι Ελληνικά δεν τα λέει αυτά, επομένως αυτά δεν ανήκουν σε εσάς. Ή είπαν το περιβόητο για τη Γαύδο. Και εδώ οι αφελείς γελούσαν και λέγανε «κοίταξε οι Τούρκοι οι ηλίθιοι λένε για τη Γαύδο». Οι πολιτικοί μας, γελούσανε και λέγανε : «Μάλτα γιοκ για τους Τούρκους. Δεν ξέρουν που είναι η Μάλτα. Η Γαύδος κύριοι Τούρκοι είναι κάτω από την Κρήτη». «Αυτό ακριβώς λέμε» κι εμείς είπαν οι Τούρκοι. Ότι όποιο νησί δεν αναφέρεται στις συνθήκες ρητώς, νομικά ανήκει στην Τουρκία και η Γαύδος ανήκει στην Τουρκία. Μετά το γέλιο βέβαια, ήρθε το παγωμένο χαμόγελο, και οι γκρίζες ζώνες καθιερωθήκανε. Έτσι λοιπόν έχουνε τα γεγονότα στα Ίμια και στα άλλα νησιά . Τώρα όμως με το Αγαθονήσι και το Φαρμακονήσι, δύο πολύ προσιτά σε εμένα νησιά, εκεί λοιπόν, συμβαίνει το εξής περίεργο. Εκεί υπάρχει μία μεγάλη ανοιχτή θάλασσα. Θα δείτε εδώ ότι βλέπετε εδώ ένα ολό126

κληρο κύκλωμα που γίνεται το οποίο είναι δεν υπάρχει ωραιότερο νησί. Από εδώ είναι η Λέρος, η Κάλυμνος.. από εδώ είναι το Αγαθονήσι και από εδώ το Φαρμακονήσι. Και τι έκαναν οι Τούρκοι! Τι σοφίστηκαν. Εγκαταλείπουμε την θεωρία των γκρίζων ζωνών και είπανε ότι αυτή η περιοχή η ανοιχτή, δεν είναι γκρίζα ζώνη. Είναι τουρκική επικράτεια. Κι αν θέλει το ελικόπτερό σας να πάει εφόδια στο στρατό του Αγαθονησιού, θα πρέπει να ζητήστε την άδεια από την Άγκυρα. Αν δεν ζητήσετε την άδεια θα έχετε τις επιπτώσεις. Είστε παράνομοι Θα έχετε τις ποινές σας. Την πρώτη φορά που πήγε το ελικόπτερο να περάσει, μπήκε μέσα στη συχνότητά του ο Τούρκος και του λέει: «Είσαι σε ξένο κράτος, ζήτησε άδεια». Δεν τους ενδιαφέρει τους Τούρκους αν θα ζητήσεις άδεια, τους ενδιαφέρει να λεχθεί, να κυκλοφορήσει στο ΝΑΤΟ. Διότι ο Υπουργός Άμυνας της Ελλάδος το 2003 ξέρετε τι πήγε κι έκανε; Πήγε και υπέγραψε αυτό που θέλουν οι Τούρκοι. Διότι δεν υπήρχε το αεροπορικό στρατηγείο της Σμύρνης και τώρα αεροπορικός εγκέφαλος του ΝΑΤΟ είναι στην Τουρκία στη Σμύρνη. Και οι Νατοϊκοί πιστεύουν μόνο όσα λέει το αεροπορικό τους στρατηγείο. Όταν έπεσε το Σινούκ στο Άγιο Όρος, οι Νατοϊκοί το μάθανε από τους Τούρκους. Διότι αυτούς έχουν υπεύθυνους. Δεν μπορούν λοιπόν τώρα να τους χαλάσουνε το χατίρι με την περιοχή Αγαθονησίου, Φαρμακονησίου. Και είδαμε και τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας, ο οποίος αντί να πάει με το ελικόπτερο, πήγε με πλοιάριο για να μην αντιμετωπίσει αυτήν την κατάσταση. Επομένως, σας αποκαλύπτω ότι ακόμα και η θεωρία των γκρίζων ζωνών, έχει μπει στην άκρη και προχωρούμε σε μία νέα θεωρία, περί επεκτάσεως της τουρκικής επικράτειας. Το ίδιο μπορούμε το συμπέρασμα να βγάλουμε και για τη φρεγάτα, η οποία ήρθε στο Σούνιο. Η φρεγάτα δεν ήλθε απλώς στο Σούνιο, προσέξτε τι έκανε. Η φρεγάτα μπήκε στα χωρικά ύδατα της Ελλάδος στα έξι μίλια, και όπως λέει το διεθνές δίκαιο, δεν έκανε «αβλαβή διέλευση» για να μην είναι προκλητική, αλλά έκανε τα πάντα για να δείξει ότι απειλεί. Δηλαδή τι έκανε; Μανούβρες οι οποίες απαγορεύονται. Κι όταν η φρεγάτα η δική μας πήγε κοντά, και του είπε ότι κάνεις, παρανομία, η οποία υπόκεινται σε ποινές εκ τους διεθνούς δικαίου, αυτός απαξίωσε και να του απαντήσει. Αυτό είναι το Αιγαίο. Τώρα θα ήθελα να σας πω δύο πράγματα. η ουσιαστική διαφορά πρέπει να ομολογήσω είναι η υφαλοκρηπίδα. Δεν θέλω να φύγετε από εδώ μέσα, χωρίς να ξέρετε τι είναι η υφαλοκρηπίδα. Αυτό είναι ένα σημάδι το οποίο δείχνει ότι αυτή είναι η υφαλοκριπίδα. Είναι μία ζώνη στην παράκτια περιοχή η οποία επεκτείνεται 6νμ μέσα στη θάλασσα. Οι Τούρκοι λένε ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκριπίδα. Εμείς βασει της Διεθνούς σύμβασης λέμε ότι έχουν υφαλοκριπίδα. Έτσι αντιλαμβάνεστε ότι το θέμα του Αιγαίου, είναι πολύ μπλεγμένο. Άλλες χώρες, όπως εμείς με τη Ιταλία, το θέμα της υφαλοκριπίδας το έχουμε λύσει και έχουμε κάνει και σύμβαση. Τα βόρεια κράτη, όπως είναι η Γερμανία, η Ολλανδία, η Δανία, τα έχουν λύσει αυτά τα πράγματα με μία ειρηνική σύμβαση. Οι Τούρκοι αντίθετα, τα λένε εντελώς διαφορετικά. Λένε οι Τούρκοι ότι από μεν την Ελλάδα ξεκινάει ένας χώρος με ένα βυθό και από τα Ασιατικά παράλια ένας άλλος χώρος. Όπου συναντιούνται στη μέση εκεί τα δικαιώματα διχάζονται. Κλείνοντας θα έλεγα ότι με την άσκηση Ηγεμόνας, τα πράγματα γίνονται ακόμα πιο δύσκολα για εμάς, γιατί τα κράτη που θα συμμετάσχουν στην άσκηση αυτή, θα αποκομίσουν και τις εντυπώσεις, ότι δυστυχώς το Αιγαίο είναι μία διεθνής θάλασσα, στην οποία η Τουρκία ως υπερτέρα δύναμη, έχει περισσότερα δικαιώματα. Θέλω να καταλήξω κάπου. Αν στρατηγικά η Ελλάδα διέθετε ένα πολύ μικρό ποσό να αγοράσει ένα αντιαεροπορικό όπλο και ένα αντια-αβακικό, κατά θάλασσα όπλο, δεν θα είχαμε αυτά τα προβλήματα. Όχι για πόλεμο, για αποτροπή. Σας μιλάω στην στρατιωτική μου τιμή, δεν υπάρχει ένα όπλο, πλην της Λήμνου, που δεν θέλω να πω τι είναι, που να μπορέσει να κάνει τον Τούρκο να σεβαστεί την Ελληνική κυριαρχία. Γιατί στο τέλος – τέλος, οι ένοπλες δυνάμεις δεν είναι τίποτε άλλο παρά η εγγύηση της αξιοπρέπειας του Ελληνικού λαού, της ανεξαρτησίας του, και του μεγάλου και υπέρτατου αγαθού, της ελευθερίας του. Μήπως σας κούρασα; Αν σας κούρασα να μην πω για τη Θράκη. Στη Θράκη. Επειδή ήμουν και διοικητής του Δ’ σώματος και χειρίστηκα το θέμα, θα σας τα πω από πρώτο χέρι. Στη Θράκη για να βάλω τα πράγματα στη θέση τους, θα σας πω τι υπάρχει από πλευράς μουσουλμάνων. Είναι δύο κατηγορίες ανθρώπων: η μία είναι οι Πομάκοι και οι άλλοι είναι οι Παλαιότουρκοι. Τους λέω Παλαιότουρκους για να καταλάβετε είναι κάτι σαν τους δικούς μας του παλαιοημερολογίτες. Δηλαδή αυτοί δεν συστρατεύτηκαν με τους Νεότουρκους. Το περίεργο ποιο είναι; Και ξέχασα να φέρω το βιβλίο μου, να δείτε τα χαρακτηριστικά αυτά των παιδιών, που έχω φωτογραφήσει ο ίδιος, για να δείτε ότι αυτά τα παιδιά των Πομάκων που είναι κάτι όμορφα παιδάκια ψηλά, ξανθά, δεν έχουν 127

καμία σχέση όπως λέει και ο Πουλιανός, με τα ασιατικά χαρακτηριστικά τα μογγολικά χαρακτηριστικά των Ούννων της Ασίας όπως είναι οι Τούρκοι. Ούτε τη μελαχρινάδα έχουν, ούτε τα εξωγκωμένα ζυγωματικά έχουν, ούτε τις μύτες τις γαμψές έχουν, τα οποία είναι τα χαρακτηριστικά τα ανθρωπολογικά της Τουρκικής φυλής. Αυτοί είναι καθαροί, θα έλεγα, Ορεσίβιοι Θράκες ας τους ονομάσω έτσι. Αυτοί οι Ροδοπαίοι, Πομάκοι, ελέγοντο στην αρχαία Ελλάδα «Αγριάνες». Και είναι και καλοί πολεμιστές, και συστρατεύθηκαν με τον Μ. Αλέξανδρο ως πελτασταί άριστοι τοξότες του Μεγάλου Αλεξάνδρου.. Το έτος 1354 δηλαδή 100 χρόνια πριν την πτώση της Πόλης χοντρικά αυτοί καταλαμβάνονται από τους Τούρκους, η περιοχή σκλαβώνεται κι εκεί εγκαθίστανται η χειρότερη φυλή, οι Γιουρούκιοι. Οι οποίοι κατέσφαζαν τον πληθυσμό κι αυτοί επειδή είναι και φτωχοί μόνο καπνό καλλιεργούνε, δεν είχαν τα προς το ζην. Το 18ο , έχουμε τη μεγάλη εξωμοσία της Ελλάδος. Αλβανία, Κρήτη, Κύπρος, και Πομάκοι προσχωρούν στο Ισλαμ. Το 1878 λοιπόν οι Πομάκοι, κάτω από το καθεστώς της συνθήκης του Αγίου Στεφάνου, ξεκινάνε και πάνε με τους παπάδες τους στη Φιλιππούπολη και ζητούν να ασπαστούν τον Ισλαμισμό. Και έκτοτε, κι έχουν μια περίεργη ανάκατη θρησκεία, Ισλαμιστές μεν, μουσουλμάνοι μεν αλλά γιορτάζοντας και τους Αγίους της Ορθοδοξίας δε. Εγώ ως διοικητής του σώματος πήγαινα τακτικά στην περιοχή. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι, όταν γίνεται η μεγάλη Βουλγαρία το 1878 δεν το αποδέχονται και λένε αυτοί «είμαστε Έλληνες». Προσέξτε, δεν είναι μόνο οι Πομάκοι που είναι στην Ελλάδα τώρα, είναι και τα τρία τέταρτα των Πομάκων, γιατί εμείς έχουμε το ένα τέταρτο, που είναι μέσα στη Βουλγαρία. Και ξεσηκώνονται και λένε εμείς θέλουμε να πάμε με την Ελλάδα. Ξαφνικά τους λένε όχι. Και τι κάνουνε; Ιδρύουν την Πομακική δημοκρατία η οποία διαλύθηκε μετά από επτά έτη το 1885. Το 1913, με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου, ενώ η Ελλάδα είναι νικήτρια της Βουλγαρίας, φτάνει ο Ελληνικός στρατός στην Ορεινή της Ξάνθης, που είναι το κύριο μέρος των Πομάκων και τους λένε οι Σύμμαχοι με τη συνθήκη του Βουκουρεστίου γυρίστε πίσω γιατί η περιοχή κατοχυρώθηκε στην Βουλγαρία. Και οι Πομάκοι τι κάνανε; Ακολουθήσανε τον Ελληνικό στρατό που πήγε στην Καβάλα και συνεπτύχθη, και πήγανε και αυτοί στην Καβάλα. Σκεφθείτε έρωτα που είχαν με τον Ελληνικό στρατό. Πήγαινα στα χωριά τους και έβγαινε ο γεροντάκος και μου έλεγε να σου δείξω τι έχω εγώ κάτι. Και έβγαζε ό,τι πολυτιμότερο είχε, που ήταν το απολυτήριό του από τον Ελληνικό στρατό. Κανείς τους δεν πήγε με τους Τούρκους στην Μικρασιατική εκστρατεία. Το 1918 η συνθήκη των Βερσαλλιών, μετά τη λήξη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, μεταξύ των άλλων αγαθών που πήρε η Ελλάδα με τη συνθήκη την πρώτη των Σεβρών, παίρνει και την περιοχή των Πομάκων. Κι έτσι έχουμε την Ορεινή της Ξάνθης πλέον, μέσα στην Ελληνική επικράτεια. Όμως, εκεί γίνεται κάτι πολύ κακό. Μένει στην Ελλάδα το ¼ των Πομάκων και τα τρία τέταρτα μένουν μέσα στη Βουλγαρία. Οι Πομάκοι επαναστατούν και θέλουν να ενταχθούν στη Ελλάδα. Το 1946 πηγαίνουν στην Αμερική. Πηγαίνουν στην Κοινωνία των Εθνών και απαιτούνε να ενταχθούν στην Ελλάδα. Η πρόκριτοί τους κατά καιρούς, για αυτές τις επαναστάσεις που έχουν κάνει τις τέσσερις, έχουν σφαγεί από τους Τούρκους. Όμως δεν το βάζουν κάτω. Κι έτσι έχουμε την νέα εκδήλωση το 1946, που θέλουν να ενταχθούν στην Ελλάδα και όλα πάνε καλά. Έρχεται η Ελλάδα το 1954 και αντί να πει ότι αυτοί οι άνθρωποι θέλουν να μπουν στην Ελλάδα και να τους συνδράμει, το 1954 , τους λέει είστε Τουρκοι. Πρέπει να μου πείτε ότι λέω ψέματα. Μόνο έτσι θα ικανοποιηθώ. Από σήμερα δεν είστε μουσουλμάνοι που λέει η συνθήκη της Λωζάνης, τη Λωζάνη εμείς την ποδοπατούμε. Από σήμερα είστε Τούρκοι. Κι όποιος τολμήσει να πει ότι είστε μουσουλμάνοι θα προσέρχεται εις το δικαστήριο και αλίμονό του. Η μειονότητα είναι τουρκική. Αυτοί αγανακτήσανε. Δεν φτάνει αυτό που λέει η Ελλάδα, λέει θα κάνουμε και 76 σχολεία να μάθουν τουρκικά. Υποχρεωτικά. Και μετά από λίγο, όλες οι κυβερνήσεις μέχρι το 1990 φέρνουν δασκάλους Τούρκους, πράκτορες στα παιδιά μας. Λέω παιδιά μας γιατί τους έζησα από κοντά και είδα το δράμα τους αυτό. Μετά από 15 χρόνια ήρθη το «διάταγμα Φεσόπουλου», με το οποίο χαρακτηρίζονται Τούρκοι αλλά οι ζημιά είχε γίνει. Τόσα χρόνια σκλαβιάς. Από 1354 μέχρι το 1954 δεν είχαν ιδρύσει οι Τούρκοι ούτε ένα Τουρκικό σχολείο, δεν μπόρεσαν. Ενώ οι Έλληνες , μέσα σε ένα χρόνο, ίδρυσαν 75. Και δεν φτάνει αυτό. Φτάνουμε στη 10ετία του 1980 που τους φέρνουμε και τα βιβλία της Άγκυρας υποχρεωτικά. Και δεν φτάνει αυτό!! Το 1985 τους βάζουμε υποχρεωτικά μόνο την Τουρκική τηλεόραση. Και έτσι μάθανε όλοι Τουρκικά. Η γυναίκα που ζούσε μέσα στο σπίτι, άρχισε να ακούει, μία, δύο, τρεις, μάθαινε τουρκικά, μιλάνε τουρκικά, σκέφτονται τουρκικά, έχουν συνείδηση πλέον τουρκική. Και ερχόμαστε εμείς σήμερα, δια των πολιτικών μας και ομιλούμε περί αυτοπροσδιορισμού, σε μία χώρα που τη διοικεί το Προξενείο. Ούτως εχόντων των πραγμάτων, έφτασα στο Προξενείο. Το Προξενείο διοικεί τα πάντα ως αρχή. Προχθές, 128

εγκαινίασε μία τράπεζα. Και δεν είχε το σθένος το ελληνικό κράτος να πει ότι η τράπεζα αυτή τουλάχιστον να είναι παράρτημα της Εθνικής που έχουμε στην Τουρκία. Όχι. Ήρθε η αγροτική τράπεζα της Τουρκίας, στην Κομοτηνή, τύπωσε τις προσκλήσεις στα Αγγλικά και στα Τουρκικά, όχι στα ελληνικά, και έκανε τα εγκαίνιά της με τοπωνύμια στα τουρκικά. Όταν με επισκέφθηκε ο Πρωθυπουργός στο Δ’ σώμα, του ζήτησα μία χάρη. Λέω κύριε Πρωθυπουργέ, απαγορεύστε την πώληση γης από τους χριστιανούς προς τους Μουσουλμάνους, διότι τη χρηματοδοτεί το Τουρκικό Προξενείο. Ήλπιζα ότι θα έπιανε τόπο κάποια στιγμή. Διότι ξέρετε η Κύπρος σώθηκε χάρις στον Ηγούμενο Κύπρου Σοφρώνιο, ο οποίος είχε τη μανία να αγοράζει γη από τους Τούρκους και είχε αγοράσει τη μισή Μεσαορία. Η Μεσαορία είναι η κεντρική πεδιάδα της Κύπρου. Και κατόρθωσε αυτός και την αγόρασε, με αποτέλεσμα όταν έγινε διαπραγματευση, εμφανίστηκε η γη να είναι σε ελληνικά χέρια, ενώ δεν ήταν. Αγοράζεται λοιπόν ακατάσχετα με τουρκικό χρήμα και η γη στη Θράκη. Τα Κιμέρια, ένα ιστορικό χωριό δίπλα στην Ξάνθη, δεν είχε ποτέ ούτε έναν μουσουλμάνο. Σήμερα, δεν έχει ούτε έναν χριστιανό. Ούτε έναν. Τι να πω παραπέρα. Όταν ένα συνεργείο της Ελληνικής τηλεοράσεως πάει στον Εχίνο και τους δέρνουν ανηλεώς διότι πως τολμήσατε εσείς να είστε Έλληνες και να πατήσετε σε Τουρκική περιοχή. Όταν λοιπόν δεν ισχύει ο Ελληνικός νόμος και ο ισχύει ο νόμος του Προξενείου αντιλαμβάνεστε για το που πορεύεται η Θράκη; Και τελειώνω με ετούτο το εκπληκτικό: έχετε δει τις κατά καιρούς δηλώσεις των Μουσουλμάνων βουλευτών, του ΠΑ.ΣΟ.Κ και της Νέας Δημοκρατίας; Είναι απίστευτο. Αλλά αυτό δεν είναι τίποτα, μπροστά σε αυτό που μου λένε εμένα οι δάσκαλοι, οι μουσουλμάνοι, οι Πομάκοι που πιστεύουν και στο Δ’ Σώμα. Μου λένε «οι βουλευτές σας, είναι οι επικίνδυνοι όχι οι μουσουλμάνοι». Και τους λέω «γιατί»; Ο Ιμπραήμ που έρχεται και με βλέπει. «Γιατί Ιμπραήμ; «Γιατί στρατηγέ μου, όταν έρχονται τα Ευρωπαϊκά κονδύλια, ή όταν ο Υπουργός αναμένει τα κονδύλια, σηκώνεται ο δήμαρχος Μύκης», ο ψευδομουφτής, αυτός είναι Δήμαρχος Μύκης, Μύκη είναι η μεγαλύτερη Κοινότητα της Ευρώπης και τώρα έγινε Δήμος, και πάει και λέει: «πόσους ψήφους θέλεις κύριε του ΠΑ.ΣΟ.Κ, κύριε της Νέας Δημοκρατίας κύριε του τάδε, κύριε του δείνα; Μάλιστα τους έχεις. Όμως στα κονδύλια που θα μοιραστούν, αυτούς κι αυτούς αποκλείστε τους. Αποκλείονται μόνο οι έχοντες ελληνική συνείδηση. Το Υπουργείο Εξωτερικών που έχει γραφείο πολιτιστικό στην Ξάνθη, ξέρετε πόσο προϋπολογισμό έχει; Πάνω από 500 εκατομμύρια. Λοιπόν δεν βρέθηκαν ούτε 5.000 ευρώ για να κατεβεί ένα ελληνικό ψηφοδέλτιο στη Μύκη. Επομένως συμπέρασμα: η Τουρκία εμμένει, η Τουρκία φοβερίζει η Τουρκία προχωρεί και η Τουρκία κατά Θουκυδίδη κερδίζει. Η Ελλάδα αλλάζει πολιτική συνεχώς, φοβάται, υποχωρεί και θα χάσει. Και δεν υπάρχει λόγος να υποχωρεί. Και δεν υπάρχει λόγος να χάσει. Ειλικρινά σας το λέω. Με μια απλή πολιτική. Δεν υπάρχει λόγος να χάσει και δεν λέω τον πόλεμο, δεν μιλάω ποτέ για πόλεμο. Η Ελλάδα ήταν το Ελ Ντοράντο των Βαλκανίων το 1990 μπορούσε να περάσει όλη της τη γραμμή. Η Ελλάδα ήταν και είναι στο ΝΑΤΟ και στην Ευρωπαϊκή ένωση και στο Συμβούλιο ασφαλείας και (…) και, και, και. Λοιπόν δεν τα εκμεταλλεύεται η Ελλάδα, είναι απίστευτο, είναι ανεξήγητο. Οι διπλωμάτες μας στη CFE. Η CFE είναι η συνθήκη συμβατικών όπλων, εδώ καμιά φορά που βλέπω στα αρχαία κείμενα και τους ονομάζουν τους διπλωμάτες μας φιλέλληνες τους παραδέχομαι. Δεν είναι Έλληνες, είναι φιλέλληνες. Τότε λοιπόν προέβλεψαν ότι στη CFE η Ελλάδα θα έχει 1300 άρματα, 1200 πυροβόλα κ.λπ. Η Τουρκία τα διπλάσια. Η Τουρκία όμως, έπεισε όλους τους διπλωμάτες, όλων των κρατών ακόμα και τους δικούς μας ότι ανατολικώς Αγκύρας, δεν θα υπάγεται στη CFE και εκεί πήγανε 8.000 άρματα. Άλλα τόσα πυροβόλα. Τελειώνω με αυτό για να σας πω ότι αγαπητοί συμπατριώτες μου λύσεις υπάρχουν. Δεν ξέρω γιατί δεν υπάρχει η θέληση. Και η θέληση είναι εκείνη ο οποία σήμερα μπορεί να βγάλει την Ελλάδα από το αδιέξοδο. Κι αν σήμερα η οικονομική μας κατάσταση είναι άθλια, λόγω κακοδιαχείρισης πολλών ετών να σκεφτείτε ότι το 1974 δεν είχαμε δημόσιο χρέος και σήμερα έχουμε όσο το ΑΕΠ, δηλαδή χρωστάμε και τους εαυτούς μας, και τα σπίτια μας και τα παιδιά μας όλο το ΑΕΠ, κάλλιστα θα μπορούσαμε σήμερα να έχουμε τα πάντα. Και προπαντός να έχουμε τι; Την ελευθερία μας και την ανεξαρτησία μας. Την φαλκίδευση της οποίας επιχειρούν οι Τούρκοι. Σας ευχαριστώ.

129

«Η ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ ΤΗΣ ΑΥΤΟΒΙΟΓΡΑΦΙΑΣ, ΚΑΙ ΤΗΣ ΠΡΟΦΟΡΙΚΗΣ ΑΦΗΓΗΣΗΣ, ΙΣΤΟΡΙΩΝ ΖΩΗΣ, ΩΣ ΝΕΟ ΜΟΝΤΕΛΟ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ, ΣΤΗ ΔΙΑ ΒΙΟΥ ΜΑΘΗΣΗ» ΣΜΑΡΑΓΔΑ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΑΝΤΑΔΑΚΗ, ΕΠΙΚΟΥΡΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ, ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑΣ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΣΤΟ ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ ΔΗΜΟΤΙΚΗΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ, ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΙΩΑΝΝΙΝΩΝ,

Το θέμα μου έχει να κάνει με τη διδασκαλία της γλώσσας. Στην ουσία η γλώσσα είναι το θέμα της αποψινής συζήτησής μας, η γλώσσα ως μία δύναμη που μπορεί να μας αλλάζει, δηλαδή να μας κάνει να αισθανόμαστε όμορφα ή άσχημα, μέσα από την σκέψη μας μέσα από το λογισμό μας, αλλά και μέσα από την επικοινωνία μας. Εκείνη, λοιπόν, η μικρή ενότητα που θα αναπτύξω απόψε, γιατί έχουμε μόνο μία ώρα στη διάθεσή μας, είναι οι λεγόμενες ιστορίες ζωής. Πώς δηλαδή, έχουμε τη δύναμη να μαθαίνουμε με την αφήγηση γεγονότων από την ίδια τη ζωή. Αυτή η ιδέα υπάρχει ως μέθοδος διδασκαλίας και στο εξωτερικό, αλλά και στην Ελλάδα στην εκπαίδευση ενηλίκων, όπως καλή ώρα είναι αυτό που κάνετε εσείς εδώ, στη δια βίου μάθηση. Γιατί μαθαίνουμε ο ένας από τον άλλον, λέγοντας απλά την ιστορία του, την ιστορία της ζωής του, μία εμπειρία του, μεταφέροντας από το τι έγινε εχθές στη δουλειά, μέχρι και τι θυμάται από κάτι που του διηγήθηκε ένας παππούς, μία γιαγιά. Έτσι, λοιπόν, αυτό που λέμε life history research στα αγγλικά, δηλαδή μέθοδος της ιστορίας ζωής, έχει να μας κάνει όχι απλώς πιο σοφούς σε γνώσεις, αλλά και πιο ικανούς στη συναισθηματική μας γνώση, στη συναισθηματική μας ανάπτυξη καθώς όταν μοιραζόμαστε τις εμπειρίες μας βρίσκουμε ομοιότητες και διαφορές συγκρίνοντας τη ζωή μας με αυτή των άλλων, μαθαίνουμε να ζούμε καλύτερα και, θα το πω έτσι, απλοϊκά ίσως, ότι καθώς αφουγκραζόμαστε ο ένας τις ιστορίες του άλλου βελτιωνόμαστε, μαθαίνουμε να γινόμαστε καλύτεροι άνθρωποι. Η γλώσσα λοιπόν είναι ένας ουρανός, είναι μία θάλασσα, που τα εγκιβωτίζει όλα αυτά τα γεγονότα, τις περιπέτειες, αυτά που έχουμε σκεφτεί κι αυτά που έχουμε ζήσει, μέσα από το λόγο μας, μέσα από την καθημερινή μας ομιλία. Και αυτό ακριβώς το έχει κάνει μέθοδο και η επιστήμη της γλώσσας που μπορεί και διδάσκει στην καθημερινότητα και που δεν μπορεί απλώς να εφαρμοστεί αυτή η μέθοδος. Ο Jerome Bruner ένας εξαιρετικός μελετητής διανοητής, ο οποίος διδάσκει, τώρα βέβαια είναι μεγάλος σε ηλικία, είναι αναγνωρισμένος επιστήμονας, στο Πανεπιστήμιο της Νέας Υόρκης, στο Κολούμπια, έγραψε ένα βιβλίο «Δημιουργώντας ιστορίες –νόμος, λογοτεχνία, ζωή» .Μπορείτε και σας παροτρύνω να το διαβάσετε.

130

Νομικός στο επάγγελμά του βέβαια, αλλά είδε από πολύ νωρίς, πόσο μεγάλη αξία έχει το να είσαι καλός αφηγητής με ό,τι κι αν καταπιάνεσαι. Το να μπορείς να κερδίζεις δηλαδή τη ζωή σου, αλλά να μαθαίνεις και τον εαυτό σου με το να λες μια ιστορία, με το να εκφράζεσαι και να επικοινωνείς. Λέει κάπου ο Bruner ότι ο άνθρωπος είναι διαφορετικός από τα άλλα είδη, από τα θηλαστικά ας πούμε, από τα άλλα ζώα. Παράδειγμα, έχουν γίνει μελέτες με τους πιθήκους. Σε πειράματα κατά τα οποία τους αφηγούνται ιστορίες, οι πίθηκοι, για παράδειγμα, δεν νοιάζονται να ξανακούσουν την ίδια ιστορία. Ο άνθρωπος, όμως, όταν είναι μικρός, όταν είναι παιδάκι, του αρέσει να ακούει την ίδια ιστορία ξανά και ξανά.. Λέει ας πούμε το παιδί: «μαμά, διάβασέ μου αυτήν την ιστορία». Την ακούνε μετά λέει «θα μου την πεις πάλι;». Αφού την ξέρει, αναρωτιέται ο μελετητής. Γιατί όμως ο άνθρωπος αρέσκεται στο παιχνίδι της πρόγνωσης και της επανάληψης των ήχων που παράγουν νόημα μέσα από τη γλώσσα της αφήγησης; Έχουν όμως την αισθητική αυτή της γλώσσας ακόμη και τα νήπια, είναι έτσι φτιαγμένος ο ανθρώπινος εγκέφαλος δηλαδή, ώστε μέσα από την αφήγηση να μαθαίνει την ίδια τη ζωή και να μαθαίνει να χτίζει νοητικά δομές, ώστε να επικοινωνεί και να μπορεί να επιβιώνει στα προβλήματά του, στην καθημερινότητά του, σε ό,τι πρόκειται να αντιμετωπίσει στο μέλλον. Είναι, συνεπώς, η αφήγηση ένα μικρό σχολείο μέσα στην καθημερινότητά μας. Και όσο πιο καλοί αφηγητές είμαστε, τόσο πιο καλά κερδίζουμε τη ζωή μας κάθε ημέρα. Αυτό μπορεί να το πει ο καθένας. Ας πούμε στον κύκλο των ιερέων, τι κάνει ο ιερέας; Ακούει τις ιστορίες αυτών που εξομολογούνται. Τι κάνει ο αστυνομικός; Ακούει τις ιστορίες που καταθέτουν οι μάρτυρες, οι οποίοι έχουν συλληφθεί ίσως, και πρόκειται να καταθέσουν για να αποδείξουν την ενοχή τους ή την αθωότητά τους. Τι κάνουν οι πωλητές σε ένα επάγγελμα, σε μία αγορά, σε ένα κατάστημα; Κι αυτοί λένε τη δική τους ιστορία για να πουλήσουν το εμπόρευμά τους. Σε όλες λοιπόν τις βαθμίδες της ζωής, αν το καλοσκεφθούμε, κάθε μέρα, σε κάθε επάγγελμα, για να είμαστε επιτυχημένοι, λέμε τη δική μας ιστορία. Για να μη φτάσω στην υψηλότερη βαθμίδα στο χώρο της πολιτικής, στα debate, όπου δεν κερδίζει ουσιαστικά αυτός που έχει το καλύτερο πολιτικό πρόγραμμα ή θα κάνει τα περισσότερα για το καλό της δημοκρατίας, γιατί δεν ξέρουμε τι θα κάνει, αλλά μέχρι και την τελευταία στιγμή στις εκλογικές δοκιμασίες κρίνεται κάποιος για την αφηγηματική του ικανότητα, δηλαδή στο πως θα κερδίσει εντυπώσεις, στο πως θα πείσει το ακροατήριό του ότι θα κάνει αυτά που λέει, και πιστεύει αυτά που λέει, και είναι ικανός. Ένας δημόσιος πολιτικός διάλογος, ένα σοβαρό λάθος στην αφηγηματική τεχνική ενός υποψήφιου υπουργού σε μία πολιτική συγκέντρωση μπορεί να έχει αναπότρεπτο εκλογικό κόστος μας λέει ο Bruner.

Eπομένως, λίγο έως πολύ, έχει σημασία το να μάθουμε να αφηγούμαστε καλύτερα, αλλά και να ακούμε τις ιστορίες καλύτερα. Γιατί είναι πολύ δύσκολο να μάθεις να ακούς, αλλά και πολύ πιο χρήσιμο στη ζωή. Δηλαδή, να μαζεύεις τις λεπτομέρειες, οι οποίες είναι πολύ σημαντικές και να χτίζεις τη ζωή σου. Όμως η αφήγηση είναι πολύ σημαντική και για έναν ακόμη λόγο. Έχει να μας πει πράγματα για την ψυχολογία μας, για το πόσο συγκροτημένοι είμαστε ως άνθρωποι και πόσο επιτυχημένα μπορούμε να σκεφτόμαστε τον εαυτό μας σε σχέση με τους άλλους. Τι εννοώ; Ένα παράδειγμα από την ιατρική θα σας πω. Υπάρχει μία πάθηση, όπως για παράδειγμα κάποιες περιπτώσεις που υπάρχουν στο Αλτσχάϊμερ, σε παθήσεις εγκεφαλικής βλάβης στις οποίες ο άνθρωπος παρουσιάζει το φαινόμενο της λεγόμενης δυσαφηγησίας, δηλαδή δυσκολεύεται να βάλει σε σειρά τις σκέψεις του και να αφηγηθεί μία συνέχεια γεγονότων. Να μπορέσει να πει λοιπόν κάτι που έχει αρχή, μέση και τέλος, μία συνοχή και βγάζει ένα αποτέλεσμα νοητικά. Αυτοί λοιπόν οι άνθρωποι που έχουν αυτό το πρόβλημα, ουσιαστικά δεν ξέρουν ποιοι είναι. Άρα, λοιπόν, τι κάνει η αφήγηση και η δυνατότητα του να λες ιστορίες; Ουσιαστικά σου δίνει τη συνείδηση για το ποιος-ποια είσαι, είναι η ταυτότητά σου η ιστορία που θα αφηγηθείς, ο τρόπος που θα την αφηγηθείς, οι λέξεις που θα επιλέξεις, το ύφος που θα έχεις, η χειρονομία, η στάση του σώματος, το βλέμμα, όλα. Και έτσι, λοιπόν, όλα αυτά τα θεωρητικά, αν θέλετε, σχήματα και οι παρατηρήσεις που έχουν κάνει κατά καιρούς οι επι131

στήμονες για τη δυνατότητα αυτή της γλώσσας μπήκανε σε μία σειρά, για να φτιαχτεί μία διδακτική μέθοδος. Η μέθοδος της βιογραφίας, της αυτοβιογραφίας, η μέθοδος του να λες ιστορίες από την ίδια σου τη ζωή, ή να παίρνεις παραδείγματα από τη ζωή των άλλων, και να διδάσκεις και τα μαθήματα στο σχολείο. Για παράδειγμα, αν είσαι εκπαιδευτικός, μπορείς να πάρεις τη ζωή του Αϊνστάιν, να δεις γεγονότα από τα παιδικά του χρόνια, και να βοηθήσεις του μαθητές, τους ανθρώπους που έχεις απέναντί σου, δίπλα σου, όταν διδάσκεις, να δουν πώς, πολλές φορές, κι αυτός ο Αϊνστάιν είχε αποτυχίες στο σχολείο. Αισθανόταν άσχημα, πέρασε από δυσκολίες, όμως τα κατάφερε σε κάποια πράγματα στη ζωή του ή δεν τα κατάφερε σε άλλα για συγκεκριμένους λόγους. Όλο αυτό έχει να κάνει με κάτι που λέγεται συναισθηματική και κοινωνική μάθηση. Η συναισθηματική μάθηση είναι, επίσης, ένα καινούριο κεφάλαιο στο χώρο της διδασκαλίας, γιατί για πολύ καιρό η εκπαίδευσή μας, έδωσε μεγάλη έμφαση στο να μαζέψουμε περισσότερες πληροφορίες. Εκείνος που θα είχε τις περισσότερες εγκυκλοπαιδικές γνώσεις, εκείνος θα ήταν ίσως και ο πιο μορφωμένος, ή ο πιο καλός μαθητής, αυτός που θυμάται τις περισσότερες πληροφορίες από τα βιβλία που διάβασε στα εκπαιδευτικά εγχειρίδια, στα διδακτικά εγχειρίδια. Αυτό όμως δεν κάνει τον άνθρωπο και πιο επιτυχημένο. Απόδειξη του ότι πολλοί μαθητές ήταν αριστούχοι, μαθητές του 20, όπως λέμε, αλλά στην ζωή δεν πρόκοψαν, δεν ευτύχησαν, αν θέλετε, δεν έκαναν τη σωστή επιλογή συζύγου, ή με τους φίλους τους δέχτηκαν την προδοσία, την απόρριψη, τη μοναξιά. Είχαν ενδεχομένως πρόβλημα στις κοινωνικές τους σχέσεις και γενικότερα στη ζωή, αν και όδευαν στη ζωή με προοπτικές για το καλύτερο δυνατό μέλλον, κάποια στιγμή είδαμε ότι άλλοι άνθρωποι πέτυχαν στη ζωή, πήραν τα χρήματα, πέτυχαν στην προσωπική ζωή, στον κοινωνικό χώρο. Ποιοι ήταν αυτοί; Ήταν αυτοί που είχαν καλύτερη κοινωνική και συναισθηματική νοημοσύνη . Οι άνθρωποι δηλαδή που μπόρεσαν να χτίσουν περισσότερο την αυτοεικόνα τους, τη γνώση του εαυτού τους σε σχέση με τους άλλους και μέσα στο κοινωνικό πλαίσιο. Εκεί λοιπόν, επειδή το σχολείο λίγο δεν μας βοήθησε τις προηγούμενες δεκαετίες, άρχισε να δίνει ώθηση τώρα και να προσπαθεί να βάζει και συναισθηματικούς στόχους στην εκπαίδευση. Μιλάμε δηλαδή για ένα σχολείο που δεν μας κάνει απλά πιο σοφούς, αλλά ένα σχολείο που προσπαθεί να μας κάνει τουλάχιστον λίγο πιο ευτυχισμένους, πιο ικανούς να διαχειριζόμαστε καταστάσεις της ζωής με αυτά τα οποία μπορεί να μας διδάξει. Γιατί έτσι κι αλλιώς οι πληροφορίες ολοένα αυξάνονται, γίνονται περισσότερες και περισσότερες. Αποκλείεται ένας άνθρωπος να τα μάθει ποτέ όλα, για να πούμε ότι είναι πάνσοφος. Αυτός ο μύθος έχει καταρριφθεί, συνεπώς τι μπορούμε να κάνουμε; Μπορούμε από όλες τις δυνατές πληροφορίες να επιλέξουμε, να αντλήσουμε εκείνες με τις οποίες εμείς θα μπορέσουμε να γίνουμε περισσότερο ευτυχισμένοι, με την έννοια του να ζήσουμε καλύτερα τη ζωή που έχουμε, μαζί με τους άλλους και σε σχέση με τον εαυτό μας. Υπάρχει λοιπόν και μία ολόκληρη θεωρία, επάνω σε αυτό το κομμάτι της συναισθηματικής μάθησης , το οποίο σας το λέω τώρα έτσι ως κάτι καινούριο, αλλά είναι πάρα πολύ παλιό. Ο Αριστοτέλης έλεγε για το δράμα, για την μίμηση. Θυμάστε τον ορισμό του θεάτρου; «Έστιν ουν τραγωδία μίμησις πράξεως σπουδαίας και τελείας». Κάπου λέει λοιπόν ότι εκεί γίνεται η κάθαρση των παθημάτων μας. Δηλαδή έρχεται και λυτρώνεται κανείς μέσα από αυτό το οποίο ακούει, μέσα από αυτό το οποίο ίσως διαβάζει, μέσα από αυτό το οποίο παρακολουθεί και βλέπει. Δηλαδή τι κάνει; Ταυτίζεται με το ανάγνωσμα, με την ιστορία που ακούει, βιώνει μία κατάσταση, βρίσκει τον εαυτό του μέσα σε αυτήν, ή δικές του εμπειρίες και προβλήματα και καθώς φτάνει προς το τέλος, αυτή η διήγηση, αυτή η ιστορία, αυτή η αφήγηση, φεύγουν όλα τα προβλήματα αυτά από επάνω του και αντιμετωπίζει με ένα διαφορετικό μάτι την ίδια του τη ζωή. Γι’ αυτό πολλές φορές λέμε ότι είδα μία ταινία ή διάβασα ένα βιβλίο και μου άλλαξε τη ζωή. Ή μου είπε μία κουβέντα ένας άνθρωπος και με έκανε να δω διαφορετικά τον κόσμο. Εκεί ακριβώς λοιπόν στοχεύει και αυτή η μέθοδος της βιογραφίας και των εμπειριών ζωής, που μας απαλλάσσει, αν θέλετε, από το «Θεό» που λέγεται βιβλίο, γιατί το βιβλίο έχει θεοποιηθεί στην εκπαίδευσή μας. Αν ξέρεις το βιβλίο απ’ έξω και ανακατωτά, περνάς τα μαθήματα, περνάς στο Πανεπιστήμιο, κάτι κάνεις επαγγελματικά, είσαι επιτυχημένος. Περνάμε λοιπόν σε μία άλλη κατηγορία όπου δεν κοιτάμε πια στα βιβλία, αλλά οι σελίδες των βιβλίων είναι οι άνθρωποι γύρω μας. Αυτά που έχουν να μας πουν, αυτά που έχουν να μοιραστούν μαζί μας. Και σε πολλά μαθήματα ενηλίκων, στη δια βίου εκπαίδευση, διαλέξεις, αυτό που γίνεται δηλαδή κάθε φορά, δεν είναι απλώς να μιλάει ένας, ο οποίος μπορεί να είναι σοφός, σε κάποιους οι οποίοι θα τα μάθουν όλα, αλλά κάνουν τα καθίσματά τους έναν κύκλο, μπαίνει ένα θέμα και ο καθένας, θυμάται, διηγείται, λέει μία ιστορία.

132

Ασφαλώς θέλει και μία τόλμη να μοιράζεσαι πράγματα, να εξωτερικεύεις προσωπικά σου δεδομένα, αν θέλετε, ωστόσο είναι μία άλλη νοοτροπία, η οποία βγάζει όμως σε έναν δρόμο αυτογνωσίας και αλληλοκατανόησης. Και σε αυτήν την αλληλοκατανόηση στηρίζεται και η διδακτική ενότητα που σήμερα προετοίμασα να δούμε. Βέβαια δεν θα τη δούμε θα προσπαθήσω να την παρουσιάσω έτσι με λόγια, που έχει να κάνει με την ξενιτιά με τους πρόσφυγες, με τους ανθρώπους οι οποίοι είναι διαφορετικοί από εμάς, συνυπάρχουν με εμάς και μέσα σε μία σχολική τάξη ασφαλώς πρέπει να αντιμετωπιστούν προβλήματα, προκαταλήψεις, αισθήματα μειονεκτικότητας που μπορεί να υπάρχουν στα παιδιά, και να γίνει μία καλύτερη πιο ανθρώπινη αν θέλετε ομάδα, μέσα σε κάθε σχολική τάξη. Σε έρευνες που έχουν γίνει εξετάστηκαν πολλές φορές και οι αλλαγές των προσώπων στη διάρκεια τέτοιου τύπου διδακτικών προσεγγίσεων. Να σας δώσω έτσι ένα παράδειγμα με ιστορίες ζωής. Οι έρευνες μας κάνουν να ενδιαφερθούμε περισσότερο για το ρόλο των ιστοριών ζωής σε μία τέτοια μάθηση. Τα επιστημονικά δεδομένα δείχνουν ότι η άνθηση της θεωρίας για την οικονομική δια βίου μάθηση δεν έχει στις περισσότερες φορές αντίκρισμα. Δηλαδή, ενώ πολλές φορές παρακολούθησαν τέτοια προγράμματα ενήλικες, γιατί πίστευαν ότι θα πάρουν κι χαρτί στα χέρια τους ότι πήγαn στο Πανεπιστήμιο, έκαναn μαθήματα για την αφήγηση της ιστορίας ζωής και αυτό θα δώσει ίσως μία καλύτερη δουλειά, τελικά όμως αυτό δεν συνέβη, συνέβη όμως το να αλλάξει ο χαρακτήρας και η νοοτροπία αν θέλετε αυτών που συμμετείχαν στις έρευνες. Όπως καταλαβαίνετε, το μάθημα ήταν συνεντεύξεις. Δηλαδή μοιραζόμαστε τώρα, όπως είμαστε, σε ομάδες και λέμε ότι ο καθένας μας θα πάρει συνέντευξη από κάποιους ανθρώπους, να ασχοληθεί με ένα θέμα, και θα το παρουσιάσει την επόμενη φορά. Στις θεωρίες αυτές, στην τεχνική αυτή αν θέλετε, των ερευνών για τη μέθοδο της αφήγησης και της αυτοβιογραφίας, συνήθως θεωρείται ότι οκτώ φορές είναι αρκετές, για να πούμε ότι με οκτώ συνεντεύξεις μπορεί κάποιος να αρχίζει να αλλάζει και να μαθαίνει και να μοιράζεται πράγματα και να ανοίγει τους ορίζοντές του. Εκείνο που έχει προκύψει ως συμπέρασμα, είναι ότι αρκετοί άνθρωποι, αν και όχι όλοι, είναι αποτελεσματικοί μαθητές της αφηγηματικής μεθόδου δηλαδή δεν πετυχαίνει σε όλους αυτή η μέθοδος με τις ιστορίες ζωής. Με την αφηγηματική μάθηση εννοούμε ότι η μάθηση ενδέχεται να προκύψει ως αποτέλεσμα περίπλοκων ιστοριών ζωής ενός ανθρώπου, μέσα από τη διαδικασία της ομιλίας και της συζήτησης στην ομάδα, σχετικά με τις εμπειρίες των ανθρώπων από τη ζωή τους. Με άλλα λόγια, από την πρώτη αφήγηση της ζωής ενός ανθρώπου, και ως παρουσίαση από το βίο του . Είναι εξάλλου καθοριστικό να τονίσουμε ότι όλες αυτές οι διαδικασίες είναι εξαιρετικά ατομικές και γι’ αυτό λιγότερο ζήτημα πολιτικής απ’ ότι άλλες μαθησιακές διαδικασίες στην παραδοσιακή εκπαίδευση. Η τεχνική της συνέντευξης τώρα και πόσο μάλλον σε μαθητές που δεν ξέρουν καλά τα ελληνικά, έχουν έρθει από άλλη χώρα, βοηθάει γιατί ασκεί τα παιδιά, τους συμμετέχοντες σε ερωτήσεις. Δηλαδή μαθαίνει κάποιον πώς γίνεται η ερώτηση, μαθαίνει να ακούει την απάντηση. Οι προφορικές αφηγήσεις μπορούν ακόμα να συνδυαστούν με θεατρικό παιχνίδι, παιχνίδια ρόλων δηλαδή, όπου ουσιαστικά τι γίνεται: αυτό που ακούνε στην καθημερινή ζωή έξω το αναπαριστούν και μέσα στην τάξη. Πώς όμως δουλεύει ο εκπαιδευτικός, αν θέλετε, με αυτή τη μέθοδο. Αναπτύσσει τεχνικές γραμματισμού, δηλαδή αλφαβητισμού, εκμάθησης με δεδομένες συλλογές που προέκυψε από έρευνα. Προηγουμένως είχαμε μία συζήτηση με τον Πρόεδρο του Πνευματικού κέντρου και λέγαμε για τις ιστορίες ζωής που προέκυψαν μέσα από την αφήγηση και πώς ένα βιβλίο που μπορεί να φτιαχτεί ας πούμε για τον Ασπρόπυργο, για την ιστορία της περιοχής, μπορεί να είναι συλλογή από ντοκουμέντα, από αφηγήσεις, από μαρτυρίες ανθρώπων. Έτσι, λοιπόν, χτίζεται ένας άλλος τρόπος της ιστορίας και των γνώσεων που μπορεί κανείς να αποκομίσει και να χρησιμοποιήσει μετά και ως ιστορική πηγή. Πέρα του ότι έχει λογοτεχνική αξία ένα τέτοιο προϊόν μία τέτοια καταγραφή. Φανταστείτε να μαζέψουμε όλοι τις ιστορίες των παππούδων μας, από το πώς ήταν η ζωή η δική τους, πώς ήταν τα ήθη και τα έθιμα, πώς ήταν η γλώσσα που μιλούσαν, τα ρούχα, οι δουλειές, οι δυσκολίες που είχαν στην καθημερινότητα, και πώς όλα αυτά να τα φέρουμε και να τα συγκρίνουμε είτε με το σύγχρονο βίο, είτε με διαφορετικές περιοχές, δηλαδή με τις περιοχές από τις οποίες προέρχονται για παράδειγμα οι μαθητές μας, από Αλβανία, Ρωσία, Πακιστάν κ.ά.

133

Αν έρθει και μας δώσει δεδομένα από τη δική του εμπειρία, από τα δικά του ακούσματα, πόσο θα πλουτίσει τελικά το ρεπερτόριο των αφηγήσεων, αλλά και των διδακτικών υλικών που μπορεί κανείς να έχει στην τάξη. Ασφαλώς πολύ χρήσιμα είναι και τα δεδομένα τα ηχητικά. Δηλαδή μπορεί κανείς να αξιοποιήσει παλιές ταινίες. Ηχητικά ντοκουμέντα, συνεντεύξεις, φωτογραφικό υλικό, παλιές φωτογραφίες. Ή μπορούμε να βάλουμε τα παιδιά να ψάξουν σε εφημερίδες της εποχής, να δούνε τι γίνεται ακριβώς. Ειδικά στη διδασκαλία της Ελληνικής ως δεύτερης γλώσσας αυτή η μέθοδος θεωρείται ιδιαίτερα πρόσφορη, τόσο η αυτοβιογραφία, όσο και η ιστορία ζωής, γιατί προσφέρει εμβάθυνση σε προσωπικούς κόσμους των ανθρώπων, πρόσβαση σε πειραματικές μεθόδους και ενδοσκόπηση σε διαδικασίες γλωσσικής μάθησης, γλωσσικές παραλλαγές, σε χρήσεις της γλώσσας . Ας πούμε, μπορεί να πάρεις μία λέξη και να δεις πως είναι σε διαφορετικές γλώσσες των μαθητών μας και πως μπορεί να έχει την ίδια ρίζα ή τι εικόνες φέρνει αυτή η λέξη. Δεύτερον, χαράσσει νέες συνδέσεις μεταξύ διαφορετικών μυθολογικών εργαλείων, διαδικασίες μάθησης, φαινόμενα, και γιαυτό δίνει νέους προσανατολισμούς στην μελλοντική έρευνα. Τρίτον, αυτοβιογραφικές διηγήσεις συγκροτούν ένα πρωτότυπο αυθεντικό γλωσσικό υλικό, για ιστορική, κοινωνιογλωσσολογική μελέτη, σε γλωσσικά περιβάλλοντα και περιεχόμενα που δύσκολα ασφαλώς με άλλο τρόπο δημιουργούνται. Ποιοι είναι όμως οι τρεις τύποι αυτοβιογραφικών αφηγήσεων που εξετάζονται και από τους κοινωνιογλωσσολόγους και γενικά και από τους μελετητές της δίγλωσσης εκπαίδευσης. Κατ’ αρχάς τα ημερολόγια και τα λευκώματα, τα οποία γράφονται από τους μαθητές είτε περιστασιακά, είτε συστηματικά, μετά από ζήτηση των δασκάλων τους σε θέματα έρευνας ενδεχομένως. Δηλαδή ψάξτε αυτό το θέμα και κάθε μέρα καταγράψτε τις εντυπώσεις σας, τις σκέψεις σας, αυτά που ακούσατε, τα σχόλιά σας, σε ένα λεύκωμα, σε ένα ημερολόγιο. Εκεί βέβαια εκφράζονται και σκέψεις, και επιθυμίες. Άρα τα παιδιά εμπλουτίζουν και με άλλο τρόπο την γλωσσική τους συνείδηση, το λεξιλόγιό τους, την αφηγηματική τους ικανότητα. Δεύτερο είδος, μετά τα ημερολόγια και τα λευκώματα, είναι η γλωσσολογικές βιογραφίες και αυτοβιογραφίες που αποτελούν ιστορίες ζωής και εστιάζουν στην γλώσσα των ομιλητών. Σχολιάζουν στο πώς προσλαμβάνουν τις δραστηριότητες της τάξης και την εκμάθηση της γλώσσας. Δηλαδή θα δείτε εκεί τα παιδιά να λένε πώς αισθάνονται γιαυτό που κάνουν με την έρευνά τους, με το ψάξιμο της ζωής άλλων ανθρώπων. Στην Βορειοαμερικανική κουλτούρα, επίσης απαντώνται πάρα πολύ τέτοιες μέθοδοι ως εργασίες στην τάξη . Η μελέτη τώρα των αφηγηματικών τεχνικών μπορεί να διαφοροποιείται σε τρεις τύπους πληροφοριών που μπορεί να συλλεχθούν από ιστορίες ζωής. Το πρώτο είναι ο ρεαλισμός του θέματος. Πώς δηλαδή τα γεγονότα προσλαμβάνονται από τους αφηγητές. Η ρεαλιστική άποψη ζωής, σε σχέση με το πώς είναι ή ήταν τα πράγματα. Και τέλος, ο ρεαλισμός του κειμένου, αν το γράφει κάποιος, το αποδίδει με διαφορετικό τρόπο. Και είναι πραγματικά μαγικό θα έλεγα, πόσο διαφορετικά οι πολιτισμοί χτίζουν την ικανότητα που έχουν για αφήγηση και προβάλουν ιδιαίτερα στυλ, αφηγηματικά είδη . Σας δίνω ένα παράδειγμα. Έγινε μία έρευνα με αφηγητές παιδιά που προέρχονταν από οικογένεια λευκών μεσοαστών. Τα παιδιά αυτά, όταν έλεγαν μία ιστορία, παροτρύνονταν κυρίως να μείνουν ακριβώς στα γεγονότα, στο τι έγινε, να μη δίνουν εξαιρετικά πομπώδεις αφηγήσεις με επίθετα, επιθετικούς προσδιορισμούς, βάζοντας και πράγματα άλλα από το μυαλό τους. Παραδίπλα, σε μία άλλη πόλη, αντίστοιχης πληθυσμιακής δύναμης, ζούσαν μαύρα παιδιά, περίπου της ίδια οικονομικής κατάστασης. Στην κοινωνία αυτή των νέγρων όμως, τα παιδιά ήταν περισσότερο συνηθισμένα από το σπίτι τους, από την ευρύτερη κοινωνία, όταν αφηγούνται κάτι, ας πούμε το πώς πήγε να πάρει κάποιος ψωμί, μπορεί να γίνει σήριαλ, μπορεί να γίνει ιστορία. Έβαζαν λοιπόν περισσότερα στοιχεία υπερβολής, περισσότερες λεπτομέρειες, το έλεγαν έτσι, αλλιώς, δηλαδή το έκαναν ολόκληρο παραμύθι, το οποίο αν το έπιανες στο σενάριό του αυτήν την ιστορία, την αφηγηματική δομή ήταν απλώς ένα συνηθισμένο γεγονός, μία καθημερινή πράξη. Εκεί λοιπόν, μπαίνει κι ένα ζήτημα. Το σημερινό σχολείο, ή ο σημερινός επιτυχημένος επαγγελματίας ποιος είναι; Είναι αυτός που ακολουθεί το πρότυπο, το πρότυπο που μπορεί για τη μία οικογένεια, για τη μία σχολική πραγματικότητα να είναι άλλο και για την άλλη να είναι διαφορετικό.

134

Με άλλα λόγια κάπως έτσι δομούνται και οι κοινωνικές ανισότητες όταν ένα παιδί πηγαίνει σχολείο. Δηλαδή αν δεν έχει μάθει να λειτουργεί στο σύστημα της λευκής κουλτούρας, αν θέλετε έτσι, στην περίπτωση των λευκών μαθητών, να κρατάει με ακρίβεια τα γεγονότα και να μην μπαίνει σε λεπτομέρειες, δηλαδή όσο πιο λιτό, τόσο πιο σωστό, αυτό το παιδί μετά αποτυγχάνει και έτσι δημιουργούνται και κοινωνιολογλωσσικά αντιφάσεις και αδικίες στην εκπαίδευση. Εκεί λοιπόν είναι ένα ζήτημα, πώς μέσα από γλωσσολογικές αυτοβιογραφίες, δηλαδή με ακούσματα και καταγραφές από τη ζωή διαφορετικών ανθρώπων, μαθαίνεις πόσο διαφορετικά σκέφτεται ο καθένας, και μπορεί να αλλάξει ο γλωσσικός κώδικα, ανάλογα με αυτό που απαιτεί η επικοινωνιακή περίσταση, όπως λέμε στη γλωσσική έρευνα . Να περάσω στο παράδειγμα μιας έρευνας που έγινε στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων και είχε να κάνει με το εκπαιδευτικό υλικό της διδακτικής ενότητας, πρόσφυγες μετανάστες. Η αφορμή δόθηκε σε μία ομάδα μεταπτυχιακού μας από τη μελέτη του κ. Μπαρμπαρούση Χαράλαμπου ο οποίος ερεύνησε πώς κανείς μπορεί να διδάξει στην Κοινωνιολογία της Γ’ Λυκείου ένα διαθεματικό σχέδιο, μία εργασία, παράλληλης πορείας με τίτλο: «Έλληνες μετανάστες στη Γερμανία, Αλβανοί μετανάστες στην Ελλάδα. Πόσο μοιάζουν πόσο διαφέρουν». Για να δούμε τις ζωές μας λοιπόν σε διαφορετικούς χρόνους. Το υλικό που χρησιμοποιήθηκε ήταν η βιβλιοθεραπευτική προσέγγιση, ένα εκπαιδευτικό υλικό για την αξιοποίηση της θεματικής ενότητας «Πρόσφυγες και Μετανάστες». Όταν λέω βιβλιοθεραπευτική προσέγγιση είναι μία ολόκληρη θεωρία για τη θεραπεία μέσα από την ανάγνωση . Βιβλιοθεραπεία είναι η βοήθεια μέσα από την ανάγνωση. Δηλαδή, σε πολύ γενικές γραμμές: διαβάζω κάτι, ταυτίζομαι με αυτόν που είναι ο ήρωας της ιστορίας, βλέπω πως αυτός λύνει ένα πρόβλημα, μία κατάσταση και αντίστοιχα βλέπω πιθανές λύσεις και για δικά μου προβλήματα σε σχέση με το θέμα που διαβάζω. Στην Αμερική υπάρχουν ολόκληρα ράφια σε βιβλιοπωλεία, ειδικά δηλαδή βιβλιοπωλεία, όπου ο καθένας, ανάλογα με το πρόβλημα που έχει, με το θέμα που τον ή την απασχολεί στη συγκεκριμένη περίοδο της ζωής του/ της πηγαίνει στο αντίστοιχο ράφι. Για παράδειγμα, έχεις έρθει από άλλη χώρα ή έχεις πρόσφατα μετακομίσει και θεωρείσαι ξένος και αισθάνεσαι άσχημα; Βιώνεις μία ασθένεια στο κοντινό περιβάλλον, έχεις προβλήματα στην οικογένεια; Πηγαίνεις εκεί και διαβάζεις άλλες ιστορίες ανθρώπων που καταθέτουν την εμπειρία τους, που έζησαν, ένιωσαν το ίδιο πράγμα με εσένα, και ξεπέρασαν το πρόβλημα αυτό με το δικό τους τρόπο. Στη δημοτική εκπαίδευση και για τις ανάγκες της διδασκαλίας της γλώσσας και της αξιοποίησης της ανάγνωσης με βιβλιοθεραπευτικούς τρόπους έκανα μία μελέτη για τα παιδιά και τα παιδικά βιβλία πάνω σε αυτό. Σε ενότητες όπως είναι η ζήλια ανάμεσα στα παιδιά, τα αδέλφια, το ζήτημα του θανάτου, πώς αντιμετωπίζει ένα παιδί το θάνατο, πώς του λες είναι άρρωστος κάποιος στην οικογένεια. Δύσκολα θέματα που το σχολείο δεν τα προσεγγίζει για να βοηθήσει στην καθημερινότητα, ενώ υποτίθεται ότι το σχολείο μας προετοιμάζει για τη ζωή. Η βιβλιοθεραπεία λοιπόν έχει τέτοιου τύπου κατηγορίες, που αξιοποιεί λογοτεχνικά κυρίως βιβλία, ρεαλιστικά όμως, με ιστορίες ανθρώπων και καταστάσεις τέτοιου τύπου και από κει και μετά γίνεται αυτό αφορμή να βγάλεις από τη σκέψη σου προβλήματα και να προσπαθήσει να βρεις λύσεις και μάλιστα να φτάσεις σε αποτελέσματα. Δηλαδή, παράδειγμα έχω ένα ζήτημα αρρώστιας στο σπίτι. Αν το αντιμετωπίσω με τον Χ τρόπο ποιο θα είναι το αποτέλεσμα; Τι έκανε ο ήρωας στην ιστορία; Κατέληξε έτσι. Αν ήταν αρνητικός ή δεν το αντιμετώπιζε με θάρρος και με αισιοδοξία. Τι θα γινόταν αν ο ήρωας το αντιμετώπιζε με διαφορετικό τρόπο ή αν έκανε αυτή κι εκείνη κι εκείνη την προσπάθεια, θα έχω αντίστοιχα δεύτερο αποτέλεσμα, τρίτο αποτέλεσμα, τέταρτο αποτέλεσμα. Εναλλακτικές δηλαδή λύσεις για να δούμε ένα πρόβλημα από διαφορετική πλευρά. Εδώ λοιπόν στη συγκεκριμένη μελέτη, για να μην περάσω περισσότερο στη μέθοδο, ήθελα όμως να σας δώσω μερικά στοιχεία για να μπορέσετε να το παρακολουθήσετε, πρόκειται για μία διαθεματική εργασία, «πορείες παράλληλες Έλληνες μετανάστες στη Γερμανία - Αλβανοί μετανάστες στην Ελλάδα». Θεωρητικό πλαίσιο: παίρνουμε κάποιες ιστορίες ας πούμε του Σωτήρη Δημητρίου το μυθιστόρημα «να ακούω καλά το όνομά σου», υλικό από τηλεοπτικές εκπομπές ή προβολή μιας σχετικής ταινίας, π.χ. του Βασίλη Δούβλη «Η επιστροφή». Ή κάποια έκθεση φωτογραφίας με τίτλο «Ελληνική μετανάστευση στη Γερμανία 1960 – 1980» η οποία έγινε στο ινστιτούτο Γκαίτε στην Θεσσαλονίκη.

135

Τα παιδιά χωρίζονται σε ομάδες, με ενδεικτικές θεματικές ενότητες διερεύνησης για κάθε ομάδα. Η πρώτη ομάδα, 5 – 6 εκπαιδευόμενοι μαζί, αναζητούν στοιχεία με θέμα τη φυγή, δηλαδή πώς ξεκίνησε να φύγουν κάποιοι από τον τόπο τους. Ήταν καλά; Ήταν άσχημα; Γιατί το έκαναν; Αναζητούσαν την περιπέτεια; Δεύτερη ομάδα, το ταξίδι. Αναζητούν πληροφορίες για τα δρομολόγια που ακολούθησαν οι τότε μετανάστες. Αναφέρονται στοιχεία βιογραφικά και ιστορίες για τη φυγή από τα Ελληνοαλβανικά σύνορα, καθώς και για τη δύσκολη, επίπονη πεζοπορία, μέχρι το σημείο εγκατάστασής τους. Ενδεχομένως ναρκοπέδια που πέρασαν, πυροβολισμούς από Αλβανούς και Έλληνες συνοροφύλακες, νυχτερινή πεζοπορία σε κακοτράχαλα βουνά, ελάχιστο φαγητό, κίνδυνος από αρρώστιες κ.λπ. Η τρίτη ομάδα των μαθητών ασχολείται με τη θεματική «Η άφιξη», στην οποία αναζητούν πληροφορίες, δεδομένα για το πώς ήταν η πρώτη εικόνα όταν πια φτάσανε αυτοί οι άνθρωποι στην νέα γη, με τι προσδοκίες, αν τα βρήκαν όπως τα περίμεναν ή όχι και μελέτη της σχετικής νομοθεσίας για το νόμιμο μετανάστη και το μη νόμιμο. Ενδεχομένως τα παιδιά γράφουν τις σκέψεις τους , προτείνουν λύσεις επίλυσης των διαφόρων προβλημάτων που προκύπτουν κατά τη διαδικασία χορήγησης της προσφυγικής ιδιότητας. Και μία τέταρτη ομάδα «Χτίζοντας μία καινούρια ζωή». Δηλαδή μελετούν αυτοί οι άνθρωποι που φύγανε πώς εξελίχθηκαν, δηλαδή ως τι δούλεψαν. Για παράδειγμα οι Έλληνες στο εξωτερικό πήγανε σε κάποια εργοστάσια. Στην Αμερική αντίστοιχα γίνανε λουλουδάδες, εστιάτορες, ανοίξανε μαγαζιά, ή πέτυχαν κυρίως στο εμπόριο. Πέμπτη ομάδα παιδιών, στη θεματική «Με το βλέμμα στο μέλλον» αναζητούν στοιχεία για σημαντικούς σύγχρονους Αλβανούς λογοτέχνες που έδρασαν στην Αλβανία και ενδεχομένως έχουν έρθει στην Ελλάδα, που έχουν βραβευτεί και αντίστοιχα Ελλήνων που στη Γερμανία έκαναν ένα όνομα πέτυχαν, διακρίθηκαν στον τομέα τους, είτε ως διανοούμενοι, είτε σε οποιαδήποτε άλλη επαγγελματική επιλογή τους. Τα παιδιά στη συνέχεια κάνουν μία ανασκόπηση του πως βίωσαν όλο αυτό το project, την ερευνητική εργασία, διασκέδασαν, αν υπήρξαν διαφωνίες. Χρήσιμες δραστηριότητες για κοινωνική μάθηση αλλά και για γλωσσική εξέλιξη με τη μέθοδο της βιογραφίας και της βιβλιοθεραπείας βοηθά τα παιδιά να δραστηριοποιούνται σε αγώνες αφήγησης, πάνελ επιχειρηματολογίας, με διάλογο στρογγυλής τραπέζης. Η επίλυση προβλήματος, ας πούμε, είναι μία τέτοιου τύπου διαδικασία που έχει να κάνει με τη προσωπική μάθηση. Θα μπορούσα να σας αναλύσω πολλές μεθόδους εργασίας σε σχέση με γλωσσικές δραστηριότητες, αλλά αυτό που θέλω να μείνει στην αποψινή μας συζήτηση και που θα ήταν ενδιαφέρον να συζητήσουμε, είναι πώς η ιστορία ζωής και η βιογραφία ως μέθοδος εργασίας στη διδασκαλία της γλώσσας, αλλά και ως τρόπος ζωής για να δώσουμε ποιότητα σε αυτή τη ζωή που έχουμε μπορεί να αποτελέσει ένα νέο δρόμο στην εκπαιδευτική διαδικασία. Σας ευχαριστώ.

Bruner,J., 2004, Δημιουργώντας Ιστορίες, μτφρ. Β. Τσούρτου, Κ. Πολυδάκη, Γ. Κουγιουμτζάκης, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα. Επιστ. επιμέλεια του Γ. Κουγιουμτζάκη.

Goleman, D.,1997, Η συναισθηματική νοημοσύνη Γιατί το EQ είναι πιο σημαντικό από το IQ.μτφρ. Α.Παπασταύρου, Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.(ε εκδ.)

Filliozat, I. 1999, Η Νοημοσύνη της Καρδιάς, (μτφρ.από τη Γαλλική: Κοκκίνου,Β.)Αθήνα, Ενάλιος.(11η εκδ.) Αριστοτέλης, Περί Ποιητικής, (1448b 6): Άπαντα, τομ. 34, σειρά 223(1995) Αθήνα, Χατζόπουλος.

Randall, W., 2001, “Helping Seniors to Learn”, In The Craft of teaching Adults, 3rd ed., edited by Stein, T. B. and Kompf M., Toronto: Irvin Publishing.

Kenyon, G. M. and Randall, W.L., 1997, Restorying our lives: Personal Growth through autobiographical Reflection, Westport, CT: Praeger.

Clark, M. C. , 2001,“Off the Beaten path: Some Creative Approaches to Adult Learning”, NEW DIRECTIONS FOR ADULT AND CONTINUING EDUCATION, no 89, Spring 2001 Lawler, S. H.; Olson, E. A. ; and Chapleski, E. E., 1999 ,“Enchanting Library Research Skills of Graduate Students through Guided Autobiographies”. Behavioral and Social Science Librarian 18, no 1, pp.33-44. Παπαδοπούλου, Σμ.,2004, Η Συναισθηματική Γλώσσα, Βιβλία που μιλούν σε μαθητές που σιωπούν. Αθήνα, Τυπωθήτω-Γιώργος Δαρδανός.

136

«ΟΨΕΙΣ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΚΟΙΝΩΝΙΑΣ» ΑΝΤΩΝΗΣ ΠΑΥΛΙΔΗΣ, Δρ. ΙΣΤΟΡΙΑΣ - ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΑΣ, ΣΧΟΛΙΚΟΣ ΣΥΜΒΟΥΛΟΣ ΠΡΩΤΟΒΑΘΜΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΣΗΣ, ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΛΛΗΝΙΟΥ ΣΥΝΔΕΣΜΟΥ ΠΟΝΤΙΩΝ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΩΝ, Κύριε Δήμαρχε, εκλεκτοί προσκεκλημένοι, κυρίες και κύριοι, Αισθάνομαι πραγματικά συγκίνηση. Τονίζω το «πραγματικά» επειδή ζούμε σε μία εποχή όπου τα λόγια χάνουν τη σημασία τους, εγώ το εννοώ. Για πολλούς λόγους. Πρώτα επειδή η Οργανωτική Επιτροπή με κάλεσε ως ομιλητή απ’ αυτό το βήμα, απ’ όπου πέρασαν σημαντικοί επιστήμονες και άνθρωποι. Δεύτερο, ευχαριστώ το Δήμαρχο για την ευγένεια να πει καλά λόγια για εμένα και να μου θυμίσει τον αγώνα που κάναμε πριν από λίγα χρόνια, με έναν πολύ σημαντικό Έλληνα, που για εμένα είναι εθνικό κεφάλαιο, τον Καθηγητή Νίκο Λυγερό. Τρίτο επειδή βρίσκομαι σε μία περιοχή με ανθρώπους του μόχθου, ανθρώπους απλούς, καθημερινούς, που είναι φορείς της λαϊκής συνείδησης και της συλλογικής μας μνήμης. Αυτό έχει αξία να το τονίζουμε, γιατί οι προσπάθειες κατακερματισμού της συλλογικής μας μνήμης που κατασκευάζονται στις παρυφές του Κολωνακίου, σε τέτοιες περιοχές δεν βρίσκουν γόνιμο έδαφος, γι’ αυτό καταρρέουν. Φορείς αυτών των προσπαθειών, «επιστήμονες» και κονδυλοφόροι, μέσω των ελεγχόμενων Μ.Μ.«Ε», προσπαθούν να καθυποτάξουν την κοινή γνώμη, οδηγώντας τη στα δικά τους προκατασκευασμένα δόγματα, από τα οποία δεν θα μπορέσει να ξεφύγει. Όμως αποδείχθηκε πριν λίγα χρόνια, ότι η συντριπτική πλειοψηφία του Ελληνικού λαού που είναι άνθρωποι του μόχθου και της δημιουργίας, φορείς των συλλογικών μας αναπαραστάσεων σαν και εσάς, αντιστάθηκαν. Γι’ αυτό το λόγο αυτές οι προσπάθειες παραμόρφωσης της ιστορικής μας μνήμης ηττήθηκαν. Όμως, είναι φανερό, ότι ο αγώνας αυτός συνεχίζεται, είναι βέβαιο ότι θα υπάρξουν στο μέλλον και νέα επεισόδια, στον αγώνα αυτόν τον καλό έχουμε χρέος όλοι να είμαστε παρόντες. Τέλος οφείλω να συγχαρώ το Δήμαρχο και τους υπεύθυνους του Πολιτιστικού Κέντρου, γιατί πέραν της σημαντικής πρωτοβουλίας λειτουργίας Ανοικτού Πανεπιστημίου, που σημαίνει εκλαϊκευμένα μαθήματα Πανεπιστημιακού επιπέδου, πολύ σημαντικότερο είναι και η έκδοση των πρακτικών αυτών των διαλέξεων, που δίνει τη δυνατότητα να ενημερωθούν και όσοι δεν μπορούν να είναι παρόντες, αλλά και να προσφερθεί σημαντικό υλικό στους ερευνητές. Έτσι όσα κατατίθενται εδώ καταγράφονται και περνούν στο μέλλον. Το θέμα που μου ανατέθηκε, αναφέρεται στις όψεις της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας. Βεβαίως είναι ένα θέμα περισσότερο κοινωνιολογικού χαρακτήρα, αλλά δεν είναι καθόλου εύκολο να μιλήσει κανείς για την κοινωνία μίας χώρας σαν την Τουρκία, αν δεν αναφερθεί και στην ιστορία. Ένα πρόβλημα είναι ο μικρός διαθέσιμος χρόνος. Στο πλαίσιο του χρόνου μιας διάλεξης, θεωρώ πολύ δύσκολο να καλύψει κανείς ένα τόσο πολυσύνθετο και πολυεπίπεδο θέμα. Θα επιδιώξω να μιλήσω όσο συντομότερα γίνεται, μένοντας στα κατά την άποψή μου σημαντικότερα. Άλλωστε και οι εικόνες που θα δείξω, θα μας βοηθήσουν σε αυτό.

137

Το πλαίσιο της ομιλίας μου έχει ως εξής:.

1. Ενδεικτική Βιβλιογραφία 2.Από τη Γεωγραφία στην Ιστορία. 3.Συνοπτική ιστορία του Μικρασιατικού χώρου. 4.Τουρκική κοινωνία: α. δημογραφικά δεδομένα, β. εθνολογικά δεδομένα, γ. εκπαίδευση δ. κράτος και παρακράτος στην Τουρκία σήμερα, ενώ δεν θα αποφύγουμε τη συναγωγή Συμπερασμάτων.

1.Ενδεικτική Βιβλιογραφία -Πρώτο το έργο ενός από τους κορυφαίους ιστορικούς του καιρού μας, του Γάλλου Φερνάν Μπροντέλ (FERNAND BRAUDEL), που αφήνει το αποτύπωμά του στο μεγαλειώδες τρίτομο έργο του «Μεσόγειος», που μεταφράστηκε στην Ελλάδα από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας. Ειδικά στον πρώτο τόμο, που έχει τον υπότιτλο: « Ο ρόλος του περίγυρου»(1993), στην ουσία μας δίνει ένα εγχειρίδιο για το ρόλο της Γεωγραφίας στις ιστορικές εξελίξεις μιας περιοχής. Θα δείτε ότι αυτό έχει μεγάλη σημασία στην περίπτωσή μας.

-Δεύτερο έργο «Η ενοποίηση της Ελλάδας 1770-1923» του Βρετανού Ντάγκλας Νταίικιν (DOUGLAS DAKIN), επίσης από το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τράπεζας (1998).

-Ακολουθεί το τεράστιο ογκώδες δίτομο έργο του Νεοκλή Σαρρή «Οσμανική Πραγματικότητα», από τις εκδόσεις Αρσενίδη (1990), -Νίκου Λυγερού «Νοητική Στρατηγική» από τις εκδόσεις Σπανίδη (2006).

-«Μειονότητες στην Τουρκία» ενός σύγχρονου Τούρκου συγγραφέα, του Φουάτ Ντουντάρ (FUAT DÜNDAR), μεταφρασμένο από τις εκδόσεις Ινφογνώμων (2003).

-Της ταπεινότητάς μου «Το Φροντιστήριο Τραπεζούντας και η ιδεολογική κυριαρχία των Ελλήνων στον Πόντο», έκδοση της Επιτροπής Ποντιακών Μελετών (2004).

-Κώστα Φωτιάδη «Οι εξισλαμισμοί της Μικράς Ασίας και οι Κρυπτοχριστιανοί του Πόντου», εκδόσεις Κυριακίδη (1988).

-Χρήστου Σαμουηλίδη «Ιστορία του ποντιακού ελληνισμού», επίσης Κυριακίδη (1991).

-Erik Zürcher: «Σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας», εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2004.

-Κ. Σβολόπουλου «Κωνσταντινούπολη, 1856-1908. Η ακμή του ελληνισμού», Εκδοτική Αθηνών (1994).

-Το εμβληματικό έργο Νίκου Σβορώνου, ενός από τους κορυφαίους Έλληνες ιστορικούς του καιρού μας με παγκόσμια εμβέλεια: «Επισκόπηση της νεοελληνικής ιστορίας», εκδόσεις Θεμέλιο (1999).

-Το 2τομο συλλογικό έργο «Ανάλυση της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής. Μύθος και πραγματικότητα» διαφόρων σύγχρονων Τούρκων ακαδημαϊκών, μεταφρασμένο από τις εκδόσεις Ινφογνώμων (2001).

-Το εντυπωσιακό έργο του μεγάλου ελληνοαμερικανού ιστορικού Σπύρου Βρυώνη: «Η παρακμή του μεσαιωνικού ελληνισμού στη Μικρά Ασία και η διαδικασία εξισλαμισμού (11ος-15ος αιώνας) από το Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τράπεζας (1996).

-Το 14τομο έργο ζωής του Καθηγητή Κώστα Φωτιάδη «Γενοκτονία του ποντιακού ελληνισμού», από τις εκδόσεις Ηρόδοτος (2002).

-Το συλλογικό έργο «Ελληνοτουρκικές σχέσεις 1923-1987» από τις εκδόσεις Γνώση (1991).

-Τα επίσημα στατιστικά στοιχεία Ελλάδας-Τουρκίας από τις στατιστικές επετηρίδες των δύο χωρών.

2. Από τη Γεωγραφία στην Ιστορία Στο χάρτη που σας παρουσιάζω (εικόνα 1) βλέπουμε τη σημερινή διοικητική διάρθρωση του Τουρκικού κράτους σε περιφέρειες. Πρόκειται για 7 περιφέρειες. Η περιφέρεια με το κίτρινο χρώμα στο εσωτερικό, είναι η «Περιφέρεια εσωτερικής Ανατολίας» (Iç Anadolu Bölgesi) και ουσιαστικά αντιστοιχεί στο εσωτερικό μικρασιατικό οροπέδιο.

Eικόνα 1: Γεωγραφικές περιφέρειες Τουρκίας 138

Η περιφέρεια με το πράσινο χρώμα βόρεια είναι η «Περιφέρεια Μαύρης Θάλασσας» (Karadeniz böldesi) , με το καφέ χρώμα ανατολικά η «Περιφέρεια ανατολικής Ανατολίας» (Doğu Anadolu Bölgesi), με το μπεζ χρώμα νοτιοανατολικά η «Περιφέρεια νοτιοανατολικής Ανατολίας (Guneydogu Anadolu) με το ροζ νότια η «Περιφέρεια Μεσογείου» (Akdeniz Bölgesi), με το μωβ χρώμα δυτικά η «Περιφέρεια Αιγαίου» (Ege Bölgesi) και με το κόκκινο χρώμα βορειοδυτικά η «Περιφέρεια Μαρμαρά» (Marmara Bölgesi) στην οποία συμπεριλαμβάνεται και η περιοχή Κωνσταντινούπολης με την ανατολική Θράκη.

Εικόνα 2. Δορυφορικός χάρτης Τουρκίας Στον επόμενο χάρτη (Εικόνα 2) βλέπουμε δορυφορική λήψη της Τουρκίας. Η κόκκινη γραμμή που κλείνει σχεδόν κυκλικά στο κέντρο, αντιστοιχεί περίπου στο εσωτερικό μικρασιατικό οροπέδιο. Εδώ το μέσο υψόμετρο είναι γύρω στα 1000 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Στα ανατολικά του κύκλου, η μπλε-λευκή γραμμή που ξεκινά από το όρος Ταύρος απέναντι από την Κύπρο και ανεβαίνει βορειοανατολικά μέχρι περίπου τα σύνορα με τη Γεωργία, είναι η γεωγραφική συνέχεια του όρους Ταύρου, του Αντιταύρου και των ορέων του Πόντου. Τη γραμμή αυτή την ονομάζω γραμμή του ελληνισμού, γιατί όριζε την περιοχή που κατοικούνταν πάντα από ελληνικούς πληθυσμούς, ιδιαίτερα κατά τη βυζαντινή περίοδο. Τουρκικοί χάρτες που αναφέρονται στην οθωμανική περίοδο, δείχνουν ότι η γραμμή αυτή όριζε τα ανατολικά όρια και του οθωμανικού κράτους (Εικόνα 3).

Εικόνα 3: Τα όρια του οθωμανικού κράτους (κατά την περίοδο του Πορθητή, 1481) 139

Ο ορισμός της ως «γραμμής του ελληνισμού» ενισχύεται από τα στοιχεία της παράδοσης: πρόκειται για την περιοχή δράσης των Ακριτών του Βυζαντίου. Δεν είναι τυχαίο που στην περιοχή αυτή, βρέθηκε το αρχαιότερο χειρόγραφο έπος του Διγενή Ακρίτα, στη Μονή της Παναγίας Σουμελά του Πόντου. Η γραμμή συνιστά και γεωγραφικό όριο, γιατί δυτικά της βρίσκεται το μικρασιατικό οροπέδιο με το μέσο υψόμετρο 1000 μέτρα, έξω όμως απ’ αυτή ανατολικά το υψόμετρο ανεβαίνει, ιδιαίτερα στις βορειότερες περιοχές, όπου βρίσκεται το αρμενικό οροπέδιο, πάνω από τα 1500 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας. Αρκεί να τονίσουμε για παράδειγμα, ότι η επιφάνεια της λίμνης Βαν βρίσκεται σε υψόμετρο 1650 μέτρων, ενώ λίγο βορειότερα η ιστορική αρμενική πόλη Ερζερούμ (από τη φράση Αρζ αλ Ρουμ= το τέλος –της περιοχής- των Ρωμιών, δηλ. των Ελλήνων), που βρίσκεται στα όρια της γραμμής και έξω απ’ αυτή, βρίσκεται σε υψόμετρο 2000 μέτρων πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η γραμμή είναι και εθνολογικό όριο: Έξω απ’ αυτή, ζούσαν εθνότητες που δεν είχαν ελληνική καταγωγή: Κούρδοι, Γεωργιανοί, Σύροι, Αρμένιοι. Το Βυζάντιο, με την τέταρτη Οικουμενική Σύνοδο της Χαλκηδόνας, είχε ως στόχο τη βίαιη ενσωμάτωση στο βυζαντινό ιδεολογικό σύστημα αυτών των εθνοτήτων, οι οποίες όμως αντέδρασαν. Η αντίδρασή τους εκφράστηκε με τις αιρέσεις. Δεν είναι τυχαίο ότι η πόλη όπου γεννήθηκαν οι σημαντικότερες Χριστιανικές αιρέσεις είναι η Αντιόχεια, η πολιτιστική πρωτεύουσα της περιοχής, που βρίσκεται κοντά στη γραμμή και έξω από το ΝΑ όριό της. Πέραν όμως αυτού του πολιτικού –εθνικού, πρέπει να προστεθεί και το οικονομικό υπόβαθρο, που αναφέρεται στην απόφαση της υδροκέφαλης Κωνσταντινούπολης να προσεταιριστεί βίαια το μονοπώλιο μετάξης και μπαχαρικών που από τους ελληνιστικούς χρόνους μέχρι τότε ασκούσε η Αντιόχεια. Συνεπώς η αντίδραση της περιοχής και η δημιουργία αιρέσεων, είχε εθνικό, πολιτικό και οικονομικό υπόβαθρο. Η ανάλυση των γεωγραφικών συντεταγμένων της περιοχής, μας βοηθά να ερμηνεύσουμε ιστορικά φαινόμενα. Για παράδειγμα, η περιοχή του Πόντου, που φαίνεται στην εικόνα 2 με κίτρινο περίγραμμα, βορειοανατολικά του μικρασιατικού οροπεδίου, συνιστά γεωγραφική ενότητα γιατί στα νότια όριά της υπάρχουν βουνά αδιαπέραστα, που την απομονώνουν από το εσωτερικό μικρασιατικό οροπέδιο, αλλά και το αρμενικό οροπέδιο ανατολικότερα. Αυτό ερμηνεύει και το γεγονός για παράδειγμα της απροθυμίας των Περσών –κατά την περίοδο που κατέλαβαν τη Μικρά Ασία – να εισβάλουν στον Πόντο, επειδή διαπίστωσαν ότι το όφελος που θα είχαν από την κατάκτησή του θα ήταν μικρότερο από το κόστος διάβασης των αδιαπέραστων ποντιακών ορέων. Στη γεωγραφική αυτή απομόνωση οφείλονται κυρίως πολλές από τις ιδιαιτερότητες του Πόντου. Εξ αιτίας της υπήρξαν πολύ λιγότερες επιμειξίες των Ελλήνων της περιοχής με τις τοπικές εθνότητες, γι’ αυτό οι Έλληνες της περιοχής αναπαρήγαγαν την ελληνική τους ταυτότητα και ιδεολογία για πολύ μακρότερο χρονικό διάστημα σε σχέση με άλλες περιοχές της Μικράς Ασίας. Ένα επί πλέον στοιχείο σε σχέση με τον Πόντο αναφέρεται στην ύστερη Βυζαντινή περίοδο. Η ύπαρξη και ανάπτυξη τότε του σημαντικότερου ελληνικού κρατικού μορφώματος - της Αυτοκρατορίας Τραπεζούντας- για δυόμιση αιώνες , σε συνδυασμό με τη γεωγραφική του απομόνωση, συνιστούν παράγοντες που όπλισαν τον ποντιακό ελληνισμό με μηχανισμούς ιδεολογικής αντίστασης, οι οποίοι τους βοήθησαν να επιβιώσουν κατά τους σκοτεινούς οθωμανικούς αιώνες που ακολούθησαν την κατάκτηση της Τραπεζούντας. Έτσι, κυρίως στην περιοχή του Πόντου, για παράδειγμα, αναπτύχθηκε το έπος των Κρυπτοχριστιανών, δηλαδή Ελλήνων εξισλαμισθέντων, που εμφανίζονταν ως μουσουλμάνοι, διατηρώντας όμως λάθρα την ελληνική τους ταυτότητα και ιδεολογία –κυρίως τη χριστιανική τους θρησκεία- για αιώνες. Όταν αργότερα κατά τα μέσα του 19ου αιώνα οι συνθήκες ανατράπηκαν με τις μεταρρυθμίσεις που επιβλήθηκαν στο καταρρέον Οθωμανικό κράτος από τις τότε ισχυρές δυνάμεις της Ευρώπης, ξαφνικά οι Οθωμανοί αξιωματούχοι είδαν να εμφανίζονται μεγάλες πληθυσμιακές μάζες από την ποντιακή ενδοχώρα, που απαιτούσαν να καταγραφούν με την πραγματική τους ταυτότητα.

3. Συνοπτική ιστορία του μικρασιατικού χώρου. Κατά τον πρώτο ελληνικό αποικισμό (περί το 12ο αιώνα πχ), αποικίστηκαν από τους Έλληνες του ηπειρωτικού ελλαδικού χώρου τα δυτικά παράλια της Μικράς Ασίας. Μετά από τέσσερις αιώνες περίπου –και αφού είχαν ήδη αναπτυχθεί οι πρώτες αποικίες - αρχίζει η δεύτερη έξοδος από τις νέες πόλεις, σε νέες παραθαλάσσιες περιοχές, ακόμη μακρύτερα. Με το δεύτερο αυτό ελληνικό αποικισμό, εκτός των άλλων, αποικίστηκαν τα παράλια του Ευξείνου Πόντου. Το δεύτερο αυτό κύμα εγκατάστασης ήταν καθοριστικό όχι μόνο για τα μικρασιατικά παράλια, αλλά μακροπρόθεσμα και για τη μικρασιατική ενδοχώρα, γιατί αποτέλεσε τη βάση μαζικού εξελληνισμού που συνεχίστηκε μέχρι και τους βυζαντινούς χρόνους. Η σχέση του κόσμου του Αιγαίου με τον Εύξεινο Πόντο αποτυπώνεται στην ελληνική μυθολογία: Η Αργοναυτική εκστρατεία, ο Ιάσονας και το χρυσόμαλλο δέρας, οι περιπλάνησης του Ορέστη στη Θοανία του Πόντου, ο Προμηθέας και η τιμωρία του στον Καύκασο, ο Ηρακλής και οι Αμαζόνες, είναι μύθοι που αντανακλούν την επικοινωνία του κόσμου του Αιγαίου με τον Εύξεινο Πόντο. Πρώτη ελληνική αποικία (της Μιλήτου) στην περιοχή η Σινώπη στις αρχές του 8ου αι140

ώνα πχ και στη συνέχεια η Τραπεζούντα (756πχ), Η Κρόμνα, το Πτέριον, κ.ά. Μόνο η Μίλητος, κατά τον 6ο αιώνα, είχε 75 αποικίες στην κλειστή αυτή θάλασσα. Οι Έλληνες, λόγω της οικονομικής και πολιτιστικής τους περιοχής, ενσωμάτωσαν ειρηνικά όλες τις εθνότητες της περιοχής στο δικό τους ιδεολογικό σύστημα, εξελληνίζοντάς τις. Κατά την κλασική περίοδο η ελληνική επίδραση στη Μ. Ασία σημειωνόταν κυρίως στα παράλια, εξ αιτίας της γεωγραφικής δομής της Μ. Ασίας σε συνδυασμό με την περσική κυριαρχία στο οροπέδιο. Επόμενος ιστορικός σταθμός στις αρχές του 4ου αιώνα π.χ, με την έλευση των Μυρίων του Ξενοφώντα στην Τραπεζούντα του Πόντου, μετά από περιπέτειες που ακολούθησαν τη συμμετοχή τους στον εμφύλιο πόλεμο των διαδόχων του Πέρση βασιλέα. Εκεί βλέπουν κατάπληκτοι ανθρώπους να μιλάνε την ίδια γλώσσα με αυτούς και ν’ αναφέρονται στους ίδιους θεούς. Μετά από τη διοργάνωση κοινών αθλητικών αγώνων και φιλοξενία ενός μηνός, οι Τραπεζούντιοι τους βοήθησαν να προωθηθούν προς τη Σινώπη κι από κει δυτικότερα στο Βυζάντιο και την Ελλάδα. Κατά την ελληνιστική περίοδο έχουμε τον εξελληνισμό του εσωτερικού της Μικράς Ασίας, που συνδέεται με την οικοδόμηση μιας σειράς ελληνικών πόλεων, οι περισσότερες από τις οποίες λαμβάνουν τις ονομασίες των ιδρυτών τους. Κατά την περίοδο αυτή η ελληνική καθίσταται γλώσσα πρότυπο, στοιχείο που δεν αγνοείται από όσους επιθυμούν την κοινωνική ανέλιξη. Επόμενος σταθμός είναι το Βασίλειο του Πόντου κατά την ελληνιστική περίοδο (337-62 πχ), που ιδρύθηκε λόγο πριν την κατάλυση του περσικού κράτους από τον Αλέξανδρο. Πρόκειται για ένα εξελληνισμένο κρατικό μόρφωμα που έπαιξε σημαντικό ρόλο στις πολιτικές εξελίξεις στη Μικρά Ασία, κυρίως με τον τελευταίο και σημαντικότερο βασιλιά του Μιθριδάτη ΣΤ΄ τον Ευπάτορα (120-63 πχ), ο οποίος είχε ένα μεγάλο όραμα, έχοντας ως πρότυπο τον Μέγα Αλέξανδρο: ως άλλος Αλέξανδρος να ενώσει τους Έλληνες και κινούμενος όχι ανατολικά όπως εκείνος, αλλά δυτικά, να καταλάβει την ίδια την κοσμοκράτειρα τότε Ρώμη. Αφού κατέλαβε όλη τη Μικρά Ασία και τη Μακεδονία, ήρθε σε συμφωνία με την Αθήνα και ετοιμαζόταν για τη μεγάλη κίνηση. Όμως οι συνθήκες της εποχής καθιστούσαν το όραμά του ουτοπικό. Η Ρώμη, ευρισκόμενη σε μια πορεία δυναμικής πολιτικής ανάπτυξης, με τις ανίκητες λεγεώνες της, τον αντιμετώπισε αποτελεσματικά. Μετά από κάθε ήττα του, αυτός, επιδεικνύοντας ανεξάντλητες δυνάμεις, αναγεννώμενος κυριολεκτικά από τις στάχτες του, οργάνωνε εκ νέου στρατό, προετοιμάζοντας μια νέα εκστρατεία εναντίον της Ρώμης. Αυτό συνεχιζόταν μέχρι το θάνατό του το 63 πχ. Ήταν μια εντυπωσιακή μορφή της ιστορίας των Ελλήνων, σύμβολο του ακατάβλητου ηγέτη που ενέπνεε τους λαούς της περιοχής και ήταν φυσικό να περάσει στο χώρο του μύθου. Προφανώς αυτός ο μύθος ενέπνευσε το μεγάλο μουσουργό Μότσαρτ, αιώνες αργότερα, να συνθέσει την όπερά του με τίτλο: «Mithridates, Rex du Pontus».

Κατά τη βυζαντινή περίοδο η Μικρά Ασία ήταν η καρδιά του κράτους, όχι μόνο από οικονομική, αλλά και πολιτική άποψη. Δεν είναι τυχαίο που η απώλειά της ήταν ένας από τους βασικούς λόγους που οδήγησαν στην άλωση της Κωνσταντινούπολης. Οι Σταυροφορίες και η άλωση του Βυζαντίου το 1204 επιτάχυναν τις πολιτικές εξελίξεις. Αυτή την περίοδο όμως έχουμε τη συγκρότηση της Αυτοκρατορίας Τραπεζούντας, του σημαντικότερου ελληνικού κρατικού μορφώματος της εποχής, που διατηρήθηκε για 2,5 περίπου αιώνες, παίζοντας σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα εξελίξεις. Από τις αρχές του 11ου αιώνα, μέχρι το 14ο, έχουμε την εισβολή των τουρκικών φύλων και τις αντιπαραθέσεις τους με το Βυζάντιο με θέατρο το μικρασιατικό χώρο. Δύο ιστορικά ορόσημα-νίκες των φύλων αυτών εναντίον των Βυζαντινών έπαιξαν το σημαντικότερο ρόλο στις εξελίξεις που ακολούθησαν. Το πρώτο, είναι η μάχη του Ματζικέρτ (1071) βόρεια της λίμνης Βαν στο αρμενικό οροπέδιο, που είχε ως αποτέλεσμα την ένταση του ρυθμού εισβολής των φύλων στη Μικρά Ασία και το δεύτερο η μάχη του Μυριοκέφαλου (1176) κοντά στο Ικόνιο στο μικρασιατικό οροπέδιο, μετά την οποία οι Τούρκοι εγκαταστάθηκαν οριστικά στη Μικρά Ασία, από την οποία ουδέποτε αποχώρησαν στο μέλλον. Αυτό που βοήθησε στην αύξηση των ολιγάριθμων νομαδικών τουρκικών φύλων να αυξήσουν αριθμητικά τις δυνάμεις τους και τελικά να κυριαρχήσουν, ήταν κυρίως οι εξισλαμισμοί, οι οποίοι κατά τους πρώτους αιώνες ήταν κυρίως εθελούσιοι και οφειλόταν στη σκληρή φορολογική βυζαντινή πολιτική, η οποία αντί να χαλαρώνει με την εδαφική συρρίκνωση, παρέμενε η ίδια. Το σημαντικότερο από τα τουρκικά φύλα της εποχής, οι Σελτζούκοι, εκμεταλλευόμενοι αυτό το γεγονός, καλούσαν τους χριστιανικούς πληθυσμούς να προσχωρήσουν στο δικό τους θρησκευτικό δόγμα, με τη διαβεβαίωση ότι δεν θα είχαν καμιά υποχρέωση καταβολής φόρων. Αυτό τους μετέτρεψε στα μάτια των Χριστιανών σε ελευθερωτές. Οι εξισλαμισμοί κατά τους αιώνες που ακολούθησαν την άλωση έγιναν βίαιοι, ενώ η περιοχή που υπέστη τους μεγαλύτερης έκτασης βίαιους εξισλαμισμούς είναι ο Πόντος. Πολύ σημαντικές αναφορές στο ζήτημα των συρρίκνωσης του ελληνισμού στη Μικρά Ασία κατά την περίοδο αυτή μέσω των εξισλαμισμών, περιλαμβάνονται στο έργο του καθηγητή Σπύρου Βρυώνη, στο οποίο ήδη αναφερθήκαμε, ενώ ειδικά στην περιοχή του Πόντου, στο βιβλίο του Heath Lowry: «Trabzon sehri’nin Işlamlaşma ve Turkleşmesi» («Εξισλαμισμός και Εκτουρκισμός της Τραπεζούντας») Boğaziçi Universitesi Yayınları, İstanbul 1981. Κατά τα τέλη του 17ου αιώνα και αφού οι Οθωμανοί είχαν φτάσει προ των πυλών της Βιέννης, σταματούν οι επεκτατι141

κοί πόλεμοι και συνεπώς η ανάπτυξη της οθωμανικής αυτοκρατορίας, που στηριζόταν κυρίως στη διανομή των λαφύρων του πολέμου μεταξύ των Οθωμανών πολεμιστών. Το γεγονός αυτό προκαλεί ανατροπή των παραδοσιακών παραγωγικών σχέσεων (φεουδαρχισμός) και την εμφάνιση μιας νέας τάξης αστών εμπόρων μεταξύ των χριστιανών υπηκόων, που συσσωρεύει κεφάλαια και τα επενδύει στην ίδρυση σχολείων. Άλλη συνέπεια είναι η είσοδος του οθωμανικού κράτους σε μια πορεία παρακμής, που με την πάροδο των χρόνων συνεχώς εντείνεται. Κατά τα μέσα του 19ου αιώνα η παρακμή της αυτοκρατορίας συνεχίστηκε και η πορεία του καθοριζόταν από τις αποφάσεις των ισχυρών ευρωπαϊκών δυνάμεων της εποχής, οι οποίες επειδή δεν συμφωνούσαν στους όρους διανομής της, καθιέρωσαν το δόγμα της ακεραιότητάς της. Βασικός τους στόχος ήταν ο εκσυγχρονισμός του κράτους, για να επιβιώσει όσο το δυνατόν περισσότερο και η προσαρμογή των δομών του στις ανάγκες οργάνωσης της αγοράς του κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να διευκολύνει όσο το δυνατόν περισσότερο τη διακίνηση και κατανάλωση των προϊόντων που παρήγαγαν. Έτσι ανάγκασαν το Σουλτάνο να προχωρήσει σε μια σειρά μεταρρυθμίσεων, που καθιέρωναν –έστω και θεωρητικά- την ανεξιθρησκεία και ισότητα μεταξύ όλων των εθνοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Σημαντικότερο νομοθέτημα αυτής της περιόδου ήταν το Χάτι Χουμαγιούν (Hatt-i-Humayun) το 1856. Αυτό έδωσε τη δυνατότητα σε όλες τις μειονότητες της αυτοκρατορίας –και κυρίως τις χριστιανικές που μέχρι τότε ήταν στο περιθώριο - ν’ αναπτυχθούν, αξιοποιώντας αυτές τις δυνατότητες. Επικεντρώνοντας την προσοχή μας στην ελληνική, μπορούμε να πούμε ότι από τη χρονική εκείνη στιγμή εισέρχεται σε μια περίοδο εντυπωσιακής οικονομικής -και παράλληλα μορφωτικής -ανάπτυξης, η οποία προϊόντος του χρόνου συνεπώς εντεινόταν. Η εντυπωσιακή ανάδυση του ελληνισμού και η συνεχής ανάπτυξή του είχε διάρκεια 6 περίπου δεκαετιών. Με την έλευση του 20ου αιώνα, οι προοπτικές ήταν καλύτερες από ποτέ. Οι ελληνικές επιχειρήσεις αναπτυσσόταν με γεωμετρική πρόοδο, νέες ευκαιρίες συνεχώς διαμορφώνονταν, κάθε πόλη, συνοικία, χωριό και οικισμός είχε το σχολείο του, κατά κανόνα δίπλα στην εκκλησία. Η οικονομική και μορφωτική ανάπτυξη του ελληνισμού διαμόρφωνε ένα κλίμα διάχυτης αισιοδοξίας, ότι τίποτε δεν είναι δυνατόν να σταματήσει αυτή την πορεία. Όμως η άνοδος των Νεοτούρκων (1908) σε συνδυασμό με την έναρξη του 1ου παγκοσμίου πολέμου, σηματοδότησαν όχι μόνο το τέλος αυτής της πορείας, αλλά και την αρχή του τέλους του ελληνισμού στις πατρογονικές του εστίες. Η απόφαση των νεοτούρκων να αφανίσουν τις χριστιανικές εθνότητες της αυτοκρατορίας, οδηγεί από τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο μέχρι το 1922 σε μία περίοδο διωγμών των χριστιανικών λαών της περιοχής, με αποτέλεσμα την εξαφάνιση μεγάλων πληθυσμιακών μαζών. Πρόκειται για τη Γενοκτονία των χριστιανικών λαών της Ανατολής (Αρμενίων, Ελλήνων, Ασσυρίων), γεγονός που όχι μόνο έχει τεκμηριωθεί μέσω αλλεπάλληλων ερευνών και σχετικών εκδόσεων, αλλά έχει γίνει αποδεκτό με πρόσφατο ψήφισμα ενός καθ’ ύλην αρμόδιου επιστημονικού φορέα, της Διεθνούς Ένωσης Ακαδημαϊκών για τη μελέτη των Γενοκτονιών (I.A.G.S.) στο συνέδριό της στα τέλη του 2007 στο Σαράγιεβο. Το έγκλημα της Γενοκτονίας, όπως είναι γνωστό, σύμφωνα με σχετική απόφαση του Ο.Η.Ε. το 1948, είναι έγκλημα εναντίον όχι μόνο ενός λαού ή έστω ενός τμήματός του, αλλά ένα έγκλημα εναντίον της ανθρωπότητας. Γι’ αυτό το λόγο είναι το μεγαλύτερο έγκλημα που μπορεί να γίνει. Το γεγονός όμως ότι ο θύτης δεν κλήθηκε ποτέ να λογοδοτήσει για το έγκλημά του, τον οδήγησε στη σκέψη ότι κανένα έγκλημα δεν τιμωρείται, γι’ αυτό η επιθετικότητα είναι η μόνιμη πρακτική του, όπως γνωρίζουμε όλοι μας ακόμη και στις μέρες μας. Γίνεται φανερό λοιπόν, ότι η αναγνώριση του εγκλήματος πρέπει να μπει στην ατζέντα των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Η αναγνώριση του εγκλήματος μπορεί να αποτελέσει την ελάχιστη εγγύηση ότι ανάλογα εγκλήματα δεν θα υπάρξουν στο μέλλον. Πρόκειται για ένα ζήτημα ανοικτό στις ελληνοτουρκικές σχέσεις σήμερα. Μετά τη Γενοκτονία και τη Μικρασιατική Καταστροφή, σύμφωνα με τη Συνθήκη ανταλλαγής των πληθυσμών που υπογράφτηκε στις 30 Ιανουαρίου 1923 και προστέθηκε στη συνθήκη της Λωζάννης, οι (επιβιώσαντες της Γενοκτονίας) χριστιανοί Έλληνες μετακινήθηκαν στην Ελλάδα και οι μουσουλμάνοι στην Τουρκία. Εδώ προκύπτουν δύο ζητήματα: 1ο: Σύμφωνα με το άρθρο 1 της Συνθήκης αυτής, η ανταλλαγή έγινε με βάση όχι την εθνικότητα, αλλά το θρήσκευμα (άρθρο 2: «..Από 1ης Μαΐου 1923 θέλει διενεργηθεί η υποχρεωτική ανταλλαγή των Τούρκων υπηκόων ελληνικού ορθοδόξου δόγματος εγκατεστημένων επί των τουρκικών εδαφών, και των Ελλήνων υπηκόων μουσουλμανικού θρησκεύματος, εγκατεστημένων επί των ελληνικών εδαφών.»). Αυτό σημαίνει ότι οι Κρυπτοχριστιανοί της Τουρκίας δεν είχαν τη δυνατότητα υπαγωγής τους στις ρυθμίσεις της Συνθήκης και αναγκαστικά παρέμειναν στην Τουρκία. Για το συνολικό τους αριθμό - παρόλο που υπάρχουν εκτιμήσεις για μεγάλο αριθμό της ομάδας αυτής - δεν είναι δυνατόν να γίνει λόγος, εξ αιτίας των πολιτικών συνθηκών που υπάρχουν στην Τουρκία. Σε κάθε περίπτωση όμως πρόκειται για ένα ανοικτό ζήτημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ένα ζήτημα που αφορά όχι μόνο την Ελλάδα ως κράτος, αλλά και όλους τους αγωνιστές των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το 2ο ζήτημα αναφέρεται στο 2ο άρθρο της Συνθήκης και αφορά τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης, που παρέμειναν στις εστίες τους σε αμοιβαιότητα με τους μουσουλμάνους της δυτικής Θράκης. Λόγω στενότητας χρόνου, δεν είναι δυνατόν να αναφερθώ αναλυτικά στον Ελληνισμό της Κωνσταντινούπολης μετά τη Λωζάννη, θα μείνω μόνο σε μερικά χρονικά σημεία, που καθόρισαν την εξέλιξή του εκεί. Από όλα τα διαθέσιμα στοιχεία, προκύπτει ότι κεντρικός πολιτικός στόχος του τουρκικού κράτους μετά τη Συνθήκη της Λωζάννης ήταν να αποκό142

ψει τους Έλληνες της Κωνσταντινούπολης από τις κοινότητες και από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, κι έτσι να τους φέρει καίρια πλήγματα, οδηγώντας τους στην απόφαση να εγκαταλείψουν μόνοι τους τις εστίες τους. Υπήρχαν αλλεπάλληλοι σταθμοί ιστορικοί, οι οποίοι απέδειξαν ότι η πορεία των Ελληνοτουρκικών σχέσεων τον 20ο αιώνα από το 1922 μέχρι σήμερα, ήταν μια πορεία συνεχών προσεγγίσεων, οι οποίες όμως γινόταν χωρίς σχεδιασμό, χωρίς όρους, χωρίς προϋποθέσεις και γι’ αυτό διακόπτονταν βίαια κάτω από το βάρος τυχαίων, φαινομενικά, γεγονότων. Επί της ουσίας οι προσεγγίσεις αυτές οφειλόταν στο Σύνδρομο της Στοκχόλμης που διακατείχε και διακατέχει την ελληνική πολιτική ελίτ. Στο φόβο δηλαδή ότι η –ισχυρή- Τουρκία μπορεί ανά πάσα στιγμή να μας επιφέρει πλήγματα μέσω της πανίσχυρης πολεμικής της μηχανής. Συνεπώς, επιλέχθηκε η λογική του κατευνασμού, η οποία αντί να λύσει το πρόβλημα, το διαιώνισε. Ας πάρουμε για παράδειγμα την περίπτωση των Σεπτεμβριανών του 1955: Από το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο από το ’45 μέχρι το ’55, με την πρόσδεση των δύο χωρών στο ΝΑΤΟ, υπήρξε μια (κατασκευασμένη και ενταγμένη στις ανάγκες του ΝΑΤΟ) προσέγγιση, μια πρωτοφανής «φιλία» μεταξύ των δύο λαών, που κατέρρευσε ξαφνικά και βίαια τη νύχτα της 6 προς 7 Σεπτεμβρίου, εξ αιτίας των γνωστών κατασκευασμένων από το τουρκικό κράτος τεράστιας έκτασης επεισοδίων εναντίον της ελληνικής μειονότητας της Κωνσταντινούπολης. Προηγήθηκε μια σειρά πολιτικών πρωτοβουλιών όπως πχ ο «Φόρος Περιουσίας» (τουρκικά «Varlık Vergisi»), που όχι άδικα χαρακτηρίστηκε ως η μεγαλύτερη παραβίαση της Συνθήκης της Λωζάννης, που αναφέρεται στην αναγκαστική καταβολή τεράστιων ποσών φόρων από τους Έλληνες, με στόχο να πληγούν οι ακμάζουσες ακόμη ελληνικές επιχειρήσεις. Μετά από μερικά χρόνια και μια σχετική ηρεμία στις σχέσεις των δύο χωρών, έχουμε και πάλι εντελώς ξαφνικά - στοιχείο που δείχνει καλό σχεδιασμό – το 1964 τις απελάσεις Ελλήνων υπηκόων από την Κωνσταντινούπολη, γεγονός που επέφερε μεγάλο πλήγμα στη μειονότητα και το Πατριαρχείο. Άλλο ανάλογο γεγονός έχουμε με την εισβολή στην Κύπρο το 1974. Το πλήγμα τότε ήταν καίριο. Οι επιπτώσεις του αποτυπώνονται καθαρά στην εκπαίδευση: Δεν υπήρξε έκτοτε ούτε μία χρονιά, που να μη σημειώθηκε μείωση των ελληνικών μαθητικών πληθυσμών στην Κωνσταντινούπολη. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι ο στόχος επετεύχθη. Η Τουρκική πολιτική, σε κάθε περίπτωση χρησιμοποιούσε την ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινούπολης για να προωθεί συνεχώς τις θέσεις της. Αντίθετα η μουσουλμανική μειονότητα της Θράκης ζούσε σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον. Και μόνο οι αριθμοί άλλωστε βεβαιώνουν του λόγου το αληθές: σήμερα η Ελληνική μειονότητα αριθμεί λιγότερα από 1500 άτομα, ενώ στη Θράκη η μουσουλμανική μειονότητα πολύ περισσότερα από 100.000, έχοντας παράλληλα όλα τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Έλληνα και Ευρωπαίου πολίτη.

4. Όψεις της σύγχρονης τουρκικής κοινωνίας Η γνώση της ιστορίας, είναι φανερό ότι έχει μεγάλη σημασία για την κατανόηση πολλών δεδομένων της σύγχρονης πραγματικότητας στην Τουρκία. Τα ιστορικά κατάλοιπα, τα σύνδρομα, επηρεάζουν σε σημαντικό βαθμό τις εξελίξεις στη σημερινή Τουρκία Πρώτα απ’ όλα θα εξετάσουμε τα δημογραφικά δεδομένα της Τουρκίας, σε σύγκριση, όπου αυτό είναι δυνατόν, με τα αντίστοιχα στοιχεία της Ελλάδας. Τα στοιχεία έχουν ληφθεί από τις επίσημες στατιστικές επετηρίδες των δύο χωρών. Αρχίζουμε με τη σύγκριση των πληθυσμιακών δεδομένων των δύο χωρών κατά τις τελευταίες πέντε δεκαετίες. Στον Πίνακα 1 που ακολουθεί, δεν μας ενδιαφέρει να δούμε τόσο τα αριθμητικά δεδομένα, όσο τα ποσοστά αύξησης των πληθυσμών, που δείχνουν τους ρυθμούς πληθυσμιακής ανάπτυξης. Τα ποσοστά αύξησης του πληθυσμού της Ελλάδας είναι χαμηλά (4,5% την πρώτη δεκαετία, 5,2% την επόμενη δεκαετία, 6,7% την επόμενη), ενώ της Τουρκίας πολύ υψηλότερα. Βλέπουμε ανά δεκαετία από το 1961 μέχρι το 2001 ( εδώ να διευκρινίσω ότι ο αστερίσκος που έχω στο 2001, σημαίνει ότι οι αριθμοί του 2001 στην πραγματικότητα αντιστοιχούν στο 1997, χρονιά που έγινε απογραφή πληθυσμού, τα στοιχεία του 2001 πλησιάζουν εκείνα των προηγούμενων δεκαετιών). Η μέση αύξηση του πληθυσμού της Τουρκίας, είναι της τάξης του 25% που σημαίνει ότι σε κάθε τέσσερις δεκαετίες ο πληθυσμός της Τουρκίας διπλασιάζεται. Και αυτό είναι ένα σημαντικό ζήτημα που πρέπει να ληφθεί υπόψη.

143

ΠΙΝΑΚΑΣ 1 Πληθυσμός και ρυθμός αύξησης πληθυσμού Ελλάδας-Τουρκίας κατά τις τελευταίες 5 δεκαετίες ƜǕǐǓ

ƧƭƭƣƦƣ

ƵƱƶƳƬƫƣ

ƲnjLjljǖǔǍǝǓ

ƳǖljǍǝǓ ƣǞǏLjǔLjǓ ǑnjLjljǖǔǍǐǞ

ƲnjLjljǖǔǍǝǓ

ƳǖljǍǝǓ ǂǞǏLjǔLjǓ ƲnjLjljǖǔǍǐǞ

1961

8.388.553

28.227.000

1971

8.768.372

4,5 %

36.215.000

28,2 %

1981

9.739.589

11 %

45.540.000

25,7 %

1991

10.252.580

5,2 %

57.064.000

25,3 %

2001

10.939.000

6,7 %

62.866.000

10,1 %

*Ο πληθυσμός των 62.866.000 αντιστοιχεί στο 1997, οπότε πραγματοποιήθηκε απογραφή πληθυσμού. Το αντίστοιχο έτος (2001) ο πληθυσμός της Τουρκίας υπολογίζεται ότι προσέγγιζε τα 70 εκατομμύρια, δηλ. το αντίστοιχο ποσοστό ήταν 22% (κι όχι 10,1 %). Ο πίνακας αυτός δείχνει ότι κάθε 40 περίπου χρόνια, ο πληθυσμός της Τουρκίας σχεδόν διπλασιάζεται. Στη συνέχεια θα εξετάσουμε ένα σημαντικό στοιχείο, τη ζωτικότητα των πληθυσμών, στον Πίνακα 2 που ακολουθεί: ΠΙΝΑΚΑΣ 2 Ζωτικότητα πληθυσμών Ελλάδας-Τουρκίας το 2002 ȅȝȐįİȢ ȘȜȚțȚȫȞ

Ǽȁȁǹǻǹ

ȉȅȊȇȀǿǹ

ȆȜȘșȣıȝȩȢ ȠȝȐįĮȢ

ȈȪȞȠȜȠ ȋȫȡĮȢ

ȆȠıȠıIJȩ %

ȆȜȘșȣıȝȩȢ ȠȝȐįĮȢ

ȈȪȞȠȜȠ ȤȫȡĮȢ

ȆȠıȠıIJȩ %

0-19 İIJȫȞ

2.282.000

10.900.000 20,9%

27.429.570

67.800.000

40,4%

75-79 İIJȫȞ

329.800

ȆȘȖȑȢ: 1). Ǽ.Ȉ.Ȋ.Ǽ., ȈIJĮIJȚıIJȚțȒ ǼʌİIJȘȡȓįĮ IJȘȢ ǼȜȜȐįĮȢ 2002, ıİȜ. 78 2). ȉ.C. T.D.I.E, Türkiye østatistik YÕllÕ÷Õ 2002, sayfa 61-62.

«

«

3,02%

440.924

«

«

0,65%

Για να κατανοηθεί καλύτερα το στοιχείο που εξετάζει ο πίνακας αυτός, εξετάσαμε δύο ομάδες ηλικιών. Η μία είναι η ομάδα των νεότερων ηλικιών, από 0 μέχρι 19 ετών που μετά τα 19 μπαίνει στην παραγωγική διαδικασία, με άλλα λόγια εκφράζει το σφρίγος και τη ζωτικότητα κατά τον καλύτερο τρόπο. Η άλλη από 75 μέχρι τα 79, που ουσιαστικά ζει «σε βάρος» των άλλων γιατί δεν παράγει, αλλά λαμβάνει συντάξεις. Ο πίνακας αποτυπώνει καθαρά την εικόνα των δύο χωρών: Στην Ελλάδα το ποσοστό του ζωτικού πληθυσμού είναι περίπου το μισό σε σχέση με εκείνο της Τουρκίας (20,9% έναντι 40,4%) ενώ το ποσοστό της μη ενεργής ομάδας είναι περίπου πενταπλάσιο της Τουρκίας (0,65% έναντι 3,02%) Και αυτό αποδεικνύεται ακόμα καλύτερα στη δεύτερη σειρά. Η ομάδα μεταξύ 75 και 79 ετών στην Ελλάδα είναι 329.000, δηλαδή 3,2%, ενώ στην Τουρκία των 67.000.000 είναι μόλις 440.000, δηλαδή ένα μηδαμινό ποσοστό 0,65%. Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι η Τουρκία έχει ένα συγκριτικό πλεονέκτημα έναντι της Ελλάδας, γιατί έχει μεγάλο ποσοστό πληθυσμού στις μικρές ηλικίες και συνεπώς έχει υψηλές προσδοκίες απ’ αυτό, σε αντίθεση με την Ελλάδα, της οποίας το υψηλό ποσοστό μεγάλων ηλικιών είναι ουσιαστικά «βάρος» γι’ αυτή, γιατί όχι μόνο δεν θα έχει προσδοκίες εισόδου στο παραγωγικό της σύστημα μεγάλου μέρους του πληθυσμού και μάλιστα σε μικρή ηλικία, αλλά αντίθετα τα υψηλά ποσοστά ηλικιωμένων θα προκαλέσουν ανεπιθύμητα προβλήματα, όπως πχ τριγμούς στο ασφαλιστικό σύστημα. Για να έχει όμως κανείς μια εικόνα της κοινωνικής φροντίδας που παρέχει το κράτος στους πολίτες του, είναι αναγκαίο να μελετήσει τους δείκτες της κοινωνικής προστασίας. Στον παρακάτω πίνακα 3, μπορούμε να δούμε την αναλογία ανά γιατρό και κλίνη συγκριτικά στις δύο χώρες, έστω κι αν τα στοιχεία αναφέρονται στην προηγούμενη δεκαετία του 1990 (τα σημερινά στοιχεία ως προς τα ποσοστά δεν είναι σημαντικά διαφοροποιημένα σε σχέση μ’ αυτά που παρουσιάζουμε) : 144

Πίνακας 3 ΕΛΛΑΔΑ- ΤΟΥΡΚΙΑ: Αναλογία ανά γιατρό και κλίνη κατά τη δεκαετία του 1990 ǒ ƬƽǕǐNJNjǐNJ ǂǎƽ DŽNJǂǕǒǝ 1990 1354 1994 929 1998

Τουρκία ƬƽǕǐNJNjǐNJ ǂǎƽ ƫǂǕǒNJNjƿ NjnjǀǎLj 506 454

Ελλάδα ƬƽǕǐNJNjǐNJ ǂǎƽ DŽNJǂǕǒǝ 1990 1994 257 1998 235

ƬƽǕǐNJNjǐNJ ǂǎƽ NJǂǕǒNJNjƿ NjnjǀǎLj 201 200

Πηγές: «Türkıye İstatistik Yilliyi 1996» («Στατιστική επετηρίδα Τουρκίας 1996»), Τ. C. Β.D.Ι.Ε., Ankara 1997 (σελ.162,165) «Στατιστική επετηρίδα Ελλάδος 1997», Ε.Σ.Υ.Ε., Αθήνα 1998 (σελ.125-128). Ο πίνακας αυτός μας δίνει τα εξής στοιχεία: Η Ελλάδα κατά τη δεκαετία του 1990 παρείχε πολύ υψηλότερες υπηρεσίες υγείας από την Τουρκία της ίδιας περιόδου. Δηλαδή η Ελλάδα των 10,5 περίπου εκατομμυρίων παρείχε το 1994 1 γιατρό ανά 257 κατοίκους και μία κλίνη ανά 201 κατοίκους, ενώ η Τουρκία με εξαπλάσιο σχεδόν πληθυσμό την ίδια περίοδο (60 περίπου εκατομμύρια) παρέχει πολύ χαμηλότερες υπηρεσίες, δηλαδή 929 κατοίκους (3,5 περίπου φορές χειρότερα) και 454 κλίνες (2,5 φορές χειρότερα). Ειδικά στην Τουρκία υπάρχει μεγάλη ανισότητα στην προσφορά υπηρεσιών υγείας στις διάφορες περιοχές της χώρας. Ο Πίνακας 4 που ακολουθεί, βεβαιώνει του λόγου το αληθές: Πίνακας 4 Κάτοικοι ανά γιατρό στις διάφορες περιοχές της Τουρκίας (Περιφερειακές Δ/νσεις Υγείας) το 1994 ƲdžǒNJǐǘƿ (ƲdžǒNJǗdžǒdžNJǂNjƿ ƦǎǔLj ƶDŽdžǀǂǓ) 4Lj (ƲdžǒNJǐǘƿ ƴǍǞǒǎLjǓ) 1Lj (Ƭǚǎ/ǑǐnjLj –ƪǒƽNjLj) 7Lj (ƲdžǒNJǐǘƿ ƚDŽNjǖǒǂǓ) 9Lj (ƲdžǒNJǐǘƿ ƴǂǍǙǐǞǎǕǂǓ) 11Lj (ƲdžǒNJǐǘƿ ƣDžƽǎǚǎ) 14Lj (ƯǕNJǂǒǍǑǂNjǀǒ, NjnjǑ)

ƲǐǔǐǔǕǝ ǑnjLjljǖǔǍǐǞ ǑdžǒNJǐǘƿǓ (džǑǀ Ǖǐǖ ǔǖǎǝnjǐǖ Ǖǐǖ ǑnjLjljǖǔǍǐǞ ǕLjǓ ǘǟǒǂǓ) 10,7 %

ƣǎǂnjǐDŽǀǂ (ƬƽǕǐNJNjǐNJ ǂǎƽ DŽNJǂǕǒǝ)

16,1 %

592

9,2 %

471

5,4 %

1.354

11,4 %

1.645

6,5 %

2.441

726

Πηγή: «Türkiye İstatistik Yıllıyı» 1996, T.C., Ankara 1997, σελ. 162. Στον πίνακα αυτό επιλέξαμε 3 από τις αναπτυσσόμενες περιοχές (Κωνσταντινούπολης, Σμύρνης, Άγκυρας) όπου έχουμε υποδοχή μεταναστών από τις ανατολικές περιοχές και αντίστοιχα 3 από τις παρακμάζουσες οικονομικά περιοχές στα βόρεια και ανατολικά της χώρας, περιοχές εξόδου μεταναστών (Σαμψούντας, Αδάνων, Ντιαρμπεκίρ). Οι αριθμοί αποτυπώνουν καθαρά την ουσιαστική εγκατάλειψη των περιοχών της δεύτερης περίπτωσης στην τύχη τους. Για παράδειγμα στην οικονομική καρδιά της Τουρκίας Κωνσταντινούπολη, όπου είναι συγκεντρωμένο το μεγαλύτερο ποσοστό πληθυσμού της χώρας αντιστοιχούν σε κάθε κάτοικο 592 γιατροί, ενώ στο Ντιαρμπεκίρ που θεωρείται η καρδιά των κουρδικής καταγωγής πληθυσμών, αντιστοιχούν σε κάθε γιατρό 2.441 κάτοικοι.

H ποιότητα των κοινωνικών υπηρεσιών που προσφέρει κάθε χώρα, είναι στοιχείο ενός δημοκρατικού πολιτεύματος. Οι 145

αριθμοί είναι συντριπτικοί εναντίον της Τουρκίας. Είναι φανερό ότι η χώρα προσανατολίζεται αλλού, όχι στην ποιότητα ζωής των πολιτών. Αυτό αποτυπώνεται όχι μόνο στους πίνακες 3 και 4, αλλά και στον πίνακα 2 που ναι μεν δείχνει πολύ υψηλό ποσοστό νέων ανθρώπων, αυτό όμως σημαίνει υψηλή θνησιμότητα στις αδύναμες ηλικίες, λόγω προφανώς χαμηλού επιπέδου υπηρεσιών υγείας στους πολίτες, με συνέπεια να υπάρχει πολύ χαμηλό ποσοστό γερόντων, σε σχέση με το πολύ υψηλότερο της Ελλάδας. Ένα βασικό χαρακτηριστικό της Τουρκίας από δημογραφική άποψη είναι η έντονη αστικοποίηση. Μάλιστα κατά τη δεκαετία του 1990 απέκτησε βίαια χαρακτηριστικά, εξ αιτίας και της έντασης του εμφυλίου πολέμου ακόμα και με τις πυρπολήσεις ολόκληρων χωριών στις νοτιοανατολικές περιοχές και τον εξαναγκασμό των κατοίκων σε μετανάστευση. Είναι φανερό ότι αυτό είχε πολιτικό υπόβαθρο, δεδομένου ότι ο εξαναγκασμός σε έξοδο των κουρδικής καταγωγής κατοίκων και η μετακίνησή τους κατά κανόνα στην Κωνσταντινούπολη, θα έδινε την ευκαιρία στα κρατικά όργανα να τους ελέγχουν καλύτερα. Όμως αυτό ακριβώς εμπεριείχε τις προϋποθέσεις εκρηκτικών καταστάσεων, που θα μπορούσαν να καταστούν ανεξέλεγκτες, όπως πχ η εξέγερση των Αλεβήδων κατοίκων των παραγκουπόλεων (gecekondu) στις βόρειες παρυφές της Κωνσταντινούπολης το 1995 στη περιοχή Gazıosmanpaşa, όπου εξ αιτίας ενός συνήθους γεγονότος –η δολοφονία ενός Αλεβή της περιοχής από τους Γκρίζους Λύκους - η κατάσταση εκτραχύνθηκε με την εξέγερση των κατοίκων, την τοποθέτηση οδοφραγμάτων, τον αποκλεισμό της περιοχής και όλα έδειχναν συνθήκες εμφυλίου πολέμου, όμως η κατάσταση εξομαλύνθηκε πλήρως, ως συνήθως, μετά από 3 ημέρεςö με την επέμβαση του στρατού. Η αστικοποίηση, όπως προαναφέραμε, είναι ένα από τα κύρια δημογραφικά χαρακτηριστικά της χώρας. Μεγάλες πληθυσμιακές μάζες από τις ανατολικές, βορειοανατολικές και νοτιοανατολικές περιοχές, μετακινούνται προς τα δυτικά και κυρίως στην Κωνσταντινούπολη και δευτερευόντως προς την Άγκυρα και τη Σμύρνη. Στον Πίνακα 5 που ακολουθεί, αποτυπώνεται αυτό το δεδομένο. Βλέπουμε δηλαδή ότι ο Μέσος Όρος αύξησης του πληθυσμού συνολικά της Τουρκίας, υπολείπεται σημαντικά του αντίστοιχου της Κωνσταντινούπολης. Αυτό, σε μια χώρα με μεγάλα ποσοστά αύξησης του γενικού πληθυσμού, σημαίνει ότι το επί πλέον ποσοστό που αποτυπώνεται στην Κωνσταντινούπολη αντιστοιχεί στους εσωτερικούς μετανάστες που εγκαθίστανται εκεί: Πίνακας 5 Μ.Ο. ετήσιας αύξησης πληθυσμού Τουρκίας και Κωνσταντινούπολης ƸǒǐǎNJNjƿ ǑdžǒǀǐDžǐǓ

ƵǐǖǒNjǀǂ

Ƭǚǎ/ǑǐnjLj

1975-80

2,07%

3,89%

1980-85

2,49%

4,18%

1985-90

2,17%

4,48%

Πηγή: Επίσημες στατιστικές επετηρίδες των αντίστοιχων ετών Βλέπουμε εδώ ότι τα ποσοστά της Κωνσταντινούπολης είναι σχεδόν διπλάσια της υπόλοιπης χώρας. Αν και οι χρονικές περίοδοι στις οποίες αναφερόμαστε είναι παλαιότερες, όμως τα στοιχεία όχι μόνο δεν άλλαξαν, αλλά παρουσιάζονται με μεγαλύτερη ένταση, όπως άλλωστε φαίνεται και στον πίνακα καθώς πλησιάζουμε στις χρονικά εγγύτερες περιόδους. Πάντως στον πίνακα αποτυπώνεται το γεγονός ότι η Κωνσταντινούπολη είναι μία γιγάντια πόλη σήμερα, που συνεχώς αυξάνεται. Χαρακτηριστικό είναι ότι τα επίσημα στοιχεία, παρότι πριν από οκτώ χρόνια έδιναν για την πόλη ένα πληθυσμό της τάξης των 9 εκατομμυρίων και σήμερα δίνουν γύρω στα 14 εκατομμύρια, στην πραγματικότητα όμως, σύμφωνα και με τα στοιχεία του πίνακα 6 που ακολουθεί, ο πληθυσμός της πόλης φαίνεται να υπερβαίνει κατά πολύ τα 20 εκατομμύρια, προσεγγίζοντας το 1/3 των 72 εκατομμυρίων περίπου του σημερινού πληθυσμού της Τουρκίας, δεδομένου ότι όλος ο νομός πλέον αποτελεί ένα ενιαίο αστικό χώρο. Στον Πίνακα 6 που ακολουθεί παρουσιάζεται η κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη, που επιβαρύνεται από την είσοδο κάθε χρόνο μεγάλων πληθυσμιακών μαζών εσωτερικών μεταναστών. Πρόκειται για μια χαρακτηριστική «τριτοκοσμική» περίπτωση:

146

Πίνακας 6 Η κατάσταση στην Κωνσταντινούπολη Εκεί βρίσκεται το 1 από τα 4 αυτοκίνητα που κυκλοφορούν στην Τουρκία. Εκεί γίνεται το 1 από τα 4 αυτοκινητιστικά ατυχήματα της Τουρκίας. Εκεί συνάπτεται το 1/3 των τραπεζικών δανείων της Τουρκίας. Εκεί βρίσκεται περισσότερο από το 1/3 (37,4 %) των βιομηχανικών εργατών Είναι η κύρια πύλη εισαγωγών-εξαγωγών της Τουρκίας.(το 1992 διακινήθηκε το 45,2 % των εισαγωγών και το 40,8 % των εξαγωγών). Εκεί ο 1 στους 3 γιατρούς αλλά και 1 στους 3 δικηγόρους της Τουρκίας. Από κει προήλθε το 40 % των εσόδων του Προϋπ/σμου 1986-90. Οι μισές από τις βιομηχανικές μονάδες της Τουρκίας βρίσκονται εκεί. Πόλη των αυθαιρέτων κτισμάτων: Το 1992 400.000 αυθαίρετες κατοικίες, δηλ. το 25 % του συνόλου των κατοικιών. Εκπαίδευση: αναλογία εκπκων /μαθητές: ΠΕ: 1/38,6 μαθ., ΔΕ: 1/ 30 μαθ. Πηγή: Mustafa Sonmez:«İstanbul’ un iki yuzu» (Τα δύο πρόσωπα της Κων/πολης), Ankara 1996, σελ. 134,140,144,148,151,152,155,161,173

Για τις χρονικές περιόδους του πίνακα αυτού ισχύει ότι και στον προηγούμενο. Τα στοιχεία δηλαδή κατά τις πιο πρόσφατες περιόδους όχι μόνο δεν άλλαξαν, αλλά εμφανίζονται με μεγαλύτερη ένταση. Η κατάσταση αυτή καθιστά την Κωνσταντινούπολη, την πολιτιστική και οικονομική πρωτεύουσα της Τουρκίας, όχι μόνο προβληματική πόλη, αλλά και ως μια πόλη-μωσαϊκό λαών και πολιτισμών. Αυτό το δεύτερο χαρακτηρίζει και όλη τη χώρα. Μεγάλος αριθμός εθνοτήτων, κατάλοιπων των δύο αυτοκρατοριών που προηγήθηκαν ιστορικά στο χώρο, έχει καταγραφεί μέσω ερευνών και μελετών. Τέτοια στοιχεία μας παρέχει έρευνα του Πανεπιστημίου του Tübingen, που δημοσιοποιήθηκε για πρώτη φορά στο Wiesbaden της Γερμανίας το 1989 και στη συνέχεια εκδόθηκε σε βιβλίο που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά στην Τουρκία το 1992 με τίτλο: “Türkiye’de Etnik Gruplar” («Εθνικές ομάδες στην Τουρκία») και υπογράφεται από τον Peter Alford Andrews. Στο βιβλίο αυτό αναφέρεται μεγάλος αριθμός εθνοτήτων (40-45) στη σημερινή Τουρκία. Αναφέρω μερικές ενδεικτικά: Τούρκοι, Γιουρούκοι, Τουρκμένοι, Αμπντάλοι, Αζέροι, Ουιγούροι, Κιργίσιοι, Καζάκοι, Ουζμπέκοι, Τάταροι, Μπαλκάριοι, Σουδανοί, Εσθονοί, Εβραίοι, Κούρδοι, Γιεζιντήδες, Αρμένιοι, Αλβανοί, Πολωνοί, Τσιγγάνοι, Ρωμιοί Έλληνες, Γερμανοί, Άραβες, Συριανοί (Ασσύριοι), Κιρκάσιοι, Γεωργιανοί, Λαζοί. Εντυπωσιακή είναι η μελέτη του Τούρκου συγγραφέα Fuat Dündar το 1999 “Türkiye Nüfüs Sayımlarında Azınlıklar” («Μειονότητες κατά τις απογραφές πληθυσμού στην Τουρκία», που εκδόθηκε στα ελληνικά από τις εκδόσεις «Ινφογνώμων» το 2003. Στη μελέτη αυτή κατηγοριοποιούνται οι μειονότητες σε θρησκευτικές (Χριστιανοί Ορθόδοξοι, Προτεστάντες, Καθολικοί, Γρηγοριανοί, Εβραίοι, κλπ) και σε γλωσσικές, ανάλογα δηλαδή με τη γλώσσα που μιλούν (τουρκικά, αμπχαζικά, περσικά, γερμανικά, αραβικά, αλβανικά, βοσνιακά, βουλγαρικά, τσεχικά, τσερκέζικα, αρμένικα, φλαμανδικά, ουκρανικά, αγγλικά, ισπανικά, σουηδικά, ιταλικά, κοπτικά, κουρδικά, λαζικά, πολωνικά, ουγγρικά, πομακικά, ρουμάνικα, ρωμαίικα (ελληνικά), ρωσικά, σερβοκροατικά, ταταρικά, εβραϊκά, κλπ). Η μελέτη παρουσιάζει ενδιαφέρον, γιατί σ’ αυτή περιλαμβάνονται στοιχεία αλλεπάλληλων απογραφών πληθυσμού από το 1927 μέχρι το 1965, οπότε η δραματική μείωση ή εξαφάνιση κάποιων μειονοτήτων αντικατοπτρίζει την πολιτική της βίαιης αφομοίωσής τους από το τουρκικό κράτος. Ειδικά στην περίπτωση των θρησκευτικών μειονοτήτων η περίπτωση του Ισλάμ εμφανίζεται στη μελέτη ως ενιαία. Όμως πολύ μεγαλύτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η περίπτωση της θρησκευτικής κοινότητας των Αλεβήδων, που είναι οι σιίτες της Ανατολίας (πιστεύουν στον Αλή, ανιψιό του Μωάμεθ) σε αντίθεση με τους ορθόδοξους Μουσουλμάνους Σουνίτες, που είναι η κυρίαρχη θρησκευτική ομάδα στην Τουρκία. Οι ερευνητές υπολογίζουν το πληθυσμιακό μέγεθος της ομάδας αυτής στο 1/3 περίπου του συνολικού πληθυσμού των 72 περίπου εκατομμυρίων, ενώ ιδεολογικά βρίσκεται απέναντι από την κυρίαρχη κεμαλική ιδεολογία. Στο θρησκευτικό τους δόγμα οι Αλεβήδες έχουν ενσωματώσει και ιδεολογικά στοιχεία ξένα προς την ισλαμική παράδοση, όπως πχ υποκατάστατο του τριαδικού θεού (Αλλάχ, Αλής και προφήτης), λατρευτικοί χώροι είναι οι τεκέδες που είναι διαφορετικοί από τα τζαμιά, οι 12 δερβίσηδες (το παραδοσιακό στοιχείο του 12, προφανώς υποκατάστατο του 12θεου που μετεξελίχθηκε στους 12 Αποστόλους, κλπ). Οι Αλεβήδες σε αντίθεση με τους Σουνίτες Τούρκους καταναλώνουν αλκοόλ, ενώ δείχνουν ιδιαίτερη συμπάθεια στους Έλληνες. Ο Φιλόλογος και Θεολόγος Δημήτρης Αθανασιάδης απ’ τη Θεσσαλονίκη, που πραγματοποίησε πολλές επισκέψεις στο εσωτερικό της Μικράς Ασίας, μου έδειξε μία φωτογραφία που είχε τραβήξει σε κάποιο απ’ τα ταξίδια του σ’ ένα χωριό Αλεβήδων μεταξύ των ποντιακών ορέων και του μικρασιατικού οροπεδίου, όπου φαινόταν μία ηλικιωμέ147

νη μουσουλμάνα να σταυρώνει με το χέρι της το ψωμί πριν το βάλει για να ψηθεί. Στην παρατήρησή του ότι αυτό είναι σχήμα των απίστων που δεν είναι δυνατόν να υιοθετείται από μια μουσουλμάνα, του έδωσε την αφοπλιστική απάντηση ότι δεν γνωρίζει τι σημαίνει αυτό, το μόνο για το οποίο είναι σίγουρη είναι ότι αυτό το έχει μάθει από τη μητέρα και τη γιαγιά της και σημαίνει ευλογία για το σπίτι της. Οι Αλεβήδες συγκροτούν μια ιδιαίτερη θρησκευτική ομάδα με ποιότητα και ήθος. Βρίσκονται στο περιθώριο του κεμαλικού κράτους και αγωνίζονται για τα ανθρώπινα δικαιώματά τους. Στον πίνακα 7 που ακολουθεί, περιλαμβάνονται τα αιτήματά τους προς το κράτος, όπως έχουν συνταχθεί από τα όργανα που τους εκπροσωπούν: Πίνακας 7 Αιτήματα Αλεβήδων* Να αλλάξει κάθε είδους νόμος, κανονισμός, διάταξη και οδηγία που απαγορεύει την πίστη και τον πολιτισμό μας και να δημιουργηθεί νομικό πλαίσιο που θα εγγυάται νομικά την πίστη και των πολιτισμό των Αλεβήδων. Να σταματήσει κάθε διάκριση εις βάρος των Αλεβήδων στη δημόσια διοίκηση και ζωή, στα σχολεία και τους χώρους εργασίας. Το ξενοδοχείο Madımak** να γίνει Μουσείο της Ντροπής. Το αίτημα αυτό είναι αίτημα ηθικής και συνείδησης και δεν θα επιτρέψουμε σε κανέναν να το αλλοιώσει καθ’ οιονδήποτε τρόπο. Να αποκτήσουν καθεστώς νομιμότητας οι χώροι λατρείας των Αλεβήδων (Cemevleri), καθώς και όλα τα δικαιώματα που έχουν οι άλλοι επίσημα αναγνωρισμένοι χώροι λατρείας στην Τουρκία. Να παύσουν τα υποχρεωτικά μαθήματα θρησκευτικών στα σχολεία. Να εφαρμοστεί κατά γράμμα και χωρίς πολιτικούς ελιγμούς η σχετική απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. Να σταματήσει η κατασκευή ισλαμικών τζαμιών στα αλεβίτικα χωριά. Να σταματήσει ο εκβιασμός που γίνεται στο χωριά των Αλεβήδων, όπου μας λένε: «Δεχτείτε να χτιστεί τζαμί στο χωριό σας και τότε θα σας χτίσουμε σχολείο, θα σας κάνουμε δρόμους, θα σας φέρουμε νερό κλπ». Να παραδοθεί η διοίκηση του Ιδρύματος Χατζημπεκτάς (Hacı Bektaş Dergahı) στην Ομοσπονδία Αλεβί-Μπεκτασί. Να καταργηθεί το Υπουργείο Θρησκευτικών Υποθέσεων. Η περιουσία του να δοθεί σε άλλες υπηρεσίες και οργανισμούς και το προσωπικό του να μεταταχθεί στο Υπουργείο Δημόσιας Διοίκησης. Στη θέση του να ιδρυθεί Ανώτατη Αρχή Θρησκευτικών Δογμάτων, η οποία θα εξασφαλίζει τον έλεγχο και τη συνεργασία μεταξύ των διαφόρων θρησκευτικών δογμάτων. Να καταργηθεί το αντιδημοκρατικό σύνταγμα του 1982 και στη θέση του να ψηφιστεί ένα νέο σύνταγμα, το οποίο να προστατεύει την πραγματική ουδετερότητα του κράτους απέναντι στις θρησκείες, τους διαφορετικούς πολιτισμούς, θρησκείες και δόγματα και να ανταποκρίνεται εν γένει στις ανάγκες της κοινωνίας. *Κατατέθηκαν από την Alevi-Bektaşi Federasyonu (Ομοσπονδία Αλεβήδων- Μπεκτασήδων) στη μεγάλη τους διαδήλωση στην Άγκυρα στις 8-122008 (www.infοgnomonpolitics.gr). ** Το ξενοδοχείο Madımak της Σεβάστειας πυρπολήθηκε από φανατικούς ισλαμιστές (ή από εγκάθετους) στις 2 Ιουλίου 1993, ενώ πραγματοποιούσαν μέσα σ’ αυτό εκδήλωση Αλεβήδες και διάφοροι διανοούμενοι του δημοκρατικού χώρου της Τουρκίας, στα πλαίσια των εκδηλώσεων Πιρ Σουλτάν Αμπντάλ (Pir Sultan Abdal Şenlikleri). Το ξενοδοχείο έγινε παρανάλωμα του πυρός, ενώ κατηγορείται το κράτος και η πυροσβεστική για χαρακτηριστική ολιγωρία. Στο πυρποληθέν ξενοδοχείο έχασαν τη ζωή τους 33 Αλεβήδες και 4 άτομα από το προσωπικό του ξενοδοχείου.

Σημαντικότερη από τις μειονότητες είναι η Κουρδική, όχι μόνο εξ αιτίας του αγώνα της εδώ και δεκαετίες για ανεξαρτησία, αλλά και λόγω πληθυσμιακού μεγέθους. Ο πίνακας 7 δείχνει την κατανομή των κουρδικών πληθυσμών. Το κουρδικό έθνος αποτελείται από 22,6 εκατομμύρια και είναι κατανεμημένο σε 4 κυρίως χώρες, με το μεγαλύτερο ποσοστό να βρίσκεται στην Τουρκία (47% του συνολικού κουρδικού πληθυσμού), ενώ στο σύνολο του πληθυσμού της χώρας το μεγαλύτερο ποσοστό βρίσκεται στο Ιράκ (23% του συνολικού πληθυσμού της χώρας). Σήμερα πάντως σημαντικός αριθμός Κούρδων βρίσκεται στις χώρες της δυτικής Ευρώπης.

148

Πίνακας 8 ƸǟǒdžǓ

ƲnjLjljǖǔǍǝǓ ǘǟǒǂǓ

ƵǐǖǒNjǀǂ

57

ƫǒƽNj ƫǒƽǎ ƴǖǒǀǂ

12,5 džNj.

ƲnjLjljǖǔǍǝǓ ƬǐǞǒDžǚǎ ǔǕLj ǘǟǒǂ

ƲǐǔǐǔǕǝ ƬǐǞǒDžǚǎ ǔǕLj ǘǟǒǂ 19 %

ƲǐǔǐǔǕǝ ƬǐǞǒDžǚǎ ǔǕǐ ǔǞǎǐnjǐ

džNj.

10,8 džNj.

47

%

18

džNj

4,1

džNj.

55

džNj.

5,5

džNj.

23 %

18

%

10 %

24,3 %

1

džNj.

8

Ǒǒ. ƧƴƴƦ ƣnjnjǐǞ

0,5

džNj.

2,3 %

0,7

džNj.

5

ƴƶƯƱƭƱ

22,6 džNj.

%

4,4 %

%

100,0

Κατανομή κουρδικών πληθυσμών Πηγή: MCDOWEL David: “The Kurds A nation denied”, στο συλλογικό έργο: “Η Τουρκία σήμερα”, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1995, σελ. 410

Εικόνα 4: Κατανομή κουρδικών πληθυσμών στις χώρες: Τουρκία, Ιράκ και Ιράν Η εικόνα 4 δείχνει τις περιοχές της Τουρκίας, του Ιράκ και του Ιράν, που κατοικούνται από κουρδικούς πληθυσμούς. Όπως προαναφέραμε, οι Κούρδοι αγωνίζονται για ανεξαρτησία. Αυτό τους φέρνει σε αντιπαράθεση με την κεντρική ιδεολογία του Τουρκικού κράτους, το οποίο οικοδομήθηκε, πάνω στις γενοκτονίες των λαών της περιοχής και κυρίως των χριστιανικών εθνοτήτων της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Και αυτό είναι ένα σημαντικό πρόβλημα. Η Τουρκία λοιπόν οφείλει να δει τον εαυτό της κατάματα, γιατί έτσι θα έλθει η λύτρωση και από παράγοντας παραγωγής κρίσεων θα μετατραπεί σε μια χώρα που θα επιδιώκει τη δημοκρατία και τη δημιουργική συνεργασία με όλους τους λαούς. Ας εξετάσουμε τώρα, πολύ συνοπτικά, λόγω χρόνου, τα στοιχεία που αναφέρονται στην εκπαίδευση. Ελλάδα: την περίοδο 1996-97 αριθμός εκπαιδευτικών (όλων των βαθμίδων, εκτός των ΑΕΙ) 127.483, αντίστοιχος αριθμός μαθητών 1.629.000. Αναλογία εκπαιδευτικών /μαθητών στην Ελλάδα: Ένας εκπαιδευτικός ανά 12,7 μαθητές. Τα ποσοστά αυτά έχουν ελαφρά διαφοροποιηθεί σήμερα προς το ευνοϊκότερο. Στην Τουρκία την ίδια χρονιά έχουμε 430.000 εκπαιδευτικούς και 11 εκατομμύρια μαθητές, με αναλογία ένας εκπαιδευτικός ανά 26 μαθητές. Δηλαδή υπερδιπλάσιο. Αυτό δείχνει μία αισθητή ποιοτική διαφορά υπέρ της Ελλάδας σε σχέ149

ση με την Τουρκία. Στοιχεία από την τριτοβάθμια εκπαίδευση κατά την ίδια περίοδο: Διδάσκοντες: 15.509 στην Ελλάδα 42.000 στην Τουρκία. 179.000 φοιτητές στην Ελλάδα 1.073.000 αντίστοιχα στην Τουρκία. Να συνυπολογίσουμε ότι ο πληθυσμός της Τουρκίας είναι περίπου επταπλάσιος από τον πληθυσμό της Ελλάδας. Η αναλογία λοιπόν Καθηγητών ανά φοιτητές είναι ένας προς 10 στην Ελλάδα, και 1 προς 25 στην Τουρκία. Και εδώ η υπεροχή της Ελλάδας είναι συντριπτική. Ας εξετάσουμε σύντομα στοιχεία από το περιεχόμενο της εκπαίδευσης στην Τουρκία σήμερα. Να ληφθεί υπόψη ότι στην Τουρκία ισχύει το πολλαπλό βιβλίο. Δηλαδή οι εκπαιδευτικοί αποφασίζουν να διδαχθεί ένα βιβλίο, αφού επιλεγεί μεταξύ τριών. Στην έρευνά μας εξετάσαμε τα βιβλία που κυρίως επιλέγονται από τους εκπαιδευτικούς. Εδώ πρέπει να θυμίσουμε ότι όλα τα βιβλία κυκλοφορούν μόνο μετά από την έγκρισή τους από τα σχετικά όργανά του Υπουργείου Παιδείας. Ανοίγοντας κάθε βιβλίο, συναντάμε στις πρώτες σελίδες του τον «όρκο του μαθητή». Αυτός αφαιρέθηκε από τα βιβλία του Λυκείου τα τελευταία χρόνια.

Εικόνα 5: Ο όρκος του μαθητή. Περιλαμβάνεται στην αρχή κάθε διδακτικού βιβλίου Πρόκειται για ένα κείμενο εθνικιστικού περιεχομένου, που αντικαθιστά την πρωινή προσευχή, η οποία δεν έχει θέση στα σχολεία της «κοσμικής» κεμαλικής Τουρκίας. Μεταφράζοντας διαβάζουμε: «Είμαι Τούρκος, είμαι εργατικός{…}την πατρίδα μου, το έθνος μου, αγαπώ πιο πολύ κι απ’ τη ζωή μου…» Ο «όρκος» τελειώνει με τη φράση που τη βλέπει κανείς παντού στην Τουρκία (τη βλέπουμε και στη Λευκωσία, στην απέναντι από τα κατεχόμενα πλαγιά του Πενταδάκτυλου: «Τι ευτυχία να λες ότι είσαι Τούρκος».

150

Στο Αλφαβητάρι έχουμε κάποιες ενδιαφέρουσες εικόνες. Για παράδειγμα η εικόνα με τίτλο: «Το σχολείο μας».

Εικόνα 6: Το Σχολείο μας Εδώ, εκτός από την κυριαρχία των κορυφαίων ιδεολογικών συμβόλων, της κόκκινης σημαίας και της εικόνας του Κεμάλ, βλέπουμε τους μαθητές σε παράταξη και τους δασκάλους τους απέναντι στη σειρά. Σε άλλες σελίδες μπορούμε να δούμε μέσα στην τάξη την ύπαρξη υποχρεωτικά «γωνιάς του Κεμάλ», όπου οι μαθητές αναρτούν εργασίες τους σχετικά με τον «πατέρα» Κεμάλ. Στην εικόνα μας όλα είναι ακίνητα, εκτός από τη σημαία. Ο υπαινιγμός είναι σαφής: στην Τουρκία τίποτε δεν κινείται, τίποτε δεν θ’ αλλάξει, ο κεμαλισμός θα είναι για πάντα εδώ. Ενδιαφέρον παρουσιάζει η εικόνα της σελίδας 78 του ίδιου βιβλίου. Μια εικόνα της οποίας το μήνυμα που περίπου θεωρείται φυσιολογικό στην Τουρκία, όμως εντυπωσιάζει τους μη μυημένους:

Εικόνα 7: Ο πατέρας, η κόρη, το φράγμα κι ο φρουρός. Η εικόνα αναπαριστά ένα jandarma (στρατοχωροφύλακα, δηλαδή φρουρό που ανήκει σε σώμα σαν τα παλαιά δικά μας ΤΕΑ, αλλά με μόνιμη δομή και ιεραρχία, ενώ ο διοικητής της στρατοχωροφυλακής συμμετέχει στο πανίσχυρο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, που κυβερνάει ουσιαστικά την Τουρκία)να φυλά ένα φράγμα και ένα πατέρα με το κοριτσάκι του, που το λένε Jale. Το αυτονόητο ερώτημα είναι: από ποιον φυλάει το φράγμα ο φρουρός στρατιώτης; Η απάντηση είναι: από τον εσωτερικό (ή μήπως και τον εξωτερικό;) εχθρό. Δηλαδή ο εχθρός λαός, με τις ιδιαιτερότητές του (Κούρδος, Αλεβή, Λαζός, κλπ) είναι εδώ. Αυτό αναπόφευκτα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι τα φοβικά σύνδρομα που έχουν αναπτυχθεί στην κεμαλική ελίτ για τη συνέχεια του κράτους, την έχουν κά151

νει ακραία επιφυλακτική, γι’ αυτό και έχει αναπτύξει μηχανισμούς αυτοάμυνας, όπως οι νόμοι και διατάξεις που οδηγούν κάθε αγωνιζόμενο στο δικαστήριο εθνικής ασφαλείας με την κατηγορία του «διαμελισμού» του κράτους. Αυτό αναπόφευκτα οδηγεί σε αντιδημοκρατικές συμπεριφορές. Ο χρόνος φεύγει γρήγορα, γι’ αυτό θα κάνω μια τελευταία αναφορά στο περιεχόμενο της εκπαίδευσης, που τη θεωρώ και εντυπωσιακότερη. Στο τέλος κάθε βιβλίου -από το αλφαβητάρι της πρώτης δημοτικού μέχρι τα βιβλία της τρίτης λυκείου- περιλαμβάνεται ο περίφημος «Χάρτης του τουρκικού κόσμου».

Εικόνα 8: Χάρτης του τουρκικού κόσμου» Το γεγονός ότι ο χάρτης αυτός περιλαμβάνεται σ’ όλα τα βιβλία, δείχνει προφανώς ότι αποτυπώνει βασικά στοιχεία της ιδεολογίας του κράτους. Σ’ αυτόν βλέπουμε ως ανεξάρτητα «τουρκικά» κράτη να αναφέρονται η Τουρκία, το Αζερμπαϊτζάν, το Καζακστάν, το Κυργιστάν, το Τουρκμενιστάν και το Ουζμπεκιστάν. Ως αυτόνομες ή ημιαυτόνομες «τουρκικές» περιοχές - με διάφορες αποχρώσεις - χαρακτηρίζονται περιοχές στην Ευρώπη (προφανώς σχετίζονται με Τούρκους εργάτες που εργάζονται και διαμένουν εκεί), περιοχές στα Βαλκάνια (μεταξύ των οποίων η δυτική Θράκη και η νοτιοανατολική Βουλγαρία), η βόρεια Κύπρος, το βόρειο Ιράκ, τμήματα του βόρειου, νότιου και ανατολικού Ιράν, το βόρειο Αφγανιστάν, η βορειοδυτική Κίνα, η μισή Μογγολία, και σχεδόν τα 2/3 της Σιβηρίας. Ο απίστευτος αυτός «τουρκικός κόσμος» είναι φανερό ότι, εκτός των άλλων, επιδιώκει να κατασκευάσει αλύτρωτους «Τούρκους αδελφούς», τους οποίους οι μαθητές μεγαλώνοντας οφείλουν ν’ αγωνιστούν για να απελευθερώσουν. Αυτό συνιστά ένα σημαντικό παράγοντα που γεννά τη βία και την επιθετικότητα.

H Ελλάδα, απέναντι στην Τουρκία ακολουθεί σταθερά τα τελευταία χρόνια μια πολιτική εξευμενισμού, θεωρώντας ότι αν παραμείνει «υπάκουη» και μη ενοχλητική, θα αποφύγει τον πόλεμο, τον οποίο θεωρεί ότι θα χάσει, αν τυχόν αυτός γίνει. Όμως δεν λαμβάνει τα μηνύματα που από τα βάθη των αιώνων ο ίδιος ο Θουκυδίδης εκπέμπει: Ότι με τον εξευμενισμό, τη συνεχή υποχωρητικότητα, ο μόνος βέβαιος δρόμος είναι η σύγκρουση. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Χίτλερ. Δεν πρέπει να είμαστε επιθετικοί, είναι καλό να επιδιώκουμε τη συνεργασία μεταξύ των δύο λαών, παράλληλα όμως να μην παραχωρούμε κυριαρχικά μας δικαιώματα προσφεύγοντας στον εξευμενισμό. Η διαμόρφωση ενός πλαισίου πολιτικής απέναντι στην Τουρκία στη βάση της αξιοπρέπειας και του αμοιβαίου σεβασμού είναι αναγκαία όσο ποτέ άλλοτε. Αυτό σημαίνει ότι οι συνεχείς προκλήσεις πρέπει να αντιμετωπίζονται με αποφασιστικό τρόπο. Πρέπει η απένα152

ντι πλευρά να λάβει το μήνυμα ότι υπάρχουν όρια. Διαφορετικά κάποια μέρα είναι βέβαιο ότι τα τουρκικά αεροπλάνα θα πετάνε με άνεση ακόμη και πάνω από την Αθήνα. Οι τεχνικοί των διεθνών μας σχέσεων οφείλουν να διαμορφώσουν ένα πλαίσιο πολιτικής απέναντι στην Τουρκία συνυπολογίζοντας όλα τα πραγματικά δεδομένα. Η πολιτική του εξευμενισμού προδίδει αδυναμία και φόβο κι αυτό οδηγεί σε συνεχείς υποχωρήσεις. Αυτή η πολιτική όχι μόνο δεν οικοδομεί την προσέγγιση των δύο χωρών στη βάση μιας ειλικρινούς, αξιοπρεπούς και ειρηνικής σχέσης, αλλά αντίθετα προσφέρει στον άλλο συνεχώς ζωτικό χώρο. Ένα άλλο στοιχείο σχετίζεται με την ιστορία μας. Δεν είναι δυνατόν ν’ αποφασίζουμε με βάση τις επιθυμίες των άλλων. Δεν μπορούμε να υιοθετούμε την ιστορία του γείτονα. Οφείλουμε να προχωρήσουμε στην εισαγωγή όλης της ιστορίας των Ελλήνων στα σχολικά βιβλία, γιατί σε διαφορετική περίπτωση τα κενά θα καλύπτονται από άλλους. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η εικόνα 9, όπου παρίσταται διαφημιστικό έντυπο του τουρκικού οργανισμού τουρισμού - το βρήκαμε σε ξενοδοχείο της Τραπεζούντας όταν την επισκεφτήκαμε το 1997 - και αναφέρεται στην ιστορία της πόλης αυτής του Πόντου.

Εικόνα 9: Τραπεζούντα. History / Atatürk Mansıon Στο πρώτο τμήμα του ΙΣΤΟΡΙΑ (HISTORY) μεταξύ άλλων αναφέρει ότι «Η πρώτη εγκατάσταση στην Τραπεζούντα έγινε το 7000 πχ και η πόλη ιδρύθηκε για πρώτη φορά το 2000 πχ από τουρανικές φυλές, που μετανάστευσαν από την κεντρική Ασία μέσω του Καυκάσου στις ακτές της Μαύρης Θάλασσας…». Η εντελώς αυθαίρετη «ιστορική» αυτή κατασκευή δείχνει δύο πράγματα: αφενός μεν ότι η ιστορία έχει μετατραπεί σε εργαλείο της κρατικής ιδεολογίας και αφετέρου ότι το κενό από την μη εισαγωγή στα σχολικά εγχειρίδια ενός τμήματος της ιστορίας μας, της ιστορίας του ποντιακού ελληνισμού, καλύπτεται από τους γείτονες. Αυτό το στοιχείο άλλωστε προσέδωσε το θράσος στην τουρκική πλευρά να διαμαρτυρηθεί έντονα όταν παρουσιάστηκαν παραδοσιακοί ποντιακοί χοροί κατά την τελετή λήξης των ολυμπιακών 153

αγώνων του 2004, επειδή δήθεν αυτοί οι χοροί ανήκουν στο δικό της πολιτιστικό πλαίσιο. Επιβεβαίωση του προηγουμένου είναι και η αναφορά στο επόμενο τμήμα της εικόνας 8, που τιτλοφορείται ΑΤΑΤÜRK MANSION (Βίλλα του Ατατούρκ). Εδώ παρουσιάζεται εικόνα της βίλλας του γνωστού Πόντιου τραπεζίτη Κωνσταντίνου Καπαγιαννίδη που χτίστηκε τα τέλη του 19ου αιώνα στο προάστιο της Τραπεζούντας Σοούκ Σού (Κρυονέρι), με την αναφορά ότι «Η βίλλα χτίστηκε από ένα πλούσιο Ρώσο που ονομαζόταν Κωνσταντίνος Καπαγιαννίδης…» χωρίς φυσικά να εξηγεί πώς γίνεται ένας Ρώσος να έχει ελληνικό όνομα. Στη συνέχεια θα κάνουμε δυο σύντομες αναφορές στη σχέση κράτους και παρακράτους, μια σχέση που δικαιώνει την άποψη πολλών ειδικών, ότι δηλαδή κράτος και παρακράτος στην Τουρκία ουσιαστικά ταυτίζονται. Πολύ συχνά δημοσιεύματα εμπλέκουν Τούρκους κρατικούς αξιωματούχους, κάποιους μάλιστα πολύ υψηλά ισταμένους, να κάνουν διακίνηση και εμπόριο ναρκωτικών. Για παράδειγμα το σχετικά πρόσφατο δημοσίευμα του πρακτορείου ANF ΝΕWS AGENCY της 9 Ιανουαρίου 2009, ότι «Συνταγματάρχης του Τουρκικού στρατού, συνελήφθη με 9.300 κιλά ηρωίνης». Απίστευτη είδηση για τους μη γνωρίζοντες. Σύμφωνα με το βιβλίο του Sellaledin Çelik «Το κράτος συμμορία» ( μεταφράστηκε και εκδόθηκε από τις εκδόσεις Τουρίκη), το 80% της ηρωίνης που διακινείται στην Ευρώπη προέρχεται από την Τουρκία, οι κρατικές υπηρεσίες της οποίας έχουν κατηγορηθεί αλλεπάλληλες φορές για εμπλοκή και διευκόλυνση της διακίνησης ηρωίνης από την Τουρκία στις χώρες της Ευρώπης. Αυτό που ονομάζεται «βαθύ κράτος», αποδεικνύεται ότι αφορά μεγάλα τμήματα του ίδιου του κράτους. Γι’ αυτό αντικειμενικά μπορεί να θεωρηθεί ότι κράτος και παρακράτος ουσιαστικά ταυτίζονται. Η πρώτη αναφορά σχετίζεται με το γεγονός που έγινε γνωστό ως «Σκάνδαλο Σοσουρλούκ» και τα συγκλονιστικά στοιχεία που μας παρέχει ο Sebahattin Çelik, στο βιβλίο του «κράτος-συμμορία», καθώς και δημοσιεύματα τουρκικών εφημερίδων παντουρκικής εμβέλειας : Στις 3 Νοεμβρίου 1996, ένα αυτοκινητιστικό ατύχημα στη μικρή επαρχιακή πόλη Σοσουρλούκ κοντά στην Προύσα, στο δρόμο Σμύρνης – Κωνσταντινούπολης, ανέδειξε, εντελώς τυχαία, τη σχέση κράτους και παρακράτους μ’ ένα πολύ ηχηρό τρόπο, που συγκλόνισε την τουρκική κοινωνία. Στο αυτοκίνητο επέβαιναν 4 άτομα: 1ο. Η Gonca Us, αεροσυνοδός, μοντέλο, συνοδός κυρίων, βαποράκι 2. Ο Ηüseyın Kocadağ: που είχε υπηρετήσει ως διοικητής των «ειδικών δυνάμεων» στο Κουρδιστάν (πρόκειται για σώμα που συγκροτήθηκε το 1993 και έχοντας την κάλυψη του κράτους, λειτούργησε ανεξέλεγκτα στην περιοχή με δολοφονίες, απαγωγές, κλπ), στη συνέχεια ήταν υποδιοικητής ασφαλείας στην Κωνσταντινούπολη, όπου το όνομά του συνδέθηκε με πολλά πτώματα, σχέσεις με καζινάρχες, εκβιασμούς, κλπ. Όταν σκοτώθηκε στο Σοσουρλούκ, η περιουσία του υπολογίστηκε σ’ ένα ποσό της τάξης των 200 εκατομμυρίων δολαρίων. 3. Ο βουλευτής του κόμματος «Doğru Yol Partısı» («κόμμα του Ορθού Δρόμου») της Tansu Çıller, Edıp Sedat Bucak, φύλαρχος, κουρδικής μεν καταγωγής, αλλά ταυτισμένος με το κράτος, στο οποίο είχε διαθέσει τον προσωπικό του στρατό και τις επιχειρήσεις του. Σημαντικότερο όλων ήταν το 4ο πρόσωπο, που σκοτώθηκε επί τόπου: Πρόκειται για ένα εμβληματικό άτομο, τον Αbdullah Çatlı (Αμπντουλλάχ Τσατλί): Γεννήθηκε το 1956 στην Καππαδοκία, το 1977 έγινε Πρόεδρος των Γκρίζων Λύκων Άγκυρας, ενώ το 1978 Αντιπρόεδρος των Γκρίζων Λύκων όλης της Τουρκίας. Τοποθετήθηκε στους κόλπους του ακροδεξιού κόμματος από τη ΜΙΤ, μέσω της οποίας ανελάμβανε κατά καιρούς διάφορες «αποστολές». Για παράδειγμα ο Μεχμέτ Εϋμούρ δήλωσε στις 28 Δεκεμβρίου 1996 στην «επιτροπή Σοσουρλούκ» που συγκροτήθηκε για τις σχετικές έρευνες, ότι «Η ΜΙΤ επιθυμούσε να χρησιμοποιήσει τον Τσατλί για αποστολές στο εξωτερικό». Στην ίδια επιτροπή ο Κορκούτ Ερκέν, σύμφωνα με δημοσιεύματα (της εφημερίδας Millıyet της 29-12-96 και της Hürriyet της 31-12-06) δήλωσε ότι «Ο Τσατλί χρησιμοποιήθηκε μέχρι το 1980 σε διάφορες αποστολές από το κράτος, ενώ μετά το 1984 του ανατέθηκαν αποστολές στο εξωτερικό και κυρίως στη Γερμανία εναντίον του ΡΚΚ». Η ΜΙΤ ενώ τον χρησιμοποιούσε, ταυτόχρονα τον παρουσίαζε ως καταζητούμενο. Για παράδειγμα η εφημερίδα Hürrıet της 2912-96 έγραφε ότι «Το 5ο Ειρηνοδικείο Άγκυρας αποφάσισε ερήμην τη σύλληψη του Τσατλί για τη δολοφονία του Καθηγητή Bedretın Komert στις 11 Ιουλίου 1978 στο Gaziosmanpaşa της Άγκυρας». O Tσατλί το 1989 φυλακίστηκε στην Ελβετία για κατοχή 4 κιλών ηρωίνης και καταδικάστηκε σε 7 χρόνια φυλάκιση. Τελικά με μεσολάβηση του Υπουργού Ahmet Karaevlı και μυστικής υπηρεσίας ξένης χώρας, δραπέτευσε 1 χρόνο μετά, ενώ η Mıllıyet στις 16-5-97, λίγους μήνες μετά το Σοσουρλούκ, έγραψε: «Οι μυστικές υπηρεσίες εξέταζαν τρόπο απόδρασης του Τσατλί, ενώ ο τότε Υπουργός Προεδρίας Ismaıl Ozdglar υποστήριξε στην επιτροπή ότι “Το 1989 πήγε στην Ελβετία κλιμάκιο της ΣΙΑ που υπηρετούσε στην Άγκυρα και βοήθησε τον Τσατλί”. Η τεράστιας έκτασης πολιτική και ηθική παρακμή αποτυπώνεται στη δήλωση της τότε πρωθυπουργού Tansu Çıller στη βουλή που δημοσιοποίησε η Hürrıet στις 27-11-96, μετά την κηδεία του Τσατλί και δείχνει την ποιότητα του πολιτικού συστήματος της Τουρκίας: «Εμείς τιμούμε με σεβασμό αυτούς που πυροβολούν εν ονόματι του κράτους. Τιμή και δόξα σ’ αυτούς». Δυο ακόμη στοιχεία που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας εξ αιτίας των ερευνών της επιτροπής του Σοσουρλούκ, έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον: Το πρώτο αναφέρεται σε δήλωση στην Επιτροπή του Mehmet Kırcı, στελέχους του Millıyetcilil Halk Partisi (Κόμματος Εθνικιστικής Δράσης): «Εμείς κάψαμε τα ελληνικά δάση» (εφημερίδα Hürrıet, 13154

12-1996). Το δεύτερο αναφέρεται στην περίοδο του 1992, οπότε στο Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας προτάθηκε από το Γενικό Επιτελάρχη Doğan Güreş η συγκρότηση των –προαναφερθέντων- Ειδικών Δυνάμεων στην περιοχή του Κουρδιστάν, με την ανεξέλεγκτη δράση εναντίον των Κούρδων. Την πρόταση καταψήφισαν ο πρωθυπουργός Turgut Ozal και ο Δıoıκητής Στρατοχωροφυλακής Estef Bitlis. Και οι δύο βρέθηκαν νεκροί κάτω από μυστηριώδεις συνθήκες, ενώ ο Υπουργός εξωτερικών Erdal İnönü εξαναγκάστηκε σε παραίτηση, «για να μη σκιαστεί η μνήμη του πατέρα του Işmet Inönü». Αντικαταστάθηκε από τον Murat karağialçin. Η πρόταση φυσικά, μετά τις εξελίξεις αυτές ψηφίστηκε ομόφωνα, άλλωστε, όπως προαναφέραμε, ο 2ος νεκρός του Σοσουρλούκ Ηüseyın Kocadağ υπηρέτησε ως διοικητής αυτών των δυνάμεων.

Η δεύτερη αναφορά στη σχέση κράτους και παρακράτους αφορά την μυστική οργάνωση «Εργκένεκον», στην οποία συμμετείχαν (και συμμετέχουν) ανώτεροι και ανώτατοι αξιωματούχοι του τουρκικού κράτους (κυρίως νυν και τέως αξιωματικοί του στρατού και της αστυνομίας, πολιτικοί, δημοσιογράφοι, κ.ά.). Μετά από αλλεπάλληλες εντυπωσιακές συλλήψεις της Αστυνομίας, το ενδιαφέρον της κοινής γνώμης έχει αυξηθεί κατακόρυφα. Η αντιμετώπιση της «Εργκένεκον» από τον πρωθυπουργό Erdoğan φαίνεται να εντάσσεται στην πολιτική σύγκρουσής του με το κεμαλικό κατεστημένο, το οποίο φαίνεται να ταυτίζεται την οργάνωση. Στη συνέχεια παραθέτουμε 4 ενδιαφέροντα δημοσιεύματα που αφορούν στην οργάνωση «Εργκένεκον» και δείχνουν χαρακτηριστικά το ρόλο που έπαιξαν σημαντικά στελέχη του κρατικού μηχανισμού της Τουρκίας σε έκνομες δραστηριότητες. Αναφέρονται κατηγορητήρια χιλιάδων σελίδων για δεκάδες άτομα ανώνυμα, αλλά και επώνυμα που υπηρετούν σε καίριες θέσεις του κρατικού μηχανισμού, των ΜΜΕ, κλπ. Η υπόθεση αυτή βρίσκεται σε εξέλιξη. Σε κάθε περίπτωση αποδεικνύει τη στενή σχέση και αλληλεπίδραση κράτους και παρακράτους. Μάλιστα σύμφωνα με ανώτερους αξιωματούχους της Τουρκίας, όπως ο Στρατηγός Sabrı Yırmıbeşoğlu (σε συνέντευξή του στο δημοσιογράφο Fatıh Gülapoğlü), «η αντιμετώπιση των μειονοτήτων από το κράτος κατά τον 20ο αιώνα, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τα Σεπτεμβριανά εναντίον του ελληνισμού της Κωνσταντινούπολης στις 6/7 Σεπτεμβρίου 1955, οφείλονται σε παράνομους παρακρατικούς μηχανισμούς που συγκροτήθηκαν με την ευθύνη του κράτους, όπως η Διεύθυνση Ειδικού Πολέμου». Η συνέντευξη δημοσιεύθηκε στο βιβλίο του δημοσιογράφου «Επιχείρηση δίχως τανκς», που εκδόθηκε το 1991. Με άλλα λόγια η σχέση κράτους και παρακράτους στην Τουρκία δεν είναι σημερινή υπόθεση, αλλά έχει βάθος χρόνου. . Αγκυρα Τελευταία ενημέρωση 01/07/08 16:30, in.gr Κλιμακώνεται η σύγκρουση ισλαμιστών-κεμαλιστών στην Τουρκία. Η αστυνομία συνέλαβε δύο απόστρατούς στρατηγούς κατηγορούμενους για συμμετοχή τους στον σχηματισμό του λεγόμενος βαθέως κράτους, Εργκενέκον, λίγες μόνο ώρες πριν από την αγόρευσης του εισαγγελέα στο Συνταγματικό Δικαστήριο, που ζητεί το κλείσιμο του κυβερνώντος ισλαμικού κυβερνώντος Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Ο πρώην διοικητής της 1ης Στρατιάς στρατηγός ε.α. Χουρσίτ Τολόν και ο πρώην αρχηγός της Χωροφυλακής στρατηγός ε.α. Σενέρ Έρουϊγκουρ συνελήφθησαν το πρωί της Τρίτης στις οικίες τους στο συγκρότημα κατοικιών του Στρατού στην Αγκυρα και οδηγήθηκαν στην Αστυνομική Διεύθυνση. Στη συνέχεια αστυνομικές δυνάμεις παρουσία εισαγγελέα έκαναν έρευνες στα δύο σπίτια. Ο στρατηγός ε.α. Έρουιγκουρ είναι πρόεδρος του Συνδέσμου Κεμαλικής Σκέψης, συμμετέχοντας ενεργά το προηγούμενο διάστημα στη διοργάνωση των συλλαλητηρίων σε ολόκληρη την Τουρκία, υπέρ του κοσμικού κεμαλικού καθεστώτος και κατά της κυβέρνησης του ΑΚΡ την οποία κατηγορεί ότι επιδιώκει την εγκαθίδρυση θεοκρατικού καθεστώτος, κατάργηση των αρχών του κεμαλικού κράτους και υποχωρητικότητα σε θέματα εθνικού ενδιαφέροντος για την Τουρκία, όπως το Κουρδικό, οι σχέσεις με ΕΕ και ΗΠΑ, το Κυπριακό, ο εκδημοκρατισμός κ.ά. Παράλληλα στο πλαίσιο των ερευνών για την εθνικιστική Εργκενέκον, η οποία κατηγορείται για συνωμοσία εναντίον της κυβέρνησης με στόχο την ανατροπή της, συνελήφθησαν σε διάφορες πόλεις της Τουρκίας άλλα 25 άτομα, τα περισσότερα μέλη του Συνδέσμου Κεμαλικής Σκέψης. Οι συλλήψεις συνοδεύτηκαν από επιδρομές της αστυνομίας σε διάφορα παραρτήματα του Συνδέσμου, μεταξύ των οποίων και παρατήματα στην Κωνσταντινούπολη, όπου έγιναν οι 17 από το σύνολο των συλλήψεων. Μεταξύ των συλληφθέντων ξεχωρίζουν τα ονόματα του ανταποκριτή της κεμαλικής εφημερίδας Cumhuriyet στην Αγκυρα, Μουσταφά Μπαλμπάι, του διευθυντή σύνταξης της εφημερίδας Tercuman Ουφούκ Μπουγιούκτσαλεμπί, του προέδρου του Εμπορικού Επιμελητηρίου της Αγκυρας Σινάν Αϊγκιούν, του συγγραφέα Ερόλ Μουτερτζιμλέρ, γνωστού για τιις έρευνές του σχετικά με το τουρκικό βαθύ κράτος, του αρχιπλοίαρχου Ιλκέρ Γκιουβέν. Σύμφωνα, με δήλωση του προέδρου της τουρκικής Εθνοσυνέλευσης, Νουρί Γκιουργκιούρ, στην τουαλέτα του γραφείου 155

του προέδρου του Εμπορικού Επιμελητηρίου της Αγκυρας βρέθηκε στις 10 Απριλίου, στη διάρκεια τεχνικών εργασιών, ένα όπλο για το οποίο διεξάγεται έρευνα. Εν τω μεταξύ, με την αγόρευση του γενικού εισαγγελέα για το κλείσιμο του κόμματος του κ. Ερντογάν (ΑΚP) στην Τουρκία ξεκίνησε η ακροαματική διαδικασία στη δίκη για την απαγόρευση του κυβερνώντος κόμματος και τη στέρηση των πολιτικών δικαιωμάτων 71 στελεχών του, μεταξύ των οποίων του ίδιου του πρωθυπουργού και του προέδρου της Δημοκρατίας. Ο εισαγγελέας του Εφετείου εισηγήθηκε την απαγόρευση του κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης. Την Πέμπτη το ΑΚP θα παρουσιάσει την υπερασπιστική του γραμμή. Το κόμμα θα εκπροσωπήσει ενώπιον του Συνταγματικού Δικαστηρίου ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Επικρατείας Τζεμίλ Τσιτσέκ.

Kathimerini.gr. Hμερομηνία δημοσίευσης: 15-07-08 Κατηγορούνται ότι σχεδίαζαν πραξικόπημα Σε δίκη παραπέμπονται 86 άτομα στην Τουρκία ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΗ. Παραπομπή σε δίκη 86 ατόμων, εκπροσώπων περισσότερο ή ολιγότερο «επιφανών» του τουρκικού παρακράτους, από τους οποίους 48 κρατούνται ήδη στις φυλακές, είκοσι μάρτυρες κατηγορίας που δεν κατονομάζονται για λόγους ασφαλείας και 2.455 σελίδες στοιχειοθετούν το κατηγορητήριο εις βάρος της περιβόητης παρακρατικής οργάνωσης Εργκένεκον, σύμφωνα με ανακοίνωση του γενικού εισαγγελέα Αϊκούτ Εντζίν χθες στην Κωνσταντινούπολη. Η δημοσιοποίηση του κατηγορητηρίου, με πυρήνα τη «σύσταση παράνομης τρομοκρατικής οργάνωσης και τον σχεδιασμό ανατροπής της νόμιμα εκλεγμένης κυβέρνησης Ερντογάν με βίαια μέσα», συνοδεύτηκε από αποκαλύψεις του Τύπου που «φωτίζουν» το σκοτεινό σκηνικό, στο οποίο φαίνεται ότι οργανώθηκαν στο διάστημα 2002–2004 τρία συνολικά πραξικοπήματα και δολοφονίες δημοσιογράφων ή διανοούμενων, όπως του Χραντ Ντινκ. Δεκατρείς μήνες από τη στιγμή που στις 12 Ιουνίου του 2007 ανακαλύφθηκαν 27 χειροβομβίδες στο χαμόσπιτο απόστρατου αξιωματικού στη συνοικία Ουμράνιγε της Κωνσταντινούπολης, ο δικαστικός «φάκελος Εργκένεκον» σηματοδοτεί κρίσιμη καμπή στην περιβόητη υπόθεση, που έχει εξέλιξη παράλληλη προς τη διεκδίκηση της προεδρίας της Δημοκρατίας από τον Αμπντουλάχ Γκιουλ και τις μετέπειτα διώξεις εις βάρος του κυβερνώντος κόμματος της Δικαιοσύνης και της Ανάπτυξης (ΑΚΡ) και της ηγεσίας του. Η παραπομπή των «86» βρίσκεται κατά τα φαινόμενα σε παράλληλη πορεία και με το Συνταγματικό Δικαστήριο, όπου αύριο, σύμφωνα με τη «Χουριέτ», θα κατατεθεί το πόρισμα του αρμόδιου ανακριτή περί της ορθότητας της προσφυγής του άλλου γενικού εισαγγελέα Α. Γιαλτσίνκαγια, βάσει της οποίας το ΑΚΡ, ο πρόεδρος Γκιουλ, ο πρωθυπουργός και 69 στελέχη κινδυνεύουν να τεθούν εκτός νόμου, κατηγορούμενοι ότι απεργάζονται την κατάλυση του κοσμικού κράτους και την εγκαθίδρυση ισλαμικής δημοκρατίας. Προκειμένου για την Εργκένεκον, τον λόγο θα έχει εφεξής το Κακουργοδικείο, που αυτή τη στιγμή αργεί λόγω θέρους. Το σώμα θα αποφασίσει ποιο δικαστήριο θα εκδικάσει την υπόθεση, οπότε θα διαβιβάσει το κατηγορητήριο. Η εν λόγω δικαστική αρχή θα πρέπει εντός δύο εβδομάδων να ορίσει δικάσιμο, εκτός και εάν απορρίψει ελλείψει επαρκών στοιχείων την υπόθεση. Εως τότε και ότου αποφανθεί το Συνταγματικό Δικαστήριο, το «μπρα ντε φερ» κυβέρνησης και κεμαλικού – στρατιωτικού κατεστημένου θα συνεχιστεί, μολονότι στα θύματα της Εργκένεκον αιφνιδίως συγκαταλέγονται ο πρώην και ο νυν αρχηγός ΓΕΕΘΑ στρατηγός Χιλμί Οζκιόκ και στρατηγός Γιασάρ Μπουγιούκανιτ αντιστοίχως. Σε αποκλειστικές του δηλώσεις σε δημοσιογράφο της εφημερίδας «Ραντικάλ», ο κ. Οζκιόκ αποκαλύπτει ότι το 2006 παραιτήθηκε από την ηγεσία των ενόπλων δυνάμεων κατόπιν πιέσεων της Εργκένεκον και ότι αντίστοιχες πιέσεις δέχθηκε ο στρατηγός Μπουγιούκανιτ για να μην τον διαδεχθεί. Οι αποκαλύψεις αυτές μπορούν να εκληφθούν ως προέκταση των πρόσφατων εκκλήσεων για ψυχραιμία του στρατηγού Ιλκέρ Μπάσμπουγ, αρχηγού ξηράς, που θα διαδεχθεί στα τέλη Αυγούστου τον στρατηγό Μπουγιούκανιτ. Κατά κάποιον τρόπο συνδέεται επίσης με τη συνάντηση του στρατηγού Οζκιόκ με τον πρόεδρο Γκιουλ την περασμένη Παρασκευή, αφού είχαν προηγηθεί οι τελευταίες συλλήψεις 24 ατόμων για συνέργεια στην υπόθεση Εργκένεκον και η τρομοκρατική επίθεση εναντίον του αμερικανικού προξενείου στην Κωνσταντινούπολη. Ενώ η τουρκική κοινή γνώμη ήταν απορροφημένη με την υπόθεση Εργκένεκον, το ΡΚΚ με δική του ανακοίνωση γνωστοποίησε πως οι απαχθέντες Γερμανοί ορειβάτες χαίρουν άκρας υγείας, συνέδεσε την απελευθέρωσή τους με τον τερματισμό των επιχειρήσεων του τουρκικού στρατού εναντίον του και ζήτησε αναθεώρηση της γερμανικής πολιτικής έναντι των Κούρδων.

156

EΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ, 4-9-2008 ΤΟΥΡΚΙΑ. ΝΕΟ ΚΥΜΑ ΠΡΟΣΑΓΩΓΩΝ ΓΙΑ ΤΗΝ ΟΡΓΑΝΩΣΗ «ΕΡΓΚΕΝΕΚΟΝ» Ρελάνς με συλλήψεις ΑΓΚΥΡΑ Του ΑΡΗ ΑΜΠΑΤΖΗ Νέο κύμα προσαγωγών πραγματοποίησε χθες η Αστυνομία, στο πλαίσιο της δίκης για την παρακρατική οργάνωση «Εργκενεκόν», με τρόπο που προκύπτουν ερωτήματα για το αν η όλη επιχείρηση στοχεύει ονόματα που αντιπολιτεύονται ή ασκούν κριτική στο κυβερνών κόμμα. Χθες προσήχθησαν ο δημοσιογράφος Τουντζάι Οζκάν, που ανήκει στο χώρο των φανατικών κεμαλιστών, ένας πρώην δήμαρχος και νυν αρθρογράφος στην εφημερίδα «Τζουμχουριέτ», ο πρώην διοικητής του τμήματος αντιτρομοκρατίας της ασφάλειας, ένας γιατρός, ο πρώην εισαγγελέας του Δικαστηρίου Κρατικής Ασφάλειας στην Αγκυρα και άλλοι. Η δίκη σχετίζεται με παρακρατική οργάνωση. Συνεπώς, είναι δύσκολο να προκύψουν συμπεράσματα για το κατά πόσο ολοκληρωμένη είναι η σχετική έρευνα. Ωστόσο το θέμα του συγχρονισμού, προκαλεί ερωτήματα. Τα πρώτα μεγάλα κύματα προσαγωγών είχαν γίνει αμέσως μετά την προσφυγή της αξιωματικής αντιπολίτευσης στο Συνταγματικό Δικαστήριο για το κλείσιμο του κυβερνώντος κόμματος. Τα τελευταία δύο κύματα ήλθαν, καθώς η Τουρκία συζητά το χρηματικό σκάνδαλο, στο οποίο εμπλέκεται ισλαμιστική ανθρωπιστική οργάνωσης και μέσω αυτής σημαντικά ονόματα από το κυβερνών κόμμα. Η κόντρα με τον Ντογάν Η όλη υπόθεση έχει φέρει στο προσκήνιο και τον «πόλεμο» του κυβερνώντος κόμματος με τον μη ελεγχόμενο από αυτό Τύπο και ιδιαίτερα με τις εφημερίδες και τα κανάλια του ομίλου Ντογάν, ο οποίος ελέγχει το μεγαλύτερο τμήμα της αγοράς, ειδικά στον χώρο του Τύπου. Είναι πράγματι εύλογο το ερώτημα. Ανεξάρτητα από το αν όντως πρόκειται για αντεπίθεση της κυβέρνησης, το σίγουρο είναι ότι έτσι εκλαμβάνεται σε σημαντικό τμήμα της κοινής γνώμης. Πέμπτη 12 Μαρτίου 2009, Infognomon polıtıcs. Στο κακουργιοδικείο το δεύτερο κατγορητήριο για την «Εργκένεκον» Τα τουρκικά ΜΜΕ γράφουν ότι το δεύτερο – αποτελούμενο από 1.909 σελίδες – κατηγορητήριο σχετικά με την υπόθεση Εργκενεκόν εστάλη χθες στο 13ο Κακουργιοδικείο της Κων/πολης. Το κατηγορητήριο αυτό αφορά συλλήψεις και ευρήματα από την 6η, την 7η και την 8η επιχείρηση, που έγινε στο πλαίσιο διερεύνησης της Εργκενεκόν, και περιλαμβάνει κατηγορίες εναντίον των στρατηγών ε.α. Χουρσίτ Τολόν και Σενέρ Ερουϊγκούρ, που βρίσκονται ήδη υπό κράτηση, για τους οποίους ζητείται ισόβια...κάθειρξη. Στο μεταξύ, αναφέρεται ότι συνεχίζεται η ανάκριση για 77 υπόπτους, εκ των οποίων οι 21 βρίσκονται ήδη υπό κράτηση. Αναφέρεται, επίσης, ότι και άλλοι 48 συλληφθέντες έχουν συμπεριληφθεί πρόσφατα στην ανάκριση. Τέλος, αναφέρεται, ότι 29 συλληφθέντες, κατά τις τελευταίες επιχειρήσεις που έγιναν, δικάζονται χωρίς να έχουν προφυλακιστεί, ενώ συνεχίζεται η δίκη και για άλλα 35 άτομα, που και αυτά δεν έχουν προφυλακισθεί. Το δικαστήριο έχει 15ημερη προθεσμία για την εξέταση του κατηγορητηρίου. Εάν δεν το κάνει δεκτό, θα το επιστρέψει στους Εισαγγελείς για επανεξέταση. Στο κατηγορητήριο επισημαίνεται ότι με τα συλλαλητήρια για τη Δημοκρατία, που οργανώθηκαν το 2007, είχε γίνει προσπάθεια για την ανατροπή της κυβέρνησης με μη δημοκρατικούς τρόπους, γίνεται αναφορά και στη σχέση ΡΚΚ – Εργκενεκόν, ενώ οι στρατηγοί ε.α. Εγουϊγκούρ και Τολόν κατηγορούνται ως διοικούντες παράνομη οργάνωση και ζητείται και για τους δύο ισόβια κάθειρξη. Ειδικότερα, οι ανωτέρω κατηγορούνται για απόπειρα ανατροπής της κυβέρνησης της Τουρκικής Δημοκρατίας και διάλυσης της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης με τη χρήση βίας ή για απόπειρα περιορισμού των αρμοδιοτήτων και των δύο [Βουλής και κυβέρνησης] εν μέρει ή πλήρως. Στο πλαίσιο αυτό, διαπιστώθηκε ότι προέβησαν σε υποκίνηση για ένοπλο ξεσηκωμό εναντίον της κυβέρνησης της Τουρκικής Δημοκρατίας, για χρησιμοποίηση μυστικών εγγράφων, για εξασφάλιση εγγράφων σχετικών με την ασφάλεια του κράτους και για προσπάθεια επηρεασμού της δικαιοσύνης. Το δεύτερο κατηγορητήριο χωρίζεται σε 5 κεφάλαια: * Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στην πρώτη φάση της ανάκρισης Εργκενεκόν και καταγράφεται περίληψη του πρώτου κατηγορητηρίου. * Στο δεύτερο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις επόμενες φάσεις της ανάκρισης και εξηγείται η δομή της οργάνωσης Εργκενεκόν.

157

* Στο τρίο κεφάλαιο εξηγούνται γενικά τα αδικήματα, που διέπραξε η οργάνωση, και συμπεριλαμβάνεται μια συνολική αναφορά. * Στο τέταρτο κεφάλαιο γίνεται αναφορά στις λοιπές δραστηριότητες της οργάνωσης και στη σχέση της με άλλες οργανώσεις, με ΜΚΟ και με ΜΜΕ. * Στο πέμπτο, τέλος, κεφάλαιο αναφέρονται οι προσωπικές δραστηριότητες των αναγραφομένων στο κατηγορητήριο υπόπτων, τα αδικήματα που έχουν διαπράξει και οι διασυνδέσεις τους. Η αποστολή του δεύτερου κατηγορητηρίου στο αρμόδιο για την υπόθεση 13ο Κακουργιοδικείο της Κων/πολης αναφέρεται σε όλο το σημερινό Τύπο, ενώ υπογραμμίζεται ότι έγινε γνωστή η προετοιμασία και τρίτου κατηγορητηρίου για την ίδια υπόθεση. Η εικόνα 10 που ακολουθεί, παρουσιάζει ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Η ημερομηνία της εικόνας 21/1/2007, είναι λίγες ημέρες μετά τη δολοφονία του Αρμενικής καταγωγής δημοσιογράφου Χρανκ Ντινκ. Ο νεαρός «υπερπατριώτης» που κρατά ανοικτή την τουρκική σημαία, είναι ο δολοφόνος του Αρμένιου δημοσιογράφου. ΟΙ υπερήφανοι συνοδοί του είναι οι υποτιθέμενοι φύλακές του. Οποιοδήποτε σχόλιο εκτιμούμε ότι περιττεύει.

Εικόνα 10: Ο δολοφόνος του Χρανκ Ντινκ και οι «δεσμώτες» του. Κυρίες και Κύριοι, Όλοι μας θέλουμε μια Τουρκία δημοκρατική, με σχέσεις εμπιστοσύνης και καλής γειτονίας, μια Τουρκία στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πιστεύω όμως ότι για να γίνει αυτό δεν αρκούν οι επιθυμίες. Πρέπει να τεθούν προϋποθέσεις. Η Τουρκία οφείλει να δει τον εαυτό της, να αναγνωρίσει τα εγκλήματα που έγιναν, γεγονός που θα διαμορφώσει ένα εντελώς διαφορετικό τοπίο στις σχέσεις της με τον υπόλοιπο κόσμο. Η αναγνώριση άλλωστε ενός εγκλήματος δεν είναι μοναδικό φαινόμενο στο πεδίο των διεθνών σχέσεων. Το αντίθετο μάλιστα. Ο Πρόεδρος της Γερμανίας Βαϊστέκερ πριν από μερικά χρόνια επισκέφτηκε τα Καλάβρυτα και γονάτισε στο μνημείο των θυσιασθέντων από τους Ναζί προγόνους του. Και αυτό είναι μία έμπρακτη εκδήλωση συγνώμης. Συνιστά μια ελάχιστη εγγύηση ότι δεν θα επαναληφθούν ανάλογα εγκλήματα στο μέλλον από αυτόν το λαό. Το γεγονός ότι ο επίσης Γερμανός Πρόεδρος Βίλυ Μπραντ γονάτισε στο μνημείο του ολοκαυτώματος των Εβραίων, το ίδιο μήνυμα εκπέμπει. Θυμόμαστε επίσης όλοι τον ίδιο τον Πάπα λίγα χρόνια πριν πεθάνει, να ζητά από το μακαριστό Αρχιεπίσκοπο της Ελλάδας συγνώμη για όσα έκαναν οι…Σταυροφόροι στο Βυζάντιο όχι πριν από 10, 100 ή 200 χρόνια, αλλά πριν από…8 αιώνες. Είναι καιρός και κάποιοι άλλοι να ζητήσουν συγνώμη όχι μόνο από τους Έλληνες, απ’ όλους τους λαούς. Αυτό θα είναι εγγύηση ότι οι λαοί αυτοί δεν θα έχουν ανάλογες εμπειρίες στο μέλλον. Θ’ αποτελέσει λύτρωση για τη σημερινή γενιά και τις γενιές του μέλλοντος της Τουρκίας που διαφορετικά θα τις μολύνει το άγος από το έγκλημα αυτό. Τότε το τοπίο στις Ελληνοτουρκικές σχέσεις θα είναι θετικό, ελπιδοφόρο, δεν θα υπάρχει μια επίφαση «φιλίας» που θα καταρρέει κάτω από το βάρος τυχαίων περιστατικών. Η ειρήνη και η δημιουργική συνεργασία ανάμεσα, όχι μόνο ανάμεσα στην Ελλάδα και την Τουρκία, αλλά ανάμεσα στην Τουρκία και τους υπόλοιπους λαούς θα είναι δημιουργικό, δημοκρατικό και θα έχει στέρεες βάσεις μακρύ χρονικό ορίζοντα. Σας ευχαριστώ!

158

«ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, Η ΣΗΜΑΣΙΑ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥΣ» ΑΛΙΚΗ ΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ-ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ ΚΑΙ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΙΔΡΥΜΑΤΟΣ «ΜΑΡΑΓΚΟΠΟΥΛΟΥ» ΓΙΑ ΤΑ ΔΙΚΑΙΩΜΑΤΑ ΤΟΥ ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΠΡΩΗΝ ΠΡΥΤΑΝΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΤΕΙΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ.

Πρώτα απ’ όλα θέλω να ευχαριστήσω για την πρόσκληση, διότι, μου κάνει ιδιαίτερη ευχαρίστηση να έλθω σε επαφή με ένα ακροατήριο, το οποίο ενδιαφέρεται να διευρύνει, τις γνώσεις του και τους προβληματισμούς του, γενικότερα για θέματα τα οποία για τον καθένα σας είναι και εκτός της εργασίας την οποία έχει πλέον και του επαγγέλματος. Άλλο είναι ένας νέος και ένα παιδί, το οποίο θέλει να πλουτίσει κατ’ ανάγκη, για να ζήσει σε αυτήν την κοινωνία, τις γνώσεις του, να μάθει γράμματα, να μορφωθεί κ.λπ. Οι ενήλικοι σπανίως έχουν αυτή τη διάθεση, παραπλεύρως προς την εργασία και το επάγγελμα το οποίο ήδη ασκούν να πλουτίσουν τις γνώσεις τους, με όσο το δυνατόν περισσότερα μέσα και όσο το δυνατό περισσότερες ευκαιρίες. Όμως, για αυτόν, το δικό σας ζήλο, που για μένα είναι πολύ αξιέπαινος, να πω ότι, την ικανοποίηση αυτού του ζήλου βεβαίως μπορείτε να την έχετε λόγω της πρωτοβουλίας του Δημάρχου σας και του δημοτικού σας συμβουλίου, τους οποίους θερμότατα συγχαίρω γιατί οργάνωσαν αυτό το ελεύθερο Πανεπιστήμιο. Δίνει μία ανάσα στη ζωή την επαγγελματική και στον κάματο της εργασίας της επαγγελματικής, ο προβληματισμός ο γενικότερος, για τα διάφορα θέματα, τα οποία μας κάνουν να γεννώνται μέσα μας ερωτηματικά, γιατί γίνεται κάτι, και πώς θα ήταν σωστότερο να γίνει αλλιώς ή όχι. Αυτός ο προβληματισμός, μας δίνει λίγα φτερά, λίγο αέρα από τον κάματο, τον επαγγελματικό, και τα προβλήματα, τα πολύ επείγοντα και τα πολύ πιεστικά της ζωής, ιδίως στη σημερινή εποχή. Εγώ, διάλεξα ένα θέμα, με το οποίο ασχολούμαι πολλά χρόνια, ιδίως εδώ και 31 χρόνια, που ιδρύσαμε το Ίδρυμα Μαραγκοπούλου, για τα δικαιώματα του ανθρώπου. Τα δικαιώματα του ανθρώπου, ακριβώς. Τα ακούμε τόσο πολύ, αυτά τα δικαιώματα του ανθρώπου, όλος ο κόσμος τα έχει στο στόμα του, και όλα τα κράτη του κόσμου τα καταπατούν. Προπαντός τα μεγάλα. Όλοι εμφανίζονται, ως προστάτες των δικαιωμάτων του ανθρώπου, και όσο πιο ισχυροί είναι, τόσο μεγαλύτεροι παραβάτες είναι. Και ως κράτη και ως άτομα, το λέω καθαρά. Πρώτα – πρώτα, να πούμε τι είναι τα δικαιώματα του ανθρώπου, να το ξεκαθαρίσουμε. Όλα δικαιώματα του ανθρώπου είναι: και το δικαίωμά μου να παντρεύομαι, και το δικαίωμά μου να αγοράζω ένα σπίτι, και το δικαίωμά μου να ζητάω να μου εξοφλήσει ένα χρέος κάποιος, όλα ανθρώπινα δικαιώματα είναι. Αυτή η κατηγορία όμως, των δικαιωμάτων του ανθρώπου, που έχουν αυτόν τον τίτλο μόνο «δικαιώματα του ανθρώπου» τι είναι; Είναι τα δικαιώματα, που έχει ο άν159

θρωπος, από την ώρα που γεννιέται, απλώς και μόνο επειδή είναι άνθρωπος. Και τα έχει όλος ο κόσμος αυτά, και χωρίς διακρίσεις. Τα εμπορικά δικαιώματα τα έχεις, αν έχεις εμπορικές συναλλαγές, εσύ τα δημιουργείς. Τα οικογενειακά δικαιώματα και καθήκοντα, εσύ τα δημιουργείς, αν έχεις οικογένεια, και όλα τα άλλα. Τούτα τα δικαιώματα, τα έχουμε όλοι, χωρίς καμία εξαίρεση, από την ημέρα που γεννιόμαστε. Είναι το δικαίωμα, του σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Το δικαίωμα, του σεβασμού του ανθρωπίνου όντος, ως πρώτης αξίας, παραπάνω απ’ όλα τα άλλα. Παραπάνω από τα λεφτά, παραπάνω από όλα τα αξιώματα. Παραπάνω από όλες τις τιμές, που μπορεί να έχει, ή το αντίθετο, την κατάπτωση που μπορεί να έχει κάποιος. Γιατί, και ο άνθρωπος που είναι σε κατάπτωση, έχει ανθρώπινη αξιοπρέπεια, και έχει δικαιώματα βασικά, τα οποία δεν του επιτρέπεται κανενός να του τα καταπατήσει. Αυτά τα δικαιώματα, είναι τα λεγόμενα ανθρώπινα δικαιώματα, αυτά που έχουμε όλοι, από την ημέρα που γεννηθήκαμε. Η ανθρώπινη ιδιότητά μας, μας τα χαρίζει. Αυτά, πρέπει να σας πω ότι, είναι πολύ παλιά. Ήδη, ο Αριστοτέλης, είχε αναγνωρίσει ότι, δύο είναι τα βασικά ανθρώπινα δικαιώματα. Η ελευθερία, με όλες τις μορφές της, ελευθερία πρώτα απ’ όλα στην πολιτεία μέσα, ελευθερία να έχεις την σκέψη σου, όπως εσύ θέλεις, και να έχεις τις ιδέες σου, όπως εσύ νομίζεις. Ελευθερία να εκφράζεσαι, ελευθερία της συνάθροισης, ελευθερία της θρησκείας. Η ελευθερία μία, αλλά με πολλά πλοκάμια. Διάφορα είδη ελευθερίας. Το πρώτο ανθρώπινο δικαίωμα. Και το δεύτερο ανθρώπινο δικαίωμα, η ισότητα. Οι άνθρωποι, σε μία πολιτεία, έχουν ίσα δικαιώματα και ίσες υποχρεώσεις. Είναι πολλά τα παρακλάδια τους, και της ισότητας, αλλά μπορούνε, όλα τα ανθρώπινα δικαιώματα, να συνοψιστούν, όπως είπε ήδη ο Αριστοτέλης, το 300 τόσο π.Χ., μπορούν να συνοψιστούν σε δύο; Ελευθερία και ισότητα. Δημοκρατία δεν υπάρχει, αν αυτά δεν λειτουργούνε. Αλλά, πρέπει να σας πω ότι, και πουθενά, δε λειτουργούν απόλυτα και πλήρως. Πουθενά δεν υπάρχει και δεν υπήρξε, δημοκρατία πλήρης και απόλυτη. Το θέμα είναι, πόσο πλησιέστερα βρισκόμαστε στο μεγαλύτερο δυνατό σεβασμό των δικαιωμάτων του ανθρώπου αλλά και των άλλων δημοκρατικών θεσμών, ανάμεσα στους οποίους είναι τα πολιτικά δικαιώματα. Δηλαδή, το να εκλέγονται οι κυβερνώντες από το λαό. Και ο λαός, να έχει δικαίωμα να μετέχει στην εξουσία. Πας πολίτης, να έχει δικαίωμα, εφόσον είναι πολίτης, να εκλέγεται εις αξιώματα της πολιτείας. Αυτά είναι κολώνες της δημοκρατίας. Χωρίς αυτά, δημοκρατία δεν υπάρχει. Αυτή είναι η αλήθεια. Αλλά και πλήρως δεν έχουν λειτουργήσει ποτέ. Ακόμα και στην εποχή του Περικλέους, που υπήρξε το πρότυπο του κόσμου για τη δημοκρατία, μην ξεχνάμε ότι, οι δούλοι δεν είχανε τα δικαιώματα. Όλοι είχαν ίσα δικαιώματα, αλλά οι πολίτες οι ελεύθεροι. Και οι πολίτες οι ελεύθεροι ήταν Αθηναίοι πολίτες. Οι δούλοι, της εποχής εκείνης, ήταν κυρίως από χώρες, από περιοχές, που είχαν υποδουλωθεί με πολέμους. Οι δούλοι κυρίως υπήρξαν, γεννήθηκαν από πολέμους, και ήταν πολίτες των χωρών, που χάσανε τους πολέμους. Πρέπει να πω ότι, σε διάφορες εποχές της ανθρώπινης ιστορίας, υπήρξαν σκαμπανεβάσματα διαφόρων βαθμών, σε ότι αφορά στην προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Περίοδοι με μεγαλύτερη προστασία, περίοδοι με λιγότερη προστασία. Στα ολοκληρωτικά κράτη, τα δικαιώματα αυτά υποφέρουν. Και το καταλαβαίνετε. Η εξουσία είναι πολύ ισχυρή, και ο πολίτης έχει πολύ μειωμένες τις ελευθερίες του, και τα κοινωνικά του δικαιώματα. Τώρα, τι είναι τα κοινωνικά δικαιώματα; Είναι αυτά, που απορρέουν από την ισότητα. Για να αποκτήσεις ισότητα, πρέπει ορισμένα κοινωνικά δικαιώματα, να φέρουν τους οικονομικά και κοινωνικά αδύνατους παραπάνω, να τους δώσουν, δηλαδή, δυνατότητες να απολαύσουν και αυτοί τα δικαιώματα όλα, υπερνικώντας ακριβώς τις δυσχέρειες, τις κοινωνικό-οικονομικές, τις οποίες, ορισμένες κατηγορίες, είναι υποχρεωμένοι να αντιμετωπίσουν. Και εδώ, πρέπει να σας πω ότι, η φτώχια είναι εχθρός των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Και η ακραία φτώχια είναι εκείνη, που περισσότερο δημιουργεί τη μεγαλύτερη αδυναμία απόλαυσης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, από τους ανθρώπους. Κι ας μην το λέγανε, ίσαμε τώρα, κι ας το κρύβανε. Αυτή είναι η αλήθεια. Τώρα, έχει αρχίσει και ο ΟΗΕ να το δέχεται αυτό, και να γίνεται πόλεμος, στον οποίο το ίδρυμά μας μετέχει σθεναρά, σε αυτόν τον τομέα. Μάλιστα, στο Παρίσι πέρυσι, Μάιος ήταν, κάναμε συνέδριο γι αυτό το θέμα. Η ακραία φτώχια, είναι ο μεγαλύτερος εχθρός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Ψέματα είναι ότι, είναι ελεύθερος ο άνθρωπος, ο οποίος δεν μπορεί να πάρει ούτε ψωμί. Δεν είναι πουθενά ελεύθερος. Ούτε και τα δικαστήρια, δεν τους δίνουνε ίση σημασία, στην απονομή δικαιοσύνης. Ένας, που είναι στην ακραία φτώχια, είναι άνθρωπος, τον οποίο η κοινωνία αδικεί, σε όλους τους τομείς. Και πρέπει να γίνεται αγώνας μεγάλος, αυτή η κατάσταση να καταργηθεί.

160

Εγώ πρότεινα, πέρυσι στο Παρίσι, και με κοιτάξανε λίγο περίεργα, αλλά τώρα, όσο πάει προχωράει η ιδέα, το να μην είσαι φτωχός, ακραία φτωχός, να είναι ανθρώπινο δικαίωμα. Κι ένα άλλο, που απ’ όλους έχει αναγνωρισθεί, ως πρώτης διανομής ανθρώπινο δικαίωμα, είναι, το να μην υφίσταμαι βασανιστήρια. Αρνητικό εμφανίζεται κι αυτό, το να μην υφίσταμαι βασανιστήρια, όπως κι αυτό, το να μην είμαι ακραία φτωχός. Κι όμως είναι και τα δύο κορυφαία ανθρώπινα δικαιώματα. Είχαμε το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ο οποίος γεννήθηκε βέβαια, από τις συγκρούσεις των ισχυρών της γης, των τότε ισχυρών, για την κυριαρχία του κόσμου. Πάντα έτσι γίνονται οι πόλεμοι, για την κυριαρχία του κόσμου, για το ποιος θα υπερτερήσει. Μετά από το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου η πλευρά των ναζιστών, φασιστών είχαν κυρήξει επίσημα την κατάργηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ιδίως των ελευθεριών των πολιτών, ο κόσμος ήπιε φαρμάκι από τις συνέπειες αυτής της άρνησης και αυτού του πολέμου. Εξήντα εκατομμύρια νεκροί του πολέμου. Χώρια, στάχτη η Ευρώπη, το μεγαλύτερο μέρος της Ευρώπης. Χώρια, φτώχια που έπεσε στις χώρες, όπου καταστράφηκαν τα πάντα. Ο κόσμος συνήλθε τότε. Οι χώρες, οι νικήτριες, για να θέσουν κανόνες, που να δεσμεύσουν όλες τις χώρες του κόσμου, στο εξής, για τον σεβασμό των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, καταλάβανε ότι, αν αυτά ήταν σεβαστά, πράγματι από όλους, αν οι ελευθερίες όλων των λαών και τα ανθρώπινα, κοινωνικά δικαιώματα είχαν εφαρμοστεί, αν είχαν τα προς το ζην, όλοι οι λαοί, και αν οι άνθρωποι σέβονταν οι μεν τους δε όλοι, δεν θα υπήρχε παγκόσμιος πόλεμος και δεν θα είχαμε υποστεί όλες αυτές τις συμφορές. Καταφέρανε, κυρίως λίγοι άνθρωποι, οι οποίοι πρωτοστάτησαν σε αυτόν τον αγώνα, να συντάξουν ένα κείμενο δεσμευτικό, που το υπέγραψαν όλες οι χώρες του κόσμου, με μερικές βασικές αρχές για την προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Αυτό το χαρτί, αυτή η συμφωνία, είναι η οικουμενική διακήρυξη δικαιωμάτων του ανθρώπου. Θα ακούτε τακτικά να λένε για την οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων των ανθρώπων. Με μεγάλη δυσχέρεια φτάσανε, σε αίσιο τέλος, στις 10 Δεκεμβρίου του 1948. Το χαρτί αυτό, είναι το σοφότερο χαρτί που ψηφίστηκε, τον περασμένο αιώνα, που συντάχθηκε και που εγκρίθηκε, από την ανθρωπότητα, σε τριάντα άρθρα μόνο, μικρά σύντομα άρθρα. Έφερα το κείμενο, και αν σας ενδιαφέρει, να ζητήσετε από το Δήμαρχο να σας βγάλει αντίτυπα ή να φροντίστε εσείς να βγάλετε φωτοτυπίες, για να το έχετε. Είναι οι βασικές αρχές για τον κάθε άνθρωπο. Τι έχει δικαίωμα να απαιτήσει. Αυτό, αποτέλεσε τη βάση της πολιτικής όλων των κρατών του κόσμου, μετά το δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, και μερικές δεκαετίες πηγαίναμε πολύ καλά. Είχανε ήδη συνταχθεί και εγκριθεί, περισσότερες από 100 διεθνείς συμβάσεις, οι οποίες έθεταν σε εφαρμογή, με ειδικούς κανόνες, το καθένα από τα δικαιώματα που περιλαμβάνει, αυτή η οικουμενική διακήρυξη. Και όχι μόνο αυτό, αλλά μέσα στις συμβάσεις αυτές, υπήρχαν και όργανα. Ιδρύονταν, δια των συμβάσεων αυτών, και όργανα, τα οποία θα παρακολουθούσαν, την εφαρμογή τους στην πράξη. Πηγαίναμε καλά, μέχρις ενός σημείου. Και πρέπει να σας πω ότι, όσοι πολεμούσαμε γι αυτά τα θέματα, πήγαμε μέλη, όταν καταφέρναμε -με αγώνες- να πετύχουμε καμία σύμβαση που δεν άρεσε στους ισχυρούς της γης, αλλά που θεωρούσαμε ότι ήταν επίτευγμα, όπως π.χ. η ίδρυση του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου. Για να μην μπορούνε, οι ισχυρές χώρες, να ασχημονούν και να καταπιέζουν, να εκμεταλλεύονται τις φτωχές χώρες και τις μικρότερες χώρες. Να υπάρχουν ορισμένες πράξεις, για τις οποίες να μπορείς, να τις πας κατηγορούμενες, σε ένα διεθνές ποινικό δικαστήριο. Επίσης, όταν ιδρύθηκε, πριν από το διεθνές ποινικό δικαστήριο, το ευρωπαϊκό δικαστήριο ανθρωπίνων δικαιωμάτων, το 1950, όπου εκεί μπορούσε να προσφύγει, για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, ένας απλός, οιοσδήποτε πολίτης που θεωρεί ότι τον αδικεί μια άλλη χώρα, μια κυβέρνηση, και η δική του κυβέρνηση, να την καταγγείλει, και να ζητήσει το δίκαιό του, μπροστά σε αυτό το δικαστήριο. Έγινε αγώνας, γιατί δεν το θέλανε πολλοί. Άλλοι το ψήφισαν, γιατί σκεφθήκανε ότι, «δε βαριέσαι, το ψηφίζουμε, αλλά δεν θα εφαρμοσθεί». Ωστόσο, αυτό εφαρμόσθηκε. Αυτό πέτυχε πάρα πολύ. Τόσοι πολλοί είναι οι πολίτες της Ευρώπης, οι οποίοι προσφεύγουν σε αυτό, ώστε –σήμερα- το μεγαλύτερο το πρόβλημα να είναι, πώς θα βγάλει πέρα τόση δουλειά. Αυτό, ήταν μία τρομερή επανάσταση. Το να μπορεί ο πολίτης, που περίμενε από την κυβέρνηση, από την καλή της διάθεση, και το πολύ – πολύ από τα δικαστήρια τα ντόπια, να βρει το δίκιο του, να μπορεί να καταγγείλει την κυβέρνησή του. Να μπορεί να καταγγείλει, τις ξένες κυβερνήσεις, μπροστά σε ένα δικαστήριο ευρωπαϊκό, για να βρει το δίκιο του. Τρομερή επανάσταση! Τώρα, συνηθίσαμε στην ιδέα όλοι, και προσφεύγει πολύς κόσμος. Πολύ πιο δύσκολο, είναι το διεθνές δικαστήριο ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Το διεθνές, όχι το ευρωπαϊκό, αλλά το παγκόσμιο. Αυτό ιδρύθηκε προ ολίγων ετών. Το τι αγώνας έγινε, κι ήταν και το ίδρυμά μας υπέρ της ιδρύσεώς του, δεν μπορώ να το αποδώσω με λόγια.

161

Και θυμάμαι, τις χαρές που κάναμε, μαζί με τη «Διεθνή Αμνηστία», και με άλλες οργανώσεις, ή στον ΟΗΕ, για το ότι ψηφίστηκε τελικά. Αυτό, και σήμερα, περνάει μεγάλη δυσκολία για να προχωρήσει. Μόλις άρχισε να λειτουργεί, προ δύο ετών. Η Αμερική, έκανε ό,τι ήταν δυνατόν, για να το σταματήσει. Δεν μπορείτε να φανταστείτε, σε τι εξευτελιστική συμπεριφορά έφτασε η Αμερική, για να σταματήσει τη λειτουργία, αυτού του δικαστηρίου, διότι, ήξερε ότι, θα πάει κατηγορουμένη, από τα εγκλήματα, τα οποία διέπραττε συνεχώς, ανά τον κόσμο, και κυρίως, με τους λεγόμενους αντιτρομοκρατικούς πολέμους, στις διάφορες χώρες, όπου είχε ανάψει φωτιά μεγάλη. Με Γκουαντάναμο, με καταδίκες ανθρώπων χωρίς να δικάζονται από δικαστές αλλά από στρατιωτικές επιτροπές, χωρίς δικηγόρους, χωρίς απαγγελία κατηγορίας. Φοβερά πράγματα. Η Αμερική, λοιπόν, όρθωσε τρομερά εμπόδια. Επίσης, δημιουργεί ακόμη, τρομερά εμπόδια. Δεν ξέρω, ο Ομπάμα εδήλωσε ότι, θα κάνει αντίθετη πολιτική, αλλά μέχρι τώρα, όρθωνε τρομερά εμπόδια. Ήθελα να σας πω ότι, όλα αυτά που σας είπα πριν, που έκανε η Αμερική επί Μπους, η κατάργηση, δηλαδή, του δικαιώματος να μη συλλαμβάνεσαι, χωρίς νόμιμο ένταλμα, η κατάργηση της αυθαιρεσίας, να σου αφαιρέσουν το νόμιμο δικαστή και να σε δικάζει μία επιτροπή, επιτροπή στρατιωτική, όχι στρατοδικείο (μακάρι να ήταν στρατοδικείο), να σε στέλνουνε στην απομόνωση του Γκουαντάναμο, με τα φοβερά βασανιστήρια. Το καθένα από αυτά, αποτελεί βαριά παράβαση κάποιου ανθρωπίνου δικαιώματος, που περιλαμβάνεται στην οικουμενική διακήρυξη των δικαιωμάτων του ανθρώπου. Λέω, λοιπόν, ότι εξακολουθεί αυτή η κατάσταση, αν και λέει ότι θα τη σταματήσει ο Ομπάμα. Αλλά, και άλλες σοβαρότατες προσβολές ανθρωπίνων δικαιωμάτων, διαπράττονται -ιδίως από τους ισχυρούς της γης- και δεν μπορούμε να τις σταματήσουμε, λόγω της μεγάλης τους αντίδρασης. Π.χ. η καταστροφή του περιβάλλοντος, το δικαίωμα στην υγεία, το δικαίωμα στο περιβάλλον, είναι δικαιώματα τα οποία προστατεύονται, κοινωνικά δικαιώματα. Προστατεύονται, με την οικουμενική διακήρυξη, κι από συμβάσεις, οι οποίες επακολούθησαν, όπως σας είπα. Σας είπα ότι, 100 συμβάσεις επακολούθησαν, και άνω των 100, την παγκόσμια διακήρυξη, για να θέσουν σε εφαρμογή ένα – ένα από τα δικαιώματα, που αυτή καθιερώνει. Το τι γινότανε στον ΟΗΕ. Έπρεπε να είσαστε, καμία φορά, σε μία συνεδρίαση, για να δείτε. Να δείτε τι κάνουν, και πώς τα οργανώνουν οι ισχυροί της γης, για να μην περνάνε αυτές οι διατάξεις. Αρκεί να σας πω ότι, για το θέμα του περιβάλλοντος, και ακόμα, για ένα πολύ σοβαρό θέμα, για το οποίο έκαναν τρομερές αντιδράσεις, και ήταν το θέμα της οικονομικής ενίσχυσης των αδυνάτων χωρών, ο αντιπρόσωπος της Αμερικής στον ΟΗΕ, ο Μπόλτον, έκανε 790 προτάσεις τροποποιήσεων. 790, για να μη βγαίνει ποτέ απόφαση! Κάθε φορά, και νέες προτάσεις τροποποίησης. Καμία διατύπωση δεν άφηνε να περάσει. Και δεν περνούσε. Και τώρα, που άρχισε να γίνεται πραγματικότητα, όχι άρχισε, έχει αρχίσει προ πολλού, τώρα που είναι πιεστική πραγματικότητα πλέον, όλα τα καιρικά φαινόμενα, τα οποία προέρχονται από την καταστροφή του περιβάλλοντος, τώρα χτυπάνε όλοι το κεφάλι τους, λέγοντας, «τι πάθαμε και που φτάσαμε, και πάμε προς καταστροφή ολόκληρου του πλανήτη». Αυτά γιατί συμβαίνουν; Γιατί, τόσες παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων στον κόσμο; Γιατί, οι ισχυροί της γης, επιμένουν εις βάρος και αυτών των ιδίων τελικά, σε τόσο ωμές και παράλογες παραβάσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου, και κάνουν τη ζωή μας αφόρητη; Έχει επικρατήσει, δυστυχώς, η μανία του πλούτου. Οι χώρες του κόσμου και οι ισχυροί του κόσμου, έχουν στη θέση των άλλοτε ηθικών αξιών, κάποιων ηθικών αρχών που υπήρχαν, κάποιου σεβασμού που υπήρχε, των ανθρώπων μεταξύ τους, έβαλαν, και πάνω από τον άνθρωπο, το υλικό κέρδος, με οιοδήποτε μέσο και με οιοδήποτε τρόπο. Κι οι πλούσιες χώρες, συναγωνίζονται ποια θα κυριαρχήσει στον κόσμο. Σήμερα, με τα πολεμικά μέσα, τα τόσο αποτελεσματικά, που ούτε στο όνειρό τους, προ μερικών δεκαετιών, θα μπορούσανε να δούνε οι άνθρωποι, τόσο αποτελεσματικά καταστρεπτικά μέσα και με τα χρήματα, τα οικονομικά μέσα που είχαν διαθέσει, έχουν συγκεντρώσει στα χέρια τους, ελάχιστες χώρες, και σε κάθε χώρα ελάχιστοι άνθρωποι, ώστε να μην μπορούν ακόμα και οι λεγόμενοι εύποροι, ακόμα και οι πλούσιοι να υπάρξουν. Διότι, οι υπέρ-πλουσιοι έπρεπε να τους απορροφήσουν. Φτάσαμε σε σημείο, να συγκεντρώνεται ο πλούτος του κόσμου, σε ελάχιστα χέρια. Και το χάσμα, μεταξύ πλουσίων και φτωχών, να αυξάνει συνεχώς. Πήγαιναν για την κυριαρχία στον κόσμο, με αυτόν τον τρόπο, εκμηδενίζοντας την αξία του ανθρώπου. Ανεβάζοντας, πάνω από τον άνθρωπο, την κυριαρχία με κάθε μέσο. Έτσι βγήκε η βία και η διαφθορά στην πολιτική ζωή όλων των χωρών. Και οι μικροί πολίτες, βλέποντας ως μοντέλο, 162

τους ισχυρούς της γης, διαγωνίζονται και αυτοί, ποιος θα μεταχειριστεί μεγαλύτερη βία και διαφθορά, για να επικρατήσει κοινωνικά, και να γίνει αντικείμενο θαυμασμού των άλλων. Φθάσαμε τώρα στο σημείο, να είναι ο άνθρωπος κουρέλι, μπροστά στο χρήμα. Και είδαμε, κι ένα φαινόμενο σπάνιο, να αρχίσει μία τεράστια οικονομική κρίση στον κόσμο, από τις πλουσιότερες χώρες του κόσμου. Η πρώτη που φαλίρισε, ήταν η Αμερική, και μας σέρνει και εμάς από πίσω. Η πλουσιότερη χώρα του κόσμου, και οι άλλοι ακολουθούν. Αυτή, δεν μπορούσε παρά να δημιουργήσει, αφ’ ενός μεν ρήξεις κοινωνικές, αντιπαλότητες και βία στην κοινωνία, και αφ’ ετέρου και ρήξεις διεθνείς, μεταξύ των χωρών οι οποίες και αυτές διαγωνίζονται για την κυριαρχία. Και διεξάγονται πόλεμοι επιθετικοί, με διάφορες προφάσεις, για να οικειοποιηθούν οι ισχυροί της γης κυρίως τον πλούτο των αδυνάτων χωρών, των πρώην αποικιακών χωρών, και προπαντός τις πηγές ενέργειας, όπως είναι το πετρέλαιο. Μην κρυβόμαστε, πίσω από τα δάχτυλά μας. Ο πόλεμος, αν έγινε και στο Ιράκ και στο Αφγανιστάν, και έτοιμοι ήταν να κάνουν και στο Ιράν, πως σώθηκε ο πόλεμος στο Ιράν(;), αν με ρωτήσετε θα σας πω πώς σταμάτησε. Εν πάση περιπτώσει, είναι όλο σε χώρες που έχουν πετρέλαια. Τα πετρέλαια θέλουν. Και φυσικά λένε ψεύτικες αιτίες. Για το Ιράκ, δεν είπε ο Μπους ότι επιτίθεται, διότι έχει μέσα μαζικής καταστροφής; Ο πρόεδρος της επιτροπής του ΟΗΕ, που έκανε την έρευνα, ένας Σουηδός, βεβαίωσε τον κόσμο ότι, δεν υπάρχουν τέτοια όπλα εκεί. Ο Μπους του απήντησε, πολύ ιταμά και χυδαία, και εκείνος του απήντησε εξίσου θαρραλέα όμως, όχι χυδαία. Το αποτέλεσμα είναι ότι, αναγκάστηκε να ομολογήσει ο Μπους, μετά από κανά δύο χρόνια πολέμου, ότι πράγματι δεν βρήκανε στο Ιράκ όπλα μαζικής καταστροφής. Ομολόγησε ότι, ήταν πρόφαση για να πάρει τα πετρέλαια του Ιράκ, τις μεγάλες πετρελαιοπηγές του. Περί αυτού πρόκειται. Και τώρα, στο Ιράν, το ίδιο ήταν έτοιμοι να κάνουν. Ξέρετε πώς σώθηκε; Υπάρχει μία υπηρεσία του ΟΗΕ, η οποία εδρεύει στη Βιέννη, και η οποία λέγεται atomic energy agency, δηλαδή υπηρεσία για την ατομική ενέργεια. Κι όταν άρχισε να λέει ότι, θα κάνει πόλεμο στο Ιράν, διότι έχουν όπλα τα οποία είναι ραδιενεργά, έβγαλε έγγραφο η υπηρεσία αυτή, το οποίο έστειλε στο Αμερικανικό Κογκρέσο. Και τους είπε: «επειδή εσείς πρόκειται να ψηφίσετε, αυτήν την έναρξη πολέμου σε αυτή τη χώρα, γιαυτό το λόγο θεωρούμε καθήκον μας να σας πληροφορήσουμε ότι, τέτοια όπλα δεν υπάρχουν στο Ιράν». Του έκοψε τα πόδια του Μπους. Και προσπάθησε να βρει άλλες προφάσεις. Εν τω μεταξύ όμως, έπεσαν στη μέση άλλες χώρες, άλλες διαπραγματεύσεις, και μέχρι στιγμής έχει συγκρατηθεί ο πόλεμος αυτός, έχει αποφευχθεί ο πόλεμος αυτός. Τώρα, θα ήθελα να σας πω ότι, σήμερα βρισκόμαστε ήδη, αρχή είναι ακόμη, σε μία πολύ μεγάλη κρίση όπως ξέρετε. Και οικονομική κρίση, και κοινωνική κρίση και ηθική κρίση. Δύσκολα θα βγούμε. Στην Αμερική, τα πράγματα έχουν αλλάξει ως διοίκηση. Θα δούμε μέχρι που θα μπορέσει να πάει, εγώ είμαι βεβαία για τις καλές διαθέσεις του Ομπάμα, διότι ο ίδιος προέρχεται από πονεμένη κατηγορία ανθρώπων. Τους μαύρους, τους οποίους τους κυνηγάνε, τους έχουν κυνηγήσει και τους έχουν περιφρονήσει, πάρα πολλά χρόνια. Και είναι φυσικό, να είναι ειλικρινείς οι διαθέσεις του. Όμως, πριν εκλεγεί, και τώρα, δεν ξέρω τι θα μπορέσει να πραγματοποιήσει, και μέχρι ποίου βαθμού. Ότι άλλαξε η ατμόσφαιρα, άλλαξε. Αλλά, ότι μπορεί να καταφέρει πολλά, όσα θα ήθελε, δεν είναι εύκολο καθόλου. Ουδείς Πρόεδρος των ΗΠΑ ανέλαβε, υπό τόσο δυσμενείς συνθήκες, τη διακυβέρνηση αυτής της χώρας. Ούτε μετά το Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ήταν εύρωστοι οικονομικά, και μετά το Β’ παγκόσμιο πόλεμο. Σχέδια Μάρσαλ κ.λπ. είχαν χρήμα, ζούσαν ανέτως. Κι όχι μονάχα αυτό, αλλά είχαν και το γόητρο ότι, ήταν μεταξύ των τριών μεγάλων νικητών, κατά του ναζισμού. Σήμερα, είναι εξευτελισμένοι ηθικά, είναι εξευτελισμένοι οικονομικά, είναι διαλυμένοι από απόψεως διοίκησης και ακόμα και οικονομικής διαχείρισης, και αυτοί εκεί, και είναι και ισχυρότατα τα συνδικάτα, ιδίως της βιομηχανίας και εμπορίου των όπλων αφ’ ενός, και αφ’ ετέρου πετρελαίων. Και άλλα βέβαια, μεγάλων τραπεζιτών κ.λπ. Είναι, λοιπόν, πολύ δύσκολα τα πράγματα. και παρόλο που άλλαξε η κατάσταση και υπάρχει και καλή διάθεση κατά τη γνώμη μου, από τη νέα κυβέρνηση, τα πράγματα είναι πολύ δύσκολα. Και είναι πολύ δύσκολα και στις άλλες χώρες. Βλέπετε ότι, και οι λαοί έχουν χάσει την υπομονή τους, ιδίως οι τάξεις που υποφέρουν. Άλλοι, ειλικρινώς ανθίστανται, άλλοι εκμεταλλεύονται την πικρία του λαού, για να κάνουν κινήματα διαφόρων ειδών, με την ελπίδα να καταλάβουν την εξουσία, τυχοδιώκτες πολιτικοί που υπάρχουν παντού, και γενικά οι λαοί υποφέρουν σήμερα. Σήμερα, ζούμε σε μία εποχή άρνησης των πολιτικών δικαιωμάτων στην πράξη, και των κοινωνικών δικαιωμάτων. Ζούμε μία εποχή πολύ δύσκολη. Ακριβώς στο σημείο που φτάσαμε, πρέπει να μας διδάξει, πόση μεγάλη σημασία έχει ο σεβασμός των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Εάν σεβόταν όλοι οι άνθρωποι, ο ένας τον άλλον, και οι χώρες οι πλούσιες τις άλλες τις πιο αδύνατες, η κατάσταση δεν θα έφτανε εδώ. Η αχαλίνωτη εκμετάλλευση, για να αποκτήσουν την κυριαρχία, και αυτοί που αποκτούν την κυριαρχία, για να καταπατήσουν τους αδύνατους, αυτή μας έφερε εδώ. Και οι ισχυροί του κό163

σμου, που νομίζανε ότι, αυτοί θα το αποφύγουν, και θα μας βάλουν σε όλους, τα δύο πόδια σε ένα παπούτσι, αλλά αυτοί θα κυριαρχούν, χτυπάνε το κεφάλι τους και αυτοί σήμερα. Σήμερα, είναι τραγικό να σκέφτεστε ότι, μας έχουν σύρει. Είναι αστείο. ιλαροτραγωδία, ότι η μεγάλη οικονομική κρίση άρχισε από την Αμερική, και μας παρέσυρε κι εμάς από πίσω. Είναι και τρομερό να σκεφτείτε, τι φαινόμενα ακραία, όπως της εποχής του Νώε να πούμε, και τώρα είναι καθημερινά, συμβαίνουν στα διάφορα σημεία του κόσμου για την καταπάτηση του περιβάλλοντος. Γιατί; Γιατί; Γιατί; Για να βγάζουν περισσότερα λεφτά. Γιατί, αν τα εργοστάσια, που μολύνουν τα πάντα, είχαν εγκαταστάσεις διαφορετικές, οι οποίες στοιχίζουν πολύ περισσότερο, δεν θα είχαμε πνιγεί στην ρύπανση και στην καταστροφή του περιβάλλοντος και του κλίματος. Αλλά, για να βγάζουν τα λεφτά, κάνανε πως δεν τα καταλαβαίνουν, οι ισχυροί της γης. Και τώρα, οι περισσότεροι τυφώνες είναι στην Αμερική. Τα νερά των ποταμών και των θαλασσών που ανεβαίνουν, πνίγουν τις παραθαλάσσιες χώρες, είτε πλούσιων, είτε φτωχών χωρών. Εδώ, βρισκόμαστε τώρα, σε μία τρανή απόδειξη. Πού μας οδηγεί η καταπάτηση και η περιφρόνηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δηλαδή του κάθε ανθρώπου, του δικαιώματός του, να ζει όπως πρέπει, με αξιοπρέπεια. Και της κάθε χώρας, να απολαμβάνει τις ελευθερίες της και των δικαιωμάτων της. Είναι αδικία ακόμα, σε αυτόν τον κόσμο, πολύ μεγάλη. Εμείς, δεν είμαστε από τις χειρότερες χώρες, παρόλα τα στραβά που βλέπετε. Υπάρχουν χώρες, που οι άνθρωποι είναι άκρως εξευτελισμένοι και το δεχόμαστε κύριοι. Είναι δυνατόν, σήμερα, να ισχύουν, σε χώρες του κόσμου τούτου, διατάξεις που να λένε ότι, αν ένα παιδί 17 χρονών, κλέψει ένα ψωμί ή κλέψει τα κοσμήματά μου, πρέπει να του κόψουν το χέρι; Κι αν τα κλέψει με τη βία, δηλαδή αν ληστέψει, να του κόβουν το δεξί χέρι και το αριστερό πόδι; Είναι ποινή αυτή; Σε χώρες του κόσμου σήμερα, όταν ακόμη οι άντρες, που έχουν περισσότερες ερωμένες, να θεωρούνται πολύ άξιοι και όλες αυτές οι χώρες των μεγάλων εμίρηδων και τα ρέστα, είναι οι τόποι της απόλυτης περιφρόνησης της γυναίκας. Εάν όμως, μία γυναίκα αποκτήσει εξώγαμο παιδί, να θάβεται ζωντανή ίσαμε δω, και να της σπάνε το κεφάλι με πετριές όλοι μαζί; Εάν κάνει, μία φορά, μία παράβαση τέτοια, και αποκτήσει ένα παιδί έτσι, να τη σκοτώνουν με αυτόν τον τρόπο, και να το ανέχεται ο κόσμος, η ανθρωπότητα όλη; Και οι άνδρες να έχουν όσες ερωμένες θέλουν και να θεωρούνται και πολύ άξιοι; Είναι ακόμα, πλανήτης αυτός, που μπορεί να θεωρηθεί ότι ζει σύμφωνα με τις αρχές των δικαιωμάτων του ανθρώπου; Εμείς, έχουμε όλοι παραβάσεις σοβαρές. Αλλά υπάρχουν μερικές χώρες, που έχουν αφόρητες. Και ο υπόλοιπος κόσμος, όχι μόνο το δέχεται, κυρίες μου και κύριοι, αλλά κοιτάει πως θα έχει φιλικές σχέσεις με αυτές τις χώρες. Όσο το δυνατόν περισσότερες κολακείες, γιατί έχουν πετρέλαια. Αυτή είναι η αλήθεια. Με άλλα λόγια, για να τελειώσω, ζήσαμε μία περίοδο καλή, μετά το Β’ Παγκόσμιο πόλεμο. Οι άνθρωποι, πικραμένοι και απογοητευμένοι, από τη συμφορά του Β’ Παγκοσμίου πολέμου, κατάλαβαν ότι πρέπει να ξαναγυρίσουν στα ανθρώπινα δικαιώματα, που ο φασισμός και ο ναζισμός είχαν καταλύσει τελείως. Γυρίσαμε, αρχίσαμε να πηγαίνουμε καλά κ.λπ. Όταν ορισμένες χώρες άρχισαν να γίνονται πολύ ισχυρές, να έχουν τα μεγάλα μέσα τα οικονομικά και αφ’ ετέρου τα μεγάλα μέσα τα πολεμικά, τότε άνοιξαν οι ορέξεις της κυριαρχίας επί των άλλων χωρών. Και από κει και πέρα άρχισε η κακοδαιμονία μας. Τα ανθρώπινα δικαιώματα, να καταργούνται και μεταξύ των χωρών, και μέσα σε κάθε χώρα, από τους πλούσιους εις βάρος των φτωχών. Φτάσαμε, εδώ που είμαστε, σε μία παγκόσμια κρίση, αφάνταστη από κάθε άποψη. Να τα αποτελέσματα. Να που έφτασαν οι άνθρωποι. Να βλέπεις στην Αμερική, όχι τώρα, εδώ και μερικά χρόνια το έχω δει εγώ αυτό το φαινόμενο, ανθρώπους που να κοιμούνται επάνω στις σχάρες του δρόμου όπου από κάτω έρχεται από τη μηχανή του καλοριφέρ κάποια ζέστη. Δεν είχαν που να κοιμηθούνε, σε χώρα τόσο πλούσια. Να μην υπάρχει κοινωνική πρόνοια, σε χώρα τόσο πλούσια. Και να που φτάσαμε. Και να είναι οι πάμπλουτοι με τα δισεκατομμύρια. Ή βάζουμε μυαλό όλοι, ή καταλαβαίνουμε ότι αυτός είναι ο στραβός δρόμος. Στην αρχή, υποφέρουν λίγοι, και όσο πάει υποφέρουν περισσότεροι, μέχρις ότου πέφτουν στη λακκούβα, και οι πιο ισχυροί από όλους. Εκεί πάμε. Αυτό είναι το αποτέλεσμα που διδασκόμαστε σήμερα από την καταπάτηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σας ευχαριστώ πολύ!

164

«ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑ, Η ΝΕΑ ΜΑΣΤΙΓΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ» ΟΔΥΣΣΕΑΣ ΒΟΥΔΟΥΡΗΣ ΙΑΤΡΟΣ-ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ, ΔΡ. ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΤΩΝ ΠΑΡΙΣΙΩΝ, ΜΕΛΟΣ ΤΟΥ Δ.Σ. ΤΟΥ ΚΕΝΤΡΟΥ ΠΡΟΩΘΗΣΗΣ ΕΘΕΛΟΝΤΙΣΜΟΥ «ΆΝΘΡΩΠΟΣ», ΠΡΩΗΝ ΠΡΟΕΔΡΟΣ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ, ΤΩΝ «ΓΙΑΤΡΩΝ ΧΩΡΙΣ ΣΥΝΟΡΑ»(ΜΕ ΠΑΡΟΥΣΙΑ ΣΕ 20 ΕΜΠΟΛΕΜΕΣ ΖΩΝΕΣ), ΙΔΡΥΤΗΣ ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΜΟΝΑΔΑΣ ΠΑΧΥΣΑΡΚΙΑΣ ΣΤΗΝ ΑΘΗΝΑ. Σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Θέλω και εγώ με την σειρά μου να σας ευχαριστήσω. Να ευχαριστήσω τον Δήμαρχο τον κύριο Μελετίου, να ευχαριστήσω όλους εσάς που ήσαστε παρόντες σήμερα και μου δίνετε την ευκαιρία να μιλήσω για ένα θέμα το οποίο είναι πάρα πολύ σημαντικό, παρεξηγημένο πολλές φορές, κομβικό. Ίσως είναι ή θα γίνει τουλάχιστον στα επόμενα χρόνια, ένα από τα σημαντικά, ίσως και το πιο σημαντικό θέμα δημόσιας υγείας στην χώρα μας και στον υπόλοιπο λεγόμενο ανεπτυγμένο κόσμο. Θα ξεκινήσω αυτήν την παρουσίαση, θα προσπαθήσω να συνθέσω δύο πράγματα. Να είμαι όσο γίνεται πιο ολοκληρωμένος σε αυτή την παρουσίαση, χωρίς βέβαια να ξεπεράσω κάποιο χρόνο, έτσι ώστε να υπάρξει η δυνατότητα να συζητήσουμε μετά απευθείας. Ο τίτλος είναι, « η παχυσαρκία ως ιατρική, αλλά και κοινωνική πρόκληση» και θα δείτε γιατί έχω επιλέξει αυτό τον τίτλο. Μένω εδώ πέρα, δεν πάω στο βήμα, διότι είναι πιο απλό για μένα να κινήσω τις διαφάνειες. Ελπίζω ότι όλοι βλέπετε καλά την οθόνη. Να ξεκινήσουμε λοιπόν από ορισμένους ορισμούς. Ορισμούς και έννοιες. Η παχυσαρκία όλοι ξέρουμε κάπως τι σημαίνει, αυτονόητα. Είναι σημαντικό όμως να πούμε ότι υπάρχουν κάποιοι ακριβείς ορισμοί. Η παχυσαρκία μετριέται. Υπάρχει ένα μέτρο της παχυσαρκίας που είναι ο δείκτης μάζας σώματος. Ο δείκτης μάζας σώματος είναι το βάρος του ασθενούς δια του τετραγώνου του ύψους. Με αυτό τον τρόπο ορίζουμε την παχυσαρκία. Το φυσιολογικό είναι να έχουμε ένα δείκτη μάζας σώματος μεταξύ 18 και 25. Όταν είμαστε 25 με 30 είμαστε λίγο υπέρβαροι, χωρίς όμως να είμαστε παχύσαρκοι και από 30 και πάνω αρχίζει η παχυσαρκία, η παχυσαρκία νόσος. 30 με 35 είναι η ήπια μορφή παχυσαρκίας και από 35 αρχίζει αυτό το οποίο ονομάζουμε νοσηρή παχυσαρκία. Νοσηρή παχυσαρκία, δηλαδή μία παχυσαρκία η οποία πρέπει να θεωρηθεί ως ασθένεια. Ο δείκτης μάζας σώματος ή BMI στα Αγγλικά, έχει καθιερωθεί αυτός ο εγγλέζικος όρος ακόμα και στη χώρα μας. Ορίζει λοιπόν την έννοια της νοσηρής παχυσαρκίας.

165

Υπάρχει και μία άλλη παρεμφερή έννοια, η οποία είναι η κακοήθης παχυσαρκία. Για να καταλάβουμε τι εννοούμε με κακοήθη παχυσαρκία, πρέπει να δούμε αυτήν τη καμπύλη. Την καμπύλη βάρους. Εδώ βλέπουμε μία πραγματική καμπύλη βάρους, ένα παιδί, ένα σχετικά νεαρό παιδί, το οποίο ξεκίνησε σε μικρή ηλικία έχοντας ένα βάρος το οποίο ήταν λίγο οριακό. Αλλά βλέπετε ότι αυτό το βάρος μεταξύ τα 16 και τα 20 του χρόνια αυξήθηκε ραγδαία. Αυτό συμπίπτει πολλές φορές με τη στρατιωτική θητεία, παραδόξως βέβαια. Έκανε κάποιες προσπάθειες να χάσει βάρος με δίαιτα, έχανε βάρος, αμέσως μετά ξανάπαιρνε και αυτή η πορεία η αναπτυσσόμενη, η ραγδαία πορεία συνεχίστηκε μέχρι να κάνει αυτήν την επέμβαση. Εδώ βλέπουμε λοιπόν ότι έχουμε να κάνουμε με μία κακοήθη παχυσαρκία, με την έννοια ότι αυτή η παχυσαρκία δεν είναι σταθερή, αναπτύσσεται και αντιστέκεται στις λεγόμενες συντηρητικές μεθόδους. Όπως ένας κακοήθης όγκος. Ένας κακοήθης όγκος, είναι ένας όγκος ο οποίος αναπτύσσεται και δεν μπορεί να τον σταματήσουν οι κλασικές συντηρητικές θεραπείες. Η παχυσαρκία λοιπόν όπως σας έλεγα είναι ασθένεια. Αυτό είναι μία σχετικά νέα έννοια. Η παχυσαρκία αναγνωρίζεται ως ασθένεια εδώ και περίπου μία δεκαετία. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναγνώρισε την παχυσαρκία, αυτή καθ’ αυτή ως νόσο, χωρίς επιπλοκές. Δηλαδή, ακόμα και ένα άτομο παχύσαρκο όταν δεν έχει επιπλοκές, είναι παχύσαρκο, νοσεί, είναι ένας ασθενής. Αυτό σημαίνει λοιπόν, όπως σας είπα ο παχύσαρκος νοσεί έστω και αν δεν έχει συμπτώματα. Έστω και αν δεν έχει ακόμα τις επιπλοκές, για τις οποίες θα μιλήσουμε μετά και επίσης βέβαια, αυτό σημαίνει ότι όταν βρισκόμαστε μπροστά σε ένα παχύσαρκο άτομο, οφείλουμε ως γιατροί να του προτείνουμε μία θεραπεία, όπως θα κάναμε μπροστά σε οποιαδήποτε άλλη ασθένεια. Δεν νοείται να βρούμε ένα άτομο το οποίο να έχει πίεση 18 – 12 και να του πούμε απλώς, πρόσεχε λίγο τι τρως, πήγαινε σπίτι σου. Θα του δώσουμε μία θεραπεία. Το ίδιο θα έπρεπε να ισχύει και για το θέμα της παχυσαρκίας. Βλέπουμε, όπως ειπώθηκε και προηγουμένως, ότι η παχυσαρκία εξελίσσεται ραγδαία σε όλο τον κόσμο. Υπάρχουν αυτή τη στιγμή πάνω από 400 εκατομμύρια, σχεδόν μισό δισεκατομμύριο παχύσαρκοι στον κόσμο και στην Ευρωπαϊκή Ένωση είναι 160.000. Το κακό μήνυμα για εμάς είναι, ότι εμείς είμαστε σε περίοπτη θέση. Είμαστε μία από τις χώρες η οποία έχει το μεγαλύτερο ποσοστό παχυσαρκίας στην Ευρώπη. Επανέρχοντας σε αυτό το θέμα της παχυσαρκίας κάναμε μία μελέτη στην Ιατρική Μονάδα Παχυσαρκίας, για να προσδιορίσουμε σε ποιο βαθμό οι ασθενείς παχύσαρκοι συνειδητοποιούνε ότι είναι ασθενείς. Σε ένα διάσημα λοιπόν περίπου 1,5 χρόνου, ρωτήσαμε 420 παχύσαρκους που πέρασαν από τη μονάδα μας, εάν θεωρούνε ότι είναι ασθενείς ή αν θεωρούνε απλώς ότι είναι εκτεθειμένοι σε κάποια ασθένεια. Και είχαμε την έκπληξη να ανακαλύψουμε, ότι οι παχύσαρκοι, με βαριά μορφής παχυσαρκίας μιλάμε, δείκτη μάζας σώματος πάνω από 35, μόνο μία μικρή μειοψηφία, το 8,5% δήλωνε ότι ναι, κατανοώ ότι πάσχω, ότι είμαι ασθενής. Η τεράστια πλειοψηφία, πάνω από το 90% των ασθενών αυτών, θεωρούσε ότι απλώς έχει μία ιδιαιτερότητα η οποία τους εκθέτει σε μία ασθένεια την οποία δεν έχουν εκείνη τη στιγμή. Σας μίλησα για τις επιπλοκές. Οι επιπλοκές λοιπόν της παχυσαρκίας, τις βλέπετε σε αυτόν τον πίνακα. Είναι πάρα πολλές και είναι πάρα πολύ σημαντικές. Οι πιο συχνές είναι υπέρταση, ο διαβήτης, το έμφραγμα, εγκεφαλικό επεισόδιο. Πάρα πολλές κακοήθεις παχυσαρκίες. Καρκίνοι. Αυξάνουν σημαντικά στα παχύσαρκα άτομα και ακόμα φαινόμενα όπως, ψυχιατρικές παθήσεις, ακόμα και αυτοκτονίες είναι πολύ πιο συχνές στα παχύσαρκα άτομα. Αυτό που πρέπει να πούμε και να τονίσουμε, το έχω γράψει εδώ λίγο προκλητικά επίτηδες. Είναι ότι η παχυσαρκία δεν είναι μία απλή, μια ανώδυνη ασθένεια. Η παχυσαρκία σκοτώνει. Πρώτες μελέτες έγιναν στην Αμερική, όπου αξιολογείται ότι περίπου 300.000 άτομα το χρόνο πεθαίνουν από παχυσαρκία. Αυτό σημαίνει ότι 1/1000 του πληθυσμού της Αμερικής πεθαίνει ετησίως από αιτία η οποία συνδέεται άμεσα με την παχυσαρκία. Εμείς εδώ στην Ευρώπη ευτυχώς δεν είμαστε σε αυτά τα ποσοστά. Είμαστε περίπου στο 0,30/1000, δηλαδή περίπου 135.000 θάνατοι έχουμε. Δεν είναι αμελητέο βέβαια το ποσό. Δυστυχώς όμως όπως σας είπα στην Ελλάδα έχουμε περίπου το διπλάσιο ποσοστό θανάτων από το μέσο όρο της Ευρώπης, περίπου 7.000 άνθρωποι πεθαίνουνε από παχυσαρκία στη χώρα μας κάθε χρόνο. 7.000 θάνατοι λοιπόν, βλέπετε εδώ στη γραμμή με κόκκινο. Είναι περίπου το 6,64% των θανάτων και αυτό καθιστά την παχυσαρκία 3η αιτία θανάτου στη χώρα μας, μετά από τις παθήσεις τις καρδιολογικές και τους καρκίνους, 3η αιτία θανάτου. Σε αυτήν εδώ την καμπύλη μπορούμε να δούμε, να μετρήσουμε πόσα χρόνια ζωής μας κλέβει η παχυσαρκία σύμφωνα με το βαθμό της παχυσαρκίας και σύμφωνα με την ηλικία μας. Αν πάρουμε παραδείγματος χάριν ένα άτομο το οποίο είναι 30 χρονών, το μπλε και έχει ένα δείκτη παχυσαρκίας 44, 166

αυτό σημαίνει ότι η παχυσαρκία του, του κλέβει ένα προσδόκιμο επιβίωσης, στατιστικό είναι βέβαια, 7 με 8 χρόνια. 7 με 8 χρόνια είναι ένα πολύ σημαντικό μέρος, ένα κομμάτι μίας ζωής και βέβαια όπως είπαμε, δεν είναι μόνο τα χρόνια ζωής, είναι και η ποιότητα ζωής, είναι και οι επιπλοκές. Κάνοντας λοιπόν μία πρόβλεψη για την επόμενη πενταετία, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι υπό τις παρούσες συνθήκες, εάν δεν παρθούνε δραστικά μέτρα, για τα οποία θα μιλήσουμε σε λίγο, περίπου 35.000 συμπατριώτες μας, 35.000 Έλληνες θα πεθάνουν από παχυσαρκία. Είναι μία πόλη περίπου σαν την Καλαμάτα και σαν τον Ασπρόπυργο. Μία πόλη σαν τον Ασπρόπυργο την επόμενη πενταετία, ο αντίστοιχος πληθυσμός θα εξαφανιστεί από αυτή τη μάστιγα. Και βέβαια το εύλογο ερώτημα είναι, τι μπορούμε να κάνουμε. Προφανώς η πρόληψη είναι το κλειδί της οριστικής λύσης του προβλήματος, αλλά, υπάρχουνε δυο αλλά. Το πρώτο είναι, ποια είναι η εύλογη προσδοκία όσον αφορά στην αποτελεσματικότητα της πρόληψης και επίσης, σε ποιο χρονικό ορίζοντα τα μέτρα πρόληψης τα οποία θα λάβουμε τώρα, θα έχουν πραγματικά ένα αποτέλεσμα. Ποιο είναι το πρόβλημα με την πρόβλεψη. Πρόβλεψη σημαίνει ότι πρέπει να αναζητήσουμε τις αιτίες. Το πρόβλημα λοιπόν με την παχυσαρκία, με την ανάπτυξη της παχυσαρκίας, είναι ότι τα αίτια αυτής της ανάπτυξης είναι βαθιά συνδεδεμένα με συνήθειες που έχουν να κάνουνε με την ίδια την κοινωνία μας.Σε τι οφείλεται αυτή η έξαρση της παχυσαρκίας, ενώ πριν περίπου μία γενιά πεινάγαμε. Εγώ ξέρω ότι οι γονείς μου και οι δικοί σας μας μιλάγανε όχι μόνο για την κατοχή, που εντάξει ήταν κατοχή, αλλά και μετά. Δεκαετία του ’50 υπήρχε πείνα. Και απότομα περάσαμε μέσα σε μία γενιά στο πρόβλημα της παχυσαρκίας. Πρώτο είναι το τέλος αυτού που ονομάζουμε μεσογειακή διατροφή. Είναι η ανάπτυξη του fast food. Έχουμε χάσει τις διατροφικές συνήθειες και αυτό είναι εξαιρετικά δύσκολο να το επανακατακτήσουμε, διότι αυτό συνδέεται με το σύγχρονο τρόπο ζωής, με τις δουλειές, έτσι όπως έχει αναπτυχθεί το σύστημα εργασίας. Συνδέεται με τη τηλεόραση. Είμαστε πρωταθλητές στην τηλεθέαση.Ο κάθε Έλληνας περνάει 4 ώρες στο καναπέ μπροστά από μία τηλεόραση, το οποίο σημαίνει δυο πράγματα. Πρώτον, δεν ασκείται, δεύτερον τσιμπολογάει. Γιατί όταν είσαι στην τηλεόραση έχεις πάντα το σακουλάκι με τα πατατάκια, τα γαριδάκια και τα λοιπά. Δύο πράγματα τα οποία οδηγούν κατευθείαν στην παχυσαρκία. Πως μπορούμε να μειώσουμε την τηλεθέαση; Είναι τεράστιο πρόβλημα. Δεύτερον, η διαφήμιση των τροφών, των νοσηρών τροφών. Δυστυχώς δεν διαφημίζουμε τις υγιείς τροφές. Διαφημίζουμε ότι έχει να κάνει με συσκευασμένες τροφές, υψηλής θερμιδικής αξίας και χαμηλής ποιότητας. Και αυτό πάλι είναι κάτι το οποίο συνδέεται, όχι μόνο με την κοινωνία, αλλά θα έλεγα και με το πολιτικό σύστημα. Ζούμε σε μία κοινωνία ελεύθερης αγοράς, το οποίο σημαίνει ότι ο κάθε κατασκευαστής έχει το δικαίωμα να κάνει την αντίστοιχη διαφήμιση. Πως θα λύσουμε αυτό το πρόβλημα; Μεγάλο θέμα. Το εργασιακό στρες. Δεν χρειάζεται να το αναπτύξω. Ο καθένας το καταλαβαίνει. Και τέλος, αυτές οι τεράστιες πόλεις, οι μεγαλουπόλεις. Ειδικά εδώ στην Αττική είμαστε ένας ενιαίος οικισμός, έστω και αν υπάρχουνε ξεχωριστές πόλεις και δήμοι, με την προσωπικότητά τους, αλλά είμαστε ένας ενιαίος οικισμός 4 ή 5 εκατομμυρίων ανθρώπων, όπου υπάρχει μία συνεχής τσιμεντοποίηση. Υπάρχει μία συνεχής μείωση των ελεύθερων χώρων και όλα αυτά βέβαια δεν ευνοούνε την άσκηση και την επαφή με την φύση. Πρέπει λοιπόν να συμπεράνουμε ότι η παχυσαρκία δυστυχώς είναι κατεξοχήν μία ασθένεια που συνδέεται με τη σύγχρονη κοινωνία και η πρόληψη της παχυσαρκίας θα είναι πραγματικά εφικτή και αποτελεσματική μόνο εάν καταφέρουμε να αλλάξουμε δομικά πράγματα σε αυτή την κοινωνία. Κάτι το οποίο όλοι μας ευχόμαστε, αλλά βέβαια δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι θα το πετύχουμε τα επόμενα χρόνια. Εδώ βλέπουμε πως έχει αυξηθεί η μέση θερμιδική κατανάλωση του Έλληνα. Έχουμε περάσει από την δεκαετία του ’60, που ήτανε 2800 θερμίδες ημερησίως. Το 2001 σε 3.7000 θερμίδες και τώρα πρέπει να είμαστε γύρω στις 4.000 θερμίδες. Και αυτή η πορεία δυστυχώς δύσκολα αναστρέφεται. Τελικά λοιπόν, ποιος είναι ο ορίζοντας της αποτελεσματικότητας της πρόληψης; Πρέπει να συμπεράνουμε ότι αυτός ο ορίζοντας είναι στην καλύτερη των περιπτώσεων μία γενιά. Δηλαδή, πρέπει να εκπαιδευτεί αυτή η νέα γενιά για να έχουμε στο χρονικό βάθος, 10 – 20 – 30 χρόνων, να έχουμε κάποιο αποτέλεσμα. Άρα, συμπεραίνουμε ως γιατροί οι οποίοι άμεσα να το εκτιμήσουμε το πρόβλημα, ότι πρέπει να ασχοληθούμε πάρα πολύ σοβαρά με το θέμα της θεραπείας. Πρέπει να ασχοληθούμε με το θέμα της θεραπείας διότι είναι η μοναδική απάντηση. Η θεραπεία βέβαια έχει δύο σκέλη. Το πρώτο είναι οι λεγόμενες συντηρητικές θεραπείες. Οι δίαιτες, η άσκηση, τα φάρμακα και τα λοιπά και δεύτερον είναι, αυτό το οποίο ονομάζουμε η βαριατρική χειρουργική, οι επεμβάσεις κατά της παχυσαρκίας, που είναι αν θέλετε, κάτι το οποίο είναι σχετικά πρόσφατο. Είναι ένας τομέας της ιατρικής ο οποίος έχει αναπτυχθεί εδώ και μία εικοσαετία, αλλά πραγματικά σαν εξειδίκευση υπάρχει εδώ και 10 – 15 χρόνια περίπου και για το 167

οποίο, δυστυχώς υπάρχει μία έλλειψη ενημέρωσης και γι’ αυτό συγχαίρω τον Δήμο σας ο οποίος πήρε αυτήν την πρωτοβουλία να προχωρήσουμε σε μία ενημέρωση, την οποία ελπίζω να είναι ποιοτική. Πρόσφατα διάβαζα από το Πανεπιστήμιο Αθηνών, ο Γιάννης ο Τούντας, είναι καθηγητής δημόσιας υγείας. Έκανε μία μελέτη από την οποία έβγαινε ότι το 70% των Ελλήνων έχουνε ως μοναδική πηγή ενημέρωσης για ιατρικά θέματα και ειδικά για το θέμα της παχυσαρκίας, την τηλεόραση. Το οποίο βέβαια είναι ένα μεγάλο πρόβλημα, διότι υπάρχουν ποιοτικές εκπομπές. Υπάρχουν άλλες οι οποίες είναι λιγότερο ποιοτικές, αλλά όπως και να το κάνουμε, από την τηλεόραση δεν μπορείς να έχεις μία ολοκληρωμένη ενημέρωση. Τι είναι λοιπόν η βαριατρική χειρουργική. Η βαριατρική χειρουργική είναι οι χειρουργικές τεχνικές που θεραπεύουνε πολύ συγκεκριμένες μορφές παχυσαρκίας. Όχι όλες. Απευθύνονται στις μορφές παχυσαρκίας, που είναι η νοσηρή παχυσαρκία όπως την ορίσαμε στην αρχή αυτής της παρουσίασης, δείκτης παχυσαρκίας πάνω από 35 και στις μορφές που είναι κακοήθης παχυσαρκία. Δηλαδή, παχυσαρκία για τις οποίες έχουμε δοκιμάσει τις συντηρητικές μεθόδους και έχουμε αποτύχει. Αυτό είναι το πόρισμα της Παγκόσμιας Οργάνωσης Υγείας το ’98, που συμπεραίνει ότι για αυτές τις μορφές τις οποίες μίλησα, η μοναδική αποτελεσματική θεραπεία είναι η βαριατρική χειρουργική. Είναι η επέμβαση. Αυτό επίσης είναι ένα άλλο πόρισμα του Εθνικού Οργανισμού Υγείας των Ηνωμένων Πολιτειών από το ’91 και ξέρουμε από τις μελέτες οι οποίες έχουνε γίνει από εκείνη την εποχή, ότι τα άτομα τα οποία έχουν ένα δείκτη παχυσαρκίας πάνω από 40, δεν έχουν μεγάλες πιθανότητες να λύσουνε το πρόβλημά τους σταθερά, οριστικά. Μετράμε περίπου ότι όταν έχεις δείκτη παχυσαρκίας πάνω από 40, το ποσοστό αποτυχίας των συντηρητικών μεθόδων είναι πάνω από 95%. Με ποιους μηχανισμούς δρα η λεγόμενη βαριατρική χειρουργική. Δρα κυρίως με τρεις μηχανισμούς. Ο πρώτος είναι αρκετά εύκολο να το κατανοήσει κανένας, είναι ότι αυτές οι τεχνικές αποσκοπούν να περιορίσουνε την ποσότητα φαγητού που μπορεί ένας ασθενής να φάει κάθε μέρα. Ο δεύτερος τρόπος δράσης, είναι για ένα συγκεκριμένο φαγητό το οποίο θα καταναλώσουμε κατά τη διάρκεια της ημέρας. Να απορροφούμε λιγότερες θερμίδες. Είναι η λεγόμενη δυσαπορροφητική δράση και ο τρίτος μηχανισμός είναι η αναστολή της όρεξης. Να βρούμε έναν τρόπο δηλαδή να μειώσουμε αυτή τη τάση που έχει ο ασθενής να τρώει μεγαλύτερες ποσότητες απ’ ότι χρειάζεται για να καλύψει την πείνα του. Θα σας αναφέρω πολύ σύντομα, επειδή πιθανώς να τα έχετε ακούει. Κάποιες τεχνικές οι οποίες είτε έχουν πάρα πολύ περιορισμένες ενδείξεις, είτε είναι εντελώς παρωχημένες. Μία από αυτές είναι η κάθετη διαμερισματοποίηση, η λεγομένη Mason. Μία άλλη είναι η χολοπαγκρεατική παράκαμψη. Αυτά να σας ακούγονται ίσως λίγο παράξενα, τέλος πάντων, μπορούμε αν θέλετε, αν και όσους ενδιαφέρουν, να έρθουν στο τέλος της συζήτησης να τα διευκρινίσουμε. Και επίσης κάτι το οποίο σίγουρα έχετε ακούσει. Είναι το ενδογαστρικό μπαλόνι. Αυτό το μπαλονάκι που βάζουμε στην οισοφάγο και έχει πάρα πολύ περιορισμένες ενδείξεις. Οι βαριατρικές επεμβάσεις οι οποίες σήμερα είναι έγκυρες και έχουν ευρεία ένδειξη, είναι τρεις. Είναι η λεγόμενη διαμερισματοποίηση με ρυθμιζόμενο δακτύλιο. Το γνωστό δακτύλιο, τον γαστρικό δακτύλιο. Είναι η γαστρική παράκαμψη. Το ακούμε πολλές φορές, αναγκαστικό by pass με αγγλική ορολογία και είναι επίσης μία τρίτη τεχνική, η οποία έχει αναπτυχθεί πάρα πολύ, που είναι η επιμήκης γαστρεκτομή sleeve, πιθανώς το έχετε ακούσει ή μανίκι. Δεν είναι πολύ δόκιμος όρος, αλλά εν πάση περιπτώσει το αναφέρω, γιατί πιθανώς πολύ από εσάς το έχουνε ακούσει με αυτόν τον τρόπο. Όλες αυτές οι τεχνικές γίνονται με τη λαπαροσκοπική τεχνική. Λαπαροσκοπική τεχνική σημαίνει, ότι κάνουμε μία επέμβαση μέσα στον κοιλιακό χώρο, αλλά χωρίς να κάνουμε τομή. Με πολύ μικρά εργαλεία όπως θα δούμε τώρα στο βίντεο εδώ πέρα. Με πολύ μικρά εργαλεία τα οποία μπαίνουνε από μικρές οπές, βλέπετε αυτά τα εργαλεία εδώ πέρα τα οποία έχουνε περίπου 5 χιλιοστά διάμετρο, με κλειστή κοιλιά, χωρίς να κάνουμε τομή στην κοιλιά, εισάγουμε αυτά τα εργαλεία, παρακολουθούμε σε μία οθόνη τις κινήσεις που κάνουμε με αυτά τα εργαλεία και κάνουμε την επέμβαση με κλειστή κοιλιά. Εδώ βλέπετε μία επέμβαση δακτυλίου. Βλέπετε πως περνάμε πίσω από το άνω τμήμα του στομάχου, αυτόν εδώ πέρα τον ιμάντα, αυτόν τον δακτύλιο και αυτός ο δακτύλιος κλειδώνει, με αποτέλεσμα το στομάχι να πάρει την μορφή μίας κλεψύδρας. Ποιο είναι το αποτέλεσμα; Το αποτέλεσμα είναι ότι έρχονται οι τροφές από τον οισοφάγο, αλλά αντί να πάνε κατευθείαν κάτω, συσσωρεύονται σε μία πρώτη φάση εδώ στο άνω τμήμα του στομάχου, δημιουργείται η διάταση του θόλου, αλλά δημιουργείται με πολύ πιο μικρές ποσότητες φαγητού απ’ ότι αν δεν είχαμε τον δακτύλιο και αυτή η διάταση του θόλου μας δίνει την αίσθηση του κορεσμού, ότι έχουμε χορτάσει. Με άλλα λόγια, το αποτέλεσμα του δακτυλίου είναι, ότι νοιώθουμε κορεσμό με μικρές ποσότητες και σταματάμε και μετά σιγά – σιγά οι τροφές περνάνε στο κάτω τμήμα και στο υπόλοιπο πεπτικό σύστημα και γίνεται η πέψη φυσιολογικά.

168

Η δεύτερη επέμβαση που σας είπα, είναι η γαστρική παράκαμψη, το γαστρικό by pass. Είναι μία επέμβαση με τελείως διαφορετικό μηχανισμό, όπου ο στόχος δεν είναι τόσο πολύ να περιορίσουμε την ποσότητα, αλλά να περιορίσουμε την απορρόφηση των θερμίδων από μια συγκεκριμένη ποσότητα την οποία τρώτε. Δηλαδή, τρώμε ένα γλυκό το οποίο έχει 200 θερμίδες. Αν έχω κάνει ένα by pass δεν θα απορροφήσει ο οργανισμός μου 200 θερμίδες, θα απορροφήσει 100 – 110 θερμίδες. Πως γίνεται αυτό; Γίνεται με τον εξής τρόπο:Εδώ πέρα βλέπετε πάλι λαπαροσκοπικά, βλέπετε πως παρασκευάζουμε ένα θύλακα στο άνω τμήμα του στομάχου με κάποια ειδικά λαπαροσκοπικά εργαλεία και σε αυτό εδώ πέρα το τμήμα συνδέουμε απευθείας την πρώτη έλικα του λεπτού εντέρου. Παίρνουμε την πρώτη έλικα του λεπτού εντέρου, την συνδέουμε σε αυτό εδώ πέρα το τμήμα του στομάχου και μετά τελειώνει η επέμβαση συνδέοντας το λεπτό έντερο με το λεπτό έντερο σε αυτό εδώ το σημείο. Τι γίνεται; Τι έχουμε κάνει; Τρώμε, έρχονται οι τροφές απευθείας, περνάνε εδώ πέρα στο λεπτό έντερο, αλλά η πέψη δεν αρχίζει εδώ. Διότι για να γίνει η πέψη πρέπει να έρθουν σε επαφή οι τροφές με αυτό που ονομάζουμε τα χολοπαγκρετατικά υγρά. Τα υγρά που παράγει δηλαδή το συκώτι και το πάγκρεας. Τα οποία φτάνουνε στο λεπτό έντερο σε αυτό εδώ το σημείο. Παροχετεύονται εδώ και συναντιόνται με τις τροφές σε αυτό εδώ το σημείο που σας δείχνω. Συνεπώς, η απορρόφηση των θερμίδων γίνεται μόνο από αυτό το σημείο και κάτω. Με αυτό το αποτέλεσμα τρώγοντας την ίδια ποσότητα απορροφάμε πολύ λιγότερες θερμίδες. Η τρίτη επέμβαση είναι αυτό που σας είπα, η αφαίρεση του γαστρικού θόλου ή sleeve ή μανίκι. Όπως καταλαβαίνετε βέβαια, η δεύτερη επέμβαση, το by pass είναι μία πιο ριζική επέμβαση, πιο δραστήρια, αλλά ταυτόχρονα όπως είπε και ο Δήμαρχος, πιο πολύπλοκη, πιο βαριά επέμβαση απ’ ότι είναι ο δακτύλιος. Η αφαίρεση του γαστρικού θόλου είναι μία επέμβαση ενδιάμεσης βαρύτητας και συνίσταται στο να απομονώσουμε εδώ αυτό το τμήμα που είδατε πριν, το θόλο του στομάχου που είναι περίπου τα 2/3 του στομάχου και αυτό το τμήμα το αφαιρούμε τελείως. Το εξάγουμε από την περιτονιακή κοιλότητα, από την κοιλιά. Το βγάζουμε. Ποιο είναι το αποτέλεσμα. Το αποτέλεσμα πρώτα είναι ότι έχουμε μειώσει τη λειτουργική περιεκτικότητα του στομάχου. Για διάφορους λόγους η φύση μας έχει εφοδιάσει με ένα στομάχι το οποίο είναι σημαντικά πιο μεγάλο απ’ ότι χρειάζεται για ένα κανονικό γεύμα και γι’ αυτό, όταν έχουμε μία τάση προς το φαγητό, μπορούμε και δεν σταματάμε με την κανονική ποσότητα, την περιορισμένη κανονική ποσότητα, συνεχίζουμε. Εδώ δεν έχουμε πλέον αυτό το περιθώριο. Γιατί έχουμε μικρύνει, έχουμε μειώσει την περιεκτικότητα του στομάχου. Η δεύτερη δράση αυτής της επέμβασης, είναι ότι αφαιρώντας αυτό το τμήμα του στομάχου, τον θόλο, αφαιρούμε ένα τμήμα του στομάχου που παράγει μία ουσία που λέγεται γρελίνη. Αυτή η γρελίνη είναι η ορμόνη της όρεξης, της βουλιμίας. Συνεπώς, βγάζοντας τον θόλο από τον οργανισμό, μειώνουμε το επίπεδο αυτής της ορμόνης και μειώνουμε την τάση που έχουμε να τσιμπολογάμε, να τρώμε μεγάλες ποσότητες και τα λοιπά. Συνολικά λοιπόν αυτή η επέμβαση έχει μία διπλή δράση. Μειώνει την ποσότητα που μπορούμε να φάμε, αλλά μειώνει και την τάση που έχουμε να τρώμε μεγάλες ποσότητες. Όπως καταλαβαίνετε εάν υπάρχουν πολλές επεμβάσεις, οφείλεται στο γεγονός ότι η κάθε επέμβαση έχει τα συν και τα πλην. Δεν υπάρχει μία ιδανική επέμβαση για όλα τα άτομα. Να τα δούμε λίγο συνοπτικά. Ο δακτύλιος όπως καταλαβαίνετε έχει το μεγάλο πλεονέκτημα ότι είναι μία πάρα πολύ απλή επέμβαση. Από την άλλη πλευρά όμως το μείον του δακτυλίου είναι, ότι έχει πολύ συγκεκριμένες ενδείξεις και χρειάζεται μία πειθαρχία, χρειάζεται μια τακτική παρακολούθηση, υπάρχει μία διαδικασία ρύθμισης του δακτυλίου. Η γαστρική παράκαμψη έχει το μεγάλο πλεονέκτημα να καλύπτει σχεδόν όλες τις μορφές παχυσαρκίας. Αλλά βέβαια έχει το μειονέκτημα ότι είναι μία πολύ πιο βαριά επέμβαση. Η τρίτη επέμβαση, η αφαίρεση του γαστρικού θόλου, είναι μία επέμβαση η οποία έχει το μεγάλο πλεονέκτημα, όχι μόνο να περιορίζει τον όγκο που μπορούμε να φάμε, αλλά να αναστέλλει και την όρεξη κι αυτό είναι πολύ σημαντικό. Αλλά βέβαια, είναι η πιο πρόσφατη επέμβαση στην γκάμα των επεμβάσεων που έχουμε και έχουμε ακόμα ένα βάθος παρακολούθησης, ένα χρόνο παρακολούθησης που είναι πιο περιορισμένος από τις άλλες επεμβάσεις. Δηλαδή, αν για τις άλλες επεμβάσεις έχουμε γνώση των εξελίξεων για μία εικοσαετία, για το sleeve έχουμε μόνο μία δεκαετία. Οι ενδείξεις λοιπόν μπορεί εύκολα κανένας να τις συμπεράνει από τα συν και τα πλην της κάθε επέμβασης. Όταν έχουμε ένα άτομο το οποίο κάνει υπέρογκα γεύματα, τρώει μεγάλες ποσότητες δηλαδή. Ένα άτομο το οποίο έχει περιορι169

σμένο τσιμπολόγημα, δεν τσιμπολογάει και έχει περιορισμένη κατανάλωση γλυκών και αναψυκτικών, τότε λέμε ότι αυτό το άτομο είναι μία πολύ καλή περίπτωση για να κάνουμε ένα δακτύλιο. Αντίστροφα. Όταν έχουμε ένα άτομο το οποίο έχει πολύ μεγάλη τάση να τσιμπολογάει συνέχεια, δεν κάνει γεύματα, όλη την ημέρα τσιμπολογάει και τρώει πολλά γλυκά. Πίνει πολλά αναψυκτικά, τότε μάλλον αυτό το άτομο πρέπει να το κατευθύνουμε σε μία γαστρική παράκαμψη. Και τέλος, όταν έχουμε άτομα τα οποία έχουνε άναρχες διατροφικές συνήθειες, παρορμητικές τάσεις ,τότε αυτό το άτομο είναι μία καλή περίπτωση για να κάνουμε μία sleeve. Αυτές είναι οι τρεις βασικές επεμβάσεις και τα βασικά χαρακτηριστικά αυτών των επεμβάσεων. Να δούμε λίγο ποια είναι τα αποτελέσματα. Τα αποτελέσματα εμείς τα μετράμε σε ποσοστό απώλειας του περιττού βάρους. Ένα παχύσαρκο άτομο ζυγίζει 120 κιλά, ενώ θα έπρεπε να ζυγίζει μέχρι ας πούμε 80 κιλά, έχει ένα περιττό βάρος 40 κιλά. Θεωρούμε ότι αν χάσει το 50% του περιττού βάρους, τότε έχουμε μία επιτυχία. Εδώ βλέπουμε μία πολύ μεγάλη μελέτη που έγινε το 2003 και έπαιρνε 10.000, 22.000 περιστατικά για να μετρήσει την αποτελεσματικότητα αυτών των επεμβάσεων σε ένα βάθος χρόνου περίπου μίας δεκαετίας. Βλέπουμε ότι η μέση απώλεια βάρους με αυτές τις τεχνικές είναι γύρω στο 60%. Εμείς έχουμε κάνει πιο πρόσφατα στη Μονάδα Παχυσαρκίας μία μελέτη, βλέποντας αναλυτικά τα αποτελέσματα της κάθε επέμβασης και βλέπουμε ότι τη μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα σίγουρα την έχει η γαστρική παράκαμψη, με ένα μέσο όρο απώλειας περιττού βάρους 76%, μετά έρχεται η sleeve, μέση απώλεια περιττού βάρους γύρω στο 70% και ο δακτύλιος γύρω στο 60%. Αυτά πολύ σχηματικά, είναι τα αποτελέσματα. Δεν μπορούμε να μην μιλήσουμε όσον αφορά τα αποτελέσματα και για το θέμα της θνησιμότητας. Είναι πάλι μία μελέτη Αμερικανική που έγινε στον ίδιο αριθμό περιστατικών, η οποία δείχνει ότι το ποσοστό θνησιμότητας σε μία ομάδα παχύσαρκων στην πενταετία, είναι γύρω στο 6,17%. Εάν αυτά τα άτομα υποβληθούν σε μία επέμβαση βαριατρική, το ποσοστό θνησιμότητας πέφτει στο 0,68%. Άρα, οι επεμβάσεις αυτές μειώνουνε κατά 89% τον κίνδυνο του θανάτου. Εάν αυτό το μεταφέρουμε λοιπόν στην Ελλάδα, όπου όπως είχαμε πει πριν, προβλέπουμε δυστυχώς ότι 35.000 άνθρωποι θα πεθάνουν την επόμενη πενταετία, συμπεραίνουμε ότι μπορούμε να σώσουμε περίπου 30.000 ζωές εάν εφαρμόσουμε αυτές τις θεραπευτικές τεχνικές με ένα σωστό τρόπο. Τι σημαίνει αυτό ή μάλλον πριν σας πω τι σημαίνει αυτό, να θέσουμε ένα άλλο πολύ σημαντικό ερώτημα, το οποίο είναι το κόστος. Διότι πολύ εύλογα θα μου πείτε, εντάξει, είναι κάτι το οποίο είναι σημαντικό, αλλά πόσο κοστίζει; Αυτό λοιπόν που μπορούμε να πούμε είναι, ότι πέρα από την ιατρική δεοντολογία, την ιατρική ηθική, από το θέμα της δημόσιας υγείας, η εφαρμογή αυτών των τεχνικών θα καταλήξει στο να κάνουμε και οικονομίες. Θα καταλήξει στο ότι τα δημόσια ταμεία να κάνουν οικονομίες. Εδώ είναι μία μελέτη που δείχνει ότι ο μέσος αριθμός νοσηλειών στην ομάδα των ανθρώπων οι οποίοι έχουν υποβληθεί σε μία βαριατρική επέμβαση, είναι σημαντικά μικρότερος από τους παχύσαρκους οι οποίοι δεν υποβάλλονται σε επέμβαση. Δηλαδή, όταν έχουν υποβληθεί σε επέμβαση έχουμε κατά μέσο όρο 2,75% νοσηλείες, ενώ είναι 3,17% στην περίπτωση που δεν υποβάλλονται σε μία θεραπεία. Αντίστοιχα, οι μέρες νοσηλείας στην ομάδα των παχυσάρκων που έχουν υποβληθεί σε μία επέμβαση, είναι 21 αντί 36 στην ομάδα που δεν υποβάλλεται σε μία θεραπεία και οι ιατρικές επισκέψεις πέφτουν από 17% σε 9%. Άρα, καταλαβαίνουμε ότι υπάρχει μεσοπρόθεσμα μία οικονομία. Ποιες είναι οι προϋποθέσεις της επιτυχίας; Οι προϋποθέσεις της επιτυχίας είναι, πρώτον βέβαια η σωστή ενημέρωση του ασθενούς από τον γιατρό του, διότι όπως σας είπα δεν είναι απλό, υπάρχουν διάφορες τεχνικές. Αυτές οι τεχνικές πρέπει να εξηγηθούν, πρέπει να ξέρουμε ποια είναι τα συν και τα πλην. Είναι πάρα πολύ σημαντικό να καταλάβουμε ότι για κάθε παχύσαρκο ασθενή υπάρχει μία επέμβαση η οποία του ταιριάζει και να επιλέξουμε σωστά αυτήν την επέμβαση και τρίτον, πρέπει να ξέρουμε ότι όταν κάνουμε μία τέτοια επέμβαση δεν τελειώνει το πρόβλημα της θεραπείας, αλλά αρχίζει ένας κύκλος ο οποίος κρατάει ένα δύο χρόνια, που είναι συνήθως ο χρόνος που κρατάει η πορεία προς ένα φυσιολογικό βάρος και σε αυτό το χρόνο χρειάζεται βέβαια να υπάρχει μία πολύ στενή παρακολούθηση. Θα τελειώσω παρουσιάζοντας 2 διαφάνειες επανερχόμενος στον τίτλο της παρουσίασης αυτής. Σας είπα ότι το θέμα της παχυσαρκίας είναι και ιατρική πρόκληση, αλλά είναι και κοινωνική πρόκληση. Για το κομμάτι το ιατρικό σας είπα ορισμένα πράγματα, θα συζητήσουμε μετά. Θέλω να μιλήσω τώρα για το κομμάτι το κοινωνικό, το οποίο θα έλεγα ότι δεν είναι μόνο κοινωνικό, είναι και πολιτικό. Πιστεύουμε ότι υπάρχουνε κάποιες αποφάσεις οι οποίες πρέπει να παρθούνε από τις αρμόδιες πολιτικές αρχές, δηλαδή από το Υπουργείο βασικά, έτσι ώστε να μπορέσουμε να κερδίσουμε τον πόλεμο κατά της παχυσαρκίας. Το πρώτο είναι, ότι πρέπει να καταργηθούν τα όποια γραφειοκρατικά εμπόδια στην κάλυψη αυτής της θεραπείας από τα ασφαλιστικά ταμεία. Υπάρχει βέβαια μία κάλυψη από τα ασφαλιστικά ταμεία, αλλά υπάρχουν κάποιες διαδικασίες οι οποίες είναι πάρα πολύ γραφειοκρατικές.

170

Η παχυσαρκία η οποία είναι αναγνωρισμένη σαν νόσο, είναι μία από τις μοναδικές, ίσως η μοναδική νόσο που για να καλυφθείς από το ταμείο σου πρέπει να περάσεις από μία Επιτροπή, η οποία στην ουσία ο μόνος ρόλος της είναι να αξιολογήσει αν είσαι παχύσαρκος. Δηλαδή, να σε ζυγίσει και να σε μετρήσει και πιστεύουμε ότι αυτές ότι αυτές οι επιτροπές δεν έχουν λόγο ύπαρξης υπό αυτήν την μορφή. Πιστεύουμε δηλαδή ότι η θεραπεία της παχυσαρκίας πρέπει να ελέγχεται με τους συνηθισμένους μηχανισμούς ελέγχων των ταμείων, όπως όλες οι άλλες παθήσεις και αυτές οι επιτροπές πρέπει να υπάρχουνε μόνο για τις ειδικές περιπτώσεις, όπου υπάρχει ένα ειδικό θέμα, είτε λόγω συγγενών παθήσεων, είτε λόγω ηλικίας ή για οποιοδήποτε άλλο θέμα. Δεν μπορεί αυτές οι θεραπείες να περιορίζονται σε πολύ συγκεκριμένες ηλικίες. Ειδικά ορισμένα ταμεία δεν καλύπτουνε αυτή τη θεραπεία για τα άτομα τα οποία είναι πάνω από 60 χρονών. Κάτι το οποίο είναι πολύ παράδοξο εάν σκεφτούμε ότι σήμερα τα όρια της συνταξιοδότησης μακραίνουνε και πολλές φορές φθάνουνε 65 χρονών. Δηλαδή, καταλήγουμε να έχουμε άτομα τα οποία πάσχουνε από την ασθένεια, είναι υποχρεωμένα να δουλέψουνε, ενώ το ταμείο τους δεν τους καλύπτει. Είναι απίστευτο. Επίσης, πρέπει όταν περνάμε από μία τέτοια έγκριση και έχουμε αυτήν την έγκριση, πρέπει η επιλογή της επέμβασης να ανήκει στον γιατρό, στον θεράποντα γιατρό σε συνεννόηση με τον ασθενή του. Και τέλος, πρέπει να υπάρχει δυνατότητα μίας επανεπέμβασης. Όπως υπάρχει για όλες τις άλλες παθήσεις. Αυτή τη στιγμή τα ταμεία περιορίζουνε την κάλυψη μόνο σε μία επέμβαση. Εάν κάποιος έχει έναν όγκο στο μαστό παραδείγματος χάριν και χρειαστεί να χειρουργηθεί για δεύτερη φορά, προφανώς το ταμείο του θα τον καλύψει. Το ίδιο πρέπει να ισχύει και για την παχυσαρκία. Θα με ρωτήσετε βέβαια γιατί δεν εφαρμόζονται αυτά τα αυτονόητα μέτρα; Ο λόγος είναι απλός. Είναι ότι υπάρχει από την πλευρά των αρμόδιων αρχών και από την πλευρά του Υπουργείου ο φόβος ότι αυτό θα προκαλέσει μία άμεση άνοδο των δαπανών, χωρίς αυτό να έχει το αντίστοιχο αντίκρισμα. Η απάντηση σε αυτόν τον φόβο έχει ήδη δοθεί με την διαφάνεια που σας έδειχνε, ότι εφαρμόζοντας σωστά την θεραπεία της παχυσαρκίας, κάνουμε οικονομία. Αλλά βέβαια, εφαρμόζοντας σωστά σημαίνει ότι πρέπει να επιβληθούν και να εξασφαλιστούν ορισμένοι κανόνες. Όλοι έχετε ακούσει, έχετε δει στην τηλεόραση εκπομπές που λένε, πήγαινε να χάσεις μερικά κιλά, έχασε τη ζωή του, έβαλε δακτύλιο και πέθανε και τα λοιπά και τα λοιπά. Αυτά τα περιστατικά μπορεί να είναι εξαιρέσεις, αλλά υπάρχουνε και υπάρχουνε γιατί; Διότι σήμερα στην χώρα μας δεν υπάρχουνε κανόνες, δεν υπάρχουνε προδιαγραφές οι οποίες να επιβάλουνε στους συναδέλφους, στα κέντρα που κάνουν αυτές τις επεμβάσεις, κάποιες συγκεκριμένες προδιαγραφές εκπαίδευσης των γιατρών, των χειρουργών. Προδιαγραφές που αφορούν στον εξοπλισμό, στη μεθοδολογία που θα ακολουθηθεί. Αυτό λοιπόν το οποίο θα μπορέσει να εξασφαλίσει την αποτελεσματικότητα και να κάνει την επένδυση, τη δαπάνη χρήσιμη, είναι να θεσπιστούνε αυτό το οποίο ονομάζουμε, εξειδικευμένες μονάδες βάσει προδιαγραφών, όπως υπάρχουνε και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Αυτό είναι ένα πάρα πολύ σημαντικό στοιχείο και εάν και εφόσον προχωρήσουμε σε αυτά τα μέτρα, τότε πραγματικά μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα μειώσουμε δραστικά τη μάστιγα της παχυσαρκίας, ότι θα μειώσουμε δραστικά τους θανάτους και ότι μετά από την εξάλειψη της πείνας, που ήταν η μάστιγα της προηγούμενης γενιάς, θα μπορέσουμε να έχουμε ένα κόσμο χωρίς νοσηρή παχυσαρκία. Ευχαριστώ για την προσοχή σας!

171

«ΚΑΚΗ ΔΙΑΤΡΟΦΗ-ΚΑΠΝΙΣΜΑ, ΚΙ ΟΙ ΕΠΙΠΤΩΣΕΙΣ ΤΟΥΣ ΣΤΗΝ ΥΓΕΙΑ». ΛΥΔΙΑ ΙΩΑΝΝΙΔΟΥ-ΜΟΥΖΑΚΑ, ΕΠΙΚΟΥΡΗ ΚΑΘΗΓΗΤΡΙΑ, ΤΗΣ ΙΑΤΡΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ, ΔΡ. ΓΥΝΑΙΚΟΛΟΓΟΣ-ΧΕΙΡΟΥΡΓΟΣ, ΕΙΔΙΚΗ ΜΑΣΤΟΛΟΓΟΣ Κύριε Δήμαρχε, κύριε Αντιδήμαρχε, κύριε Αντιπρόεδρε του Πνευματικού Κέντρου του Δήμου Ασπροπύργου, κυρίες και κύριοι Δημοτικοί Σύμβουλοι, κύριε συνάδελφε κύριε Τσεβά, κυρίες και κύριοι, φίλοι Ασπροπυργιώτες, Χριστός Ανέστη. Ευχαριστώ τον Δήμαρχο και τον κύριο Πηλιχό για τα καλά τους λόγια, τα οποία βέβαια τα δέχομαι με συγκίνηση, αλλά θα ήθελα να γνωρίζετε ότι σ’ αυτά που έχω κάνει, θα πρέπει να ομολογήσω ότι ένας Ασπροπυργιώτης, ο Νίκος ο Μουζάκας ήταν στήριγμά μου όλα αυτά τα χρόνια. Χαίρομαι που η εκδήλωση, που ήταν προγραμματισμένη για τις 6 Απριλίου, για λόγους που έλειπα στο εξωτερικό, αναβλήθηκε για απόψε. Για απόψε, είναι η επόμενη ημέρα από τις δηλώσεις που έκανε ο Υπουργός Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης, κύριος Αβραμόπουλος χθες σε Συνέντευξη Τύπου, με τη στήριξη του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας του κυρίου Κάρολου Παπούλια, για την επικείμενη απαγόρευση του καπνίσματος σε κλειστούς χώρους σε όλη την Ελλάδα. Ο Υπουργός χθες ξεκίνησε με μία φράση, με την οποία θα ξεκινήσω και εγώ σήμερα την ομιλία μου. “Κάθε χρόνο χάνουμε μία μεσαίου μεγέθους πόλη από μία εξάρτηση που σκοτώνει εμάς και πλουτίζει κάποιους άλλους.” Λόγια πραγματικά πολύ σωστά, διότι το τσιγάρο προκαλεί 100% καρκίνο σε αυτόν που το καπνίζει και στους γύρω του και κάνει 100% καλό στους εμπόρους καπνού, στις βιομηχανίες τσιγάρου και σε ότι άλλο σχετίζεται με το κάπνισμα. Επίσης, αισθάνομαι πάρα πολύ καλά που δεν με έφερε στην δύσκολη θέση ο Δήμαρχος να ξεκινήσω με εκείνον, για το κάπνισμα και τα είπε μόνος του. Μία εξομολόγηση, που όταν την κάνει κάποιος στη θρησκεία μας αμαρτίαν ουκ έχει, αλλά στην περίπτωση μας σημαίνει τουλάχιστον ότι συναισθάνεται το πρόβλημα. Εύχομαι λοιπόν η αποψινή βραδιά να γίνει αφετηρία για πολλούς εδώ μέσα, που τυχόν καπνίζουν, να σταματήσουν το κάπνισμα. Πρώτα λοιπόν θα ξεκινήσω με το κάπνισμα και μετά θα πάω στη διατροφή, για να κλείσω την ομιλία μου με μια πιο ευχάριστή νότα. Πάρα πολλές φορές στις διάφορες συγκεντρώσεις που συμμετέχω και διαμαρτύρομαι για το κάπνισμα, μου λένε: “μα τι τους το λες, μόνον εχθρούς κάνεις. Αφού εσύ ψήφους θέλεις να μαζέψεις, άστους να καπνίζουν”. Τότε κι εγώ τους απαντώ “κοιτάξτε να δείτε, εγώ είμαι γιατρός, 30 χρόνια και στη ζωή μου έχω μάθει να προσφέρω στον άρρωστο, στον άνθρωπο, στον συνάνθρωπο, είναι η επαγγελματική μου διαστροφή”, πρώτα ενδιαφέρομαι για την υγεία τους και μετά για τους ψήφους μου. Γι’ αυτό, εγώ θα πω αυτό που κρίνω σωστό για την υγεία τους.

172

Ξεκινώντας από αυτή τη βάση λοιπόν θα πω, ότι το σταμάτημα του καπνίσματος όπως δείχνει εδώ η εικόνα 1, σημαίνει για τη ζωή, “FOR LIFE”, ή εφ’ όρου ζωής, όπως ο καθένας θέλει να το ερμηνεύσει. Το τσιγάρο δυστυχώς είναι μία ουσία η οποία δεν κάνει καλό σε κανένα σημείο του οργανισμού μας. Κάνει μόνον κακό και αυτό παντού. Τα ποτό κάνει και κάπου καλό, π.χ. στα αγγεία επειδή διευρύνει τις στεφανιαίες αρτηρίες στην καρδιά. Ένα δυο ποτηράκια κρασί δεν βλάπτουν. Στην περίπτωση του τσιγάρου όμως ακόμη και ένα δύο τσιγάρα την ημέρα βλάπτουν. Και θα επανέλθω στους αριθμούς για το θέμα. Για να δούμε τώρα μαζί τις αιτίες που μας κάνουν να καπνίζουμε. Πρώτα – πρώτα είναι ο μιμητισμός και αυτός είναι ακόμα χειρότερος όταν πρόκειται για γυναίκες ή νέους και νέες. Στις γυναίκες και τους νέους το κάπνισμα έχει μεγαλύτερη επίπτωση στην υγεία τους απ’ ότι στους άνδρες, επειδή το επιθήλιο των πνευμόνων τους είναι πολύ πιο ευαίσθητο, από ότι των ανδρών. Στον μιμητισμό επιδρούν το οικογενειακό, το κοινωνικό και το φιλικό περιβάλλον. Εάν στο σπίτι καπνίζουν οι γονείς, είναι πάρα πολύ δύσκολο τα παιδιά να μην καπνίσουν. Σπάνια και μόνον από αντίδραση δεν θα καπνίσουν τα παιδιά. Τις περισσότερες φορές θα ακολουθήσουν το παράδειγμα των γονέων τους. Στις κοινωνικές ή στις φιλικές παρέες, εάν σου προσφερθεί μία δυο φορές ένα τσιγάρο, ιδιαίτερα όταν είσαι νέος και δεν το πάρεις, αρχίζεις να αισθάνεσαι μειονεκτικά και θέλεις να ακολουθήσεις τους μεγάλους, να είσαι στη μόδα. Έτσι ξεκινάει το κακό. Δυστυχώς είναι και η διαφήμιση. Παρόλο που σε κάθε πακετάκι τσιγάρων εδώ και αρκετά χρόνια αναγράφεται ότι “το τσιγάρο βλάπτει σοβαρά την υγεία μας”, κανείς δεν το προσέχει. Όλοι βλέπουν το περιεχόμενό του, το οποίο διαφημίζεται. Οι σχέσεις και η οικογενειακή δομή, το ζευγάρι, εάν ο ένας καπνίζει, πάρα πολλές φορές ακολουθεί και ο άλλος. Η εκπαίδευση καθώς στους χώρους των Πανεπιστημίων δρά ακόμη πιο έντονα ο μιμητισμός και κάνουμε ότι κάνει ο άλλος. Το άγχος και η καταπίεση. Λένε ότι είμαι αγχωμένος και ξεσπάω στο τσιγάρο. Μα με το τσιγάρο και το άγχος που ήδη έχουμε επιβαρύνουμε πιο πολύ τα στεφανιαία μας. Δεν είναι λοιπόν η λύση το κάπνισμα. Αν το κάπνισμα έλυνε όλα προβλήματα, θα έλεγα και εγώ, καπνίστε, για να λυθούν όλα. Τέλος υπάρχει και το πρόβλημα της κοινωνικής αποδοχής. Κάποιος νομίζει ότι μεγάλωσε επειδή έγινε 15 χρονών. Αισθανόμενος λοιπόν ότι μεγάλωσε, και έχοντας την ανάγκη για επιβεβαίωση, πάει κρυφά, και καπνίζει μέσα στο σχολείο και τις τουαλέτες. Και τώρα να αναφέρω κάποια στοιχεία. Εάν καπνίζουμε κάτω από 10 τσιγάρα την ημέρα, ο κίνδυνος για να αναπτύξουμε καρκίνο στον πνεύμονα πενταπλασιάζεται. Εάν καπνίζουμε πάνω από 20 τσιγάρα, ο κίνδυνος εικοσαπλασιάζεται. Γίνεται δηλαδή 20 φορές μεγαλύτερος. Εάν καπνίζουμε από την ηλικία των 15 ετών, ο κίνδυνος είναι 17 με 19 φορές μεγαλύτερος. Εάν καπνίζουμε από την ηλικία των 25 ετών, ο κίνδυνος μειώνεται στις 4 με 5 φορές. Επίσης έχει μεγάλη και σχέση η διάρκεια του καπνίσματος. Εάν τριπλασιάσουμε τον αριθμό των τσιγάρων, τριπλασιάζεται και ο κίνδυνος του καρκίνου του πνεύμονα. Εάν όμως τριπλασιάσουμε τη διάρκεια του καπνίσματος, ο κίνδυνος εκατονταπλασιάζεται. Οπόταν, αυτά και μόνο τα στοιχεία νομίζω ότι θα βοηθήσουνε πολύ στο να αντιληφθούμε, τουλάχιστον όσοι είμαστε μέσα σ’ αυτήν την αίθουσα τις συνέπειες του καπνίσματος και είμαστε αρκετοί απόψε για ένα τέτοιο θέμα διότι εγώ για το κάπνισμα περίμενα ότι θα συμμετείχαν πολύ λιγότεροι. Με την ευκαιρία αυτή τους ευχαριστώ για τη συμμετοχή τους. Ακόμη θα ήθελα να σας συστήσω να πάτε να δείτε αυτήν την έκθεση στην Τεχνόπολη που λέγεται “το ανθρώπινο σώμα”. Εκεί θα δείτε σε πραγματικά εκμαγεία τους πνεύμονες των καπνιστών και των μη καπνιστών. Θα δείτε τη διαφορά και θα αντιληφθείτε το μέγεθος της επιβάρυνσης που υφίσταται το άτομο που καπνίζει. Στο σχήμα 1 παρουσιάζονται τα ποσοστά των καπνιστών στην Ελλάδα ανάλογα με το φύλο, άνδρες και γυναίκες ανά ζευγάρι, σε 3 δεκαετίες. Αριστερά είναι οι άνδρες, δεξιά είναι οι γυναίκες, στις δεκαετίες, 15 - 24, 35 – 44 και 55 – 64. Το τσιγάρο έχει δεδομένες βλαπτικές επιδράσεις, ανεξάρτητα από το αν είναι κανονικό ή light. Λένε μερικοί “μα εγώ δεν καπνίζω τσιγάρο, καπνίζω light”. Μα όταν καπνίζει light για να δεχθεί το ποσό της νικοτίνης που του χρειάζεται, πρώτον θα κάνει βαθύτερη εισπνοή και θα πάει τον καπνό πιο κάτω και δεύτερον, θα καπνίσει περισσότερα τσιγάρα. Οπόταν και με τα light τσιγάρα δεν λύνεται το πρόβλημα. Ας δούμε τώρα την κατανομή της νικοτίνης του τσιγάρου. Σε κάθε τσιγάρο το 26% από το ποσόν της νικοτίνης που περι173

έχει μένει μέσα στο τσιγάρο. Το 28% εισπνέεται από τον ίδιο τον καπνιστή, αλλά το άλλο 46% διαχέεται στο περιβάλλον και άρα καπνίζουμε όλοι μαζί, εφόσον κάποιοι συνάνθρωποι μας καπνίζουν γύρω μας. Καπνίζουμε δηλαδή όλοι άσχετα αν θέλουμε ή δεν θέλουμε να καπνίσουμε. Οι επιπτώσεις του καπνίσματος είναι άλλες άμεσες - καθημερινές, σταδιακές και άλλες μακροπρόθεσμες. Για να τις δούμε μία – μία. Στις άμεσες συμπεριλαμβάνεται η κακοσμία του στόματος, ο αποχρωματισμός και καταστροφή των οδόντων, η εξασθένιση της όσφρησης και της γεύσης. Γνωρίζετε ότι πολλοί λένε, “ευτυχώς που καπνίζω και δεν παίρνω κιλά.” Δεν είναι ευτυχώς που καπνίζουν και δεν παίρνουν κιλά, είναι επειδή έχουν χάσει, την αίσθηση της γεύσης και δεν τους συγκινεί ότι κι αν φάνε. Δεν μπορούν να ευχαριστηθούν την τροφή που καταναλώνουν και έτσι δεν τρώνε. Ενώ με τη διακοπή του καπνίσματος η γεύση επανέρχεται σιγά – σιγά και η κατανάλωση τροφής αυξάνει αφού γίνεται πιο απολαυστική, και κατά συνέπεια οδηγεί στην αύξηση του βάρους.Στις άμεσες συνέπειες περιλαμβάνονται ακόμη η δυσλειτουργία των φωνητικών χορδών, οι λαρυγγίτιδες και φαρυγγίτιδες, ο πονόλαιμος και ο βήχας. Στις έμμεσες συνέπειες συμπεριλαμβάνονται διάφορες αλλοιώσεις στους πνεύμονες με αποκορύφωμα τον καρκίνο. Έτσι ο καπνιστής προοδευτικά εμφανίζει αποχρεμπτική πνευμονοπάθεια, πνευμονικό εμφύσημα, καταστροφή των κυψελίδων, ελάττωση της πνευμονικής χωρητικότητος κ.α. με συνέπεια οι πνεύμονες να γίνονται ινώδεις και να μην προσλαμβάνουν πλέον όσο οξυγόνο χρειάζεται ο οργανισμός. Στις περιπτώσεις αυτές όταν μετρήσουμε την οξυγόνωση στο αίμα, θα την βρούμε μειωμένη. Στον πίνακα 1 φαίνεται ο σχετικός κίνδυνος των καπνιστών σε άνδρες και γυναίκες, ο σχετικός κίνδυνος των μη καπνιστών και ο οφειλόμενος κίνδυνος στον πληθυσμό επί τοις εκατό. Ας δούμε όμως τις έμμεσες συνέπειες: Στο καρδιαγγειακό μας σύστημα, προκαλεί την στεφανιαία νόσο, την ισχαιμική καρδιοπάθεια, το έμφραγμα του μυοκαρδίου, την υπέρταση, διαταραχές στην αιμάτωση των κάτω άκρων, ελάττωση στην οξυγόνωση των κυττάρων, βαλβιδοπάθεια στην καρδιά και αρτηριοσκλήρυνση που έχει συνέπειες στον εγκέφαλο και στις λειτουργίες του εγκεφάλου. Στο γαστρεντερικό μας σύστημα, προκαλεί γαστρίτιδα, έλκος, ξινίλες και κάψιμο. Πάρα πολύ λένε “εγώ αν δεν πιω καφέ το πρωί και δεν καπνίσω ένα τσιγάρο, δεν μπορώ να πάω στην τουαλέτα” Ο τρόπος αυτός είναι ένας πολύ κακός ρυθμιστής της περισταλτικότητος του εντέρου. Άλλες έμμεσες συνέπειες, γενικότερα σε άνδρα και γυναίκα είναι: οι διαταραχές της εμμήνου ρήσεως στη γυναίκα, διαταραχές στην σεξουαλική δραστηριότητα και στα δύο φύλα. Μείωση της παραγωγής οιστρογόνων στη γυναίκα και τεστοστερόνης στον άνδρα. Αύξηση των πιθανοτήτων οστεοπόρωσης και στους δύο. Αύξηση των πιθανοτήτων αποβολής κατά την κύηση στη γυναίκα και εξασθένιση του ανοσολογικού και αμυντικού συστήματος και στους δύο. Στον πίνακα 2 φαίνονται οι 15 χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης με την οφειλόμενη θνησιμότητα αριστερά και με τα έτη ζωής δεξιά, που χάνονται από το κάπνισμα, δεξιά. Ένας καπνιστής στην Ελλάδα ζει λιγότερα κατά 13 χρόνια με μαθηματική ακρίβεια, από έναν μη καπνιστή. Τη μεγαλύτερη όμως επίπτωση ως ομάδα παθητικού καπνίσματος έχουν τα έμβρυα, τα βρέφη και τα παιδιά. Τα παιδιά δυστυχώς μέσα στο σπίτι γίνονται παθητικοί καπνιστές, όταν καπνίζουν οι γονείς τους με αποτέλεσμα να αυξηθεί το ποσοστό των αιφνιδίων θανάτων των νεογέννητων, να γεννηθούν παιδιά με συγγενείς ανωμαλίες, με μειωμένο βάρος, με διαταραχές ψυχοσωματικής ανάπτυξης, με νοητικές διαταραχές και να καθυστερήσει η ομιλία τους. Ο παθητικός καπνιστής εξαναγκάζεται να δέχεται τις φθοροποιές επιδράσεις του καπνίσματος και τα καρδιαγγειακά νοσήματα από το παθητικό κάπνισμα φθάνουν στα ¾ του συνόλου των θανάτων από το κάπνισμα. Στις Ηνωμένες Πολιτείες φθάνουν 60.000 το χρόνο και στην Ελλάδα μας 3.000 άτομα τον χρόνο πεθαίνουν από παθητικό κάπνισμα. Το παθητικό κάπνισμα αναφέρεται ως τρίτη αιτία θανάτου. Το κάπνισμα διαχωρίζει τους ανθρώπους μεταξύ τους σε καπνιστές και μη καπνιστές, με αποτέλεσμα να διαταράσσει τις ανθρώπινες σχέσεις. Πιστέψτε με εμείς ως οικογένεια έχουμε κόψει τις φιλίες μας με φίλους μας καπνιστές. Διότι σταματήσαμε να δεχόμαστε σπίτι μας να καπνίζει κάποιος. Όταν δεν δεχόμαστε εμείς να καπνίζει κάποιος στο σπίτι μας, δεν δέχεται και αυτός να έρθει σπίτι μας. Οπόταν βλέπετε αμέσως γίνεται διαχωρισμός μεταξύ των ανθρώπων και διαταράσσονται οι σχέσεις. Τώρα, ο Υπουργός Υγείας και Κοινωνικής Αλληλεγγύης κ. Δημήτρης Αβραμόπουλος έχει καταστρώσει ένα Εθνικό πρόγραμμα δράσης για το κάπνισμα, το οποίο το έχει προσαρμόσει σε 4 άξονες. Στον πρώτο άξονα περιλαμβάνονται: ο εθνικός φορέας πρόληψης του καπνίσματος που πρέπει να δημιουργηθεί, να υπάρχει προειδοποιητική σήμανση της επικινδυνότητας, ήδη υπάρχει επάνω στο κουτί των τσιγάρων, 174

να περιοριστεί η πρόσβαση των νέων στα προϊόντα καπνού, να απαγορευθεί το κάπνισμα στους δημόσιους χώρους και να γίνει βελτίωση της εποπτείας της εφαρμογής του, εφαρμογή σταδιακής απαγόρευσης σε κλειστούς χώρους που θα γίνει άμεσα από 1η Ιουλίου. προώθηση της ιδέας ότι το καθαρό από καπνό περιβάλλον είναι σωτήριο, δημιουργία εθνικού δικτύου πρόληψης και εκστρατεία ενημέρωσης του γενικού πληθυσμού για το κάπνισμα, να ξεκινήσει αγωγή υγείας στα σχολεία, αγωγή υγείας στην 3βάθμια εκπαίδευση, πρόγραμμα τηλεσυμβουλευτικής «Quit Line 1031», εθνικός δικτυακός τόπος για εξαρτήσεις, διεθνές πρόγραμμα «κερδίζω κόβοντας το κάπνισμα». Ο κύριος Αβραμόπουλος είπε ότι άσχετα πολιτικού κόστους είναι διατεθειμένος να εφαρμόσει αυτό το πρόγραμμα Εδώ θα ήθελα να συγχαρώ το Δήμαρχο μας, που φρόντισε να καταγράφεται η σημερινή μας ομιλία και έτσι μερικοί από αυτούς που δεν μπόρεσαν να έλθουν σήμερα εδώ και να ακούσουν τα όσα λέμε θα μπορέσουν να δουν κάποια πράγματα στο τοπικό κανάλι Attica TV. Ο δεύτερος άξονας σχετίζεται με: τα αντικαπνιστικά ιατρεία που έχουνε δημιουργηθεί σε όλα τα νοσοκομεία του Ε.Σ.Υ. την προώθηση της παροχής συμβουλευτικής θεραπευτικής απεξάρτησης και την ένταξη και των ιδιωτικών αντικαπνιστικών ιατρείων μέσα στους φορείς που παρέχουν πρωτοβάθμια φροντίδα. Ο τρίτος άξονας σχετίζεται με: την διατομεακή συνεργασία κατά του καπνίσματος και την κοινωνική συμμετοχή. Θέλω να επισημάνω ότι είναι πάρα πολύ σημαντικό εμείς οι ίδιοι να ζητάμε από τον άλλον να μην καπνίζει όταν είμαστε δίπλα του, και ο τέταρτος άξονας αφορά: την καταγραφή του υγειονομικού χάρτου, την εκπαίδευση των εκπαιδευτικών, και την εκπαίδευση στελεχών υγείας στις μεθόδους διακοπής του καπνίσματος. Για το κάπνισμα ότι δρα επιβλαβώς στον ανθρώπινο οργανισμό τα είπαμε, τα ακούσαμε και θα το σταματήσουμε εδώ για να μην γίνουμε και αντιπαθητικοί. Ωστόσο, υπάρχουν και άλλοι σημαντικοί παράγοντες, οι οποίοι ανάλογα με το πώς θα τους μεταχειριστούμε, μπορεί να χρησιμοποιηθούν θετικά ή αρνητικά για τον οργανισμό μας. Ο σημαντικότερος από αυτούς είναι η διατροφή. Η διατροφή στο λεξικό ερμηνεύεται, ότι είναι «ο τρόπος που ισορροπημένα τρεφόμαστε σε συνάρτηση με την καλή μας υγεία». Κακά τα ψέματα, σήμερα διατροφή είναι τα πάντα και τα φαστφουντάδικα και οι πιτσαρίες και οτιδήποτε άλλο είναι φαγώσιμο, αφού με αυτά τρέφεται ο κόσμος. Και θα πρέπει να γίνει κατανοητή η πυραμίδα, που παρουσιάζεται στην εικόνα 2 και αντιστοιχεί με τον σωστό καταμερισμό των τροφών. Η βάση της διατροφής μας θα πρέπει να είναι τα δημητριακά, τα όσπρια, τα λαχανικά, τα φρούτα και όσο ανεβαίνουμε προς τα πάνω, θα πρέπει να είναι λιγότερη η κατανάλωση των ζωικών τροφών όπως κρέατος, ψαριού, πουλερικών, γάλακτος και τυροκομικών. Καλές είναι οι ταβέρνες στον Ασπρόπυργο, εξαιρετικής ποιότητος, αλλά δεν θα πρέπει να τις έχουμε στο καθημερινό μας διαιτολόγιο και ακόμη περισσότερο θα πρέπει να περιορίσουμε τα γλυκά, δηλαδή τη ζάχαρη και τα ποτά. Οι διατροφικές συνήθειες και αυτές σχετίζονται με το περιβάλλον μας ή αυτό είναι οικογενειακό, κοινωνικό, σχολικό ή επαγγελματικό. Ξέρετε πάρα πολύ καλά ότι τα παιδιά όταν τους δώσει η μαμά τους ένα σάντουιτς στη τσάντα τους αισθάνονται άσχημα στο σχολείο, αφού δεν θα πάνε να ψωνίσουν την τυρόπιτα από το κυλικείο του σχολείου όπως τα άλλα παιδιά, ή οτιδήποτε άλλο πωλείται εκεί. Άλλα τα παιδιά δεν γνωρίζουν ότι τα λίπη, που μεταχειρίζονται γενικά στο εμπόριο, για να φτιάξουν την τυρόπιτα, δεν είναι και ότι το καλύτερο. Αυτό είναι κάτι που εμείς οι ίδιες θα πρέπει να το καταπολεμήσουμε και να βοηθήσουμε τα παιδιά να το κατανοήσουν. Δυστυχώς σήμερα στην Ελλάδα έχουμε το μεγαλύτερο ποσοστό παιδικής παχυσαρκίας στην Ευρώπη. Στο παρελθόν οι άνθρωποι τρώγανε για να ζήσουν. Σήμερα ζουν για να τρώνε. Αν θέλουν όμως να ζήσουν θα πρέπει να 175

μειώσουν το φαγητό. Η ημερήσια πρόσληψη θερμίδων θα πρέπει να είναι ανάλογη για το επιθυμητό μας βάρος. Απαραίτητη είναι η πρόσληψη όλων των θρεπτικών στοιχείων, αλλά σε ποσότητες που απαιτούνται για κάθε άτομο ξεχωριστά. Άλλες είναι οι ανάγκες μιας γυναίκας 40 χρόνων και άλλες οι ανάγκες ενός άνδρα 40 χρόνων. Άλλες είναι οι ανάγκες μίας γυναίκας 65 χρονών και άλλες μίας κοπέλας 18 χρόνων. Άλλες οι ανάγκες ενός άνδρα 40 χρόνων που δουλεύει στο γραφείο και άλλες ανάγκες ενός άνδρα 40 χρόνων, που δουλεύει στην οικοδομή. Ανάλογα λοιπόν με την ηλικία και τη σωματική καταπόνηση είναι και ο μεταβολισμός. Το διαιτολόγιο μας θα πρέπει να προσαρμόζεται ανάλογα με το φύλο, την ηλικία αλλά και το είδος της δραστηριότητας του ατόμου. Προϋποθέσεις μιας σωστής διατροφής είναι: η ημερήσια πρόσληψη θερμίδων πρέπει να είναι ανάλογη του επιθυμητού μας βάρους απαραίτητη η πρόσληψη όλων των θρεπτικών στοιχείων στις ποσότητες που απαιτούνται για το κάθε άτομο ξεχωριστά πρόσληψη λιπαρών ανάλογα με τις ημερήσιες ανάγκες μείωση κατανάλωσης αλατιού και ζάχαρης μείωση κατανάλωσης καφεΐνης και αλκοόλ σίτιση ανάλογα με τη διατροφική πυραμίδα όχι στέρηση γευμάτων προτίμηση σπιτικού φαγητού σωστή άσκηση πρόσληψη ικανών ποσοτήτων νερού. Στο διάγραμμα 2 φαίνεται ο μέσος όρος των κατά κεφαλήν θερμίδων στην Ελλάδα από το 1971 μέχρι το 2003, που φτάνει κατά μέσον όρο στις 3.000 θερμίδες . Από την άλλη θα γνωρίζετε ότι στην κατοχή ο κόσμος πέθαινε από πείνα, αλλά δεν πέθαινε από καρκίνους. Άρα, η κακή διατροφή βοηθάει πολύ και στην ανάπτυξη όλων των μεταβολικών νοσημάτων και μεταξύ αυτών και του καρκίνου. Η σίτιση θα πρέπει να γίνεται ανάλογα με τη διατροφική πυραμίδα που είδαμε προηγουμένως. Δεν πρέπει να στερούμεθα γεύματα. Είναι πολύ λάθος αυτό που λέει ο κόσμος “εγώ το βράδυ δεν τρώω τίποτε.” Αν όμως δεν φάμε μία πρωτεΐνη το βράδυ, ο οργανισμός μας κάνει οικονομία και δεν καίει λίπος. Εάν φάμε μία πρωτεΐνη το βράδυ ο οργανισμός θα κάψει λίπος, για να καταναλώσει την πρωτεΐνη, οπόταν τότε αδυνατίζουμε. Πρέπει να προτιμάμε το σπιτικό φαγητό και όχι τα φαστφουντάδικα. Εάν δεν έχουμε ισορροπημένη διατροφή μπορούν να προκύψουν πολλά προβλήματα. Η άσκηση είναι απαραίτητη στη σωστή διατροφή και ασφαλώς θα πρέπει να πίνουμε κανονικές ποσότητες νερού. Δηλαδή, ένας ενήλικας πρέπει να πίνει γύρω στα 2,5 με 3 λίτρα νερού την ημέρα, που αντιστοιχεί σε 10 με 12 ποτήρια νερό. Μέσα σ’ αυτά δεν συμπεριλαμβάνονται καφέδες και αναψυκτικά. Τα προβλήματα που μπορεί να προκύψουν από μια κακή διατροφή μπορεί να είναι: Παχυσαρκία, υψηλή αρτηριακή πίεση, στεφανιαία νόσος, εγκεφαλικά επεισόδια, υπερλιπιδαιμία, σακχαρώδης διαβήτης και διάφορες μορφές καρκίνου, από τις οποίες ο πιο συχνός είναι ο καρκίνος του παχέως εντέρου, του στομάχου και του μαστού. Στον πίνακα 3 φαίνεται η προτοτυποποιημένη θνησιμότητα για τον καρκίνο που σχετίζεται με τη διατροφή σε άνδρες και γυναίκες μέσα στις Ευρωπαϊκές χώρες. Η Ελλάδα βλέπετε κατέχει δυστυχώς τη χειρότερη θέση με ποσοστά θνησιμότητας για τους άνδρες 26% και τις γυναίκες 18%. Στο σχήμα 2 παριστάνεται η κατανομή βάρους σώματος σε παιδάκια ηλικίας 3 έως 12 χρονών και εδώ δυστυχώς η Ελλάδα έχει τα πλέον υψηλά, ποσοστά παχυσαρκίας. Βλέπετε ότι το 31% των παιδιών είναι υπέρβαρα ή παχύσαρκα. Καταλαβαίνετε ότι αυτά τα παιδιά μεγαλώνοντας τι προβλήματα υγείας μπορεί να παρουσιάσουν. Σημαντικός παράγοντας που μπορεί να βοηθήσει στην κακή μας διατροφή είναι η κακή μας ψυχολογική κατάσταση. Πολύ χαρακτηριστικά - ιδιαίτερα οι γυναίκες- λένε: ότι «μόλις στενοχωρηθώ ξεσπώ στο ψυγείο». Από την κακή ψυχολογική κατάσταση μπορεί να οδηγηθούμε στην ψυχογενή ανορεξία, την ψυχογενή βουλιμία ή την επεισοδιακή πολυφαγία. Αλλά και η απίσχνανση, δηλ. το πολύ αδυνάτισμα είναι κακό, όπως κακιά είναι και η παχυσαρκία. Άλλες παθήσεις που μπορούμε να πάθουμε από την κακή μας διατροφή, άνδρες και γυναίκες, είναι η οστεοπόρωση, η ουρική αρθρίτιδα, η ενδημική βρογχοκήλη, η σιδηροπενική αναιμία, παθήσεις του πεπτικού και η έλλειψη φθορίου.

176

Η σωστή διατροφή ισοδυναμεί με τη καλή υγεία. Έχουμε ευεξία, καλή σωματική διάπλαση, καλή φυσική κατάσταση και καλή ψυχολογική κατάσταση. Και στη διατροφή υπεισέρχεται πάλι το Υπουργείο Υγείας, με το Εθνικό Σχέδιο Δράσης για τη διατροφή και για τις διατροφικές διαταραχές. Το Σχέδιο προσανατολίζεται σε τέσσερις άξονες. Ο πρώτος άξονας αφορά την πρόληψη και την προώθηση Υγιεινών Διαιτητικών Επιλογών. Ο άξονας αυτός άξονας περιλαμβάνει την προώθηση της επισήμανσης των τροφίμων, όπου θα πρέπει να ληφθούνε μέτρα για τη διαφήμιση και το marketing (δυστυχώς από την τηλεόραση παίρνονται όλα τα κακά μηνύματα) αύξηση της κατανάλωσης οσπρίων, λαχανικών και ψαριών και μείωση της κατανάλωση κρέατος εφαρμογή των αρχών της σωστής τροφής στην ομαδική τροφοδοσία (στρατόπεδα, σχολεία, βρεφοκομεία, ακόμα και στα γηροκομεία) ενημέρωση του γενικού πληθυσμού για την υγιεινή διατροφή και τη σωματική δραστηριότητα και δράσεις για την ενημέρωση και την πρόληψη διατροφικών διαταραχών. ασφάλεια των τροφίμων προώθηση προτύπων και συμπεριφορών υγιεινής διατροφής και σωματικής άσκησης στα παιδιά και τους νέους για την πρόληψη της παιδικής παχυσαρκίας το 5λεπτο του φρούτου προώθηση υγιεινών διατροφικών προτύπων και συμπεριφορών στους χώρους εργασίας πρόληψη διαταραχών πρόσληψης της διατροφής Ο άξονας 2 σχετίζεται με την έγκαιρη διάγνωση και τη θεραπεία και περιλαμβάνει: ενίσχυση και επέκταση της λειτουργίας των ιατρείων παχυσαρκίας στο πλαίσιο του Ε.Σ.Υ. την πιστοποίηση ιδιωτικών φορέων αντιμετώπισης της παχυσαρκίας και συμβουλευτικών υπηρεσιών διατροφής και διαιτολογίας δημιουργία δικτύου φροντίδας για την αντιμετώπιση των διαταραχών της διατροφής. Στον άξονα 3 μπαίνει η διατομεακή συνεργασία για την επίτευξη των στόχων της εθνικής διατροφικής πολιτικής. συνεργασία με τη βιομηχανία και το εμπόριο τροφίμων και - συνεργασία για την αντιμετώπιση του περιβάλλοντος που προκαλεί την παχυσαρκία. Και τέλος στον άξονα 4, όπου μπαίνει η επιστημονική υποστήριξη, παρακολούθηση και αξιολόγηση. τα ερευνητικά προγράμματα, ο υγειονομικός χάρτης, η εκπαίδευση στελεχών υγείας στην πρόληψη και την αντιμετώπιση των διατροφικών διαταραχών και τέλος, το σημαντικό, το Εθνικό μητρώο διαιτολόγων και διατροφολόγων. Διότι και εδώ γνωρίζετε ότι επισέρχονται και άτομα τα οποία δεν έχουνε την κατάλληλη εκπαίδευση, ανοίγοντας γραφεία και κάνοντας δήθεν τους διατροφολόγους και δίνοντας όχι πάντα κατάλληλες συμβουλές. Αγαπητές φίλες και φίλοι, η ζωή του καθενός είναι επιλογή προσωπική. Ας πάρουμε λοιπόν τις επιλογές μας προσωπικά και ας φροντίσουμε να έχουμε μία καλή υγεία, να είμαστε χαρούμενοι και να ζήσουμε καλά και πολλά χρόνια. Σας ευχαριστώ για την προσοχή σας.

177

«Η ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΗ ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΠΡΟΤΕΚΤΟΡΑΤΩΝ ΣΤΑ ΒΑΛΚΑΝΙΑ, ΣΕ ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΟΣΑ ΛΕΝΕ ΄Η ΔΕ ΛΕΝΕ ΤΑ Μ.Μ.Ε.» ΘΥΜΙΟΣ ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ, ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΣΥΝΤΑΚΤΗΣ, ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟΣ, ΚΡΙΤΙΚΟΣ ΒΙΒΛΙΟΥ, ΕΚΔΟΤΗΣ ΤΟΥ ΠΕΡΙΟΔΙΚΟΥ ¨ΡΕΣΑΛΤΟ¨, ΟΙΚΟΝΟΜΟΛΟΓΟΣ, ΠΤΥΧΙΟΥΧΟΣ ΤΗΣ ΑΝΩΤΑΤΗΣ ΒΙΟΜΗΧΑΝΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ Αρχικά θα ευχαριστήσω το Ανοιχτό Πανεπιστήμιο και το Δήμο για την πρόσκληση. Νιώθω λίγο άβολα όταν με κολακεύουν. Πάντως σας ευχαριστώ για τα καλά σας λόγια. Ίσως να υπερβάλατε λίγο. Απλώς ένας μαχόμενος άνθρωπος είμαι, που προσπαθώ να σκέφτομαι και να μην αιχμαλωτίζομαι και εγκλωβίζομαι στις διάφορες ιδεολογικές αγκυλώσεις που μας κατέκλισαν και μας κατακλύζουν ακόμα. Θα μπω απευθείας στο θέμα, θα προσπαθήσω να το αναπτύξω όσο μπορώ πιο απλά, γιατί είναι συνθετικό το ζήτημα, και πριν πούμε τι είναι ακριβώς αυτή η στρατηγική κατασκευής προτεκτοράτων θα χρειαστεί να πούμε δύο λόγια, πολύ σχηματικά, του τι είναι η παγκοσμιοποίηση και η νέα τάξη. Γιατί πολλοί μπορεί να λένε για τη νέα τάξη και την παγκοσμιοποίηση αλλά μπορεί να μην έχουμε μία σαφή εικόνα, του τι είναι νέα τάξη. Η παγκοσμιοποίηση αρχικά, εδώ πρέπει να γκρεμίσω ένα μύθο, δεν είναι καμία κοινότητα των λαών, ούτε ενότητα των λαών του κόσμου είναι η ενοποίηση των ισχυρών του χρήματος, η ενοποίηση της καπιταλιστικής βαρβαρότητας, και όχι η ενοποίηση των λαών. Αυτή η ενοποίηση των ισχυρών του χρήματος δεν έγινε με συνομωσία. Προήλθε από την ίδια την εξέλιξη του καπιταλιστικού συστήματος που αναζητώντας την παγκόσμια αγορά, για τη διεύρυνση του κέρδους, οι ισχυροί του χρήματος που κάποτε ήταν μέσα στο εθνικό κράτος, ενωθήκανε με άλλους ισχυρούς και φτιάξανε τα λεγόμενα υπερ-εθνικά μονοπώλια. Και εδώ είναι ακριβώς η αιχμή. Από τη στιγμή που ένα ισχυρό οικονομικό τραστ όπως ήταν στην εποχή των εθνικών ιμπεριαλισμών, που εκεί υπήρχαν βέβαια οι πόλεμοι, όπως τους ξέρουμε από την ιστορία, αλλά ήταν εθνικοί ιμπεριαλισμοί, ο γερμανικός, ο αγγλικός, η αναζήτηση των αγορών τους έφερνε σε σύγκρουση, οι πόλεμοι. Αυτό ξεπεράστηκε το στάδιο. Έφυγε από το εθνικό και έγινε υπερ-εθνικό. Και είναι ακριβώς αυτή η ενοποίηση των πλανητικών οικονομικών κέντρων, που ενοποιήσανε την αγορά, και το συμφέρον τους πλέον, είναι να κατασπαράξουν τις δομές τις παλιές. Και μία από τις βασικές δομές τις παλαιές, είναι η εθνική συγκρότηση. Πώς δηλαδή έχουν αναποδογυριστεί τα πράγματα και πώς παλαιότερα μπορεί να μιλάγαμε κάπως ενάντια στον εθνικισμό του Χίτλερ και στο σωβινισμό, αλλά δεν μπορούμε να χρησιμοποιούμε τις ίδιες φόρμουλες τις τότε, απλώς τις χρησιμοποιούμε με άλλοθι, για να συγκαλύψουμε ακριβώς τον πλανητικό εθνικισμό, και τον πλανητικό ρατσισμό, μιας αυτοκρατορίας, γιατί όλα αυτά γίνανε κάτω από το υπερ-εθνικό αυτοκρατορικό κέντρο των ΗΠΑ. Αυτοί είναι στην κορυφή. Ξεπερνώντας λοιπόν αυτό το στάδιο, η οικονομική συγκρότηση που τη λέμε καπιταλισμό, φτάνουμε στον πλανητικό καπιταλισμό, φτάνουμε πλέον στη φάση αυτή, που το κεφάλαιο δεν έχει συμφέρον το έθνος – κράτος. Γιατί το έθνος – κράτος είναι μία κατάκτηση της ιστορίας και των λαών.

178

Μπορεί να είμαστε ενάντια στο κεφάλαιο γενικά και μπορεί να είμαστε ενάντια στον Έλληνα κεφαλαιοκράτη παλαιότερα, αλλά άλλο αυτό και άλλο ενάντια στο έθνος – κράτος. Το έθνος – κράτος συγκροτήθηκε μέσα από τις επαναστάσεις ενάντια στη φεουδαρχία, του ’21 τη δική μας, δεν είναι τυχαίο ότι θέλουν να σβήσουν την ιστορία και την επανάσταση του ’21, και συγκροτήθηκε σαν σύνθεση όλων των τάξεων και όλων των λαών και όλων των λαϊκών στρωμάτων. Μία συνθετική οντότητα, που μέσα εκεί βέβαια υπήρχε η διαπάλη των ιδεών, των τάξεων, και των συγκρούσεων των οικονομικών, αλλά άλλο αυτό το έθνος κράτος σαν ιστορική κατάκτηση, που έγινε εργαλείο στα χέρια των ισχυρών, ναι – ναι, αλλά μέσα σε αυτό το έθνος – κράτος συγκροτήθηκε και ο πολιτισμός μας, συγκροτήθηκε η ιστορία μας συγκροτήθηκαν οι κατακτήσεις του λαού, συγκροτήθηκαν τα συνδικάτα, συγκροτήθηκε το κοινοβούλιο, συγκροτήθηκαν οι κατακτήσεις της εργατικής τάξης. Η κατάλυση του έθνους κράτους συνεπάγεται και την κατάλυση όλων των θεσμών. Δηλαδή, δεν μπορεί ο άλλος να αγωνιστεί, γίνονται όλα διακοσμητικά. Το κοινοβούλιο γίνεται διακόσμηση. Τα συνδικάτα ισοπεδώνονται, οι πολιτικοί γίνονται μαριονέτες. Το κράτος από εθνικό γίνεται ένας καταστατικός μηχανισμός που στα χέρια κέντρων εξουσίας. Η νέα τάξη λοιπόν, δεν είναι τίποτε άλλο από την πολιτική μορφή της παγκοσμιοποίησης. Δηλαδή το κράτος που πάει να συγκροτηθεί σε παγκόσμια κλίμακα. Το κράτος των θεσμών των υπερεθνικών, που είναι και περιφερειακοί και κεντρικοί της Ευρώπης, οι εθνικές τράπεζες, οι κεντρικές τράπεζες, το κεντρικό νομισματικό ταμείο, η Ευρωβουλή σαν σύνολο, κανένας δεν αποφασίζει, δεν εκλέγονται από τους λαούς, και γενικά οι δομές, που τώρα με την οικονομική κρίση πάνε να κάνουν και ένα νόμισμα και ένα κράτος και μία τράπεζα κεντρική, παν – πλανητική. Αυτή λοιπόν η νέα τάξη, είναι αυτός ο μηχανισμός που οικοδομείται ο υπερ-εθνικός, ο πλανητικός. Ο οποίος θέλει να σβήσει πλέον κάθε μετερίζι αντίστασης. Και ποια είναι τα μετερίζια αντίστασης: είναι κάθε τι που συγκροτεί το συνεκτικό ιστό κάθε κοινωνίας. Και η Ελλάδα είναι από τους πιο ισχυρούς συνεκτικούς ιστούς. Είναι η ιστορία ενός λαού, οι παραδόσεις, η ορθοδοξία, εγώ είμαι άθεος, αλλά η ορθοδοξία σαν συνεκτικός ιστός είναι ένας γρανίτης που συγκροτεί την Ελληνική κοινωνία, και γιαυτό είναι και στο στόχαστρο. Γιαυτό είναι στο στόχαστρο και η ιστορία. Διότι η ιστορία βελονιάζει πάρα πολλές καταστάσεις. Φτάνουμε σε σημείο σήμερα να ταυτίζουμε την οθωμανική τρομοκρατία με την επανάσταση του ’21 και να λέμε τον Κολοκοτρώνη τρομοκράτη και την σφαγή της Τριπολιτσάς να την ταυτίζουμε με τις σφαγές των κουκουλοφόρων. Σε αυτό το κατάντημα φτάσαμε. Προχθές στη βουλή ο ίδιος ο Αλαβάνος προσπάθησε να βγάλει σαν τον μεγαλύτερο τρομοκράτη και σαν ακραία βία, την ποίηση του Σολωμού. Δηλαδή, το τραγούδι της επανάστασης «θάνατος ή ελευθερία», αυτό που μαγνήτιζε τους Έλληνες και αυτό που έχει καταγραφεί μέσα στα κύτταρα της Ελληνικής ιστορίας, προσπάθησε να το βγάλει ακραία βία. Ποιος; Οι ιδεολογικοί «Νονοί» και τα ιδεολογικά (…) των κουκουλοφόρων. Αυτοί που κατευθύνουν τους κουκουλοφόρους, αυτοί που επιδοτούν τους κουκουλοφόρους, μιλήσανε για το Σολωμό, σαν ακραία βία. Αφήνω την κοτσάνα. Γιατί η βία του Σολωμού είναι σε όλο το στίχο. «Σε γνωρίζω από την κόψη του σπαθιού την τρομερή». Η όψη είναι άλλο πράγμα, είναι η όψη της ελευθερίας, είναι το πρόσωπο της ελευθερίας, είναι το βλέμμα της ελευθερίας, που αγκαλιάζει με ορμή, με πάθος και βιασύνη τη γη κι όχι με βία. Αφήνω λοιπόν αυτή την κοτσάνα, αλλά εδώ ήταν όλο το παιχνίδι, για να χτυπηθεί η επαναστατική βία. Η επανάσταση. Κι όλες σήμερα οι επιδοτούμενες εστίες, (…) και πάρα πολλοί άλλοι, όλο το καθηγητικό κατεστημένο, όλο το δημοσιογραφικό κατεστημένο, τι επιδιώκει; Να ισοπεδώσει την ιστορία. Τους πειράζει η ελληνική σημαία. Τους πειράζουν οι παρελάσεις. Αλλά και στις παρελάσεις των ταυρομαχιών του ιμπεριαλισμού, δεν μιλάει κανένας. Για άλλου είδους παρελάσεις του όποιου αθλητικών παρελάσεων, δεν μιλάει κανένας. Μόνο για τις εθνικές παρελάσεις. Μιλάνε ότι είναι ένα πανί η ελληνική σημαία. Με αυτή τη λογική και ένα θέατρο ιστορικό είναι τύχη που τους έχτισε ένας χτίστης. Τόσο χλευαστικά μιλάνε για την ελληνική σημαία για να βγάλουνε όλο το περιεχόμενο και τη σηματοδότηση της ελληνικής σημαίας. Αλλά ξέφυγα από το θέμα. Ξέφυγα από το θέμα, με συγχωρείτε. Η νέα τάξη συνεπώς προσπαθεί να αλώσει τις κοινωνίες, να αποσαθρώσει τους εθνικούς κοινωνικούς και θρησκευτικούς ιστούς μίας κοινωνίας και να τις διαιρέσει. Η ελληνική κοινωνία επειδή είναι από τις πιο ζόρικες γιατί έχει μία ιστορία συγκροτημένη, έχει μία παράδοση και μία θρησκεία που αποτελούν κρίκους συνδετικούς, αποτελούν μεγάλα εμπόδια. Μπορεί να είναι μικρή η Ελλάδα αλλά η δυναμική της ελληνικής ιστορίας είναι πολύ ισχυρή. Εξάλλου το είχε πει και ο Κίσινγκερ: «πώς θα καταστρέψετε τον Ελληνικό λαό; Καταστρέψτε τη γλώσσα, τη θρησκεία και τις παραδόσεις». Η Ελλάδα λοιπόν είναι στο στόχαστρο. Από κει και πέρα θα πρέπει να εφευρεθούνε κάποιες στρατηγικές άλωσης αυτού του στεγανού της ελληνικής κοινωνίας και της ελληνικής παράδοσης. Ήδη σε επίπεδο πολιτικού οι179

κοδομήματος έχουν νοθεύσει τα πάντα. Συνδικάτα είναι κρατικά. Το μόνο που προκαλούνε είναι την αηδία του κόσμου. Το κοινοβούλιο έχει γίνει ένα διακοσμητικό ντεκόρ. Ποιοι κυβερνάνε; Οι ισχυροί του χρήματος μέσω των ΜΜΕ που μας βομβαρδίζουν με όλες τις ακαθαρσίες και όλα τα δηλητήρια. Αυτό που μένει και το οποίο αντιστέκεται που ακόμα δεν μπορούν να το ισοπεδώσουν, είναι η λαϊκή «ψυχή». Εκεί μέσα που είναι η εθνική συνείδηση, οι παραδόσεις η γλώσσα και η θρησκεία. Πώς θα αλωθεί αυτό το ζήτημα, αυτό που λέγεται Ελλάδα; Μπαίνει εδώ λοιπόν μπροστά η στρατηγική της νέας τάξης που βγαίνει από τα οικονομικά της συμφέροντα τα ανοιχτά σύνορα. Τα υπερ-εθνικά μονοπώλια δηλαδή ο πλανητικός κόσμος των ισχυρών του χρήματος θέλουν πλέον ανοιχτά σύνορα. Ανοιχτά σύνορα για να μπορούν να διεισδύουν, για να μπορούν να μεταφέρουν, να μεταφέρονται από εδώ και από κει, που είναι τα πιο φτηνά εργατικά μεροκάματα για να παράγουν για κέρδος. Τα ανοιχτά σύνορα όμως έχουν κι άλλες συνέπειες. Εισαγωγής ανθρώπων που έχουν καταστρέψει οι ίδιοι οι ιμπεριαλιστές, που έχουν καταστρέψει το ίδιο το σύστημα, τους εισάγουν ομαδικά μέσα σε χώρες και τις σμπαραλιάζουν. Μετά λοιπόν το γκρέμισμα του Σταλινικού καθεστώτος της βαρβαρότητας που το είπαν σοσιαλισμό, δεν έχει καμία σχέση με σοσιαλισμό, ήταν ο αντίποδας του φασισμού σε άλλη βάση, άλλη κοινωνική βάση βέβαια, αυτό κατέρρευσε από εσωτερικές καταστάσεις και αυτή η κατάρρευση, που έσωσε βέβαια το πλανητικό κεφάλαιο και τους Αμερικάνους για ένα διάστημα, γιατί βρήκαν αγορές, αλλά από την άλλη πλευρά διευκόλυνε τη νέα τάξη να σπάσει τις χώρες, να τις διαιρέσει και να στρέψει τη μία ενάντια στην άλλη. Το πρώτο θύμα ήταν η Γιουγκοσλαβία. Δεν είναι τυχαίο. Ήταν και αυτή μία χώρα με παραδόσεις. Ήταν κι αυτή μία χώρα με αγωνιστικές παραδόσεις και ενοποιητικούς δεσμούς. Ήταν μία χώρα όμως που είχε διάφορες εθνότητες, στρέψανε τη μία ενάντια στην άλλη, και τις συνέπειες τις ξέρουμε. Ο δεύτερος στόχος είναι η Ελλάδα. Και ίσως να τον είχαν πραγματοποιήσει αυτό το δεύτερο στόχο, αν η Ρωσία δεν ξαναγεννιόταν από τις στάχτες της και γινότανε ισχυρή. Διότι όλο το πρόβλημα στα Βαλκάνια που το επισπεύσανε, που τρέξανε, όταν κατέρρευσε η Σταλινική αυτοκρατορία, ήταν να διεισδύσουν και να ισοπεδώσουν και τη Ρωσία. Κατάφερε, δεν θα εξηγήσουμε τους λόγους εδώ, να σταθεί στα πόδια της και να ανασυγκροτηθεί. Γύρω βέβαια την περικυκλώσανε τα προτεκτοράτα. Τι είναι τα προτεκτοράτα; Τα προτεκτοράτα είναι κράτη ελεγχόμενα άμεσα από τα κέντρα τα διεθνή της εξουσίας. Είναι κατασταλτικοί μηχανισμοί, δεν είναι εθνικά κράτη. Το εθνικό κράτος ιστορικά έχει παρέλθει. Δημιουργείται όταν ανατρεπόταν το προηγούμενο κοινωνικό σύστημα που ήταν η φεουδαρχία. Προϋπόθετε μία κοινωνική τάξη σαν βάση για να γκρεμίσει την παλιά κοινωνική τάξη των φεουδαρχών. Αυτή η νέα κοινωνική τάξη ήταν η λεγόμενη αστική τάξη. Γιαυτό ήταν πολύ προοδευτικοί στα πρώτα στάδια. Αυτή λοιπόν η εθνική αρχική τάξη, όταν γκρέμιζε δημιούργησε την αναγκαιότητα των εθνών κρατών. Άλλο έθνος – κράτος κι άλλο έθνος. Η εθνότητες υπάρχουν αλλά σαν κράτος. Σήμερα δεν μπορούμε να γυρίσουμε πίσω. Δηλαδή, σήμερα σε μία κατάσταση που υπονομεύονται τα έθνη κράτη, δεν μπορούν να συγκροτούνται νέα έθνη – κράτη. Δεν είναι έθνη αυτά, είναι κράτη σκέτα. Και το κράτος σκέτο είναι προτεκτοράτα. Και αυτό φαίνεται από όλες τις πλευρές. Οι μεγαλύτερες αμερικάνικες βάσεις είναι στο Κόσοβο και στα Σκόπια. Αφού λοιπόν πετύχανε το πρώτο σχέδιο, ίσως λέω να πετυχαίνανε και το δεύτερο σχέδιο, αν η Ρωσία έμενε, διότι ο στόχος είναι να διαμελίσουν την Ελλάδα. Και σας το λέω ευθέως. Ο στόχος είναι την Ελλάδα να την τεμαχίσουνε με τη δημιουργία μειονοτήτων και με την εισβολή λαθρομεταναστών. Έχουμε φτάσει σήμερα σε μία κατάσταση να είμαστε υπό κατοχή και να μην το έχουμε πάρει συνείδηση. Να μην το έχουμε πάρει χαμπάρι. Όταν αγωνίζεσαι και πολεμάς το Γερμανό, ηττάσαι αλλά έχεις επίγνωση της ήττας σου. Ξέρεις ότι πάλεψες κι έχασες. Συνεπώς είσαι ελεύθερος. Ξέρεις να απελευθερωθείς. Εδώ έχουμε χάσει έχουμε υποταχθεί και δεν έχουμε συνείδηση της ήττας μας. πιστεύουμε ότι είμαστε και ελεύθεροι. Πιστεύουμε ότι είμαστε και ανθρωπιστές. Είμαστε πραγματικά κατεχόμενη χώρα, όποιος γυρίσει στο κέντρο της Αθήνας θα καταλάβει. Γκέτο, μαφίες γκέτο. Που αυτά δεν τα πήραμε γρήγορα χαμπάρι. Αυτή λοιπόν η εισβολή, ισοπέδωσε κατ’ αρχήν τα πάντα. Γιαυτό τα κόμματα είναι υποκριτές. Γιατί όταν μιλάνε για αύξηση των μισθών, και τα αριστερά κόμματα εννοώ, ποια αύξηση μισθών όταν υπάρχουν στρατιές ανέργων και εκατομμύρια λαθρομεταναστών. Αυτά ισοπεδώνουν κάθε εργατικό κεκτημένο. Διότι εγώ σαν καπιταλιστής δεν μπορώ να πάρω τον Έλληνα εργάτη που έχει κατακτήσεις, μέσα από αγώνες δεκαετιών, για να μην πω παραπάνω, έχει φτάσει σε ένα επίπεδο ζωής, που δεν μπορεί να γυρίσει πίσω. Θα πάρω τον Πακιστανό, θα πάρω τον άλλον με το 1/3 του μισθού χωρίς ασφάλιση και χωρίς τίποτα. Και βέβαια αυτό επιδρά και σε μία μεγάλη μεσαία τάξη. Γιατί κι εγώ ο μικροαστός, για να μου φτιάξουν τον κηπάκο μου θα πάρω τον άλλον. Δεν το καταλαβαίνω ότι εδώ υπονομεύω ο ίδιος τα θεμέλια. Συνεπώς δεν μπορεί να δώσει κανένα αγώνα ενάντια στην ανεργία, ούτε έναν αγώνα σε αύξηση μισθών, αυτά είναι μπαρούφες που λένε τα κόμματα από τη στιγμή που δεν πιάνεις το πρόβλημα των προβλημάτων. Ο Ελληνικός λαός ερωτήθη για την εισβολή των μεταναστών; Αν δεν έχει λόγο ο Ελληνι180

κός λαός και τα εργατικά συνδικάτα οι ίδιοι οι εργαζόμενοι, πόσους μετανάστες χρειαζόμαστε γιατί εισβάλουν; Η εισβολή έγινε μεθοδευμένη και οργανωμένη. Και δυστυχώς που ξεκίνησε επί Σημιτισμού, που ισοπέδωσε τα πάντα και δυστυχώς και η σημερινή κυβέρνηση δεν το έχει αντιληφθεί το πρόβλημα ή δεν μπορεί να κάνει αλλιώς. Αλλά δεν θα μιλήσω πολιτικά. Όλα τα κεκτημένα ισοπεδωθήκανε. Αύριο μπορεί να μας βάλουν να ψηφίσουμε αυτοί. Συνεπώς αποφασίζουν για την Ελλάδα άνθρωποι που έχουν ξένη. Αυτό δεν το λέω από καμία ρατσιστική διάθεση. Ο Ελληνικός λαός ήταν πολύ φιλόξενος λαός. Καμία ρατσιστική διάθεση δεν έχει. Αν θα αναγκαστεί να αντιδράσει, είναι αυτοάμυνα. Εμείς όλους τους ξένους τους αντιμετωπίζαμε πάντα πολύ καλά, τους αγκαλιάσαμε. Από την άλλη πλευρά όμως φτάνουμε σήμερα να έχουν εκδιωχθεί όλοι οι εργαζόμενοι Έλληνες και ποιοι; Τα πιο πρωτοπόρα κομμάτια των εργατών. Αυτά που είχαν ιστορικές εμπειρίες αγώνων. Όταν καταστρέψεις την πρωτοπορία των αγώνων των λαϊκών αγώνων είτε εργατικών, είτε άλλων αγώνων, την πρωτοπορία, οι αγώνες διαλύονται. Τους αγώνες δεν τους κάνει ο κόσμος ξαφνικά μαζί, ξεκινάνε από οργανωμένες πρωτοπορίες. Τα συνδικάτα, παρόλο τη διαφθορά τους, ήταν ένα προζύμι συνείδησης. Αυτά έχουν ισοπεδωθεί. Από την άλλη πλευρά, έχει αρχίσει να αλλοιώνεται ο κοινωνικός μας ιστός. Έρχονται τα πιο καθυστερημένα στοιχεία, πολιτικά και κοινωνικά καθυστερημένα. Ποτέ δεν είχαν ίχνος αγωνιστικό, άλλος πολιτισμός, γιατί εκεί που ζούσανε ούτε μία προκήρυξη δεν είχαν μοιράσει, ούτε έναν λόγο δεν είχαν πει. Δηλαδή, είναι εντελώς καθυστερημένα πολιτικά για να μπορούνε να ενταχθούνε μέσα σε αγώνες. Δηλαδή αυτούς τους μύθους που λέει η αριστερά ξένοι και Έλληνες εργάτες μαζί. Ο ξένος δεν υπάρχει περίπτωση να αγωνιστεί. Διότι με ένα κομμάτι ψωμί εξαγοράζεται. Δεν έχει τη συνείδηση που έχει εδώ ένας λαός, ο οποίος για να φτάσει εδώ έφτασε μέσα από αιματηρούς αγώνες, μέσα από πολλούς αγώνες, απέκτησε μία συνείδηση και κατέκτησε μερικά πράγματα. Αυτοί είχαν άλλον πολιτισμό άλλης εμπειρίας και κοινωνικά καθυστερημένοι. Μετά, όταν ανοίγουν τα σύνορα έρχονται κατ’ αρχήν τα πιο τυχοδιωκτικά στοιχεία, τα πιο εγκληματικά στοιχεία. Και ειδικά σε χώρες που καταρρέουν. Χώρες που καταρρεύσανε και δημιουργήσανε αυτά που δημιουργήσανε εκεί οι ισχυροί του χρήματος, αυτήν την αθλιότητα που δημιούργησαν την εισάγουν αλλού. Οι πρώτοι που έρχονται είναι τα πιο τυχοδιωκτικά και εγκληματικά στοιχεία. Και τρίτον, είναι κάτι που ίσως να μην το έχουμε ακόμα πάρει χαμπάρι. Ότι κινδυνεύουμε από νοσήματα, από λοιμώδη νοσήματα. Είναι γεμάτο. Ξαναεμφανίστηκε η ηπατίτιδα, ξαναεμφανίστηκε η φυματίωση, AIDS κ.λπ. Αυτοί, ζούνε τόσο ομαδικά, τόσο βρώμικα, που γίνονται εστίες μόλυνσης. Τα κρύβουν όλα αυτά. Δηλαδή αύριο μπορεί να έχουμε και καμία επιδημία. Αλλά ας μην τα περιγράψω όλα αυτά τα ζοφερά για να μείνουμε στο θέμα μας. Έρχεται λοιπόν όλο αυτό που είναι δυναμίτης μέσα στην Ελληνική κοινωνία υπάρχουν τα ιδεολογήματα της νέας εποχής, της νέας τάξης. Ποια είναι τα νέα ιδεολογήματα: ο αντιρατσισμός και ο αντιεθνικισμός. Δηλαδή, αρχίζουν κάθε κοινωνική αντίδραση, κάθε έναν που σκέφτεται διαφορετικά, κάθε ένα που εντοπίζει έστω το πρόβλημα, που αναρωτιέται και λέει να το σκεφτούμε τι γίνεται αφορισμός και ετικέτα, είσαι ρατσιστής και εθνικιστής. Και οι ροπαλοφόροι, οι πρωτοπόροι ροπαλοφόροι σε αυτό το πράγμα είναι Συριζαίοι και οι ακροαριστεροί επιδοτούμενοι. Έχω ζήσει μέσα στην αριστερά από τα γεννοφάσκια μου και παραμένω αριστερός. Αυτοί, δεν έχουν καμία σχέση με την αριστερά, αυτοί είναι δοσίλογοι, αυτοί είναι επιδοτούμενοι. Τους ξέρω έναν – έναν. Δεν έχω βέβαια στοιχεία να τους ξεσκεπάσω, να τους καταγγείλω γενικά. Είναι γενίτσαροι, είναι γενίτσαροι οι οποίοι είναι παντού. Σε όλες τις θέσεις καθεστωτικοί υπάλληλοι. Τα ΜΜΕ κυριαρχούνται από αυτούς, τα Πανεπιστήμια κυριαρχούνται από αυτούς, και οι κουκουλοφόροι κατευθύνονται από αυτούς. Αυτή λοιπόν είναι η ιδεολογική αστυνομία που λίγο να σκεφτείς διαφορετικά, σου κολλάει την ετικέτα του ρατσιστή, του εθνικιστή. Όλα τα Αμερικανικά ιδεολογήματα σε όλα τα μεγάλα γεγονότα Σερβία, ήταν υπέρ του ΝΑΤΟ, ο εγκληματίας Μιλόσεβιτς και ήταν υπέρ του ΝΑΤΟ, βομβαρδίστε. Ιράκ; Υπέρ των Νατοϊκών πάλι βομβαρδισμών γιατί εκεί ήταν ο χασάπης Σαντάμ. Ισραήλ; Ίσες αποστάσεις. Δηλαδή εγκληματίες και οι μεν, εγκληματίες και οι δε. Δηλαδή οι μεν που αγωνίζονται οι Παλαιστίνιοι για την πατρίδα τους, είναι και αυτοί το ίδιο εγκληματίες όπως και οι άλλοι που βομβαρδίζουν. Κύπρος; Υπέρ του σχεδίου Ανάν ήταν όλοι. Σε όλα τα ιστορικά γεγονότα αυτοί οι άνθρωποι ήταν υπέρ των επιταγών της νέας τάξης. Αυτοί λοιπόν οι πουλημένοι οι νέο-δοσίλογοι έρχονται κάθε κοινωνική αντίδραση, μπορεί να είναι καμία φορά και βίαια. Όταν υπάρχει αυτό το χάλι δεν ξέρεις πότε μπορεί θα εκδηλωθεί ο άλλος. Μπορεί να πετάξει έναν μετανάστη μέσα στη θάλασσα, δεν ξέρεις πότε θα εκδηλωθεί. Αλλά αυτό ακόμα δεν έχει γίνει. Αλλά κάθε κοινωνική αντίδραση πάνε να την στιγματίσουν σαν ρατσιστική και εθνικιστική. Ολόκληρες τοπικές κοινωνίες πάνε να τις χαρακτηρίσουν ρατσιστικές, δηλαδή ολόκληρο τον Ελληνικό λαό. Ποιοι; Ποιοι είναι αυτοί που θα αποφασίζουν τις ιδεολογικές ετικέτες; Κι όμως η πραγματικότητα κι εδώ είναι αντίστροφα. Οι πραγ181

ματικοί ρατσιστές και οι πραγματικοί εθνικιστές είναι αυτοί. Με τη μόνη διαφορά ότι ο παλιός εθνικισμός έχει πεθάνει προ πολλού. Μία μεγάλη επαναστάτρια η Ρόζα Λούξεμπουργκ είχε πει ότι ο εθνικισμός είναι ένα άδειο σακί. Σε κάθε εποχή πρέπει να δούμε τι περιεχόμενο έχει. Γιατί αλλιώς είναι μία λεκτική αφαίρεση που τη λέμε έτσι. Ο εθνικισμός σήμερα έχει παρέλθει προ πολλού, αυτός ο παλιός εθνικισμός, που καπηλευότανε το πατριωτικό αίσθημα τότε οι ισχυροί του χρήματος παλιά, καπηλευόντουσαν τα πατριωτικά αισθήματα. Σήμερα έχει δημιουργηθεί το άλλο σκέλος ο αντιεθνικισμός ενάντια στο έθνος. Ενάντια στο έθνος υπέρ ποίου; Υπέρ του πλανητικού έθνους. Δηλαδή, εθνικισμός και αντιεθνικισμός είναι πάντα τα ιδεολογήματα των ισχυρών του χρήματος και τα χρησιμοποιούν ανάλογα με τις περιστάσεις. Σήμερα ποια είναι η περίσταση; Αντιεθνικισμός. Χτυπάμε τον εθνικισμό ενώ παλαιότερα παίρναμε γαλόνια και χειροκροτήματα όταν μιλάγαμε ενάντια στον Αμερικάνικο ιμπεριαλισμό, τότε ήμασταν αγωνιστές. Τώρα, αν μιλήσεις ενάντια στον Αμερικάνικο ιμπεριαλισμό είσαι αντιεθνικιστής. Μιλάει κανένας από τους αριστερούς; Πάνε αυτά. Αυτοί όλοι πήρανε γαλόνια και ανεβήκανε στη βουλή με τους αγώνες ενάντια στον Αμερικάνικο ιμπεριαλισμό. Πώς ιδρύθηκε το ΠΑ.ΣΟ.Κ.; Καπηλευόμενο τα αντιαμερικανικά αισθήματα του Ελληνικού λαού. Το πιο αντιαμερικανικό κόμμα, δήθεν, και πού κατήντησε; Το υφυπουργείο του υπουργείου εξωτερικών των ΗΠΑ. Το πιο αμερικανόδουλο. Τότε πήραν τα γαλόνια μιλώντας ενάντια και μιλάγανε για τους ιμπεριαλιστικούς αγώνες για τους (…) αγώνες, ότι την δικτατορία την έφεραν οι Αμερικάνοι και τέτοια. Τώρα αν πεις κάτι τέτοιο έγινες εθνικιστής. Αλλά είναι ο εθνικισμός αυτός είναι ο εθνικισμός. Ο παλιός εθνικισμός τύπου Χίτλερ διεστάλη. Έφυγε από το έθνος κι έγινε πλανητικός. Όταν λοιπόν μιλάνε αυτοί αντιεθνικιστικά είναι υποχείρια του αυτοκρατορικού εθνικισμού και ρατσισμού. Που είναι ένας ρατσισμός ενάντια στους λαούς, ενάντια στα έθνη, ενάντια της κοινωνίας. Θέλουν λοιπόν την Ελληνική κοινωνία να την κατατμήσουν, να τη διαιρέσουν. Δημιουργούν λοιπόν τεχνητές μειονότητες. Μακεδόνες, Θράκες, και ένα σωρό άλλα πράγματα. Αύριο θα τα βρούμε μπροστά μας. Επειδή είμαι από τη φύση μου αισιόδοξος πιστεύω ότι η Ελληνική κοινωνία αρχίζει να ξυπνάει, δεν έχει έναν εκφραστή ακόμα, αρχίζει να ξυπνάει θα τα βρούνε πολύ δύσκολα με την Ελλάδα. Θα αρχίσει να ξυπνάει και η Ευρώπη, και γιαυτό φοβούνται την Ελλάδα, πάντα ξυπνάει πρώτη. Όταν η Ευρώπη χειροκροτούσε το βομβαρδισμό των Σέρβων, η Ελλάδα αντιδρούσε. Ο Έλληνας έχει από τα πιο αναπτυγμένα πολιτικά κριτήρια. Μπορεί να φαίνεται ατομικοποιημένος σήμερα γιατί δεν έχει διέξοδο, μπορεί να ξημεροβραδιάζεται η νεολαία σήμερα σε κάποια μπαρ, μπορεί να έχουμε διαβρωθεί αρκετά, αλλά έχουμε περάσει πολλά και έχουμε κριτήριο, καταλαβαίνουμε. Και σε όλα τα μεγάλα γεγονότα αν δείτε η στάση των Ελλήνων ήταν διαφορετική από τη στάση των Ευρωπαίων. Και στο Ιράκ και στην Κύπρο και στη Σερβία. Από αυτήν την πλευρά είμαι αισιόδοξος, ανεξάρτητα αν μας έχουν διαβρώσει. Και επιχειρούν να μας διαβρώσουν. Θα πάθουμε κάποιο σοκ και θα ξυπνήσουμε. Και ποιο είναι το σοκ; Ετοιμάζονται πάρα πολλά πράγματα. Ακόμα και θερμά επεισόδια. Θέλουνε να διαμελίσουνε αυτή τη στιγμή τη χώρα, να μας βάλουν να σφαζόμαστε, έχουν φέρει στρατιές μεταναστών οι οποίες είναι οργανωμένες σε γκέτο μαφιών. Κανένας δεν μιλάει για το ρατσισμό όταν σκοτώνονται μεταξύ τους οι μαφίες, αν πάμε στον Κολωνό και πιο πάνω εκεί κάθε βράδυ οι μαφίες πυροβολούνται, μοιράζουν τους χώρους. Δεν βγαίνει τίποτα. Ούτε εδώ μιλάνε για εθνικισμό ή ρατσισμό μεταξύ τους. Αν αντιδράσει κάποιος Έλληνας μιλάνε. Πιστεύω λοιπόν, ότι δεν θα μας κάνουν προτεκτοράτο. Έχουν καταφέρει πολλά, δεν θα μας κάνουν όμως ένα κράτος, σκέτο κράτος, ακριβώς γιατί αυτό το κράτος είναι γεμάτο εθνική ουσία, από ιστορία, από πολιτισμό και από αγωνιστικότητα. Νομίζω τελειώνω, τελείωσα εδώ και δεν ξέρω, καλύτερα να κάνουμε κανένα διάλογο. Μπορεί να παρέλειψα διάφορα πράγματα αλλιώς τα είχα συγκροτήσει στο μυαλό μου, αλλιώς μου βγήκανε. Κος ΠΗΛΙΧΟΣ: Παρακαλούμε, όποιος θέλει να ζητήσει κάποια ερώτηση. ΟΜΙΛΗΤΗΣ: Ποια είναι η θέση σε αυτά τα ζητήματα των πνευματικών ανθρώπων της χώρας μας οι οποίοι δεν είναι πουλημένοι βλέπουνε τα πράγματα αλλά γιατί δεν μιλάνε. Γιατί δεν βγαίνουνε όπως παλιά βγαίνανε και ποιητές και πεζογράφοι και μιλάγανε σωστά. Κος ΠΑΠΑΝΙΚΟΛΑΟΥ: Πολύ καλό το ερώτημα. Εδώ υπάρχει ένας ιστός της αράχνης, που μέσω των ΜΜΕ και των Πανεπιστημίων που είναι οι νέοι άμβωνες της εποχής, ΜΜΕ και Πανεπιστήμια, υπάρχει μία τρομακτική τρομοκρατία. Αν μιλήσεις έχει πεθάνει, 182

επαγγελματικά. Λίγοι μπορούν να φτάσουν σε ένα επίπεδο και να ρισκάρουν τα πάντα. Είναι τέτοια σήμερα η ζωή που ο διανοούμενος, η μεγάλη μάζα των διανοούμενων έχει ενσωματωθεί. Από τη φύση του είναι μετέωρος. Όταν δεν υπάρχει το συνολικό είναι υπάρχει το άτομο, το άτομο σαν άτομο κάμπτεται. Κι εκεί πάνε να μας κάνουν. Να φύγουμε από το «εμείς» στο «εγώ». Η ατομικοποίηση και το «εγώ», που το έχει πάρα πολύ ο διανοούμενος, διότι μόνο μέσα από το «εγώ» του πολεμάει, μέσα από το επιχείρημα το ατομικό, δεν έχει συλλογικότητα, δεν έχει συλλογικές εμπειρίες. Σήμερα έχει αποκοπεί και από το κοινωνικό γίγνεσθαι. Υπάρχουν βέβαια πνεύματα τα οποία βλέπουν. Αλλά η μεγάλη μάζα έχει ενσωματωθεί στους μηχανισμούς εξουσίας, είτε λέγονται Πανεπιστήμια, είτε λέγονται ΜΜΕ. Και η άλλη για να επιβιώσει προσπαθεί να αναρριχηθεί. Γιαυτό, κατά κανόνα, αυτοί γλύφουν. Όχι μόνο δεν αγωνίζονται αλλά γλύφουν. Ωστόσο για να μην ισοπεδώνουμε τα πάντα, υπάρχουν άνθρωποι, πιστεύω ότι υπάρχουν και ρυάκια σήμερα αντίστασης που είναι σκόρπια, αλλά οι πνευματικοί άνθρωποι πρέπει να έχουν μεγάλο ανάστημα για να δούνε μπροστά. είναι τέτοια η τρομοκρατία, η ιδεολογική τρομοκρατία, η επαγγελματική τρομοκρατία, που εγώ ξέρω παραδείγματα, που μέσα σε πανεπιστήμιο τόλμησε ο άλλος να ψελλίσει και αφανίστηκε. Ξέρω δημοσιογράφους συναδέλφους μου που τόλμησαν να πούνε κάποια πράγματα και αφανίστηκαν. Δεν θα αναφερθώ στον εαυτό μου, πολλούς άλλους. Σήμερα υπάρχει αυτός ο ιστός της αράχνης που ελέγχει τα πάντα. Βλέπετε τι γίνεται στα ΜΜΕ. Καλούν τους ίδιους και τους ίδιους. Αν καλέσουν κάποιον άλλον που θα τους χαλάσει την πίτα απορρίπτεται. Και για να τους χαλάσεις την πίτα, δεν πρέπει να μπεις στη λογική τους. γιατί όλη η λογική των ΜΜΕ είναι λογική να σε υποτάξουνε και να πεις σε δύο δευτερόλεπτα κάποια πράγματα σκόρπια, χωρίς να δώσεις συνεκτική σκέψη να καταλάβει ο άλλος. Γιαυτό η σκέψη των ΜΜΕ είναι η δολοφονία της σκέψης. Η σκέψη είναι μία συνάρτηση παραγόντων. Ξεκινάς για να καταλήξεις κάπου. Δεν είναι πυροτέχνημα για να πετάξεις μία σπόντα για να φανείς είναι θέαμα αυτό. Αυτό είναι θέαμα για χειροκρότημα. Είναι απάτη. Είναι δολοφονία της σκέψης. Γιαυτό βλέπεις πολλές φορές το ραδιόφωνο έχει πιο καλή σκέψη, είναι ο λόγος. Το θέαμα, γιαυτό τρέχουν και τρέχουν όλοι. Ο πολιτικός σήμερα δεν προβάλλεται στην κοινωνία ανάλογα με την αξία του, ανάλογα με το έργο του, ανάλογα με την αγωνιστική του κατάσταση μέσα σε μία τοπική κοινωνία, σε μία συνοικία, ή με το θεωρητικό του έργο. Προβάλλεται με το πρόσωπο μέσα από τα ΜΜΕ. Αυτό είναι ο θάνατος της πολιτικής. Η πολιτική έχει φτάσει σε ώρα μηδέν. Το καινούριο τεύχος που βγαίνει σε μία εβδομάδα ακριβώς αυτό αναλύουμε. Ώρα μηδέν. Τι απασχολεί σήμερα τον πολιτικό κόσμο. Είναι δυνατόν να επικεντρώνονται όλοι οι πολιτικοί στα σκάνδαλα ή αν είναι κουρασμένος ο Καραμανλής; Για ποια σκάνδαλα μιλάμε; Τα σκάνδαλα είναι συνολικά. Το κράτος είναι διεφθαρμένο. Όχι τώρα. Παντού. Δηλαδή κάθε φορά, πρόβαλε μία πολιτική αντίληψη μία άλλη σκέψη. Δεν συγκρούονται οι ιδέες, δεν συγκρούονται. Και έρχονται πλέον και γίνονται τιμητές και το παίζουν ηθικές παρθένες οι μεγαλύτερες πόρνες, με συγχωρείτε για την έκφραση. Είναι λίγο ρατσιστική, αλλά στην Ελλάδα μιλάμε καμία φορά … Ποιοι το παίζουνε; Αυτοί που 20 χρόνια δεν αφήσαν τίποτα. Άκουσα το Γιώργο Παπανδρέου να μιλάει για το Αγαθονήσι και να λέει να το «παίζει» ντούρος. Ποιος; Εσείς δεν τα δώσατε όλα; Το Αιγαίο δεν το δώσατε; Εσείς δεν είπατε «ευχαριστώ τους Αμερικάνους»; Εσύ που ήσουνα; Δηλαδή σε κοροϊδεύουνε τόσο ξετσίπωτα. Κι όμως ο κόσμος… γιατί βλέπουμε το τώρα. Βλέπουμε αυτό που βγάζουν τα ΜΜΕ. Άλλα οργανωμένα συμφέροντα. Εδώ είναι ένας μηχανισμός νταβάδων. Τι επιδιώκουν; Να διασπάσουν το πολιτικό σκηνικό. Να κάνουν τέτοια κόμματα που να τα ελέγχουν άμεσα. Κόμματα προτεκτοράτα τα λέμε. Και μέσα σε όλα τα κόμματα υπάρχουν οι υπονομευτές. Θέλουν λοιπόν κόμματα όχι κόμματα ιδεών, κόμματα προτεκτοράτα. Ανεξάρτητα λοιπόν αν κανείς διαφωνούσε με τον Ανδρέα Παπανδρέου, με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή παλαιότερα, ήταν οι τελευταίοι που είχαν μία αυτονομία σχετική. Μετά από αυτούς ήταν αχυράνθρωποι. Τώρα τους αντιστάθηκε λίγο ο Κωστάκης και πάνε να τον ισοπεδώσουνε. Κόμματα προτεκτοράτα. Ακόμα και τον Γιωργάκη θα τον φάνε. Θέλουν προτεκτοράτα, δεν θέλουν κόμματα πλέον που να εκφράζουν αντίθετα συμφέροντα, αντίθετες ιδέες και να μάχονται γι’ αυτά. Κι εδώ είναι ο θλιβερός ρόλος της λεγόμενης ροζ αριστεράς. Δίνει το ιδεολογικό άλλοθι και τεκμήριο σε όλα αυτά τα σχέδια. Οι διανοούμενοι λοιπόν υπάρχουνε λίγοι, αλλά μέσα σε μία τέτοια βαρβαρότητα. Πρέπει ο άλλος να έχει αποφασίσει ότι θα μείνει μόνος του. Να μην έχει φιλοδοξίες να πάρει καμία έδρα στο Πανεπιστήμιο, ή να τον προβάλει κανένα ΜΜΕ.

183

«Η ΓΕΝΟΚΤΟΝΙΑ ΤΟΥ ΠΟΝΤΙΑΚΟΥ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ, ΩΣ ΕΝΑ ΣΥΓΧΡΟΝΟ ΕΛΛΗΝΙΚΟ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΟ ΖΗΤΗΜΑ» ΣΑΒΒΑΣ ΚΑΛΕΝΤΕΡΙΔΗΣ ΑΝΤΙΣΥΝΤΑΓΜΑΤΑΡΧΗΣ ΤΕΘΩΡΑΚΙΣΜΕΝΩΝ (ΕΝ ΑΠΟΣΤΡΑΤΕΙΑ), ΠΟΥ ΥΠΗΡΕΤΗΣΕ ΣΕ ΠΟΛΛΕΣ ΚΡΙΣΙΜΕΣ ΘΕΣΕΙΣ ΣΤΟ ΕΞΩΤΕΡΙΚΟ, ΙΔΡΥΤΗΣ ΚΑΙ ΔΙΕΥΘΥΝΤΗΣ ΤΟΥ ΕΚΔΟΤΙΚΟΥ ΟΙΚΟΥ ¨ΙΝΦΟ-ΓΝΩΜΩΝ¨, ΕΙΔΙΚΟΣ ΑΝΑΛΥΤΗΣ ΚΑΙ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ (ΜΕΤΑΞΥ ΑΛΛΩΝ, ΚΑΙ ΤΟΥ ΒΙΒΛΙΟΥ, ¨ΠΑΡΑΔΟΣΗ ΟΤΖΑΛΑΝ: Η ΩΡΑ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ). Κύριε Δήμαρχε, κυρία Πρόεδρε του Δημοτικού Συμβουλίου, κε Αντιδήμαρχε, κε Αντιπρόεδρε, συνταγματάρχη κε Ιερωνυμάκη, αγαπητέ φίλε και συμμαθητή, κυρίες και κύριοι, αγαπητοί φίλοι. Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να ευχαριστήσω την κα Φούφα η οποία ήρθε σε επαφή μαζί μου πέρυσι, φυσικά το έκανε κατόπιν υπόδειξης και συνεννόησης με τη δημοτική αρχή, με τον κο Δήμαρχο και το Πνευματικό Κέντρο, και να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στη σημερινή βραδιά. Πριν αρχίσω την διάλεξή μου, την ομιλία μου, θα ήθελα να πω ότι παίρνοντας την πρόταση ακολούθησε ένα ενημερωτικό από την κα Φούφα για τη δράση του ανοιχτού πανεπιστημίου, και είδα με χαρά ότι αυτός ο θεσμός, σε μία πόλη που βρίσκεται κοντά στην Αθήνα, έρχεται να συμβάλει καθοριστικά με τη λειτουργία του στην ενημέρωση, αλλά και στη διεύρυνση των πνευματικών οριζόντων της κοινωνίας του Ασπροπύργου. Ειλικρινά, χωρίς να θέλω, μόνο για λόγους αμβροφροσύνης, να ανταλλάσσω καλές κουβέντες με τη δημοτική αρχή με το Δήμαρχο και με όλους όσους είχαν αυτή την πρωτοβουλία, ειλικρινά θεωρώ ότι η λειτουργία κατ’ αρχάς του πνευματικού κέντρου στο οποίο με ξενάγησε η κα Φούφα, είδα την βιβλιοθήκη σας, αλλά ιδιαίτερα του ανοιχτού πανεπιστημίου, είναι μία προοδευτική πρωτοποριακή πρωτοβουλία, αξίζει πραγματικά συγχαρητήρια σε όλους σας που είχατε τη σύλληψη και υλοποιήσατε αυτή τη δράση, και εύχομαι εκ βάθους καρδίας να συνεχίσει να αποτελεί φάρο πολιτισμού, επιστήμης και σοφίας, για το Δήμο σας κε Δήμαρχε το ανοιχτό πανεπιστήμιο. Η σημερινή μου ομιλία θα έχει ως κύριο θέμα τη γενοκτονία του Ποντιακού πολιτισμού και θα κάνω μία προσπάθεια να προσεγγίσω το όλο ζήτημα, όχι ως ένα θέμα ιστορίας, αλλά ως ένα σύγχρονο πολιτικό ζήτημα, το οποίο εάν το διαχειριστούμε σωστά, ίσως τελικά, όπως θα προσπαθήσω να καταδείξω στην ομιλία μου, αν το χειριστούμε σωστά, ίσως να βοηθήσει τη χώρα μας να ξεπεράσει και μία σειρά από άλλα σύγχρονα πολιτικά προβλήματα και ζητήματα, που αντιμετωπίζει κυρίως με τη γειτονική χώρα, και αναφέρομαι στην Τουρκία. Ο Ποντιακός Ελληνισμός, για να δούμε πώς φτάσαμε στη γενοκτονία, θα κάνω μια πολύ μικρή ιστορική αναφορά για την παρουσία των Ελλήνων εκεί, ο Ποντιακός Ελληνισμός εμφανίζεται στην περιοχή του Ευξείνου Πόντου, με βάση τα επίσημα ιστορικά στοιχεία, στη διάρκεια του δεύτερου ελληνικού αποικισμού, από τον 8ο αιώνα και εντεύθεν δηλαδή, οι 184

πρώτοι Έλληνες που εμφανίζονται εκεί είναι από την Μίλητο της Ιωνίας. Χτίζουν περνούν τις συμπληγάδες πέτρες, χτίζουν τη Σινώπη και στη συνέχεια η Σινώπη γίνεται η μητρόπολη πολλών δεκάδων Ελληνικών πόλεων που ιδρύθηκαν στα παράλια του Ευξείνου πόντου και του Μικρασιατικού, αλλά και του ανατολικού και του βορείου πόντου και του θρακικού πόντου. Φυσικά, πριν από το δεύτερο ελληνικό αποικισμό, η μυθολογία, ο μύθος του Προμηθέα, που είναι αλυσοδεμένος στον Καύκασο, αλλά και ο μύθος της Αργοναυτικής εκστρατείας και του χρυσόμαλλου δέρατος, μας δείχνει ότι οι Έλληνες είχαν σχέση με αυτές τις περιοχές, πολύ πριν από το δεύτερο ελληνικό αποικισμό που προαναφέρθηκα. Οι Έλληνες παρέμειναν στην περιοχή του Πόντου γενικότερα, και ειδικότερα του Μικρασιατικού πόντου μέχρι το 1923. Και η παρουσία τους εκεί, από το 800 π.Χ. μέχρι το 1923, ήταν συνεχής και αδιάλειπτη. Όταν ο Ξενοφώντας με τους μυρίους, αναζητούσε την οδό της επιστροφής και αντίκρισε τη θάλασσα στο όρο Θίχης που ανεφώνησαν οι Έλληνες τότε το «θάλαττα – θάλαττα», στη συνέχεια κατήλθε της (…) του όρους Θίχη και έφτασε σε μία πόλη, την οποία πόλη ονόμασε «μεγάλη, ευδαίμονα και Ελληνική». Ήταν η Τραπεζούντα. Μία πόλη που, επαναλαμβάνω, έμεινε, παρέμεινε ελληνική, μέχρι το 1923. Στα τέλη του 19ου αιώνα, η περιοχή της Μικράς Ασίας, η Κωνσταντινούπολη αλώθηκε το 1453 και το 1461 αλώθηκε η Τραπεζούντα, ενώ το 1478 έπεσαν και τα τελευταία κάστρα που είχαν παραμείνει ελληνικά, στην ποντιακή ενδοχώρα, στην περιοχή της Αργυρούπολης. Έκτοτε, η περιοχή όλης της ανατολής και ιδιαίτερα του Ευξείνου Πόντου, παραμένει υπό οθωμανική κατοχή, πλην όμως ο ελληνισμός στις περιοχές κυρίως του Πόντου, γιατί αυτό ευνοούσε η γεωγραφία του Πόντου, ιδιαίτερα μετά το τανζιμάτ, μετά τα νομοθετικά διατάγματα των σουλτάνων του 19ου αιώνα, τα οποία έδιναν κάποιου είδους ελευθερίες στους Χριστιανικούς πληθυσμούς, τους οποίους υποστήριζε και η ομόδοξη Ρωσία. Βλέπουμε λοιπόν, ότι στο 19ο αιώνα μετά το 1838 και στη διάρκεια του υπόλοιπου μέρους του 19ου αιώνα, βλέπουμε ότι ο Ελληνισμός περνάει μία φάση άνθησης, ανοίγουν πολλά σχολεία, εκκλησίες, δημοτικά και κοινοτικά καταστήματα και παρουσιάζει η περιοχή του πόντου μία οικονομική και πνευματική άνθηση πρωτοφανή θα έλεγα για την ιστορία του τόπου. Ακριβώς αυτήν την περίοδο, δηλαδή στα τέλη του 19ου αιώνα, γύρω στο 1880, η οθωμανική αυτοκρατορία εμφανίζει σημεία διάλυσης. Είναι τότε που η δύση, ο κόσμος, οι μεγάλες δυνάμεις της δύσης, ονομάζουν την Οθωμανική αυτοκρατορία «το μεγάλο ασθενή» και το ζήτημα της διάλυσης της οθωμανικής αυτοκρατορίας ονομάζεται ανατολικό ζήτημα. Στα τέλη λοιπόν του 19ου αιώνα και ενώ οι Οθωμανοί έχαναν εδάφη στην Αφρική, τη Μέση Ανατολή και τα Βαλκάνια, εμφανίστηκε στον ορίζοντα το φάσμα της ολοκληρωτικής διάλυσης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας. Μπροστά σε αυτή την προοπτική, ομάδες αξιωματικών και κρατικών αξιωματούχων, άρχισαν διεργασίες που είχαν στόχο τη συγκρότηση ενός μηχανισμού ο οποίος θα δρούσε έτσι, ούτως ώστε να αποτρέψει την ολοκληρωτική διάλυση της αυτοκρατορίας και αυτός ο μηχανισμός, θα επεδίωκε να ιδρύσει ένα καθαρά μουσουλμανικό κράτος στα εδάφη της ανατολής, δηλαδή στη σημερινή Τουρκία της Μικράς Ασίας στην σημερινή Τουρκία. Οι διεργασίες αυτές, και οι αναζητήσεις των αξιωματικών και των κρατικών αξιωματούχων κατέληξαν στη συγκρότηση πρώτα της μυστικής οργάνωσης (….), που ιδρύθηκε κυρίως από αξιωματικούς του 1889 στην στρατιωτική ιατρική ακαδημία στην Κωνσταντινούπολη. Η ομάδα αυτή, η οποία όπως είπαμε είχε σαν στόχο να ελέγξει τη διάλυση της οθωμανικής αυτοκρατορίας και να ιδρύσει ένα κράτος καθαρά τουρκικό στην Τουρκία, εκ των πραγμάτων θεωρήθηκε από την υψηλή πύλη από την οθωμανική εξουσία θεωρήθηκε ως ένα αντίπαλο δέος. Γιαυτό οι μυστικές υπηρεσίες της οθωμανικής αυτοκρατορίας, ανακάλυψαν αυτές τις κινήσεις και συνέλαβαν αρκετά από τα μέλη αυτής της πρώτης μυστικής οργάνωσης. Μετά τη σύλληψη ορισμένων μελών της από τις οθωμανικές υπηρεσίες ο πυρήνας της οργάνωσης διέφυγε στο εξωτερικό και κυρίως στο Παρίσι. Όπου το 1895 ίδρυσε τη μυστική οργάνωση (…) η οποία σε όλους μας είναι γνωστή σαν οργάνωση, εταιρεία, σύλλογος, σωματείο, ένωσις και πρόοδος. Το 1897 η έδρα της οργάνωσης, τα μέλη της οποίας άρχισαν να γίνονται γνωστά υπό την επωνυμία «νεότουρκοι», από το δημοσιογραφικό τους όργανο που εξεδίδετο στο Παρίσι και ονομαζόταν Νέα Τουρκία, από κει πήραν το όνομα «νεότουρκοι» μεταφέρθηκε η έδρα αυτής της οργάνωσης από το Παρίσι στη Γενεύη το 1897. Η οργάνωση που άρχισε να επεκτείνεται σταδιακά σε όλες τις κλίμακες να διεισδύει και να στρατολογεί μέλη, σε όλες τις κλίμακες της οθωμανικής διοίκησης, το 1902 πραγματοποίησε το πρώτο της συνέδριο, μυστικό συνέδριο και το 1907 το δεύτερο μυστικό συνέδριο που έγινε και πάλι στο Παρίσι. Τότε, το 1907 έγινε μέλος αυτής της μυστικής οργάνωσης ο Μουσταφά Κεμάλ ήδη είχε το βαθμό του λοχαγού εκείνη την εποχή, ενώ ένα χρόνο αργότερα ακολούθησε το κίνημα των Νεοτούρκων με επίκεντρο την τρίτη οθωμανική στρατιά που είχε έδρα τη Θεσσαλονίκη. Το σωματείο «Ένωσις και Πρόοδος» η έδρα και οι δραστηριότητες του οποίου σωματείου 185

μεταφέρθηκαν πλέον στη Θεσσαλονίκη από το 1907-8. Τα έτη 1907 – 1908 – 1909 – 1910 και 1911 πραγματοποίησε τέσσερα μυστικά συνέδρια, στα οποία χαράχτηκε και αποφασίστηκε η στρατηγική για την ολοκληρωτική κατάληψη της εξουσίας στην Οθωμανική αυτοκρατορία. Είναι οι παραμονές των Βαλκανικών πολέμων. Οι αποφάσεις των συνεδρίων αυτών, δεν έγιναν ποτέ γνωστές αν και έχουν περάσει 100 ολόκληρα χρόνια και καταβλήθηκαν προσπάθειες να παραμείνουν μυστικές οι αποφάσεις και να μη γίνουν γνωστές, ακριβώς για να μην αποτελέσουν αποδεικτικό υλικό για το προσχεδιασμένο έγκλημα της γενοκτονίας των Χριστιανικών πληθυσμών, των Αρμενίων, των Ελλήνων, των Ασυρίων και των Χαλδέων, που συντελέστηκε από το 1914 μέχρι το 1923. Το μόνο που γνωρίζουμε από τα συνέδρια αυτά, είναι ότι με βάση το δημοσίευμα της εφημερίδας Times του Λονδίνου της εποχής «στο συνέδριο του 1911» αναφέρει το δημοσίευμα «οι νεότουρκοι αποφάσισαν τη δημιουργία ενός καθαρά μουσουλμανικού κράτους και την εκκαθάρισή του από τους χριστιανικούς πληθυσμούς, έστω και με τη χρήση βίας». Δηλαδή αποφάσισαν να εκκαθαρίσουν, είτε με εκτοπισμούς, αλλά είτε και με τη χρήση βίας, είτε σκοτώνοντας τη Μικρά Ασία από όλους τους Χριστιανικούς πληθυσμούς. Η απόφαση αυτή ελήφθη το 1911. Η απόφαση αυτή λοιπόν ήταν που καθόρισε τις εξελίξεις στο θέμα της γενοκτονίας των χριστιανικών πληθυσμών της Ανατολής από το 1914 έως το 1924, οπότε και ολοκληρώθηκε και η ανταλλαγή των πληθυσμών. Ακολούθησε η πραξικοπηματική είσοδος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά το συνέδριο του 1911, ακολούθησαν οι Βαλκανικοί πόλεμοι και στη συνέχεια ακολούθησε η πραξικοπηματική είσοδος της οθωμανικής αυτοκρατορίας στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στις 2 Αυγούστου του 1914, μετά από απόφαση της ηγεσίας της οργάνωσης, «Ένωσις και Πρόοδος» των νεοτούρκων δηλαδή, η οποία ελεγχόταν από την πανίσχυρη τριάδα των Εβέρτ, Ταλάτ και Τζεμάλ. Η είσοδος στον πόλεμο στο πλευρό των Γερμανών, έδωσε τη δυνατότητα αλλά και το άλλοθι στους Νεοτούρκους να ολοκληρώσουν το σχέδιο του 1911 που είχε αρχίσει ήδη να εφαρμόζεται, με τη μεταφορά μουσουλμανικών πληθυσμών από τα Βαλκάνια στην Τουρκία, μετά τους Βαλκανικούς πολέμους και με την εφαρμογή του μέτρου για τη στράτευση των Χριστιανικών πληθυσμών στα Αμελέ Ταμπουρού, τα γνωστά τάγματα εργασίας, τα οποία στην ουσία ήταν τάγματα θανάτου. Έχουμε λοιπόν τη μεταφορά μουσουλμανικών πληθυσμών από τα Βαλκάνια για να επιτευχθεί η δημογραφική αλλοίωση του πληθυσμού της Θράκης πρώτα και στη συνέχεια της Μικράς Ασίας και στη συνέχεια έχουμε τη θεσμοθέτηση των ταγμάτων εργασίας. Για πρώτη φορά στρατεύονται οι χριστιανικοί πληθυσμοί, δεν στρατεύονται στον κανονικό στρατό, στρατεύονται στα τάγματα εργασίας στα οποία τάγματα εργασίας όποιος στρατευόταν, δεν γύριζε ποτέ στο σπίτι, γιατί πέθαινε. Στο δεύτερο φύλο της εφημερίδας Ποντιακή Γνώμη, έχουμε τρία άρθρα Τούρκων για τα τάγματα εργασίας, όπου ο καθένας, ο απλός αναγνώστης μπορεί να καταλάβει ότι τα τάγματα εργασίας ήταν ένα εργαλείο για τη γενοκτονία των χριστιανικών πληθυσμών. Στις 24 Απριλίου του 1915 έγινε εντελώς απροκάλυπτα η γενοκτονία των Αρμενίων άρχισε η γενοκτονία των Αρμενίων και ακολούθησαν στη συνέχεια οι μαζικοί εκτοπισμοί των χριστιανικών πληθυσμών των ελληνικών χριστιανικών πληθυσμών, από τη Θράκη, τη Μισία, την Ιωνία και τον Πόντο, σε διάφορες περιοχές της Ανατολής υπό το πρόσχημα της ασφάλειας. Δηλαδή, μετέφεραν τον ελληνισμό των Κυδωνιών, του Αϊβαλιού, της Φώκαιας, της Ανατολικής Θράκης και των άλλων παραλιακών πόλεων στα ενδότερα για λόγους ασφάλειας επειδή τότε η Τουρκία είχε μπει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο στο πλευρό της Γερμανίας. Ήθελε να ξεκαθαρίσει τα παράλια από τους Ελληνικούς πληθυσμούς, επειδή η Ελλάδα τότε ήταν στο αντίπαλο στρατόπεδο. Αυτό ήταν το πρόσχημα, αν διαβάσουμε το βιβλίο του Βενέζη θα καταλάβουμε περισσότερα, όμως ο στόχος των εκτοπισμών αυτών ήταν ο αφανισμός των Χριστιανικών πληθυσμών. Οι εκτοπισμοί αυτοί, σε συνδυασμό με τα τάγματα εργασίας όπως είπα πριν από λίγο, στα οποία στρατεύονταν Έλληνες και Αρμένιοι με αποκλειστικό σκοπό την εξόντωσή τους, οδήγησαν στο θάνατο εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες της Θράκης, του Πόντου και της Ανατολής. Στο βιβλίο του αείμνηστου Ηλία Βενέζη νούμερο 31328 το βιβλίο του Βενέζη, αποτελεί την ζωντανή ιστορική μαρτυρία ενός εκτοπισμένου, από τους ελάχιστους που διασώθηκαν. Στις 16 Απριλίου του 1916 εισήλθαν οι Ρώσοι στην Τραπεζούντα, προσφέροντας ένα ακόμη πιο ισχυρό άλλοθι στους Νεοτούρκους για την εξόντωση των Ελλήνων του Πόντου, μέσα από τη μέθοδο των μαζικών εκτοπισμών. Από την ημέρα 186

αυτή μέχρι την αποχώρηση των Ρώσων από την Τραπεζούντα το Φεβρουάριο του 1918, οι Έλληνες του Πόντου, με εξαίρεση αυτούς που κατοικούσαν στην κατά κάποιο τρόπο απελευθερωμένη επαρχία Τραπεζούντας, υπέστησαν τα πάνδεινα από τους εκτοπισμούς και από τους άτακτους, τους γνωστούς Τσέτες. Τότε, μεγάλος αριθμός Ελλήνων, για να γλυτώσει τους εκτοπισμούς αλλά και τους βανδαλισμούς αλλά και τις διώξεις από τους Τσέτες, έφυγε κρυφά χρησιμοποιώντας τη θαλάσσια οδό, εγκατέλειψε τα σπίτια και τις περιουσίες τους, μια πατρίδα 3.000 χρόνων περίπου, και εγκαταστάθηκαν στις περιοχές του Καυκάσου και της Ρωσίας. Αυτοί οι άνθρωποι που είχαν φύγει τότε κυνηγημένοι από τον Πόντο, είναι αυτοί που ήρθαν κε Δήμαρχε τις προηγούμενες δεκαετίες και μπόλιασαν την τοπική κοινωνία για να έχετε το σημερινό ζωντανό δήμο Ασπροπύργου. Με την αποχώρηση των Ρώσων από την Τραπεζούντα το 1918, ήρθε η σειρά των Τραπεζουντίων αυτή τη φορά, δεκάδες χιλιάδες από τους οποίους αναγκάστηκαν για να αποφύγουν τους εκτοπισμούς, αναγκάστηκαν να φύγουν κι αυτοί με τη σειρά τους τώρα, στην περιοχή του Καυκάσου και στην Ομόδοξη Ρωσία. Αυτά για όσους νεοκεμαλιστές διανοούμενους, δημοσιογράφους και πολιτικούς στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη ψάχνουν να βρουν αντιιμπεριαλιστικό άλλοθι για το αποτρόπαιο έγκλημα της γενοκτονίας, που έγινε στους Έλληνες του Πόντου και της Ανατολής. Τι λένε λοιπόν διάφοροι αρνητές; Ότι οι Τούρκοι, ως μία πράξη αντανακλαστικής αντίδρασης απέναντι στην ιμπεριαλιστική κίνηση των Ελλήνων στην Μικρά Ασία το 1919, αναγκάστηκαν να κάνουν κάποιες αγριότητες και στη λογική τους κάναμε - μας κάνανε καλό είναι τώρα να τα ξεχάσουμε όλα και να βαδίσουμε μπροστά. Όμως, όπως αποδεικνύεται από τα ντοκουμέντα και από αυτά που ανέφερα μέχρι τώρα, πριν να αποβιβαστούν οι Έλληνες στη Σμύρνη, είχε ήδη ολοκληρωθεί η γενοκτονία των Αρμενίων και η πρώτη φάση της γενοκτονίας των Ελλήνων της Θράκης, του Πόντου και της Ανατολής. Όταν ο Μουσταφά Κεμάλ αποβιβάστηκε στην Αμισό στις 19 Μαϊου του 1919, στα βουνά του Πόντου υπήρχαν 37.000 αντάρτες, οι οποίοι είχαν καταφύγει στα όπλα, είτε επειδή αρνούνταν να υπηρετήσουν και να πεθάνουν στα τάγματα εργασίας, είτε για να προστατέψουν τη ζωή τη δική τους και των οικογενειών τους, από τους μαζικούς εκτοπισμούς και από τις ένοπλες ομάδες των ατάκτων που χρηματοδοτούνταν συστηματικά από την παραστρατιωτική οργάνωση του (…), παρακλάδι της οργάνωσης «Ένωσις και Πρόοδος» που ανέφερα στην αρχή της ομιλίας μου. Η πιο πολυμελής ομάδα ατάκτων που είχε λάβει χαρακτήρα στρατού εθελοντών, ήταν το σύνταγμα του Τοπάλ Οσμάν που είχε ως έδρα την Κερασούντα. Μέχρι το 1919 ο Τοπάλ Οσμάν και οι άνδρες του ήταν υπεύθυνοι για φόνους πολλών δεκάδων χιλιάδων Ελλήνων και για λεηλασίες εκατοντάδων ελληνικών χωριών. Στις 29 Μαϊου 1919, δέκα ημέρες μετά την απόβαση του Μουσταφά Κεμάλ στη Σαμσούντα ο Μουσταφά Κεμάλ κάλεσε τον Τοπάλ Οσμάν σε μυστική συνάντηση στην πόλη Χάβσα της Αμισού, βρίσκεται 40 χιλιόμετρα νότια της Αμισού και ως νέος αρχηγός του Τουρκικού κράτους πλέον, διότι από εκεί θεωρείται ότι άρχισε ο αγώνας για να πάρει την εξουσία στα χέρια του, έδωσε στον Τοπάλ Οσμάν εξουσιοδότηση, νομιμοποίηση χρήμα και όπλα για να τελειώνει μια για πάντα με τους Ρωμιούς του Πόντου. Έκτοτε ο Τοπάλ Οσμάν άρχιζε μεθοδικά να ξεκαθαρίζει το τοπίο. Θεωρείται ότι αυτός και το σύνταγμά του είναι υπεύθυνα για τις περισσότερες σφαγές στην περιοχή του κεντρικού και του δυτικού πόντου με ιθύνοντα νου για τη δεύτερη φάση της εγκληματικής του δράσης, τον ίδιο τον Μουσταφά Κεμάλ. Η γενοκτονία και ο ξεριζωμός των Ελλήνων από μία περιοχή στην οποία ο Ελληνισμός είχε συνεχή και λαμπρή παρουσία 2.800 ετών, ολοκληρώθηκε το 1924 όταν αποχώρησε και ο τελευταίος Έλληνας του Πόντου, με βάση τις συμφωνίες ανταλλαγής των πληθυσμών του 1923, που υπέγραψε η Ελλάδα με την Τουρκία. Να σημειωθεί ότι ο Έλληνας πρόξενος, όταν έγραφε την τελευταία σελίδα του Προξενείου της Τραπεζούντας σημείωνε τα εξής: «κλείνουμε το προξενείο της Τραπεζούντας και αποχωρούμε από αυτήν την ιστορική πόλη, αφήνοντας πίσω μας πάνω από 100.000 εξισλαμισμένους Έλληνες». Αυτή ήταν η αναφορά του. Η πολιτική της Ελλάδας μετά το 1923. Ενώ η συνθήκη της Λωζάνης συνομολογήθηκε μεταξύ των νικητών το πρώτου παγκοσμίου πολέμου και της ηττημένης Τουρκίας, Ελλάδα που ήταν με την πλευρά των νικητών, της Αντάτ, συμμετείχε στις διαπραγματεύσεις ως ηττημένη απέναντι στην Τουρκία, που ήταν η ηττημένη του Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά νικήτρια του Μικρασιατικού. Αυτό είναι και ο λόγος που μας επιβλήθηκε η υποχρεωτική ανταλλαγή των πληθυσμών αφού η Ελλάδα από ηττημένη και απομονωμένη διπλωματικά δεν είχε τη δυνατότητα να επιβάλει την άποψή της για το θέμα αυτό.

187

Στην εν λόγω σύμβαση της ανταλλαγής των πληθυσμών, που καθορίζονταν τα πρόσωπα, ο χρόνος της ανταλλαγής, η εκκαθάριση των περιουσιών τους, καθώς και η τύχη των εξαιρουμένων ανταλλαγής προσώπων, υπάχθηκαν και όσοι είχαν αναχωρήσει ή είχαν σφαγεί μετά τη 12η Οκτωβρίου του 1912 από περιοχές που χαρακτηρίστηκαν ανταλλαξιμες. Οι κινητές και ακίνητες περιουσίες των ευαγών και θρησκευτικών ιδρυμάτων, που ανήκαν σε ανταλλάξιμους και σε πρόσωπα που κατοικούσανε εκτός των εδαφών τους, υπάχθηκαν επίσης σε ανταλλαγή. Ανατέθηκαν σε μικτή επιτροπή η εκτίμηση και η εκκαθάριση των περιουσιών που εγκαταλείφθηκαν με την πρόβλεψη να περιέλθουν στη συνέχεια στο κράτος, το οποίο καθίσταται οφειλέτης των δικαιούχων. Οι αξίες, τέλος, όλων των περιουσιών θα συνοψίζονταν και όση διαφορά προέκυπτε αυτή θα καταβαλλόταν από το οφείλων κράτος στο έτερο. Επειδή αυτά είναι λίγο διπλωματικές εκφράσεις, θα προσπαθήσω να σας το πω με απλά λόγια. Αποφασίστηκε κακώς, κατά την άποψή μου να συμπεριληφθούν στην ανταλλαγή των πληθυσμών και κάτοικοι που δεν κατοικούσαν στην Τουρκία. Και επίσης να συμπεριληφθεί και ανταλλαγή των περιουσιών τους. Αυτό ήταν κάτι που κατά την άποψή μου μπορεί να προσβληθεί και νομικά ακόμα και τώρα και θα το συζητήσουμε παρακάτω. Τι προέβλεπε αυτή η σύμβαση. Θα φύγουν ενάμιση εκατομμύριο Έλληνες από την Ανατολή και από τον Πόντο, θα εγκαταστασθούν στην Ελλάδα και θα φύγουν 350.000 μουσουλμάνοι Τούρκοι από την Ελλάδα και θα εγκατασταθούν στην Τουρκία. Η Ελλάδα αναλαμβάνει να μετρήσει και να εκτιμήσει την περιουσία που άφησαν οι μουσουλμάνοι στην Ελλαδική γη και η Τουρκία αναλαμβάνει να μετρήσει και να εκτιμήσει την περιουσία που άφησαν οι Έλληνες στη Μικρασιατική γη. Αυτή η εκτίμηση όταν ολοκληρωθεί θα γίνει ο υπολογισμός και ο συμψηφισμός και όποια χώρα είχε στα χέρια της περισσότερες περιουσίες ήταν υποχρεωμένη αυτές τις περιουσίες να τις αποδώσει στην άλλη χώρα. Όπως καταλαβαίνεται οι Έλληνες οι οποίοι ήταν οι κυρίαρχοι αστική και οικονομική τάξη στη Μικρά Ασία, είχαν πολλαπλάσιας αξίας γη και περιουσία αυτή που άφησαν στη Μικρά Ασία. Και όταν ήρθε η στιγμή του συμψηφισμού θα δούμε παρακάτω τι έγινε. Στο σημείο αυτό πρέπει να δούμε και ένα ζήτημα το οποίο γιαυτό το λόγο είπα και στην αρχή της ομιλίας μου ότι το ποντιακό ζήτημα είναι ένα σύγχρονο πολιτικό ζήτημα δεν είναι ζήτημα μόνο ιστορίας. Πριν την υπογραφή της συνθήκης της Λωζάνης υπήρχαν εκατοντάδες χιλιάδες Έλληνες, το είπα άλλωστε, που είχαν εγκαταλείψει τις εστίες τους, οι περισσότεροι λόγω των διωγμών και της γενοκτονίας και είχαν εγκατασταθεί σε χώρες της Σοβιετικής Ένωσης κυρίως στον Καύκασο καις την Κριμαία αλλά και σε διάφορες άλλες χώρες της Ευρώπης αλλά και στις ΗΠΑ. Πολλοί δε από αυτούς, είχαν λάβει την υπηκοότητα της χώρας που κατοικούσαν. Ήδη όταν είχε υπογραφεί η συνθήκη της Λωζάνης, αυτούς τους ανθρώπους τις περιουσίες και τα άλλα ιστορικά και νόμιμα δικαιώματά τους σε έναν τόπο με τον οποίο είχαν δεσμούς χιλιετιών, έξω από κάθε έννοια δικαίου και λογικής, συμπεριέλαβαν στη συνθήκη περί ανταλλαγής των πληθυσμών η Ελλάδα και η Τουρκία. Το γεγονός αυτό αποτελεί ένα πολιτικό έγκλημα και ταυτόχρονα ένα δικαϊκό παράδοξο που ήλθε να συμπληρώσει ένα άλλο τέτοιο, η συμφωνία της Άγκυρας του 1930, η συμφωνία Ελληνοτουρκικής φιλίας με την οποία η Ελλάδα χάριζε τις περιουσίες των ανταλλαγέντων Ελλήνων των οποίων μόνο την διαχείριση είχε αναλάβει ως τότε το Τουρκικό κράτος. Δηλαδή ήρθαμε και αντί να συνομολογήσουμε μία συμφωνία η οποία θα είναι θεμέλιο για να ζήσουν οι δύο χώρες ειρηνικά στο υπόλοιπο μέρος του 20ου αιώνα αντί τότε να διεκδικήσουμε τη δικαίωση στο ζήτημα της γενοκτονίας και της απόδοσης της αξίας των περιουσιών των Ελλήνων που εγκατέλειψαν τα σπίτια τους και τις περιουσίες τους στους δικαιούχους τότε χαρίσαμε, αντί να διεκδικήσουμε τη δικαίωση και αυτά που δικαιούμασταν, τα χαρίσαμε στους Τούρκους. Το αποτέλεσμα θα το δούμε παρακάτω. Να σημειωθεί, το είπα πριν από λίγο ότι η αξία των Ελληνικών περιουσιών ήταν πολλαπλάσια της ανταλλάξιμης των μουσουλμάνων που εγκατέλειψαν στην Ελληνική επικράτεια και τη διαφορά αυτή έπρεπε να καταβάλλει η Τουρκία στην Ελλάδα και αυτή με τη σειρά της στους πρόσφυγες που ήταν και οι δικαιούχοι. Αν θέλει να δει κάποιος μελετητής το πώς αντιμετώπισαν οι προσφυγικής καταγωγής βουλευτές τις συμφωνίες της Άγκυρας και ποιες πιέσεις δέχθηκαν, εξευτελισμούς, λαμβάνοντας επιτακτικά από τα κόμματά τους και από το κατεστημένο της Αθήνας την εντολή να υπογράψουν για την επικύρωση των επαίσχυντων εκείνων συμφωνιών ελληνοτουρκικής φιλίας από την Ελληνική βουλή, δεν έχει παρά να ρίξει μία ματιά στα πρακτικά της βουλής της εποχής εκείνης. Δηλαδή οι πρόσφυγες βουλευτές που ήταν στο ελληνικό κοινοβούλιο επαναστάτησαν και είπαν δεν είναι δυνατόν να ξεπουλήσουμε έτσι τα δικαιώματά μας χωρίς κανένα αντάλλαγμα. Και τότε στη λογική της κομματικής γραμμής κε Δήμαρχε δέχθη188

καν ασφυκτικές πιέσεις, και τρομοκρατία από όλα τα κόμματα τα οποία ήθελαν να υπογραφεί η συμφωνία, και αναγκάστηκαν να την υπογράψουν όλοι πλην ενός ο οποίος αν δεν κάνω λάθος μετά από ένα χρόνο ο άνθρωπος έσκασε πέθανε από το κακό του. Τα αποτελέσματα της συγκεκριμένης πολιτικής με την οποία εξομοιώθηκε ο θύτης με το θύμα, και αποκαταστάθηκε ξανά μία σχέση αφέντη ραγιά μεταξύ του Έλληνα και του Τούρκου δυστυχώς είανι σε όλους μας γνωστά και τα βλέπουμε παρακάτω. Λίγα χρόνια μετά, 1930 υπογράφτηκε η συμφωνία ελληνοτουρκικής φιλίας, το 1942 και ενώ η Ελλάδα ήταν υπό τριπλή κατοχή, Γερμανική, Ιταλική και Βουλγαρική, η τουρκική κυβέρνηση έφερε προς ψήφιση σε μία κλειστή συνεδρίαση στο τουρκικό κοινοβούλιο το νόμο (…) που μεταφράζεται στα ελληνικά «νόμος του πόθεν έσχες στην περιουσία». Αυτός ο νόμος λοιπόν που ψηφίστηκε και ενώ η ελλάδα ήταν υπό τριπλή κατοχή και πολεμούσε στο πλευρό των συμμάχων εναντίον του φασισμού και του ναζισμού, την ίδια στιγμή που η Τουρκία παρίστανε τον επιτήδειο ουδέτερο και συνεργαζόταν με τους ναζί, εξοντώθηκαν με αυτό το νόμο οικονομικά και οδηγήθηκαν ξανά στα τάγματα εργασίας οι Έλληνες της πόλης. Τότε οι Κωνσταντινουπολίτες δέχθηκαν το πιο ισχυρό οικονομικό πλήγμα που επηρέασε τη βιωσιμότητα της ελληνικής κοινότητας της πόλης. Και όλα αυτά πάνω στο κενό περιεχομένου χαρτί της συμφωνίας ελληνοτουρκικής φιλίας του ’30. Πάνω στην ίδια λογική, κι εφόσον η Ελλάδα δεν κατόρθωσε να ορθώσει, ποτέ αποτελεσματικά και πειστικά το ανάστημά της απέναντι στην Τουρκική επιθετικότητα, συνεχίστηκαν οι θηριωδίες των Τούρκων στους Έλληνες της πόλης, της Ίμβρου και της Τενέδου το Σεπτέμβρη του 1955. Και ακριβώς επειδή δεν υπήρχε η αντίδραση που έπρεπε από πλευράς Ελλάδας και σε αυτή τη βαρβαρότητα, δηλαδή κατάπιαμε το ’42 το (…) επειδή ήμασταν υπό κατοχή. Το 1955, επειδή είμαστε σύμμαχοι με την Τουρκία δεν μπορέσαμε να αντιδράσουμε, ή μας έπεισαν οι σύμμαχοι να μην αντιδράσουμε, και ανεχθήκαμε και πάλι τις βαρβαρότητες της 6ης και 7ης Σεπτεμβρίου του 1955. Κι ακριβώς επειδή δεν υπήρξε η αντίδραση που έπρεπε από πλευράς Ελλάδας και σε αυτή τη βαρβαρότητα, ακολούθησαν οι απελάσεις των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη το 1964. Δεκάδες χιλιάδες Έλληνες αναγκάστηκαν να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους το 1964. Και ξανά, παράλληλα με την εισβολή στην Κυπρο το 1974, ακολούθησαν οι βιασμοί και οι καταπιέσεις. Καταπιέσεις και βιασμοί συνειδήσεων που συνεχίζονται δυστυχώς μέχρι σήμερα στην Κωνσταντινούπολη, την Ίμβρο και την Τένεδο. Σας θυμίζω το θέμα του ελληνικού ορφανοτροφείου της Πριγκήπου που είναι η μεγαλύτερη ξυλοκατασκευή στην Ευρώπη, ξύλινο κτίριο στην Ευρώπη, το οποίο έχτισαν οι Έλληνες με τα δικά τους λεφτά, και το οποίο παρακαλώ, μόλις πρόπερσι ακυρώθηκαν οι τίτλοι ιδιοκτησίας του από το Τουρκικό κράτος, και πέρασε στην ιδιοκτησία του Τουρκικού κράτους, κάτω από κάποιο νομικό πρόσχημα που στηρίζεται σε ένα νόμο περί βακωφίων. Μέρος, αυτός ο νόμος για τα βακούφια, που στην ουσία δημεύει τις περιουσίες των Ελλήνων, που είναι και αυτός ο νόμος ένα μέρος του σχεδίου, ολοκληρωτικής γενοκτονίας του ελληνισμού της πόλης, που ξεκίνησε το 1911 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα. Και συνεχίζεται γιατί ποτέ… έχω υπηρετήσει το κράτος, σέβομαι, αγαπώ και πονώ το κράτος, όμως δυστυχώς τα λάθη που γίνονται θα πρέπει να τα αναδεικνύουμε και να τα στιγματίζουμε. Στο ζήτημα αυτό, η ελληνική πολιτεία, και θα έλεγα και η ελληνική κοινωνία, ακολούθησε μία παθητική στάση, και ακριβώς αυτή η παθητική στάση από το 1923 μέχρι σήμερα, είναι αυτό το στοιχείο το που τρέφει την τουρκική επιθετικότητα. Μία επιθετικότητα που δεν θα σταματήσει, όχι μόνο όταν ξεκληριστούν και οι τελευταίοι Έλληνες της πόλης, αλλά όταν θα βάλει σε εφαρμογή τα σχέδιά της και τα άλλα σχέδιά της για την Κύπρο, για το Αιγαίο και για τη Θράκη. Τα πράγματα για την περίοδο 1974 – 2008 δυστυχώς είναι πολύ χειρότερα. Τα θύματα αυτή τη φορά δεν είναι μόνο οι Έλληνες της Θράκης, της Πόλης, του Πόντου και της Μικράς Ασίας και της Κύπρου. Τα θύματα είμαστε όλοι εμείς οι Έλληνες πολίτες, που στην ουσία υποχρεωνόμαστε εκ των πραγμάτων, λόγω αναποτελεσματικών πολιτικών χειρισμών, να αποδεχθούμε μία νέα σχέση της Τουρκίας, μεταξύ Τουρκίας και Ελλάδος, στη λογική του νέο-οθωμανισμού και του νέο-ραγιαδισμού. Γιατί, πώς αλλιώς μπορεί να χαρακτηρίσει κανείς την κατάσταση σήμερα, που η Ελλάδα αντί για κατήγορος και διεκδικητής είναι απολογούμενη στην Τουρκία, στη λογική αυτού που λέει ο λαός μας «εκεί που μας χρωστάγανε, μας κλέβουν και το βόδι». Οι 150.000 Έλληνες της πόλης, της Ίμβρου και της Τενέδου το 1923, είχαμε 150.000 Έλληνες που εξαιρέθηκαν της ανταλλαγής, και 85.000 μουσουλμάνους, αθίγγανους, Πομάκους και Τουρκόφωνους Τούρκους στη Θράκη.

189

Οι 150.000 Έλληνες της πόλης, τη Ίμβρου και της Τενέδου, κυρίαρχη οικονομική δύναμη στην Τουρκία το 1923, με βάση το αρχικό σχέδιο συστηματικής εξόντωσης και γενοκτονίας που στήριξε, και συνεχίζουν να στηρίζουν όλες ανεξαιρέτως οι κυβερνήσεις της Τουρκίας, από το 1911 μέχρι σήμερα, αλλά και σύσσωμος ο Τουρκικός λαός με μερικές εξαιρέσεις, το 2008 οι 150.000 Έλληνες, έγιναν 2-3.000 ψυχές γερασμένες και χωρίς ελπίδα υποστήριξης από το εθνικό κέντρο. Τόσα χρόνια έμαθαν να ζουν χωρίς ελπίδα οι άνθρωποι. Από την άλλη πλευρά, οι 85.000 μουσουλμάνοι της Θράκης, Πομάκοι, Τούρκοι και αθίγγανοι, το 1923, το 2008 όταν επισκέφθηκαν τη Θράκη ο Ερντογάν και ο Αμπατζάν, έγιναν 150.000 Τούρκοι, όλοι Τούρκοι, σύμφωνα με τον Ερντογάν και τον Αμπατζάν, των οποίων μάλιστα τα δικαιώματα παραβιάζει ασύστολα και κατά κόρον η Ελλάδα. Αυτό είναι που λέμε «εκεί που μας χρωστάγανε, μας κλέβουν και το βόδι». Μας ξεκλήρισαν, έδιωξαν εκατομμύρια Έλληνες από τη Μικρά Ασία, έδιωξαν και τις 150.000 Έλληνες της πόλης, τώρα η Ελλάδα είναι αυτή που πρέπει να απολογείται, γιατί παραβιάζει τα δικαιώματα των μουσουλμάνων της Θράκης. Και δεν λέω ότι στο παρελθόν η Ελλάδα δεν παραβίαζε ίσως κάποια από τα δικαιώματα των μουσουλμάνων της Θράκης. Ίσως η Ελλάδα αδυνατούσε να προασπίσει τα δικαιώματα των Ελλήνων της πόλης της Ίμβρου και της Τενέδου που παραβιάζονταν βάναυσα από την Τουρκία, να παραβίαζε κι αυτή με τη σειρά της ορισμένα δικαιώματα των ανθρώπων αυτών. Κι εγώ σαν Έλληνας είμαι αλληλέγγυος, με όποιου τα δικαιώματα παραβιάζονται. Όμως τελικά, η Τουρκία εκτός από τη γενοκτονία που διέπραξε όλα αυτά τα χρόνια, εναντίον του ελληνισμού της πόλης εν της πράγμασι, έχει παραβιάσει βάναυσα το πνεύμα της συνθήκης της Λωζάνης, αφού με συγκεκριμένες πολιτικές, ανέτρεψε το πνεύμα της αμοιβαιότητας, καθιστώντας την Ελλάδα στην ουσία ανυπεράσπιστη στις ορέξεις της. Ποιο είναι το ζητούμενο; Το ζητούμενο είναι να βρούμε πως και γιατί φτάσαμε μέχρι εδώ. Η Ελλάδα επί έναν αιώνα δεν κατόρθωσε να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά την Τουρκία, νομιμοποιώντας στην ουσία με τη στάση της, τις απαράδεκτες γενοκτονικές και επιθετικές πολιτικές της Άγκυρας. Δεν κατόρθωσε να συγκροτήσει μία στρατηγική, η οποία θα της επέτρεπε να συλλάβει και να υλοποιήσει πολιτικές, που θα της έδιναν τη δυνατότητα να αποκρούσει την Τουρκική επιθετικότητα, και να προασπίσει τα εθνικά μας συμφέροντα. Τη στιγμή που είναι σε όλους γνωστό ότι οι ευφυείς πολιτικές και οι εύστοχες επιλογές στις διμερείς και στις διεθνείς σχέσεις, τις περισσότερες φορές είναι δυνατόν να εξισορροπήσουν πιθανές ανισσοροπίες στο ισοζύγιο δυνάμεων, η Ελλάδα, αντί να αναδείξει πολιτικά το πραγματικό πρόσωπο της Τουρκίας και να επιδιώξει να φέρει την Άγκυρα σε θέση απολογουμένου και άμυνας, αντί να διεκδικήσει τη δικαίωση στο θέμα της γενοκτονίας, αντί να διεκδικήσει τα δικαιώματα των Ελλήνων της Πόλης, της Ίμβρου και της Τενέδου και την δικαίωση στην Κύπρο, ακριβώς για να βάλει φραγμό σε αντίστοιχες μελλοντικές πολιτικές και σε πολιτικές παράλογων διεκδικήσεων που όλοι, πολύ καλά γνωρίζουμε ποιες είναι, θα δούμε παρακάτω. Χωρίς να δείχνει ότι διδάχθηκε από το εγκληματικό λάθος της συμφωνίας της ελληνοτουρκικής φιλίας του 1930, κινείται και πάλι στην κατεύθυνση της εξομάλυνσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων. Αυτή τη φορά, ούτε καν στη λογική της εξομοίωσης του θύματος με το θύτη, αλλά στη λογική του «σφάξε με πασά μου να αγιάσω». Γιατί, τι άλλο μπορεί να υποθέσει κανείς, τι μηνύματα δίνουμε στην ίδια την Τουρκία, στην διεθνή κοινότητα, αλλά και στον ίδιο τον Ελληνικό λαό, όταν καταθέτουμε στεφάνια όχι στο εθνικό μνημείο μίας χώρας αλλά στον τάφο ενός ατόμου ενός καθαρού φασίστα που ήταν αυτός που ηγήθηκε των εγκληματικών ομάδων που διέπραξαν τη γενοκτονία εναντίον του Ελληνισμού τουλάχιστον στη δεύτερη φάση. Τι μηνύματα δίνουμε στους απογόνους των θυμάτων της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, της Θράκης και της Μικράς Ασίας, όταν από τη μία πλευρά η ελληνική πολιτεία έχει αναγνωρίσει την γενοκτονία, και ζητούμε μάλιστα από τη διεθνή κοινότητα να μας συμπαρασταθεί και να την αναγνωρίσει και αυτή, και από την άλλη τιμούμε με τον πιο επίσημο τρόπο, με κατάθεση στεφάνου τον αρχιγενοκτόνο των προγόνων μας. Δεν αντιλαμβανόμαστε ότι με τέτοιες πράξεις αυτοϋπονομευόμαστε και ενισχύουμε εμείς οι ίδιοι το στρατόπεδο των αρνητών, ενώ ταυτόχρονα νομιμοποιούμε τον Κεμαλισμό και στρώνουμε το χαλί για τις επόμενες, αντίστοιχες, παρόμοιες πολιτικές της Τουρκίας; Τη στιγμή που το ηθικό και η αυτοπεποίθηση του ελληνικού λαού εξαιτίας της υποχωρητικότητας είναι στο χειρότερο σημείο, δεν αντιλαμβανόμαστε ότι η προσπάθεια εξομάλυνσης των ελληνοτουρκικών σχέσεων με το συγκεκριμένο τρόπο, ενώ υφίσταται η απειλή πολέμου, οι καθημερινές παραβιάσεις στο Αιγαίο και οι απροκάλυπτες αμφισβητήσεις στα Ίμια, τη Γαύδο και τώρα και σε κατοικημένα νησιά, όπως το Αγαθονήσι και το Φαρμακονήσι, εγκα190

θιστούν και παγιώνουν μία σχέση υποτέλειας και φόβου ανάμεσα στην Τουρκία και την Ελλάδα; Πέρυσι είχα κάνει την ίδια ομιλία κάπου αλλού και σήμερα όταν πήρα, αυτές τις ημέρες να αναμορφώσω να επικαιροποιήσω την ομιλία είδα ότι δεν ήταν το Αγαθονήσι και το φαρμακονήσι και αναγκάστηκα να το προσθέσω. Και πολύ φοβάμαι ότι του χρόνου σε μία άλλη ομιλία θα αναγκαστώ να προσθέσω κε Δήμαρχε και άλλες προκλήσεις και άλλες αμφισβητήσεις σε εθνικά μας θέματα. Η εθνική στρατηγική και προοπτική. Η Ελλάδα είναι μέλος του ΝΑΤΟ και πλήρες μέλος της Ευρωπαϊκής ένωσης και πολύ σωστά κατά την άποψή μου, επιδιώκει και την ουσιαστική συμμετοχή της σε όλους τους διεθνείς οργανισμούς και σε όσα διαδραματίζονται σε όλο τον κόσμο για να ενισχύει συνεχώς τη θέση της στο διεθνές σκηνικό. Αυτό είναι μία σωστή πολιτική. Αυτό κατ’ αρχάς είναι μία ορθή επιλογή, αφού η διεθνής θέση της χώρας είναι αυτή που είναι δυνατό να εξισορροπήσει τυχόν αδυναμίες και ελλείψεις που είναι δυνατόν να εμφανιστούν στη σχέση μας με διάφορες χώρες σε διμερές επίπεδο. Η Ελλάδα με τη συμμετοχή της στην Ευρωπαϊκή Ένωση κατόρθωσε για πρώτη φορά στη νεότερη ιστορία να συμμετέχει σε έναν διεθνή οργανισμό στον οποίο δεν είναι μέλος η Τουρκία. Δηλαδή, η χώρα μας συμμετέχει σε έναν οργανισμό στον οποίο έχουμε τη δυνατότητα να επηρεάζουμε και να δρομολογούμε εξελίξεις να επηρεάζουμε αποφάσεις για θέματα που αφορούν την ίδια την Τουρκία, χωρίς να έχει τη δυνατότητα η Άγκυρα να επηρεάσει αυτές τις αποφάσεις εκ των έσω. Είμαστε δηλαδή στην Ευρωπαϊκή ένωση, είμαστε σε ένα τραπέζι, αποφασίζουμε εμείς για το μέλλον της Τουρκίας χωρίς να έχει τη δυνατότητα να είναι στο τραπέζι των αποφάσεων η Τουρκία. Το γεγονός αυτό, εξασφαλίζει στην ουσία ένα στρατηγικό πλεονέκτημα στην Ελλάδα, με το οποίο προσπαθούμε να αντιμετωπίσουμε τα προβλήματα που δημιουργεί κατά καιρούς στη χώρα μας το γεωπολιτικό και στρατηγικό μέγεθος της Τουρκίας που όντως είναι μεγάλο. Ο τρόπος με τον οποίο ασκείται η πολιτική του κατευνασμού της Τουρκίας, μία πολιτική που ακολουθείται πιστά από τα μέσα της δεκαετίας του ’90 μέχρι σήμερα, έχει θετικές πλευρές και θετικά αποτελέσματα, για να μην τα βλέπουμε όλα μαύρα. Όπως για παράδειγμα η είσοδος της Κύπρου στην Ευρωπαϊκή ένωση. Πλην όμως αυτή η πολιτική σε αρκετές περιπτώσεις είναι μονοσήμαντη και στερείται βάθους. Από την άλλη πλευρά, ως μέρος αυτής της πολιτικής χρησιμοποιούμε και καταναλώνουμε ίσως το μοναδικό στρατηγικό πλεονέκτημα που έχουμε στα χέρια μας απέναντι στην Τουρκία, χωρίς όμως να εξασφαλίζουμε απτά και μονίμου χαρακτήρα αποτελέσματα. Τι εννοώ: η πολιτική υποστήριξης της πορείας της Τουρκίας προς την Ευρωπαϊκή ένωση με τελικό στόχο την είσοδό της ως πλήρους μέλους στην Ευρωπαϊκή ένωση, είναι ορθή, μόνο υπό την προϋπόθεση ότι η Τουρκία στο δρομολόγιο αυτό προς την πλήρη ένταξη θα προβαίνει σταδιακά σε μόνιμου χαρακτήρα αλλαγές, παραχωρήσεις και δεσμεύσεις, οι οποίες θα την καταστήσουν στο τέλος της διαδικασίας μία χώρα που τουλάχιστον, δεν θα συνιστά απειλή εθνικής ασφάλειας για την Ελλάδα. Φυσικά υπάρχουν ενστάσεις στο κατά πόσο μπορεί κανείς να έχει εμπιστοσύνη στις υποσχέσεις και στις υπογραφές που βάζει η Τουρκία, όπως επίσης υπάρχουν ενστάσεις στο κατά πόσο η Ευρώπη μπορεί να σηκώσει την Τουρκία αφού υπάρχει ο κίνδυνος αντί για τον εξευρωπαϊσμό της Τουρκίας να οδηγηθούμε σε εκτουρκισμό της ίδιας της Ευρωπαϊκής ένωσης, ή τουλάχιστον της Νοτιοανατολικής Ευρώπης στην οποία ανήκει και η χώρα μας. Τέλος πάντων, μιλούμε επί τη βάση αρχών, και επί τη βάση αρχών η συγκεκριμένη πολιτική της χώρας, το πλαίσιο της πολιτικής είναι ορθό. Στις παραχωρήσεις και τις ρυθμίσεις που αναφέρθηκα, που πρέπει να κάνει η Τουρκία όσο προχωράει προς την Ευρωπαϊκή ένωση, θα πρέπει να συμπεριληφθούν προσεκτικά, μία σειρά από θέματα όπως η επίλυση του Κυπριακού με όρους δικαιοσύνης και λογικής, και όχι παραλογισμού, όπως είναι λύσεις τύπου σχεδίου Ανάν, τα θέματα που αφορούν τα δικαιώματα του Πατριαρχείου και των Ελλήνων της Πόλης, της Ίμβρου και της Τενέδου, η αναγνώριση της γενοκτονίας των Ελλήνων του Πόντου, της Θράκης και της Ανατολής. Τα ζητήματα αστικής φύσεως που πιθανόν να υφίστανται από τη γενοκτονία και από την ανταλλαγή των πληθυσμών και των περιουσιών. Δηλαδή οι άνθρωποι που ήρθαν από τον Καύκασο στον Ασπρόπυργο λογικά δικαιούνται να διεκδικήσουν αστικά τις περιουσίες τους που άφησαν στη Μικρά Ασία. Διότι όταν έγινε η ανταλλαγή των πληθυσμών και των περιουσιών, οι άνθρωποι ήταν σε μία άλλη χώρα και δεν πήραν τίποτα από αυτό που δικαιούταν από αυτό που εγκατέλειψαν, πολλές φορές αφήνοντας πίσω νεκρούς τους συγγενείς τους 191

και ήρθαν στον Ασπρόπυργο για να ζήσουν στα αυθαίρετα, και να τους κυνηγάει η Αστυνομία, και αν δεν υπήρχε ο Δήμος συμπαραστάτης αυτών των ανθρώπων δεν ξέρω κι εγώ που θα είχαμε καταλήξει. Θα πρέπει λοιπόν να ζητηθεί ως προϋπόθεση η αναγνώριση της γενοκτονίας. Να τεθούνε επί τάπητος τα ζητήματα αστικής φύσεως που πιθανόν να υφίστανται από τη γενοκτονία και από την ανταλλαγή των πληθυσμών και των περιουσιών. Να συμπεριληφθεί η απροκάλυπτη ανάμιξη της Τουρκίας στα εσωτερικά της χώρας μας με την παραβίαση των δικαιωμάτων των κομμάτων και αθιγγάνων της Ελληνικής Θράκης, που κατατρομοκρατούνται και εκτουρκίζονται βίαια από το Τουρκικό προξενείο της Κομοτηνής, υπό την ακατανόητη ανοχή της Ελληνικής πολιτείας. Τέλος θα πρέπει να εξασφαλισθεί ως ένα από τα πρώτα βήματα ένα ζήτημα που διαχρονικά προσδίδει στρατηγικό βάθος και εξασφαλίζει την επιβίωση της ίδιας της Ελλάδας αλλά και του γένους μας, του Ελληνισμού. Είναι το ζήτημα του Αιγαίου, που αποτελεί τον πνεύμονα του Ελληνισμού, της φυλής μας. να σημειωθεί ότι κατά έναν επίσης ακατανόητο τρόπο στην τέταρτη παράγραφο της συμφωνίας της Μαδρίτης, το 1997, αποδεχθήκαμε ότι η Τουρκία έχει νόμιμα ζωτικά συμφέροντα στο Αιγαίο, για να νομιμοποιήσουμε στην ουσία το casius belli της Άγκυρας αφού είναι κοινά αποδεχτό ότι κάθε χώρα, κατά κάποιο τρόπο νομιμοποιείται να προστατέψει τα ζωτικά της συμφέροντα ακόμη και με πόλεμο. Εν πάση περιπτώσει, σε αυτό το δρομολόγιο της Τουρκίας προς την Ευρώπη, θα πρέπει να λυθεί οριστικά το ζήτημα της άρσης του casius belli και να εξασφαλισθεί η άνευ όρων και καθαρή αποδοχή από πλευράς της Τουρκίας, του δίκαιου της θάλασσας που δίνει το δικαίωμα στην Ελλάδα να επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 ναυτικά μίλια. Να σημειωθεί δε ότι σε περίπτωση που συμβεί αυτό που η Ελλάδα επεκτείνει τα χωρικά της ύδατα στα 12 μίλια, λύνονται ως δια μαγείας και όλα τα ελληνοτουρκικά προβλήματα, ή μάλλον οι απαράδεκτες διεκδικήσεις της Τουρκίας στο Αιγαίο. Δεν θα σας κουράσω, τρία τέσσερα λεπτά μείνανε. Κυρίες και κύριοι, η Ελλάδα οφείλει και πρέπει να έχει καλές σχέσεις με όλες τις χώρες του κόσμου και φυσικά με όλες τις χώρες της περιοχής. Μόνο ένα περιβάλλον ασφάλειας και συνεργασίας θα μας επιτρέψει να αναπτύξουμε τη δυναμική μας, να επιδείξουμε εξωστρέφεια που απαιτούν οι καιροί και να υποστηρίξουμε τα γεωπολιτικά, τα εθνικά και τα γεωοικονομικά συμφέροντα της Ελλάδας και του Ελληνισμού στην περιοχή. Στην προσπάθειά μας αυτή, θα πρέπει να εξαλείψουμε τα στερεότυπα που εμπόδιζαν την προσέγγιση και την ανάπτυξη των σχέσεων μεταξύ των λαών. Ακόμη και ξαναγράφοντας χωρίς όμως να την παραχαράσσουμε την ιστορία. Και φυσικά ανάμεσα στις προσπάθειές μας αυτές θα πρέπει να συμπεριληφθεί και η προσέγγιση και η εξομάλυνση των σχέσεων με την Τουρκία αλλά και η ιστορική συνεννόηση ανάμεσα στον ελληνικό και τον Τουρκικό λαό. Όμως αυτό θα πρέπει να γίνει επί τη βάση ξεκάθαρων αρχών και κυρίως με ένα σχέδιο που θα έχει ενσωματώσει τα διδάγματα της ιστορίας και κυρίως προστατέψει από νέες τραγικές περιπέτειες που είναι δυνατόν να προέλθουν εξ ανατολών. Με πολιτικές που δεν προσβάλουν αλλά προσδίδουν αυτοπεποίθηση στον ελληνικό λαό, όμως η κυριολεκτικά χωρίς κανένα αντάλλαγμα άτακτη υποχώρηση της Ελλάδος σε όλα τα μέτωπα, στο Κυπριακό, στο Ποντιακό, στο Σκοπιανό, στο Κουρδικό αν θέλετε, τη στιγμή που η Τουρκία συνεχίζει τις ανθελληνικές και άκρως επικίνδυνες για τα εθνικά μας συμφέροντα και την ενότητα της χώρας μας πολιτικές της στην Κύπρο, τη Θράκη, το Αιγαίο, τα Σκόπια, Κοσσυφοπέδιο, την Αλβανία, και τη λεγόμενη Τσαμουριά, δεν συνιστούν κινήσεις καλής θέλησης με σκοπό την εξομάλυνση των ελληνοτουρκικών σχέσεων, αλλά βαρύτατο ολίσθημα, τις συνέπειες του οποίου θα κληθούμε να πληρώσουμε, όταν ίσως οι πρωταγωνιστές αυτής της πολιτικής δεν θα είναι ενεργά πολιτικά πρόσωπα. Για αυτό ως μέσο άμυνας σε όλα τα παραπάνω, ύψιστο καθήκον του κάθε Έλληνα πολίτη, άσχετα με ιδεολογικές και πολιτικές πεποιθήσεις και κομματικές θέσεις και οφίτσια, είναι να παρατηρεί, να παρακολουθεί και να καταγγέλλει έγκαιρα χωρίς φανατισμούς και εντάσεις, αλλά με καθαρή πατριωτική φωνή, κάθε πολιτική κίνηση και απόφαση που στην ουσία υποθηκεύει τα εθνικά μας συμφέροντα και φαλκιδεύει το μέλλον και την πορεία του τόπου και του Ελληνισμού. Σας ευχαριστώ!

192

«Η ΟΙΚΟΥΜΕΝΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ» (ΠΕΡΙΔΙΑΒΑΣΗ, ΣΤΙΣ 135.000, ΑΥΤΟΥΣΙΕΣ ΕΛΛΗΝΙΚΕΣ ΛΕΞΕΙΣ, ΣΤΙΣ ΓΛΩΣΣΕΣ ΟΛΟΥ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ) ΑΡΙΣΤΕΙΔΗΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΙΔΗΣ ΕΡΕΥΝΗΤΗΣ, ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ ΠΟΛΛΩΝ ΒΙΒΛΙΩΝ, ΓΙΑ ΤΗΝ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΓΛΩΣΣΑΣ, ΣΤΗΝ ΑΓΓΛΙΚΗ ΚΑΙ ΤΗ ΔΙΕΘΝΗ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΟΡΟΛΟΓΙΑ

Ἡ ἐπίδραση πού ἔχει ἀσκήσει ἡ ἑλληνική γλῶσσα στό εὐρωπαϊκό λεξιλόγιο καί ἰδιαιτέρως στήν Ἀγγλική, ἦταν ἐν μέρει γνωστή ἀλλά μή συστηματικά καταγεγραμμένη καί τεκμηριωμένη. Οἱ ἐλάχιστες ἐργασίες πού ὑπῆρχαν περιελάμβαναν περί τίς 1200 λέξεις, ἄλλες καλύπτοντας μέρος τῆς καθημερινῆς ἐπικοινωνίας, καί ἄλλες ὡς βοήθημα τῶν φοιτητῶν γιά τήν ἐκμάθηση τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας τοῦ ἐπιστημονικοῦ κλάδου τους. Οἱ ἐργασίες αὐτές, ὄχι μόνο δέν ἔδιναν μία ἀντιπροσωπευτική εἰκόνα τῆς ἐπίδρασης ἀλλά δημιουργοῦσαν μία παραπλανητική εἰκόνα εἰς βάρος τῆς Ἑλληνικῆς. Παρά τήν ὑποβαθμισμένη εἰκόνα τῆς Ἑλληνικῆς, σημαντικό τμῆμα τῶν ξένων ἐπιστημόνων γνωρίζει καί ἀναγνωρίζει τόν θεμελιώδη ρόλο πού παίξει ἡ Ἑλληνική στήν ὁρολογία τοῦ κλάδου τους. Δέν ἔχουν, καί δικαιολογημένα, ἄλλωστε, μία σφαιρική εἰκόνα τῆς συνολικῆς ἐπίδρασης πού ἔχει ἀσκήσει καί στούς ἄλλους ἐπιστημονικούς κλάδους. Ἡ καταγραφή καί τεκμηρίωση τῆς συμβολῆς τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας εἶναι ἕνα θέμα πού ἀφορᾶ περισσότερο ἐμᾶς τούς Ἕλληνες καί ἐλάχιστα τούς ξένους. Οἱ ἀμφισβητήσεις γιά τό μέγεθος τῆς ἐπίδρασης τῆς Ἑλληνικῆς προέρχονται, κυρίως, ἀπό τόν ἑλλαδικό χῶρο, ὅπου, ἐλλείψει συγκεκριμένων ἐργασιῶν, ὑπερτονίζονται οἱ δανεισμοί πού ἔχει δεχθεῖ ἡ Ἑλληνική καί ὑποβαθμίζονται οἱ δανεισμοί πού ἔχουν δεχθεῖ οἱ ἄλλες γλῶσσες ἀπό αὐτήν. Καί εἶναι γεγονός ὅτι ὅλες οἱ γλῶσσες δανείζουν καί δανείζονται καί δέν ὑπάρχει μία καθαρόαιμη γλῶσσα. Ὡστόσο, ὅλες οἱ γλῶσσες οὔτε ἔχουν δανεισθεῖ, οὔτε ἔχουν δανείσει τόν ἴδιο ἀριθμό λέξεων, οὔτε τῆς ἴδιας ἀξιολογικῆς σημασίας λέξεις. Ἄλλο τό νά ἔχει δανεισθεῖ 1.000 λέξεις καί ἄλλο τό νά ἔχει δανείσει 27.000 λέξεις. Λέγοντας τῆς «ἴδιας ἀξιολογικῆς σημασίας λέξεις», ἐννοῶ λέξεις: α) πού νά ἔχουν ἀντέξει στήν δοκιμασία τοῦ χρόνου καί β) λέξεις ἀπό τίς ὁποῖες νά ἔχουν δημιουργηθεῖ σημαντικός ἀριθμός παραγώγων. Παρακάμπτοντας τίς ἀόριστες τοποθετήσεις πού εἶναι ἐπιδεκτικές παρερμηνειῶν καί ἀτελεύτητων συζητήσεων, θά ἀναφερθῶ μέ συγκεκριμένα στοιχεῖα καί ἀριθμούς, γιά νά δώσω μία ἀκριβῆ καί συγκεκριμένη εἰκόνα τῆς ἑλληνικῆς ἐπίδρασης. Η ΓΛΩΣΣΑ ΣΕ ΑΡΙΘΜΟΥΣ 1. Τό σύνολο τῶν δανείων πού ἔχουν ληφθεῖ ἀπό τήν ἑλληνική γλῶσσα, βάσει τῶν λεξικῶν τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς τῶν LiddellScott καί τοῦ λεξικοῦ τῆς Ρωμαϊκῆς καί Βυζαντινῆς περιόδου τοῦ Ε. Α. Σοφοκλῆ, ἀνέρχεται σέ 24.469 λέξεις. Προσθέτοντας τά κύρια ὀνόματα πού ἔχουν ληφθεῖ ἀπό τήν ἑλληνική Μυθολογία καί ἱστορία, πού ἀνέρχονται σέ 2.500 λέξεις, ἔχουμε ἕνα σύνολο αὐτούσιων δανεισμῶν 27.000 λέξεων. Μέ βάση τίς 27.000 αὐτές λέξεις ἡ Ἀγγλική καί ἡ Διεθνής Ἐπιστημονική Ὁρολογία ἔχουν 193

δημιουργήσει ἑκατοντάδες χιλιάδες λέξεις καί ὅρους, ἀπό τούς ὁποίους στήν ἐργασία μου «Ἡ Οἰκουμενική Διάσταση τῆς Ἑλληνικῆς Γλώσσας» περιλαμβάνω 135.000. α) Στά λεξικά τῆς καθομιλουμένης Ἀγγλικῆς ὁ ἀριθμός τῶν ἑλληνικῶν λέξεων κυμαίνεται ἀπό 5.000-8.500 λέξεις πού ἀντιστοιχοῦν στό 15-21 % τῶν λέξεών τους, ἀνάλογα μέ τό ἐπίπεδο τοῦ λεξικοῦ πού ἐπιλέγεται γιά σύγκριση. Ὅσο καλύτερο εἶναι τό λεξικό, τόσο ὑψηλότερη εἶναι καί ἡ συμμετοχή τῆς Ἑλληνικῆς. β) Στό πληρέστερο, σήμερα, ἀμερικανικό λεξικό, τό Webster, σέ σύνολο 166.724 λέξεων, ἡ συμμετοχή τῶν ἑλληνικῶν λέξεων εἶναι 42.914 λέξεις, ἀριθμός πού ἀντιστοιχεῖ σέ ποσοστό 25,73 %. Ἡ μία στίς 4 λέξειςτου εἶναι ἑλληνικές. γ) Στήν Ἰατρική ὁρολογία, βάσει τοῦ λεξικοῦ Dorland, σέ σύνολο 46. 251 λέξεων οἱ ἑλληνικές λέξεις εἶναι 24.862, ἀριθμός πού ἀντιστοιχεῖ σέ 53,75 %. Ἄν προσθέσουμε καί τίς λέξεις πού κατά τό ἥμισυ εἶναι ἑλληνικές ὡς πρός τό πρῶτο ἤ τό δεύτερο συνθετικό τους, τότε τό ποσοστό ἀνέρχεται σέ 68 %. δ) Στήν Ἐπιστημονική καί Τεχνική Ὁρολογία, βάσει τοῦ λεξικοῦ Scientific and Technical Terms τῆς McGraw-Hill, σέ σύνολο 25.487 λέξεων οἱ 11.366 εἶναι ἑλληνικές, ποσοστό δηλ. 44,6 %. ε) Στήν Ὀνοματολογία τῶν Ζώων, βάσει τοῦ Nomenclator Zoologicus, σέ σύνολο 337.789 λέξεων οἱ ἑλληνικές ἀνέρχονται σέ 195.779 λέξεις πού ἀντιστοιχοῦν σέ 57,5 %. Ἄν καί ἐδῶ προσθέσουμε καί τίς λέξεις πού κατά τό ἥμισυ εἶναι ἑλληνικές τότε τό ποσοστό ἀνέρχεται σέ 73 %. Παρά τήν ἐκπληκτική αὐτή συμμετοχή, ἡ ἀδράνειά μας ἔχει ἐπιτρέψει νά καθιερωθεῖ διεθνῶς ἡ ἄποψη ὅτι στήν Ζωολογία ἐπικρατεῖ ἡ Λατινική Ὁρολογία. στ) Στήν Βοτανολογία, βάσει τοῦ λεξικοῦ τῦ Καββαδᾶ σέ σύνολο 4.851 λέξεων οἱ ἑλληνικές ἀνέρχονται σέ 2.859 λέξεις, ποσοστό δηλ. 58,9 %. Τό σύνολο τῶν λέξεων στούς τέσσερις αὐτούς κλάδους (‘Ιατρικῆς, Τεχνικῆς Ὁρολογίας, Ζωολογίας καί Βοτανολογίας), ἀνέρχεται σέ 414.378 λέξεις μέ ἑλληνική συμμετοχή 234.866 λέξεις καί ποσοστό 56,68 %. Στό σημεῖο αὐτό πρέπει νά διευκρινίσω τά ἑξῆς: 1. Ὅλες οἱ λέξεις πού ἔχουν καταγραφεῖ, εἶναι λέξεις πού οἱ ἴδιοι οἱ Ἄγγλοι καί Ἀμερικανοί ἀναγνωρίζουν ὡς ἑλληνικῆς προέλευσης στά ἐγκυρότερα λεξικά τους. Προσωπικές ἑρμηνεῖες ἐτυμολογίας δέν ἔχουν δοθεῖ. Αὐτό σημαίνει ὅτι ἄν κάποιος διαφωνεῖ μέ τήν ἐτυμολογία μιᾶς λέξης, διαφωνεῖ μέ τά λεξικά τῆς Ὀξφόρδης, τοῦ Webster, τό Dorland, τό Century, τό New Standard κ.ἄ. πού περιλαμβάνω στήν βιβλιογραφία τῆς ἐργασίας μου.

2. Λέξεις ὁμόηχες πού συχνά ὁρισμένοι τίς καταγράφουν ὡς ἑλληνικές, μπορεῖ νά εἶναι, ἀλλά δέν ἀναγνωρίζεται ἡ ἑλληνική τους προέλευση, δέν τίς ἔχω συμπεριλάβει.

3. Ἕνα στοιχεῖο πού πρέπει νά ἔχουμε ὑπόψη μας γιά τήν ἐτυμολογία εἶναι ὅτι πολλά λεξικά, πλήν τῆς Ὀξφόρδης χωρίς καί αὐτό νά εἶναι ἀπόλυτο, σταματοῦν τήν ἐτυμολογία στήν λατινική λέξη καί δέ ἀναφέρουν ἄν αὐτή ἡ λέξη προῆλθε ἀπό τήν Ἑλληνική, π.χ. ἡ λέξη electric ἐτυμολογεῖται ἀπό τό electrum, χωρίς νά ἀναφέρεται ὅτι αὐτό προῆλθε ἀπό τό ἤλεκτρον = κεχριμπάρι, ὅπως συχνά συμβαίνει. Τήν κατηγορία αὐτή τῶν λέξεων τίς ἤλεγξα μέ ἐτυμολογικά λεξικά τῆς Λατινικῆς προκειμένου νά ἐλέγξω τήν ἑλληνική τους προέλευση.Αὐτό ἔχει ἰδιαίτερη σημασία ἄν ἀναλογισθοῦμε ὅτι μόνο ὅτι τό ἐτυμολογικό λεξικό τῆς Λατινικῆς τῶν Lewis & Short τῆς Ὀξφόρδης περιλαμβάνει 10.500 ἑλληνικές λέξεις - βάσει, πάντα, τῆς δικῆς τους ἐτυμολογίας.

4. Λέξεις τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς πού ἦταν δάνεια ἀπό ἄλλες γλῶσσες, π.χ. τῆς Περσικῆς ὅπως ἀγγαρεία, παράδεισος ἤ τῆς Ἑβραϊκῆς ὅπως σατανᾶς, δέν τίς ἔχω συμπεριλάβει.Γιά νά ἐκτιμηθεῖ ἡ συμμετοχή τῶν 42.914 ἑλληνικῶν λέξεων στό Webster ἀξίζει νά ἀναφερθεῖ ὅτι ἡ Ἀγγλική στό ἴδιο λεξικό περιλαμβάνει - 57 λέξεις ἀπό τή Τουρκική καί - 34 λέξεις ἀπό ὅλες τίς Σλαβικές γλῶσσες. ΤΟ ΠΡΟΒΛΗΜΑ Μέ δεδομένους αὐτούς τούς ἀριθμούς, ἀνακύπτει τό ἐρῶτημα: «Γιατί ἡ συμμετοχή τῆς Ἑλληνικῆς θεωρεῖται ἀμελητέα;» 194

Ὁ πρῶτος λόγος εἶναι ἡ ἐτυμολογία στήν ὁποία ἤδη ἀναφέρθηκα. Δεύτερον. Μετά τήν ἔκδοση τοῦ λεξικοῦ τῆς Ὀξφόρδης σέ ἠλεκτρονική μορφή (CD-ROM), δύο ἐπιστήμονες τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Λάγκαστερ προέβησαν σέ μία πλήρη ἀνάλυσή του προσδιορίζοντας ἐπακριβῶς τά ξένα δάνεια τῆς Ἀγγλικῆς, καί κατανέμοντάς τα ὡς ἑξῆς: Ἀπό τήν Λατινική 38.971 λέξεις, ἀπό τήν Γαλλική 29.485, τήν Ἑλληνική 5.301, τήν Ἰταλική 1.829, τήν Ἱσπανική 1.517 καί τήν Πορτογαλική 232 λέξεις. Στήν ἀνάλυση τῆς Μεθοδολογίας τῆε ἐργασίας τους διευκρινίζουν τά ἑξῆς: Α. Ἡ κατανομή τῶν δανείων ἔγινε βάσει τοῦ πρώτου, ἄμεσου δότη πρός τήν Ἀγγλική, π.χ. ἡ λέξη center εἰσῆλθε στήν Ἀγγλική μέσω τῆς Γαλλικῆς καί θεωρεῖται δάνειο ἀπό τήν Γαλλική, παρά τό γεγονός ὅτι ἡ λέξη αὐτή εἶναι δάνειο ἀπό τό λατινικό centrum, καί αὐτό μέ τήν σειρά του δάνειο ἀπό τό ἑλληνικό κέντρον. Β. Ἡ ἑλληνογενής λέξη πτεροδάκτυλος, παρά τό γεγονός ὅτι ἀποτελεῖται ἐξ ὁλοκλήρου ἀπό ἑλληνικά γλωσσικά στοιχεῖα (πτερόν + δάκτυλος) δέν θεωρεῖται ἑλληνική, γιατί ἡ λέξη αὐτή δέν ὑπῆρχε στήν ἀρχαία ἑλληνική. Ἡ λέξη αὐτή δημιουργήθηκε τό 1815 ἀπό τόν Γάλλο Cuvier καί εὶσῆλθε στήν Ἀγγλική τό 1830. Ἐπειδή τό λεξικό τῆς Ὀξφόρδης δέν περιέχει αὐτές τίς πληροφορίες, ἡ λέξη αὐτή πιστώνεται καί θεωρεῖται Ἀγγλική. Καί τά δύο παραδείγματα αὐτά εἶναι τῶν ἐρευνητῶν αὐτῶν. Μέ τόν τρόπο αὐτό, λοιπόν, ὡς δάνεια ἀπό τήν Ἑλληνική θεωροῦνται μόνο οἱ λέξεις ἐκεῖνες πού ἐλήφθησαν ἀπευθείας ἀπό τήν Ἑλληνική.Ὅλες οἱ ἄλλες πού εἰσῆλθαν στήν Ἀγγλική μέσω τῆς Λατινικῆς, τῆς Γαλλικῆς, τῆς Ἰταλικῆς, τῆς Ἱσπανικῆς κ.ἄ. δέν θεωροῦνται ἑλληνικές. Ἔτσι καταγράφονται ὡς λατινικές λέξεις λέξεις ὅπως amphibious, amphitheater, analphabet, anatomy, apnea, artery, geography, drama, energy κ.ἄ. Καί ὡς Γαλλικές λέξεις ὅπως angel, anonym, aristocracy, architect, geometry, democracy, dialog, diameter, dramatic, dysenery dynamic κ.ἄ.Υἱοθετήθηκε δηλαδή ἡ ἀρχή τῆς προέλευσης τοῦ δανεισμοῦ (source of borrowing) καί ἀγνοήθηκε ἡ καταγωγή τοῦ δανεισμοῦ (origin of borrowing), ἡ ὁποία εἶναι θεμελιώδους σημασίας, διότι χωρίς αὐτήν δέν θά ὑπῆρχε συνέχεια. Ὡς πρός τίς ἑλληνογενεῖς λέξεις: α. Τά λεξικά τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς, τό Liddell-Scott, καί τῆς Ρωμαϊκῆς καί Βυζαντινῆς περιόδου, τοῦ Σοφοκλῆ, περιλαμβάνουν λέξεις πού ἔχουν δημιουργηθεῖ ἀπό μή Ἕλληνες συγγραφεῖς, ὅπως τόν Κικέρωνα, τόν Πλίνιο, τόν Ἰώσηπο τόν Ἰάμβλυχο κ.ἄ. Ἀπό τότε πού πρωτοεκδόθηκαν τό 1840 τό πρῶτο καί τό 1871 τό δεύτερο, οὐδείς ἔθεσε τό ἐρώτημα γιατί περιλαμβάνουν λέξεις αὐτῶν τῶν συγγραφέων, οὔτε ποτέ ἀμφισβητήθηκε ἡ ἑλληνικότητα τῶν λέξεων αὐτῶν. β. Τό Webster κατατάσσει τήν Ἑλληνική ὡς δεύτερη γλῶσσα σέ δάνεια πρός τήν Ἀγγλική, συνυπολογίζοντας καί τίς ἑλληνογενεῖς λέξεις. γ. Ὅπως ἐάν ἕνας Ἕλληνας δημιουργήσει ἕνα νέο ὅρο μέ γλωσσικά στοιχεῖα τῆς Ἀγγλικῆς π.χ. corner-off-side, ὁ ὅρος αὐτός θά ἀνήκει στήν ἀγγλική γλῶσσα, μέ τήν ἴδια λογική ὁποιοσδήποτε ὅρος δημιουργηθεῖ μέ ἑλληνικά γλωσσικά στοιχεῖα, αὐτός θά πρέπει νά ἀνήκει στή Ἑλληνική. δ. Τά μεγάλα ἐτυμολογικά λεξικά τίς λέξεις αὐτές τίς χαρακτηρίζουν ὡς ἑλληνικῆς προέλευσης (of greek origin), δίνουν δέ τήν ἐτυμολογία γιά νά γίνει κατανοητός ὁ αἰτιώδης σύνδεσμος μεταξύ τοῦ πρώτου καί δεύτερου συνθετικοῦ τῆς λέξης. Ἄν δέν ἐξηγηθοῦν οἱ ἔννοιες τῶν συνθετικῶν, οἱ λέξεις αὐτές θά εἶναι ἀκατανόητες γιά τούς ἀγγλόφωνους, γιατί γι’αὐτούς εἶναι ξένες λέξεις. Ὄχι, ὅμως, κατά κανόνα, γιά τόν Ἕλληνα. ε. Τέλος, ἰδιαίτερη σημασία δέν ἔχει ὁ ἀριθμός τῶν αὐτούσιων δανείων πού λαμβάνονται ἀπό μία γλῶσσα ἀλλά καί ὁ ἀριθμός τῶν λέξεων πού δημιουργοῦνται ἀπό τά δάνεια αὐτά. Ὅταν ἀπό ἕνα πυρήνα 27.000 λέξεων ἔχουν δημιουργηθεῖ 284.866 λέξεις, αὐτό δέν εἶναι ἕνα στοιχεῖο δευτερευούσης σημασίας, οὔτε ἕνας τυχαῖος ἤ χωρίς νόημα ἀριθμός. Εἶναι ἕνας ἀριθμός πού ἀποδεικνύει τόν καθοριστικό ρόλο πού ἔχει διαδραματίσει ἡ ἑλληνική γλῶσσα στήν ἐπιστημονική ὁρολογία. Ἐνῶ, λοιπόν τό λεξικό τῆς Ὀξφόρδης περιλαμβάνει 44.747 λέξεις, μέ τήν μεθοδολογία αὐτή, οἱ δύο ἐπιστήμονες ἀπό τό πανεπιστήμιο τοῦ Λάγκαστερ, ἐμφανίζουν τήν Ἀγγλική νά περιλαμβάνει μόνο 5.301 λέξεις καί ὁδηγοῦνται στό συμπέρασμα ὅτι ἡ Λατινική ἔχει διαδραματίσει τόν καθοριστικό ρόλο στήν ἐπιστημονική ὁρολογία. Η ΓΕΝΕΣΗ ΚΑΙ Η ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ ΑΥΤΗΣ Μετά ἀπ’ ὅλα αὐτά προκύπτει τό ἐρώτημα, πῶς προκλήθηκε ἡ ἐπίδραση αὐτή. Ἱστορικά ἡ ἐπίδραση αὐτή ἔγινε στά ἑξῆς στάδια: 1. Μέσω τῆς Λατινικῆς.

195

Εἶναι γνωστό ὅτι ἀπό τό 800-500 π.Χ. Οἱ Ἕλληνες ἀποίκισαν τήν Νότιο Ἰταλία. Τό 146 π.Χ. οἱ Ρωμαῖοι κατέκτησαν τήν Ἑλλάδα καί προοδευτικά μεγάλο τμῆμα τῆς Εὐρώπης, τῆς Μ. Ἀσίας καί τῆς βόρειας Ἀφρικῆς. Λόγω τῆς ἀνωτερότητας τοῦ ἑλληνικοῦ πολιτισμοῦ δέχονται τήν ἐπίδρασή του καί φυσικά καί τήν ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας.Τό 55 π.Χ. καταλαμβάνουν τήν Ἀγγλία, τήν ὁποία κράτησαν ὑπό τήν κατοχή τους μέχρι τό 410 μ.Χ. Τήν περίοδο αὐτή τοῦ ἐκρωμαϊσμοῦ τῶν Κελτῶν, οἱ ἑλληνικές λέξεις πού εἶχαν περάσει προηγουμένως στήν Λατινική, περνοῦν στήν Ἀγγλική, ὅπως ἀναιμία, ἀορτή, ἔμφασις, αἴνιγμα κ.λπ.

2. Στήν συνέχεια μέ τήν διδασκαλία τοῦ Χριστιανισμοῦ Τό 597 ὁ ἅγιος Αὐγουστῖνος μεταβαίνει στήν Ἀγγλία γιά νά ἐκχριστιανίσει τούς Ἄγγλους. Τό Εὐαγγέλιο, ὅμως, εἶναι γραμμένο στά ἑλληνικά καί λέξεις πού περιέχονται σ’ αὐτό καί δέν ὑπάρχουν στήν Ἀγγλική υἱοθετοῦνται ἀναγκαστικά ἀπό τήν Ἑλληνική, ὅπως μάρτυρας, βάπτισμα, λειτουργία, λιτανεία κ.ἄ.

3. Τό τρίτο στάδιο ἀρχίζει μέ τήν Ἀναγέννηση καί ἐντείνεται μετά τήν πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης. Ἡ Εὐρώπη εἰσέρχεται στόν χῶρο τοῦ πνεύματος, ἀνακαλύπτει τήν ἑλληνική γραμματεία καί ἐπειδή δέν ὑπάρχουν οἱ ἀντίστοιχες στό λεξιλόγιό τους, ἀναγκάζονται νά υἱοθετήσουν ἑλληνικές λέξεις.Τά πρῶτα γραπτά μνημεῖα τῆς Ἀγγλικῆς, σέ ὁλοκληρωμένη μορφή κειμένων, ἐμφανίζονται τόν 11ο αἰ. καί μόλις τό 1422 ἡ Ἀγγλική καθιερώνεται ὡς ἐπίσημη γλῶσσα μέ διάταγμα τοῦ Ἑρρίκου τοῦ 5ου, δηλ. μόλις 31 χρόνια πρίν ἀπό τήν ἅλωση τῆς Κωνσταντινούπολης. Ὡς πρός τήν διεθνῆ ἐπιστημονική ὁρολογία: Τό 1734 ὁ Σουηδός ἐπιστήμονας Κάρολος Λινναῖος καθιερώνει τήν διώνυμη ὀνοματολογία στά φυτά καί τά ζῶα, ἀντιγράφοντας τά μέχρι τότε γνωστά εἴδη πού εἶχαν ἤδη καταγραφεῖ ἀπό τόν Ἀριστοτέλη, τόν Θεόφραστο καί τόν Διοσκορίδη. Ἡ μεταγραφή μέ τούς κανόνες τῆς Λατινικῆς καί ἰδιαιτέρως τίς λατινικές καταλήξεις τους, π.χ. τό -ος –us τό ρύγχος σέ rhynchus, τό -ον σέ -um φύλλον phyllum, θηρίον therium κ.λπ., εἶναι τά στοιχεῖα ἐκεῖνα πού ἔχουν δημιουργήσει τήν παραπλανητική εὶκόνα ὑπέρ τῆς Λατινικῆς καί εἰς βάρος τῆς Ἑλληνικῆς. ΤΟ ΒΑΘΟΣ ΤΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗΣ Τό ὅλο θέμα τῆς ἑλληνικῆς, ὡστόσο, δέν εἶναι μόνο θέμα ποσοτικό, μεγάλου ἀριθμοῦ δηλαδή λέξεων πού ὑπάρχουν στήν Ἀγγλική, ἀλλά κυρίως θέμα ἀξιολογικῆς σημασίας ἤ ποιότητας γιά τούς ἑξῆς δύο, κυρίως, λόγους: Πρῶτον, οἱ βασικές ἔννοιες σκέψης καί ἔκφρασης στήν Ἀγγλική, ἀλλά καί στίς ἄλλες εὐρωπαϊκές γλῶσσες, εἶναι λέξεις πού ἔχουν ληφθεῖ αὐτούσιες ἀπό τήν Ἑλληνική, ὅπως, analysis, synthesis, problem, theory, music, orchestra, drama, melody, rhythm, theater, system, energy κ.λπ. Δεύτερον, οἱ βασικές ἔννοιες ὅλων τῶν κλάδων τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας εἶναι, ἐπίσης, λέξεις ἑλληνικές. Ἡ ἐπίδραση τῆς ἑλληνικῆς ἐπεκτείνεται, ἀκόμη: 1. Σέ 190 κύρια ὀνόματα ἀνδρῶν καί γυναικῶν, χριστιανικά καί μή, ὅπως Alexander, Andrew, Christopher, Eugene, Irene, Margaret κ.λπ.

2. Σέ παροιμιακές φράσεις καί ἀποφθέγματα πού πλουτίζουν τήν ἔκφραση καί ὀμορφαίνουν τό ὕφος μέ τό ἴδιο ἐννοιολογικό περιεχόμενο πού τίς χρησιμοποιοῦμε καί ἐμεῖς: λέμε πάρθια βέλη, λένε parthian shots ὑπό τήν αἰγίδα, λένε under the egis γόρδιος δεσμός, λένε gordian knot εἰς τάς ἀγκάλας τοῦ Μορφέως, λένε in the arms of Morpheus 3. Ἡ υἱοθέτηση ἄνω τῶν 200 λέξεων τῆς Μυθολογίας καί τῆς ἱστορίας μας, προσδίδοντας στήν λέξη τήν ἔννοια τῶν ἰδιοτήτων καί χαρακτηριστικῶν τοῦ ἥρωα ἤ τοῦ ἀτόμου, π.χ.

- ἡ λέξη mentor, χρησιμοποιεῖται μέ τήν ἔννοια τοῦ συμβούλου, τοῦ καθοδηγητῆ. Προῆλθε ἀπό τόν Μέντωρα, τόν φίλο τοῦ Ὀδυσσέα,στόν ὁποῖον εἶχε ἐμπιστευθεῖ τήν ἐκπαίδευση τοῦ γιοῦ του Τηλέμαχου, ὅταν ἀναχώρησε γιά τήν Τροία - ἡ λέξη nestor, χρησιμοποιεῖται μέ τήν ἔννοια τοῦ σοφοῦ καί συνετοῦ. Προῆλθε ἀπό τόν Νέστωρα, τόν γέροντα ἀπό τήν Πύλο πού διακρίθηκε στήν Τροία γιά τήν σύνεσή του.

- ἡ λέξη nemesis χρησιμοποιεῖται ὡς συνώνυμο τῆς θείας δίκης, - ἡ λέξη erinyes, γιά τά διωκτικά πνεύματα πού καταδιώκουν τόν ἔνοχο, οἱ τύψεις τῆς συνειδήσεως.

196

Ἕνα σημεῖο πού ἀξίζει νά τονισθεῖ καί ἀφορᾶ ἰδιαιτέρως ἐμᾶς τούς Ἕλληνες, εἶναι ὅτι τόσο ἡ Ἀγγλική, ὅσο καί ἡ Διεθνής Ἐπιστημονική Ὁρολογία τηροῦν καί σέβονται σέ μεγάλο βαθμό τήν παράδοση καί τούς κανόνες τῆς ἑλληνικῆς γλώσσας καί γραμματικῆς της, ὅπως: α) Διατηροῦν σέ μεγάλο βαθμό τήν ἱστορική ὀρθογραφία. β) Διατηροῦν τά σύνθετα σύμφωνα ἤ συμφωνικά συμπλέγματα παρά τό γεγονός ὅτι δέν τά προφέρουν, ἀρνούμενοι νά ἀκολουθήσουν τήν φωνητική ὀρθογραφία, ὅπως: τό «ψ» μεταγράφεται σέ “ps” psychology (προφέρεται σαϊκόλοτζυ) τό «πν» μεταγράφεται σέ “pn” pneumatic, pneumonia (προφέρεται νιουμάτικ, νιουμόνια) τό «σθμ» μεταγράφεται “sthm”, asthma, isthmus, (προφέρεται ἀσμα, ίσμους). γ) Διατηροῦν τούς ἑλληνικούς πληθυντικούς, παρά τό ὅτι γιά ὅλους τούς ξένους εἶναι κάτι τό ἐξαιρετικά δύσκολο, π.χ. hepatitis – hepatitides, teras – terata, phalanx – phalanges, autochthon – autochthones. Παρά τίς τεράστιες δυσκολίες καί τά λάθη πού συνηθέστατα γίνονται, τά ἔγκυρα λεξικά τους παραθέτουν τόν ὀρθό πληθυντικό καί οὐδείς διανοήθηκε νά προτείνει τήν κατάργησή τους δ) Διατηροῦν τούς κανόνες τῆς ἑλληνικῆς γραμματικῆς γιά τόν σχηματισμό σύνθετων λέξεων, ὅπως π.χ.

- γυνή + μορφή gynecomorphy - ἄγαλμα + λίθος agalmatolite - ἀήρ + φυσική aerophysics - ἀκρίς + -λογία acridology ε) Διατηροῦν τίς δασυνόμενες λέξεις μέ τήν προσθήκη τοῦ Η. Μέ ἐξαίρεση τήν Ἰταλική, τό Η διατηρεῖται ἀπό τήν Ἀγγλική, τήν Γαλλική, τήν Γερμανική, τήν Ἱσπανική, τήν Πορτογαλική, ἀπό μή λατινογενεῖς γλῶσσες ὅπως ἡ Οὑγγρική καί ἡ Τουρκική, καθώς ἐπίσης καί ἀπό τήν Διεθνῆ Ἐπιστημονική Ὁρολογία. Ἀκόμη, τό Η διατηρεῖται καί σέ σύνθετες λέξεις πού τό δεύτερο συνθετικό τους δασύνεται. Ἔτσι, ἡ λέξη ὀκτάεδρος μεταγράφεται octahedral, τό ὀκταήμερος - octahemeral, ἰσοϋψομετρικός - isohypsometric. Ἐάν, δέ, γίνει κάποιο λάθος καί μία λέξη γραφεῖ χωρίς τό Η, τό λάθος αὐτό σημειώνεται καί τονίζεται. Ἡ μή τήρηση τῆς δασείας δυσκολεύει τήν ἐτυμολογία λέξεων, ὅπως ἀφαλάτωση, ἔφιππος καί σέ στρέβλωση τῆς γλώσσας, ὅπως ἔχει ἤδη ἀρχίσει νά γράφεται «κατ’ ὅλην τή διάρκεια». Ἀφαιρεῖται ἡ δυνατότητα ἀπό τίς ἑπόμενες γενιές νά ἀναγνωρίζουν λέξεις τῆς γλώσσας τους πού δανείσθηκαν οἱ ξένες γλῶσσες καί νά γράφουν λανθασμένα, ἀκόμη καί τό ὄνομα τῆς πατρίδας τους μέ λατινικούς χαρακτῆρες, Ellas ἀντί Hellas, δίνοντας τό δικαίωμα στούς ξένους νά διορθώνουν τόν ὀρθό τρόπο γραφῆς. Ὁρισμένοι ἐπιδιώκουν στόν βωμό τῆς ἁπλοποίησης καί τῆς παγκοσμιοποίησης ἀκόμη καί τήν ἀντικατάσταση τοῦ ἑλληνικοῦ ἀλφαβήτου ἀπό τό λατινικό (τό ὁποῖο εἶναι δημιούργημα τῶν ἀποίκων τῆς Εὔβοιας), δέν ἔχουν ἀντιληφθεῖ ὅτι αὐτό θά σημαίνει ἐπιστροφή σέ πλῆθος κανόνων τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς πού δέν τηροῦνται ἀπό τήν Νεοελληνική, καί ἡ δασεῖα πού καταργήθηκε μέ τό μονοτονικό θά ἐπανέλπει μέ ἕνα ὁλόκληρο γράμμα, τό Η, ἀκόμη καί στό «ρ», πού παλιότερα δασύνονταν, μεταγράφοντας τό ρευματικός σέ rheumatic. Οἱ Ἱσπανοί ἀπείλησαν νά ἀποχωρήσουν ἀπό τήν Εὐρωπαϊκή Ἕνωση ἄν καταργεῖτο ἡ περισπωμένη στήν λέξη Espania, ἐπικαλούμενοι ὅτι αὐτό ἀποτελεῖ στοιχεῖο τῆς πολιτιστικῆς τους κληρονομιᾶς, καί πέτυχαν τήν διατήρησή της. Ἡ ἀντίστοιχη κατάργηση τῆς δικῆς μας κληρονομιᾶς, δέν γίνεται ἀντιληπτό ὅτι αὔριο θά σημαίνει ἀμφισβήτηση τῆς ἐθνικῆς μας ταυτότητας, πού δέν θά εἶναι δυνατόν νά ἀντιμετωπισθεῖ μέ διαδηλώσεις καί συλλαλητήρια. Τό ἐρώτημα εἶναι ἁπλό: Γιατί τά Ἑλληνόπουλα γράφουν μέ δασεῖα, τίς ἑλληνικές λέξεις πού ὑπάρχουν στίς ξένες γλῶσσες πού μαθαίνουν, καί δέν τίς γράφουν στήν μητρική τους γλῶσσα; ΓΙΑΤΙ ΠΡΟΤΙΜΑΤΑΙ Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΓΛΩΣΣΑ Τά ἱστορικά στοιχεῖα πού παρέθεσα, ἐξηγοῦν τό πῶς προκλήθηκε αὐτή ἡ ἐπίδραση. Ἀπομένει νά ἐξετασθεῖ καί τό γιατί.Γιατί ἡ Ἀγγλία, κοσμοκράτειρα δύναμη ἐπί 3 αἰῶνες δέν υἱοθέτησε λέξεις ἀπό τίς γλῶσσες τῶν χωρῶν πού κατεῖχε, καί οἱ ἐπιστήμονές της ἐπέλεγαν οἱ δανεισμοί αὐτοί νά προέρχονται, στήν συντριπτική τους πλειοψηφία, ἀπό τήν Ἑλληνική; Ποιό εἶναι τό μυστικό αὐτῆς τῆς γλώσσας πού ἀκόμη καί σήμερα ἐξακολουθεῖ νά σαγηνεύει καί νά δανείζει μέ λέξεις της τήν Ἀγγλική καί τήν Διεθνῆ Ἐπιστημονική Ὁρολογία; 1) Ὁ πρῶτος λόγος τῆς προτίμησης εἶναι ἀναμφισβήτητα ὁ πλοῦτος τῶν λημμάτων της. Ἕνας πλοῦτος πού παρέχει στό ἄτο197

μο τήν δυνατότητα νά ἐπιλέγει μεταξύ πολλῶν συνωνύμων, προκειμένου νά ἐκφρασθεῖ μέ ἐπάρκεια καί ἐννοιολογική ἀκρίβεια. Δέν εἶναι τυχαῖο, ἄλλωστε, αὐτό πού λένε οἱ Ἀμερικανοί, ὅταν ἀντιμετωπίζουν πρόβλημα κυριολεξίας : “The Greeks have a word for it” - Οἱ Ἕλληνες ἔχουν τήν κατάλληλη λέξη. Ἤ, αὐτό πού ἀναφέρει τό ἐγκυκλοπαιδικό Webster μέ κάποια δόση ὑπερβολῆς : “ The Greeks had a word for everything” - Οἱ Ἕλληνες εἶχαν μία λέξη γιά τό καθετί. Ὁ φιλόσοφος Wittgenstein εἶχε πεῖ : « Τά ὅρια τῆς γλώσσας μου προσδιορίζουν τά ὅρια τοῦ κόσμου μου» (the limits of my language mean the limits of my world). Ὅσο μεγάλος ἐπιστήμονας καί ἄν εἶναι ἕνα ἄτομο, ἄν δέν μπορεῖ νά ἐκφράσει τίς θέσεις του καί μάλιστα σέ γραπτό κείμενο, δέν θά εἶναι παρά μία μετριότητα. Τό γραπτό κείμενο, πέρα ἀπό τήν δομή τῆς γλώσσας, θά πρέπει νά ἔχει καί τό κατάλληλο λεξιλόγιο γιά τήν μεταβίβαση τῶν κατάλληλων νοημάτων. Στό σημεῖο αὐτό ἡ συμβολή τῆς Ἑλληνικῆς ὑπῆρξε καθποριστική. Οἱ λαοί τῆς Εὐρώπης μπαίνοντας στόν χῶρο τοῦ πνεύματος, τῆς τέχνης καί τῆς ἐπιστήμης μέ μεγάλη καθυστέρηση ἔναντι τῶν Ἑλλήνων καί τῶν Ρωμαίων, ἦταν πολύ φυσικό νά ἀντλήσουν τό λεξιλόγιό τους ἀπό τήν Ἑλληνική καί τήν Λατινική.

2) Ἡ πλαστικότητα τῶν λέξεων ἀπό τίς ὁποῖες μποροῦν νά δημιουργηθοῦν πολλά παράγωγα. Ἕνα παράδειγμα: τά 394 βασικότερα λήμματα τῆς Ἰατρικῆς ὁρολογίας δημιουργοῦν καί ἐνυπάρχουν σέ 17.000 λέξεις. Ἡ λέξη ἄλγος ἐνυπάρχει σέ 225 ἄλλες λέξεις καί ἡ ἀρτηρία σέ 102.Ὁ Λαβουαζιέ στήν πραγματεία του τῆς Στοιχειώδους Χημείας τό 1787 ἔγραφε : «Ἀπό τήν Ἑλληνική γλῶσσα ἔχουμε πάρει τίς καινούργιες λέξεις καί ἐνεργήσαμε μέ τρόπο ὥστε ἡ ἐτυμολογία τους νά θυμίζει τήν ἰδέα τῶν πραγμάτων πού θέλαμε νά δείξουμε, καί ἔπρεπε νά βροῦμε λέξεις πού ἦταν κατάλληλες καί ἔχουν πλαστικότητα γιά τήν δημιουργία ἐπιθέτων καί παραγώγων῾.

-Ἔτσι, τό ἰρίδιο πῆρε τό ὄνομα αὐτό γιατί οἱ ἑνώσεις του θυμίζουν τά χρώματα τοῦ οὐράνιου τόξου - τό χλώριο γιά τούς πράσινους ἀτμούς του - τό ἰώδιο γιά τούς ἰώδεις, μώβ ἀτμούς του - τό φθόριο γιατί προσβάλλει καί φθείρει ὅλες τίς οὐσίες - τό ἄστατο πῆρε τό 1940 τό ὄνομα αὐτό, γιατί κανένα ἀπό τά ραδιενεργά ἰσότοπά του δέν εἶναι σταθερό.

3)Ἡ μαγεία τῆς ἱστορίας καί τῆς ἐτυμολογίας της. Συχνά πίσω ἀπό μία λέξη κρύβεται μία ὁλόκληρη ἱστορία. Ἡ λέξη π.χ. laconic - λακωνικός, δέν εἶναι μία λέξη πού σημαίνει ἁπλά σύντομος, ὅπως τό ἀγγλικό brief. Προῆλθε ἀπό τόν τρόπο ζωῆς καί συμπεριφορᾶς τῶν Σπαρτιατῶν, καί στήν ἔννοιά της περικλείεται ἡ ἁπλότητα, ἡ λιτότητα, ἡ φυσικότητα καί μία θεώρηση τῆς ζωῆς, ὅπως οἱ ἴδιοι τήν ἤθελαν καί τήν ἀντιλαμβάνονταν.Πολλοί ἐπιστήμονες προσπαθοῦν νά συνδέσουν τίς νέες ἀνακαλύψεις τους μέ κάποιο στοιχεῖο ἀπό τό παρελθόν, σέ μία προσπάθεια νά μή φαίνεται ὁ ὅρος πού δίνουν μετέωρος. Παράδειγμα :Τό 1877 ὁ Ἀμερικανός ἀστρονόμος Ἄσαφ Χώλ ἀνεκάλυψε τόν δεύτερο δορυφόρο τοῦ πλανήτη Ἄρη. Τόν ὀνόμασε Δεῖμο, γιατί ὁ θεός Ἄρης, κατά τήν Μυθολογία, εἶχε δύο γιούς: τόν Δεῖμο καί τόν Φόβο. Ὁ Δεῖμος ἦταν ἡ προσωποποίηση τοῦ τρόμου. Ἐπίσης, ὅταν ἀνακαλύφθηκε ὁ δορυφόρος τοῦ πλανήτη Ποσειδώνα ὀνομάσθηκε Τρίτων, γιατί κατά τήν Μυθολογία ὁ Τρίτων ἦταν γιός τοῦ Ποσειδώνα.

4)Τό εὔηχο τῶν λέξεων. Οἱ ἑλληνικές λέξεις ἔχουν μία ἰσορροπημένη χρήση συμφώνων καί φωνηέντων. Δέν παρουσιάζουν τό φαινόμενο πού παρουσιάζουν ὁρισμένες γλῶσσες νά ἔχουν 3-4 σύμφωνα στήν σειρά, καθιστώντας τήν λέξη κακόηχη ἤ δυσκολοπρόφερτη.

5) Πέμπτος καί κυριότερος, ἴσως, λόγος εἶναι ὅτι ἀπό τόν τόπο αὐτό πέρασαν κάποια φωτεινά καί προικισμένα μυαλά, πού ἔθεσαν τίς βάσεις τοῦ πολιτισμοῦ καί τῶν ἐπιστημῶν, καί ἀσχολήθηκαν μέ θέματα πού εἶχαν καί ἔχουν καθολικό ἐνδιαφέρον γιά τόν ἄνθρωπο. Αὐτά τά προικισμένα ἄτομα, ὅμως, ἄφησαν τά ἴχνη τους καί στήν γλῶσσα, δημιουργώντας λέξεις πού στήν πλειοψηφία τους ἀποτέλεσαν τήν βάση καί ἔδωσαν τήν δυνατότητα νά ἐκφρασθεῖ ὁ σημερινός δυτικός πολιτισμός. Αἰσθάνεται κανείς δέος, ὅταν βλέπει λέξεις τοῦ Ὁμήρου, τοῦ Ἱπποκράτη, τοῦ Πλάτωνα, τοῦ Ἀριστοτέλη, τοῦ Θουκυδίδη, τοῦ Γαληνοῦ κ.ἄ. νά εἰσάγονται στήν Ἀγγλική μετά ἀπό 13 ἤ καί 25 αἰῶνες. Τά λίγα παραδείγματα πού θά σᾶς ἀναφέρω, εἶναι πότε οἱ λέξεις αὐτές πρωτοεμφανίζονται σέ ἀγγλικό κείμενο, βάσει τῶν λεξικῶν τῆς Ὀξφόρδης. Ἀπό τόν Ὅμηρο : εἴδωλο–idol 1250, ὁμώνυμος-homonymous 1876 Ἀπό τόν Ἡσίοδο : χάος–chaos 1440, χάσμα-chasm 1596 Ἀπό τόν Ἡρόδοτο : δημοκρατία-democracy 1531, θέατρον-theater 1374, ἱστορία- history 1390 Ἀπό τόν Ἱπποκράτη : aἱμορραγία-hemorrhage 1671, πρόγνωσις-prognosis 1655, θεραπεία-therapy 1846, διάγνωσις-diagnosis 1681 Ἀπό τόν Πλάτωνα : διάλογος-dialogue 1401, κριτήριον-criterion 1613, σύστημα-system 1638 Ἀπό τόν Ἀριστοτέλη : ἀξίωμα-axiom 1594, ἐνέργεια-energy 1599, συλλογισμός-syllogism 1388.

198

Η ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΚΟΤΗΤΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ Παρ’ ὅλα αὐτά, αὐτό πού πρέπει νά ἐπισημανθεῖ εἶναι ὅτι ἡ σκυτάλη τῆς ἀξιοποίησης τοῦ πλούτου καί τῆς πλαστικότητας τῆς Ἑλληνικῆς ἔχει περάσει στούς Ἄγγλους καί Ἀμερικανούς, ὅσον ἀφορᾶ τήν Ἀγγλική, καί στούς ἐπιστήμονες ὅλου τοῦ κόσμου, ὅσον ἀφορᾶ τήν ἐπιστημονική ὁρολογία. Ἀπό τίς 135.000 λέξεις τῆς ἐργασίας μου, οἱ 27.000 εἶναι λέξεις πού ἔχουν ληφθεῖ αὐτούσιες ἀπό τήν Ἑλληνική, καί οἱ 108.000 ἑλληνογενεῖς, δημιουργήματα δικά τους μέ ἑλληνικά γλωσσικά στοιχεῖα. Καί πρέπει νά ὁμολογηθεῖ ὅτι ἔχουν δημιουργήσει πραγματικά ὄμορφες λέξεις, ὅπως: - ἕνα φυτό πού βγαίνει σκόρπια, ἐδῶ κι’ἐκεῖ μετά ἀπό διάνοιξη μεγάλων ὁδῶν, τό ὀνόμασαν aletophyte - ἀλητόφυτο - τήν ἡμιτύφλωση πού συνοδεύεται ἀπό τήν παρουσία ζίγκ-ζάγκ, σάν πολεμίστρες, τήν ὀνόμασαν teichopsia τειχοψία<τεῖχος + ὄψις - τήν ἀκούσια σιαλόρροια τήν ὀνόμασαν sialozemia - τήν διακυβέρνηση χωρίς πρόγραμμα καί κανόνες, κατά τό κοινῶς λεγόμενο «ὅπου φυσᾶ ὁ ἄνεμος», τήν ὀνόμασαν anemocracy - ἀνεμοκρατία - τήν διακυβέρνηση ἀπό τούς χειρότερους, τήν ὀνόμασαν kakistocracy -κακιστοκρατία. Λαμβάνοντας ὡς βάση τήν λέξη μογιλάλος= μουγγός, πού προέρχεται ἀπό τό μόγις= μέ κόπο, μέ δυσκολία, δημιούργησαν τούς ἰατρικούς ὅρους: mogiarthria = μορφή δυσαρθρίας mogigraphia = δυσγραφία καί σπασμός τῶν γραφέων mogiphonia = δυσκολία παραγωγῆς φωνητικῶν ἤχων mogitocia = δύσκολος καί ἐπώδυνος τοκετός. Πολλές ἀπό τίς λέξειςαὐτές τίς βλέπουμε σέ πολλά ἑλληνικά λεξικά νά μεταφράζονται περιφραστικά, λόγω ἄγνοιας τῆς ἐτυμολογίας τους. Μήπως, ὅμως, ἐπιλέχθηκε ἡ ἀρχαία ἑλληνική, ὅπως ὁρισμένοι ἰσχυρίζονται, ἐπειδή εἶναι μία οὐδέτερη καί νεκρή γλῶσσα, γιά νά ἀποφεύγονται οἱ ἐθνικές ἔριδες καί ἀντιπαλότητες τῶν ἐπιστημόνων, γιά τήν υἱοθέτηση κάποιου ὅρου ἀπό τήν ἄλφα ἤ τήν βῆτα γλῶσσα;Ἡ ἄποψη αὐτή εἶναι αὐθαίρετη καί προϊόν ὑπόθεσης. Στούς Κώδικες Ὀνοματολογίας τῶν διαφόρων κλάδων (Ζωολογίας, Βοτανολογίας κ.λπ.) δέν ὑπάρχει παρόμοια σύσταση ἤ προτροπή. Ὁ κάθε ἐπιστήμονας εἶναι ἀπολύτως ἐλεύθερος νά ὀνομάσει τό εὕρημά του μέ ὅποιο ὄνομα ἐκεῖνος κρίνει προσφορότερο. Ἀρκεῖ τό ὄνομα νά σχηματίζει λέξη, καί νά μήν εἶναι ἀκατανόητα γραμματα, ὅπως αβγδ, νά εἶναι γραμμένο στό λατινικό ἀλφάβητο καί νά μήν ἀναπαριστᾶται μέ ἰδεογράμματα ἤ σύμβολα.Ἕνα ἄλλο στοιχεῖο εἶναι τό ὅτι ὁρισμένα λεξικά ἀλλά καί Κώδικες Ὀνοματολογίας ἀναφέρουν ὅτι ὁπουδήποτε γίνεται μνεία γιά τήν ἑλληνική γλῶσσα, αὐτή ἀναφέρεται μόνο στήν ἀρχαία Ἑλληνική. Αὐτό εἶναι ἀνακριβές. Λέξεις ὅπως θεόπνευστος, θεανθρωπία, ἀσκητικός, βιογραφία, κιρσοκήλη, μοναστήριον, ἐτυμολογικός, ἰσονομία, λεξικόν, κ.ἄ. εἶναι λέξεις οἱ ὁποῖες ἔχουν δημιουργηθεῖ κατά τήν Βυζαντινή περίοδο καί τίς ἔχουν δανεισθεῖ ἀπό τήν περίοδο αὐτή. Ὁ διαχωρισμός αὐτός ἐμπίπτει καί εἶναι τό ἀποτέλεσμα ἑνός πνεύματος νά διαχωρισθεῖ ὁτιδήποτε σύγχρονο ἑλληνικό, ὡς ξένο πρός τήν ἀρχαία Ἑλλάδα καί τό Βυζάντιο.Ὅμως, λόγω τῆς διαχρονικότητας τῆς Ἑλληνικῆς εἶναι ἀδύνατο νά διαχωρισθοῦν χιλιάδες λέξεις ὅτι ἀναφέρονται μόνο στήν ἀρχαία ἑλληνική, ἀφοῦ οἱ ἴδιες λέξεις χρησιμοποιοῦνται καί στήν Νεοελληνική, ὅπως ἐργατοκρατία, χρηματομανία, πλουτοκρατία, ἀστροναύτης, βιοχημικός κ.ἄ. Ἀκόμη, ἕνας σημαντικός ἀριθμός λεξεων τῆς ἀρχαίας ἑλληνικῆς πού δέν χρησιμοποιοῦνται σήμερα αὐτούσιες, ἐνυπάρχουν στό καθημερινό μας λεξιλόγιο σέ σύνθετες λέξεις, εἴτε ὡς πρῶτο, εἴτε ὡς δεύτερο συνθετικό, π.χ.

- λεώς=λαός ἐνυπάρχει στό λεωφορεῖο, λεωφόρος - βρύχιος=βαθύς ὑποβρύχιο - αὐδή= φωνή ἄναυδος - λάς=πέτρα ἄναυδος - κάρα=κεφάλι καραδοκῶ, καρατομῶ κ.λπ. Ἀντί νά ἐπικεντρωθεῖ ἡ διδασκαλία τῆς γλώσσας στήν ἐτυμολογική σύνδεση, ἐξέλιξη καί συνέχεια τῆς γλώσσας μας, ἐπικεντρώθηκε σέ ἀνούσιους κανόνες τυπολατρείας, μέ ἀποτέλεσμα ὁ μέσος Ἕλληνας νά αἰσθάνεται ἀποστροφή γι’αὐτή τήν πανέμορφη γλῶσσα πού ἀπό ἀγαθή τύχη εἶναι κληρονόμος της. Η ΕΞΑΡΤΗΣΗ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ 1.Ὅ,τι ἰσχύει γιά τίς βασικές ἔννοιες σκέψης καί ἔκφρασης πού ἀνέφερα προηγουμένως τό ἴδιο ἰσχύει καί γιά τίς ἐπιστῆμες.

199

Κάθε ἐπιστημονικός κλάδος, χρησιμοποιεῖ ἕναν ἀριθμό λέξεων πού ἀποτελοῦν τίς λέξεις-κλειδιά τῆς ὀνοματολογίας τοῦ κλάδου, οἱ ὁποῖες εἶναι στήν πλειοψηφία τους ἑλληνικές λέξεις. Γιά ἕνα σημαντικό ἀριθμό αὐτῶν τῶν λέξεων δέν ὑπάρχουν ὑποκατάστατα στήν Ἀγγλική, ὅπως οἱ λέξεις ἀρτηρία, δίαιτα, διάμετρος, θεωρία, ἱστορία, πλανήτης, ἀορτή, κ.λπ. Αὐτό σημαίνει ὅτι ὀποιοσδήποτε νέα λέξη θά περιλαμβάνει ἀναγκαστικά τήν λέξη αὐτή, εἴτε ὡς πρῶτο, εἴτε ὡς δεύτερο συνθετικό. Τό στοιχεῖο αὐτό ἐμφανίζεται χαρακτηριστικότερα στόν κλάδο τῆς Ζωολογίας ὅπου τίς τελευταῖες δεκαετίες παρουσιάζεται μία τάση νά τονίζονται κάποια ἐθνικά ἤ τοπικά στοιχεῖα στήν ὀνοματολογία τῶν ζώων πού ἀνακαλύπτονται, τά ὁποῖα ἀποτελοῦν τό πρῶτο συνθετικό τῆς λέξης, ἐνῶ γιά δεύτερο συνθετικό χρησιμοποιεῖται μία ἀπό τίς λέξεις κλειδιά τοῦ κλάδου γιά νά διευκολύνουν τόν προσδιορισμό τοῦ ζώου, π.χ. μέ κατάληξη –saurus ἔχουμε Helveticosaurus, Kenyasaurus μέ κατάληξη –ceras ἔχουμε Mexicanoceras, Oxfordoceras, Kamerunceras, Siberioceras κ.λπ.

2.Ὁρισμένες λέξεις ὅπως -λογία (βιολογία), -μέτρον (δυναμόμετρο), -γραφία (χαρτογραφία), -σκόπιον (μικροσκόπιο), -φοβία, -μανία, -θεραπεία, -πάθεια, -τομία, χρησιμοποιοῦνται ὡς δεύτερο συνθετικό ἀπό ὅλους τούς ἐπιστημονικούς κλάδους. Μόνο οἱ 9 αὐτές λέξεις ἐνυπάρχουν σέ 4.788 λέξεις.

3. Ἕνα, ἀκόμη, στοιχεῖο πού ἀποδεικνύει ὅτι ἡ Ἐλληνική ἀποτελεῖ τήν γλῶσσα τῶν ἐπιστημῶν, εἶναι καί τό ἑξῆς : Ἐνῶ ὑπάρχουν οἱ ἀντίστοιχες λέξεις στήν καθομιλουμένη Ἀγγλική, ὅταν ὁ ὅρος εἰσέρχεται στό πεδίο τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας, τότε υἱοθετεῖται ἡ ἑλληνική λέξη. Λίγα παραδείγματα : ἔρημος λίμνη σειμός ἔντομο

desert eremology, eremophobia, eremophyte lake limnology, limnometer, limnoplankton earthquake seismograph, seismometer, seismology insect entomology, entomophagous

Θά λέγαμε, λοιπόν, ὅτι ὑπάρχει ἕνας διαχωρισμός δημώδους καί λογίας γλώσσας, μέ μόνη διαφορά, ὅτι τήν θέση τῆς λογίας καταλαμβάνει, σέ σημαντικό βαθμό ἡ Ἑλληνική. Καί ὅλα αὐτά δέν ἀποτελοῦν μακρινό παρελθόν, ἀλλά σημερινή ζῶσα πραγματικότητα. Μόνο τά τελευταῖα 30 χρόνια ἔχουν υἱοθετηθεῖ καί δημιουργηθεῖ μέ ἑλληνικά γλωσσικά στοιχεῖα: - 4.516 νέοι ὅροι στήνἸατρική καί στήν Βιολογία, καί - 38.647 ὀνόματα στήν Ζωολογία. Ἄν περιοριστοῦμε σέ ἕνα ἀπό τά ἐγκυρότερα λεξικά γενικῆς χρήσεως, αὐτό τῆς Ὀξφόρδης, πού μᾶς δίνει καί τίς ἡμερομηνίες τῶν λέξεων, διαπιστώνουμε ὅτι τά τελευταῖα 50 χρόνια ἔχουν καταγραφεῖ σ’αὐτό πάνω ἀπό 700 ἑλληνικές καί ἑλληνογενεῖς λέξεις, ὅπως: bioethics 1971, chalcenteric 1964, cosmonaut 1959, ecocatastrophe 1973, neurosurgeon 1974, parapolitical 1965, stereophony 1954. Οὐδείς μπορεῖ νά ἀμφισβητήσει τόν παγκόσμιο χαρακτήρα πού ἔχει λάβει ἡ Ἀγγλική γλῶσσα. Λίγες χῶρες, ὅπως ἡ Γαλλία, ἡ Γερμανία, ἡ Σουηδία καί ἡ Ἰταλία, προσπαθοῦν νά δημιουργήσουν μέ δικά τους γλωσσικά στοιχεῖα νέους ὅρους τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας καί νά ἀντισταθοῦν στήν εἰσβολή τῆς Ἀγγλικῆς. Οἱ περισσότερες χῶρες υἱοθετοῦν, ἐδῶ καί δεκαετίες, αὐτούσιους τούς νέους ἐπιστημονικούς ὅρους. Ἐπειδή, λοιπόν, ἡ παρουσία τῆς Ἑλληνικῆς στήν Διεθνῆ Ἐπιστημονική Ὁρολογία εἶναι τῆς τάξης τοῦ 57 %, δέν ἔχει γίνει ἀντιληπτό, ὅτι μέ φορέα τήν Ἀγγλική ἡ Ἑλληνική ἔχει διεισδύσει καί διεισδύει καί σέ πολλές μή λατινογενεῖς γλῶσσες. Ἕνα παράδειγμα : Τό 1973 ἡ Οὑγγρική Ἀκαδημία ἐξέδωσε ἕνα βιβλίο μέ τίτλο «Οἱ Ξένες Λέξεις στήν Οὑγγρική Γλῶσσα», στό ὁποῖο περιλαμβάνονται τά ἀντιπροσωπευτικότερα δείγματα τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας. Παρά τό γεγονός ὅτι ἡ Οὑγγρική εἶναι μία Οὐραλοαλταϊκή γλῶσσα καί δέν σχετίζεται μέ τήν Ἑλληνική, οὔτε ὑπῆρχαν ἐπαφές σέ τέτοιο βαθμό πού νά δικαιολογοῦν ἀλληλεπίδραση τῶν δύο γλωσσῶν, στό λεξικό αὐτό τά ἀντιπροσωπευτικά δείγματα ἀνέρχονται σέ 6.007 λέξεις, πού ἔχουν υἱοθετηθεῖ μέσω τῆς Ἀγγλικῆς καί τῆς Γερμανικῆς. Τό ἴδιο φαινόμενο ἐμφανίζεται καί στήν Τουρκική, τῆς ὁποίας ὅλη ἡ ἐπιστημονική ὁρολογία εἶναι δάνεια ἀπό τήν Ἀγγλική καί τήν Γαλλική γλῶσσα. Καί γίνεται ἀντιληπτή ἡ τεράστια σημασία πού ἔχουν γιά τήν Ἑλλάδα τά στοιχεῖα αὐτά, τόσο σέ πολιτικό ὅσο καί πολιτιστικό ἐπίπεδο.

200

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑ Ἡ γλῶσσα κάθε λαοῦ ἤ φυλῆς καλύπτει τίς ἀνάγκες του καί εἶναι ἀπολύτως σεβαστή, ὅσο πρωτόγονη καί ἁπλή καί ἄν εἶναι. Ἡ Ἑλληνική μπορεῖ νά ὁμιλεῖται, ὡς μητρική γλῶσσα, ἀπό μικρό ἀριθμό ἀτόμων. Ὅμως, χάρη στόν πλοῦτο καί στόν δυναμισμό της καί μόνο ἔχει ἀκολουθήσει μία δική της πορεία καί ἔχει διεισδύσει σέ τομεῖς καί γλῶσσες πού θά χρειασθοῦν ἀρκετές δεκαετίες γιά νά ἐκτιμηθεῖ τό βάθος καί ἡ ἔκταση τῆς ἐπίδρασής της. Συμπερασματικά, λοιπόν, μποροῦμε νά ποῦμε: 1. Ἡ Ἑλληνική ἔχει προσφέρει περί τίς 500 λέξεις πού ἐκφράζουν τίς βασικές ἔννοιες σκέψης καί ἔκφρασης 2. Τό 57 % τῆς ἐπιστημονικῆς ὁρολογίας ἀποτελεῖται ἀπό ἑλληνικές καί ἑλληνογενεῖς λέξεις 3. Ἀπό ἕνα πυρήνα 27.000 ἑλληνικῶν λέξεων ἔχουν δημιουργηθεῖ 234.866 λέξεις, πού ἀφοροῦν κυρίως τήν ἐπιστημονική ὁρολογία 4. Ὅλα αὐτά δέν ἀποτελοῦν παρελθόν, ἀλλά καί παρόν, ἀφοῦ οἱ δανεισμοί συνεχίζονται. Ὡς πολιτισμικό ἀγαθό ἀποτελεῖ τήν μεγαλύτερη προσφορά τοῦ Ἑλληνισμοῦ στήν οἰκουμένη. Γιά μᾶς τούς Ἕλληνες ἀποτελεῖ μέγα ἐθνικό θέμα, τήν ἀξία τοῦ ὁποίου πρέπει νά συνειδητοποιήσουμε, νά ἐκτιμήσουμε καί νά ἀξιοποιήσουμε ὡς ἐθνικό θησαυρό. Ἄν γιά κάθε λαό ἡ γλῶσσα του εἶναι τό κυριότερο στοιχεῖο τῆς πολιτισμικῆς του κληρονομιᾶς, γιά μᾶς τούς Ἕλληνες εἶναι κάτι περισσότερο. Εἶναι τό ἑνωτικό στοιχεῖο πού, μαζί μέ τήν Ὀρθοδοξία, κράτησε τόν Ἑλληνισμό ἑνωμένο καί τόν βοήθησε νά ξεπεράσει τίς ἐθνικές του περιπέτειες καί νά ἐπιβιώσει. Ἀνεξάρτητα ἀπό τό πῶς τήν μεταχειριζόμαστε ἤ τό πῶς θά μιλιέται ἤ πῶς θά γράφεται ἀπό τίς ἑπόμενες γενιές τῶν Ἑλλήνων, πεπρωμένο τῆς γλώσσας αὐτῆς εἶναι νά ἐπιβιώσει. Γιατί, ἁπλούστατα, ζῆ καί μέσα ἀπό τίς ἄλλες γλῶσσες.

201

«Η ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΙΤΙΚΗ ΨΑΛΤΙΚΗ ΠΑΡΑΔΟΣΗ, ΣΤΟΝ ΕΙΚΟΣΤΟ ΑΙΩΝΑ» ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΦΙΣΤΟΥΡΗΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΜΟΝΩΔΙΑΣ, ΒΥΖΑΝΤΙΝΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΚΑΙ ΤΕΝΟΡΟΣ,ΥΠΟΨΗΦΙΟΣ ΔΙΔΑΚΤΟΡΑΣ, ΤΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΜΟΥΣΙΚΩΝ ΣΠΟΥΔΩΝ, ΤΟΥ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟΥ ΑΘΗΝΩΝ ΕΙΣΑΓΩΓΗ Η Βυζαντινή μουσική διαμορφώθηκε κυρίως στο χώρο της Ανατολικής Ορθόδοξης Εκκλησίας και εξελίχθηκε σε ένα τέλειο σύστημα μουσικής μυσταγωγίας της θεόπνευστης υμνολογίας. Όπως λέει και ο Γρηγόριος ο Νύσσης «η μελωδία ερμηνεύει την των λεγομένων διάνειαν». Το θαυμαστό επίτευγμα αυτής της μουσικής είναι η Ψαλτική τέχνη. Αυτός ο ανεξάντλητος μουσικός πολιτισμός μιας χιλιετίας (10ος- 21ος αιώνας) είναι ο μακροβιότερος ανάμεσα στους γνωστούς μουσικούς πολιτισμούς της οικουμένης και συνεχίζει να δίνει εξαιρετικά δείγματα γραφής. Όπως αναφέρει ο Ρωμανός ο μελωδός, για την Μεγάλη Εκκλησία Κωνσταντινουπόλεως, «έκειτο χαμαί ο θρόνος της Εκκλησίας». Μετά την Άλωση, οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, συσπειρώθηκαν περισσότερο γύρω από τον Πατριάρχη και το Πατριαρχείο. Εκεί ακριβώς βρήκε το καταφύγιό του το Βυζαντινό μέλος και διασώθηκε αναλλοίωτο έως τις μέρες μας. Η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία ανά τους αιώνας ακολούθησε ευλαβικά τη ρήση του Αποστόλου Παύλου προς τους Θεσσαλονικείς και τους Φιληππησίους όπου αναφέρει «στήκετε και κρατείτε τας παραδόσεις... α δε εμάθετε και παρελάβετε και ηκούσατε και ίδετε... ταύτα πράσσετε». Πρωταρχικό ρόλο σ’ αυτό έπαιξε η δια της αλληλουχίας των προσώπων μεταβιβαζόμενη παράδοση. Δηλαδή η διαδοχή των Αρχόντων Πρωτοψαλτών και Λαμπαδαρίων της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας , η οποία γινόταν πάντα με πολύ αυστηρά κριτήρια. Το Οικουμενικό Πατριαρχείο, μέσα στους αιώνες της πολυκύμαντης ιστορίας του, ακολούθησε υποχρεωτικά μια «Τάξη» και ένα «Τυπικό», το οποίο χαρακτηρίζεται από μια αδιαφιλονίκητη αξία και ανωτερότητα. Χωρίς αυτό το «τυπικό» ή «ταξικό» θησαυρό, η Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία θα συρρικνωνόταν και θα αλλοιωνόταν – καθώς θα μεταμορφωνόταν τρόπος του λέγειν σε μια Α-ταξική Εκκλησία, θα γινόταν μια άτακτη Εκκλησία, φαινόμενα τα οποία δυστυχώς χαρακτηρίζουν ένα μεγάλο μέρος της σύγχρονης Ελλαδικής εκκλησιαστικής πραγματικότητας. Με την πιστή εφαρμογή αυτού του ασματικού τυπικού, δημιουργήθηκε ένας συνεκτικός δεσμός ανάμεσα στις εποχές, τα πρόσωπα και τις ποικίλες εκφάνσεις της ζωής του Φαναρίου. Στην εκκλησιαστική γλώσσα, η κατάσταση αυτή ονομάζεται «παράδοση» καθώς τόσο η αξία της όσο και η συνέχειά της εξαρτάται από το πόσο θα περιέλθει ακέραια στους επιγόνους. Κι’ έχει την έννοια ακόμη της εξασφαλίσεως ενός θησαυρού – του κατεστημένου – από γενεά σε γενεά.

202

Όπως αναφέρει ο σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Πέργης Ευάγγελος “Αν τώρα αυτή η παράδοση επιτύχει να μιλήσει δια μέσου των αιώνων και ν’ αγκαλιάσει τα πλήθη, αν επιτύχει να ανταποκριθεί στους φανερούς της σκοπούς και στην κεκρυμμένη της σοφία, τότε η παράδοση εκείνη αποβαίνει «Κανόνας» όχι μόνο για τους δικούς της εταίρους, αλλά και γενικότερα. Αυτό ακριβώς που έγινε με την παράδοση του Φαναρίου. Πέρασε από ωκεανούς αναμοχλεύσεων, νίκησε τον τόπο και το χρόνο, ευλογήθηκε πατριαρχικά και αυτοκρατορικά και αναδείχθηκε «υπερέχουσα». Έγινε η πεποικιλμένη με την επίγεια δόξα και δύναμη της Εκκλησίας”. Γι’ αυτή την παράδοση θα μιλήσουμε σήμερα και συγκεκριμένα για την τελευταία εκατονταετία αυτής της Κωνσταντινουπολίτικης ψαλτικής παράδοσης. Κρίσιμα ιστορικά γεγονότα στις σχέσεις των δυο λαών Πρώτα ας διατρέξουμε εν συντομία τα κύρια ιστορικά γεγονότα και τις σχέσεις Ελλάδος-Τουρκίας, καθώς οποιαδήποτε διαταραχή των σχέσεων είχε δυστυχώς άμεσο αντίκτυπο στην πορεία της ομογένειας της Κωνσταντινούπολης κατά τον 20ο αιώνα. Ήταν ένας αιώνας πολύ έντονων αναταραχών για την μειονότητα της Κωνσταντινούπολης. ● Λίγο πριν από την έναρξη του 20ου αιώνα, οι σχέσεις μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας βρίσκονται σε πολύ κρίσιμο σημείο λόγω της αποστολής στην Κρήτη ελληνικού εκστρατευτικού σώματος το Φεβρουάριο του 1897. Τελικά παρά την άτυχη πολεμική εμπλοκή της Ελλάδος σε πόλεμο με την Τουρκία, το Νοέμβριο του 1897, η Κρήτη αυτονομείται. ● To 1908 η Κωνσταντινούπολη καταλήφθηκε από το στρατό του κινήματος των Νεότουρκων, οι οποίοι ήσαν αξιωματικοί, διανοούμενοι εναντίον της σουλτανικής κυριαρχίας, εκθρονίζοντας το σουλτάνο Αμπντούλ Xαμίτ Β’. H Επανάσταση των Νεότουρκων επιτάχυνε τη διαδικασία προσαρμογής της Πόλης στα δυτικά πρότυπα. ● Στις 16 Σεπτεμβρίου του 1911, η Ιταλία κήρυξε τον πόλεμο στην Τουρκία επηρεάζοντας τις σχέσεις Ελλάδας-Τουρκίας και ακολουθεί η Βαλκανική εμπλοκή (1912-1914). Το 1913 με τη συνθήκη του Λονδίνου, οι Τούρκοι εκδιώχθηκαν απ’ όλη την Ευρώπη με εξαίρεση την Κωνσταντινούπολη. Αλλά χάρη στην επέμβαση της Γερμανίας και την ήττα των Βουλγάρων, οι Οθωμανοί ανέκτησαν την Αδριανούπολη και οι Γερμανοί επέκτειναν την παρουσία τους στην Οθωμανική αυτοκρατορία. ● Ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος τερματίζεται ως προς την Ελλάδα στις 17 Οκτωβρίου του 1918 με την υπογραφή της Ανακωχής του Μούδρου ανάμεσα στους συμμάχους και την ηττημένη Οθωμανική αυτοκρατορία. ● Το 1919 ο εθνικιστής τούρκος στρατηγός Μουσταφά Κεμάλ έρχεται αντιμέτωπος με το σουλτανικό καθεστώς και ιδρύει το κίνημα αντίστασης, συγκεντρώνοντας στρατό. ● Το 1922 ο Κεμάλ με το στρατό του συντρίβει τις Ελληνικές δυνάμεις και ακολουθεί η καταστροφή της Σμύρνης. Ο Κεμάλ ήταν ένας άθεος με ειδικά πολιτικο-στρατιωτικά χαρίσματα. Διώχνει τον τελευταίο σουλτάνο Μεχμέτ στ’, τον ηγέτη των πιστών και καταργεί το χαλιφάτο ● Με τη συνθήκη της Λωζάνης (24 Ιουλίου 1923), η Ελλάδα παραχωρεί στην Τουρκία την Ανατολική Θράκη, τη ζώνη της Σμύρνης και τα νησιά Ίμβρο και Τένεδο. ● Στις 29 Οκτωβρίου 1923 εγκαθιδρύεται η δημοκρατία. Ο Μουσταφά Κεμάλ «Ατατούρκ» χρίζεται ο πρώτος Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προχώρησε με γοργούς ρυθμούς στην εκκοσμίκευση του κράτους. Ένας από τους βασικούς νεωτερισμούς του ήταν η αντικατάσταση στην τουρκική γλώσσα του αραβικού αλφαβήτου με το λατινικό. ● To 1927, τρία χρόνια μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, η Ελληνική μειονότητα της Κωνσταντινουπόλεως περιοριζόταν περίπου στα 100.000 άτομα, συν άλλοι 26.000 Έλληνες πολίτες, ενώ κατά το 1924, μερικούς μήνες μετά την υπογραφή της συνθήκης ο ελληνικός πληθυσμός της ευρύτερης Κωνσταντινουπόλεως υπολογιζόταν σε 298.000 άτομα. Όσοι Έλληνες παρέμειναν στην Κωνσταντινούπολη «υποτίθεται» ότι προστατεύονταν από διάφορες πρόνοιες της συνθήκης. ● Από την επομένη όμως της υπογραφής της Συνθήκης της Λωζάννης η Τουρκία άρχισε να περιορίζει τα δικαιώματα που παρείχε η συνθήκη στους Έλληνες, καταπατώντας με απροκάλυπτο τρόπο διάφορα άρθρα της και ασκώντας παντοιοτρόπως ποικίλες πιέσεις στους μειονοτικούς και στο ίδιο το Οικουμενικό Πατριαρχείο. ● Στις 28 Μαρτίου 1930, η Κωνσταντινούπολη μετονομάζεται σε Ιστανμπούλ. ● Αποκορύφωμα της τουρκικής εχθρικής πολιτικής κατά της ελληνικής μειονότητας ήταν η στρατολόγηση είκοσι κλάσεων ομογενών, ηλικίας 25 – 45 ετών, το 1941 και η αποστολή τους σε νέα «τάγματα εργασίας» (amele taburlarι) προς πραγματοποίηση εκχιονισμών, εκβραχισμών και έργων οδοποιίας στα βάθη της Τουρκίας, υπό άθλιες καιρικές συνθήκες. Όλα αυτά μετά την πλήρη επιβολή της τριπλής γερμανο-ιταλο-βουλγαρικής κατοχής στην Ελλάδα. ● Τέλος, το πιο εξοντωτικό μέτρο κατά της ομογένειας υπήρξε η περιβόητη «φορολογία περιουσίας» (varlιk vergisi) – ‘βαρλίκι’ για τους ντόπιους Κωνσταντινουπολίτες. Σύμφωνα μ’ αυτόν το νόμο, οι τουρκικές αρχές, με αυθαίρετο τρόπο, όρισαν για τους μειονοτικούς φόρο που έφθανε να είναι διπλάσιος ή και τριπλάσιος της συνολικής αξίας της περιουσίας τους. Σε περίπτωση που ο φορολογούμενος δεν κατέβαλλε το φόρο εντός δεκαπέντε ημερών, οι έφοροι είχαν δικαίωμα 203

να κατάσχουν κάθε κινητή και ακίνητη περιουσία του. Πάρα πολλοί Έλληνες οδηγήθηκαν στην Ανατολία για καταναγκαστικά έργα. Πολλοί εξ αυτών πέθαναν από τις κακουχίες, ενώ όσοι σώθηκαν επέστρεψαν σε άθλια κατάσταση στις αρχές του 1944, και όταν πλέον άρχισε να διαφαίνεται στον ορίζοντα η ήττα της ναζιστικής Γερμανίας στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Βάσει αυτού του νόμου η ελληνική ομογένεια, αν και αποτελούσε λιγότερο από το 0,5% του συνολικού πληθυσμού της Τουρκίας, εκλήθη να πληρώσει το 20% του συνολικού ποσού του φόρου. ● «Σεπτεμβριανά» ονομάστηκαν τα γεγονότα της 6ης Σεπτεμβρίου 1955, όπου τουρκικός όχλος προκάλεσε βίαια επεισόδια κατά των Ελλήνων της Κωνσταντινούπολης λεηλατώντας και πυρπολώντας ελληνικά καταστήματα, σπίτια, σχολεία και εκκλησίες. Αφορμή στάθηκε μια βομβιστική επίθεση στο πατρικό σπίτι του Κεμάλ Ατατούρκ στην Θεσσαλονίκη, που αποδείχτηκε στην συνέχεια ότι ήταν σκηνοθετημένη από την τουρκική κυβέρνηση. Τα «Σεπτεμβριανά» σηματοδότησαν την αρχή ενός ξεριζωμού για τον Ελληνισμό της Πόλης, παρόμοιο με αυτόν των Ελλήνων της Μικράς Ασίας το 1922. ● Kατά την περίοδο 1955 – 1964, οι τουρκικές κυβερνήσεις άσκησαν εκβιαστικά μέτρα εναντίον των Ελλήνων τους οποίους απέλασαν χαρακτηρίζοντάς τους ως δήθεν προδότες, δήθεν κακοποιούς και δήθεν εχθρούς. Οι ομαδικές απελάσεις των Ελλήνων υπηκόων από την Τουρκική κυβέρνηση το 1964, προκάλεσαν τη βίαιη εκρίζωση του Ελληνισμού από την προαιώνια κοιτίδα του ● Στις αρχές το 1971, εξαιτίας ενός τουρκικού νόμου που απαγόρευε τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων, οι τούρκικες αρχές κλείνουν την Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, η οποία ήταν η κύρια θεολογική σχολή και το φυτώριο του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης. ● Το 1974 με αφορμή ένα πραξικόπημα στην Κύπρο με αποτέλεσμα την ανατροπή του πρόεδρου Μακαρίου Γ’, η Τουρκία εισέβαλε στο νησί και απέκτησε την κατοχή του 38% του εδάφους. Παρά το ψήφισμα του ΟΗΕ που ζητούσε την απόσυρση των τουρκικών δυνάμεων, η Τουρκία εγκατέστησε ένα κράτος στη Βόρεια Κύπρο, το οποίο είναι αναγνωρισμένο μόνο από την ίδια, διαιωνίζοντας το Κυπριακό πρόβλημα. Κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο η Τουρκία έμεινε ουδέτερη. Μετά το πέρας του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, και ιδίως μετά το 1947, η Τουρκία αναγκάστηκε να χαλαρώσει τα μέτρα κατά της ελληνικής μειονότητας, καθ’ ότι η Ελλάδα βρέθηκε με το μέρος των νικητών του πολέμου, ενώ η Τουρκία είχε τηρήσει ευμενή ουδετερότητα προς την ναζιστική Γερμανία και βρισκόταν σε πολύ δύσκολη θέση, ιδίως έναντι της Σοβιετικής Ενώσεως. Εξάλλου, μετά την δημιουργία του Ν.Α.Τ.Ο. και την ένταξη της Τουρκίας και της Ελλάδος στον οργανισμό αυτό το 1952, οι σχέσεις των δύο χωρών έγιναν πιο φιλικές. Μέσα σε μια οκταετία περίπου, και παρά τους οποιουσδήποτε περιορισμούς, η ελληνική κοινότητα κατόρθωσε να αναδιοργανώσει επί νέας βάσεως τους διάφορους πολιτιστικούς και αθλητικούς συλλόγους, ανασυγκρότησε τα νοσοκομεία και τα φιλανθρωπικά της ιδρύματα και αναβάθμισε την λειτουργία των σχολείων, με αποτέλεσμα να διπλασιαστεί μέσα σε λίγα χρόνια ο αριθμός των μαθητών. Γενικώς, η τουρκική κυβέρνηση, με τα μέτρα που έλαβε εναντίον των Ελλήνων της Κωνσταντινουπόλεως έπληξε κυρίως τους κοινωνικούς, πολιτικούς, πολιτιστικούς και οικονομικούς θεσμούς της ελληνικής μειονότητας. Κάτω από αυτές τις πολύ αντίξοες συνθήκες, η ψαλτική παράδοση, αυτή η κατεξοχήν Κωνσταντινουπολίτικη μουσική τέχνη επέζησε και έδωσε εξαιρετικά δείγματα γραφής μοναδικού κάλους. Σύνδεσμοι Οι μουσικοί σύλλογοι στην Κωνσταντινούπολη ξεκίνησαν μετά το σουλτανικό διάταγμα Χάττι-Χουμαγιούν του 1856, το οποίο επέτρεπε, λόγω του Ρωσοτουρκικού πολέμου (1853-56) μεγάλες ελευθερίες για ίδρυση πολιτιστικών συλλόγων που απαγορεύονταν στην Οθωμανική αυτοκρατορία. ¨Όπως αναφέρει στο βιβλίο του ο Πρωτέκδικος Γεώργιος Παπαδόπουλος « Ο εν Κων/πόλει Εκκλησιαστικός Μουσικός Σύλλογος. Ο πρώτος αναφανείς Μουσικός Σύλλογος είναι ο εν Πέραν της Κων/πόλεως (εν τώ Κρυσταλλίνω Παλατίω) κατ’ Απρίλιον του 1863, συγκροτηθείς εξ εγκρίτων μουσικολόγων και εξ ιεροψαλτών. Ο σύλλογος αυτός δεν επέζησε πολύ, και μετά από διαδοχικές φάσεις επαναλειτουργίας και διάλυσης μετονομάστηκε ως «Ο εν Κωνσταντινουπόλει Εκκλησιαστικός Μουσικός Σύλλογος» που επανιδρύθηκε το 1898 επί πατριαρχείας Κωνταντίνος ο Ε’ και του σουλτάνου Αμπντούλ Χαμίτ του Β΄, Θερμότατος προστάτης των ωραίων τεχνών, των επιστημών και των γραμμάτων και είχε ως σκοπό τη διάδοση της Βυζαντινής Μουσικής με την ίδρυση και λειτουργία της σχολής Βυζαντινής Μουσικής τεταρτοετούς φοίτησης (η οποία π.χ., στις 4 Δεκεμβρίου 1901 αριθμούσε 175 μαθητές και 6 μουσικοδιδασκάλους), την ανάπτυξη και καλλιέργεια της εθνικής μουσικής, εκκλησιαστικής τε και εξωτερικής (με θεωρητική και πρακτική εξέταση) καθώς και με τη θέσπιση διαγωνισμών μελοποίησης – διασκευής έργων κλπ, την μετά προσοχής και εμβριθείας εξακρίβωση της ιστορίας αυτής από των αρχαίων μέχρι των καθ’ημάς χρόνων, τον παραλληλισμό 204

προς την μουσική άλλων εθνών, ανατολικών τε και δυτικών, αρχαίων και νεωτέρων καθώς και την ακριβή διόρθωση επιστημονικώς και τεχνικώς. Σε αυτόν το σύλλογο ήταν όλα τα μεγάλα ονόματα της εποχής όπως ο Άρχων Πρωτοψάλτης της ΜΧΕκκλησίας Βιολάκης, ο Άρχων Λαμπαδάριος Νικόλαος, ο Πρωτέκδικος Γεώργιος Παπαδόπουλος, ο Νηλεύς Καμαράδος, ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης ο Κωνσταντίνος Κλάββας και πολλοί άλλοι μουσικολογιώτατοι ιεροψάλτες. Σταχυολογώντας το αρχείο των πρακτικών του συλλόγου, βγαίνουν πολύ χρήσιμα συμπεράσματα, για παράδειγμα: • Στη συνεδρίαση της 2 Μαρτίου 1902, γίνεται αναφορά στο Πεντηκοστάριο του εν Μιτυλίνη μουσικού Σίμου Αβαγιαννού (γνωστός για το μελισματικότατο τρισάγιο – Δύναμις σε Β΄ήχο), το οποίο μελέτησαν ο Άρχων Πρωτ. Γ. Βιολάκης (προσωπικός), ο Μ. Σύγκελος Νικόδημος και ο Νηλέας Καμαράδος. Το βιβλίο δεν εγκρίνεται καθώς χαρακτηρίζεται ότι τροποποιεί τα αρχαία μέλη, παραμορφώνει τις καθιερωμένες γραμμές και παρουσιάζει ξενικές ως προς το κλασικό ύφος γραμμές…. “Εδώ πρέπει να επισημάνουμε το ακριβώς αντίθετο φαινόμενο που χαρακτηρίζει την εποχή μας. Ειδικά την τελευταία 50 ετία, παρατηρούμε χωρίς καμία έγκριση από ειδικές επιτροπές έγκυρων επιστημόνων και πρωτοψαλτών, (εν απουσία της γνωμοδότησης των αρχόντων πρωτοψαλτών της Μ.Χ.Εκκλησίας), να εγκρίνονται βιβλία θεωρητικά, διασκευές έργων παλαιών διδασκάλων που παρουσιάζονται ενίοτε είτε ως έγκυρες αναλύσεις των κλασικών μαθημάτων είτε ως προσωπικά πονήματα ματαιόδοξων μελοποιών, να απονέμονται τίτλοι και οφίκια αρχόντων με πολλά προσωνύμια κλπ. χωρίς ίχνος περισυλλογής των συνεπειών αυτής της ισοπέδωσης.”

• Στη τελετή παράδοσης διπλωματων 14 Μαίου 1902, αφού εψάλησαν από τους σπουδαστές μετά θαυμαστής επιτυχίας ο πολυέλαιος του Πέτρου Πελοποννησίου «Δούλοι Κύριον» και το «Γεύσασθε» του Κλαδά, επιδόθηκαν τα απολυτήρια στους 13 τελειόφυτους της Σχολής στους οποίους κατά την προσφώνηση του ο διευθυντής της σχολής Γεώργιος Παπαδόπουλος, μεταξύ αυτών είπε: «…. Αλλά προστίθημι και τούτο, ότι ουδέποτε να επιλάθησθε, ότι η Σχολή, ήτις σήμερον απολύει ημάς, δεν εξεμάθετε το παν. Δέον να εξακολουθήτε πάντοτε εγκύπτοντες εις την σπουδήν και την καλλιέργειαν της εκκλησιαστικής ημών μουσικής και επιστημονικώτερον εν τη σπουδή ταύτη οσημέραι καταρτιζόμενοι».

• Στη συνεδρίαση της 27 Σεπτεμβρίου του 1902, ο Θεοφιλέστατος επίσκοπος Παμφίλου Μελισσηνός εκφράζει την ευχή στην προσεχή εορτή του Συλλόγου, στην πανηγυρική θεά λειτουργία στο πατριαρχικό ναό, να ανατεθεί στους ιεορψάλτες του Πατριαρχείου ο καταρτισμός κατά το βυζαντινό σύστημα δυο πολυμελών χορών για να ψάλουν την ακολουθία του όρθρου και της λειτουργίας. Ο Άρχων Πρωτ. Γ. Βιολάκης απαντών παρατηρεί ότι δεν είναι δυνατό να ευοδωθεί καθώς αφενός μεν ο χώρος των χορών είναι μικρός και αφετέρου θόρυβος μέγας είναι ενδεχόμενον να παραχθεί εκ της των πολλών εκτέλεση των ψαλησομένων μαθημάτων. ….

• Στις 10 Ιουνίου 1902, ο σύλλογος αφού μελέτησε του εν Σύμη μουσικοδιδασκάλου κ. Β. Ζαχαρίου δυο δημώδη άσματα της Σύμης: «ο κουκουμάς» (κλήδονας)¨σε ήχο πλ.Α΄ και «το μοιρολόγι του Χριστού» σε ήχο πλ.Δ΄ βρήκε αυτά να έχουν μέλος αρχαίον, στερημένα όμως ρυθμού και έχοντα μερικές ανορθογραφίες. Απεφάσισε να στείλει ευχαριστίες στον κ. Ζαχαρίου και να τον παρακαλέσει να συνεχίσει το έργο της συλλογής δημωδών ασμάτων χάριν του Συλλόγου εκλέγοντας τα αρχαιότερα εξ αυτών.

• Πολλές ανακοινώσεις αξιολογότατων θεωρητικών πραγματειών όπως π.χ.: - Η συγκριτική μελέτη της εν χρήσει μουσικής γραφής της Βυζαντινής Μουσικής προς την του Πέτρου και προς την αρχαιότερα γραφή, - Η σύγκριση της αραβοπερσικής μουσικής με την ημετέρα του Παναγιώτη Χαλάτζογλου, που δημοσίευσε ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης - Ο ρυθμός εν τοις άσμασι της Εκκλησίας του Κωνσταντίνου Ψάχου - Πέτρου Φιλανθίδη του Βιολάκη περί δημωδών ασμάτων, όπου καταλήγει προτείνοντας ως ορθότερη λύση για τα καθίσματα του πρώτου ήχου «Τον τάφου σου σωτήρ» να ψάλλονται εκ του Γα με τη φθορά της σπάθης (χισάρ) δίνοντας το άκουσμα του τρόπου Σεμπάχ του ά ήχου, καθώς ιδιάζει στα εωθινά και πρωινά μέλη. (Η επισήμανση αυτή αργότερα δημιούργησε πολλές θεωρητικές διενέξεις μεταξύ μουσικών μουσικολόγων χωρίς τελικά να δοθεί ακόμα οριστική και καθολικά αποδεκτή λύση).

• και πολλά άλλα. Ο Σύνδεσμός και οι σχέσεις του με την Ελλάδα Από τα πρακτικά του συλλόγου διακρίνεται πλήρης διάσταση απόψεων μεταξύ των μουσικών δυτικής και των μουσικών ανατολικής παιδείας. Χαρακτηριστική είναι η περίπτωση του διευθυντή του Ωδείου Αθηνών Γεωργίου Νάζου, ο οποίος 205

στις 25 Ιουλίου 1903, με εντολή του Ιωακείμ Γ’ και μετά από αίτημα του Μητροπολίτη Αθηνών Θεόκλητου, πήγε στην Κωνσταντινούπολη με σκοπό να διαμορφώσει γνώμη περί της Βυζαντινής Μουσικής, «ίνα κατόπιν σκεφθή κατά πόσον είναι δυνατός ο σχηματισμός ιδί¬ου τμήματος διδασκαλίας εν των Ωδείω Αθηνών.» (Ταχυδρόμος Κωνσταντι¬νούπολης,25 Ιουλίου 1903). Οι περιγραφές δείχνουν ότι ο Νάζος είχε την ακλόνητη πεποίθηση πως οι γνώσεις όσων ζητούσε τις πληροφορίες ήταν ασφαλώς κατώτερες από τις δικές του. Σε ενημερωτική επιστολή προς τον Πα¬τριάρχη, τα μέλη του συλλόγου λένε ρητά πως δεν χρειαζόταν να ταξιδέψει ο Νάζος στην Κωνσταντινούπολη για να λύσει τις απορίες του, καθώς ο σύλλογος προσπάθησε «όσον ήν εφικτόν, ίνα διαφωτίση αυτόν, το πρώτον ήδη, κατά την ιδίαν ομολογίαν, ερχόμενον εις συνάφειαν προς το θέμα τούτο της βυζαντινής μουσικής προς ήν τυγχάνει όλως ξένος,» και πως ο Νάζος δεν ενδιαφέρθηκε για τις εργασίες του Συλλόγου «Εφ’ώ και κρίνας περιττόν ίνα επιμείνη εις μα¬κροτέραν σύσκεψιν, απήλθε». Το συμπέρασμα του Νάζου όπως το εκθέτει στον αθηναϊκό τύπο στην επιστροφή του, είναι ότι η εκκλησιαστική μουσική δεν έχει επαρκώς επιστημονικές βάσεις ώστε να συμπεριληφθεί στα τμήματα του ωδείου. Τελικά, την οργάνωση και επιχορήγηση του τμήματος βυζαντινής μου¬σικής του Ωδείου Αθηνών ανέλαβε ο μητροπολίτης Θεόκλητος, και το Ωδείο Αθηνών παρείχε μόνον στέγη. Τον Σεπτέμβριο του 1904 ήρθε από την Κωνστα¬ντινούπολη ο Κωνσταντίνος Ψάχος, ως διευθυντής του τμήματος. Όρισε το πρόγραμμα και τη διδακτέα ύλη που αποτελούνταν από «κλασικά μόνο μουσι¬κά κείμενα ενώ όλες οι νεώτερες συνθέσεις είχαν αποκλειστεί», και οργάνωσε τακτικές εκδηλώσεις με τους σπουδαστές του τμήματος, εκκλησιαστικής αλλά και δημοτικής μου¬σικής στις οποίες συμμετείχαν καθηγητές οργάνων του Ωδείου. Μετά τη διάλυση του παραπάνω συλλόγου, το 1919 με πρωτοβουλία του Πρωτοψάλτου της Μ.Χ.Ε Ιακώβου Ναυπλιώτη και του Λαμπαδαρίου Ευσταθίου Βιγγόπουλου, ιδρύθηκε ο «Σύνδεσμος Ιεροψαλτών Κωνσταντινούπολεως», ο οποίος δυστυχώς ήταν βραχύβιος (1919-1923) λόγω της Μικρασιατικής καταστροφής καθώς οι τουρκικές αρχές έκαναν κατάσχεση στα αρχεία όλων των Ελληνικών Συλλόγων. Ο σύλλογος αυτός μας άφησε και αρκετούς δίσκους 78 στροφών που είχαν ηχογραφηθεί στην ODEON. Σε αυτούς σώζεται η Πατριαρχική παράδοση από τον κατ’ εξοχήν γνήσιο εκφραστή της, τον Ιάκωβο Ναυπλιώτη, ενώ σε μερικά μέλη συμψάλει μαζί του και ο διάδοχός του Κωνσταντίνος Πρίγγος. Το 1948 επετράπη να ιδρυθεί ο λεγόμενος «Σύνδεσμος Μουσικοφίλων Κωνσταντινούπολεως», καθώς σκοπίμως απεφεύχθησαν άλλοι τίτλοι και ονομάσθηκε απλώς «Σύνδεσμος Μουσικοφίλων Κων/πόλεως», με πρωτεργάτη τον αείμνηστο Κων. Πρίγγο και τον Θρ. Στανίτσα και άλλους Πρωτοψάλτες της εποχής εκείνης, μεταξύ αυτών με ιδιαίτερη οργανωτική δραστηριότητα τον Κωνσταντίνο Μαφίδη. Οι νυν ιεροψάλτες στην Κων/πολη αποτελούν τα μέλη αυτού. Αυτοί που έχουν μείνει βεβαίως δεν είναι πολλοί, αλλά υπάρχουν ακόμη και θα υπάρχουν και στο μέλλον!.. Μετά την δεκαετία του ’55-’65, όταν έγινε η μαζική μεταφορά Ρωμιών από την Κων/πολη και ακολούθησαν εξαναγκασμοί, διωγμοί και απελάσεις μεγάλο μέρος των ιεροψαλτών βρέθηκε στην Αθήνα. Η συνεχής αναστροφή περί τα εκκλησιαστικά τους έκανε να σκεφτούν ότι καλόν θα ήτο να επανασυστήσουν τον Σύνδεσμο αυτόν, και έτσι συστάθηκε «Ο εν Αθήναις Σύλλογος Μουσικοφίλων Κων/πόλεως». Ως σύλλογος, είχε πρώτον χοράρχην τον αείμνηστο Γεώργιο Τσαούση, μετά το θάνατο του οποίου από το 1991 τον διαδέχθηκε κ. Β’ Δομέστικος της ΜΧΕ Δημοσθένης Παϊκόπουλος, ο οποίος εργάζεται άοκνα υπέρ του συλλόγου και της χορωδιακής κατάρτισης. Ο Σύλλογος αυτός (του οποίου το επίσημο έτος συστάσεως είναι το 1984) έχει έντονη και ποικιλόμορφη δραστηριότητα, όπως για παράδειγμα έχει στο ενεργητικό του πολλές συναυλίες στην Ελλάδα και το εξωτερικό αποσπώντας διθυραμβικές κριτικές, έχει ηχογραφήσει πολλά CD προβάλλοντας το απαράμιλλο Πολίτικο ύφος, διατηρεί ένα από τα καλύτερα site Βυζαντινής Μουσικής στο διαδίκτυο με πολύ υψηλή επισκεψιμότητα παραθέτοντας εξαιρετικά οπτικο-ηχητικά δείγματα των παλαιών διδασκάλων και με αργά αλλά σταθερά βήματα αρχίζει να μπαίνει και στον εκδοτικό τομέα. Η δομή της ιεραρχίας των Πατριαρχικών Χορών Οι πατpιαpχικοί χοροί αποτελούνται από τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη (κύριος δεξιός ψάλτης), τον Άρχοντα Λαμπαδάριο (κύριος αριστερός) ψάλτης και τους δύο Δομέστικους με τους Κανονάρχες τους. Η χοροστασία τους στα αναλόγια γίνεται με ειδική τελετουργία. Είναι άτομα που έχουν αφομοιώσει την παράδοση, πολύ καλά μελετημένοι και προετοιμασμένοι. Δεν κάνουν χρήση μουσικού κειμένου κατά την εκτέλεση των οποιονδήποτε τροπαρίων, Πολυελαίων, Ιδιομέλων κ.λ.π. Βασικά κριτήρια επιλογής αυτών είναι τα εξής: - Πολύ καλή αφομοίωση της Παράδοσης με απαραίτητη προϋπόθεση την πλούσια βιωματική εμπειρία ακροάσεων παλαιοτέρων δασκάλων.

- Εμπεριστατωμένη γνώση της θεωρίας και της πράξης της Βυζαντινής Μουσικής 206

- Εξειδικευμένη και αλάνθαστη γνώση αλλά και πιστή εφαρμογή του Τυπικού (ασματικού και λειτουργικού) - Καλλιφωνία Ο Πρωτοψάλτης ψάλλει ό,τι παρέλαβε από τους προκατόχους του, και έτσι τηρείται διαδοχικά μια κλασσική ψαλμωδία, την οποία ονομάζουμε «Παράδοση της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας». Αλλά ακόμα ενίοτε και οι πατριάρχες και οι αρχιερείς και πολλοί κληρικοί της αυλής του Πατριαρχείου γνωρίζουν καλά τη σημασία αυτή της παράδοσης και είναι ιδιαίτερα απαιτητικοί. Η δε Παράδοση αυτή, το ύφος το Πατριαρχικό είναι απλό, απέριττο, μυστικοπαθές και ενίοτε θα μπορούσε να χαρακτηρισθεί ακόμα και άγραφο. Ο Πρωτοψάλτης επίσης είναι τοποτηρητής της τυπικής τάξης και δεν επιτρέπει παρεκκλίσεις ακόμα και από ανώτερους τη τάξη ιερείς. Για παράδειγμα, μια μέρα που χοροστατούσε ένας Μητροπολίτης, θέλησε να ψάλει τις καταβασίες. απουσία του πρωτοψάλτου, έψαλε ο Α΄Δομέστικος Ιάκωβος Ναυπλιώτης και δεν του επέτρεψε καθώς είναι αποκλειστικό δικαίωμα να ψάλλονται από τον Πρωτοψάλτη. Την επομένη κατήγγειλε τον δομέστικο στην Ιερά Σύνοδο, αλλά όλοι οι αρχιερείς δικαίωσαν τον Δομέστικο. Δηλαδή βλέπουμε ένα χαρακτηριστικό γεγονός που σήμερα όλοι γνωρίζουμε ότι δεν πρόκειται να συμβεί σε καμία εκκλησία. Τα στάδια διαμόρφωσης του ψάλτη Η εκμάθηση της Βυζαντινής Μουσικής ξεκινάει από μικρή ηλικία. Επιλέγονται τα καλλίφωνα παιδιά, τα οποία ακολουθούν μια διαρκή εκπαίδευση στα αναλόγια, ξεκινώντας από τη βαθμίδα του κανονάρχου. Είναι παιδιά ηλικίας από οκτώ έως 13 ετών περίπου (όπου αρχίζει η μεταφώνηση). Στη φάση της μεταφώνησης, συνήθως τους απαγορεύουν να ψάλλουν για να μην υποστεί ζημιά το φωνητικό τους όργανο ή απλώς συνεχίζουν σιωπηλά ή με απαλό ισοκράτημα και μερικές καταλήξεις. Οι κανονάρχες ισοκρατούν, συμψάλουν στα σύντομα και ειρμολογικά μέλη, παίρνουν τις καταλήξεις και μαθαίνουν να κανοναρχούν, δηλαδή να απαγγέλουν ρυθμικά και εμμελώς το κείμενο των ύμνων, γυρίζοντας τα νώτα στο αναλόγιο με το βιβλίο στα χέρια και το πρόσωπο στραμμένο προς τον ψάλτη «ενώπιος ενωπίω». Συνήθως αυτό ανατίθεται στο πρωτο-αννάρχη Επίσης λένε το κέλευσον δίνοντας το σύνθημα για τον ήχο της εβδομάδας με την άδεια και ευλογία του Πατριάρχη ή Δεσπότη, στη συνέχεια ακολουθεί στον αντίστοιχο ήχο το κεκραγάριο ή πασαπνοάριο με τα στιχηρά του εσπερινού ή του όρθρου αντίστοιχα. Με αυτόν τον τρόπο, από τη παιδική ηλικία διαμορφώνεται αφενός η σωστή ψαλτική συνείδηση και αφετέρου η εξοικείωση με το ασματικό και τελετουργικό τυπικό. Στη συνέχεια με το πέρας της μεταφώνησης αναβαθμίζονται σε παραδομέστικους (δηλαδή ως βοηθοί) και ανάλογα με τη φιλομάθεια τους εξελίσσονται σε Δομεστίκους Α΄και Β΄ (δηλαδή βοηθοί του Πρωτοψάλτη και του Λαμπαδαρίου αντίστοιχα). Ωστόσο, ο Πατριάρχης Κωνταντίνος ο Ε’ (από το 1897έως το 1901, οπότε και επαύθη από τις Οθωμανικές Αρχές) αναφέρει ότι το έργο του κανονάρχη είναι συνήθεια μη σκόπιμος και δέον να καταργηθεί. Καθώς προ της ευρέσεως της τυπογραφίας τα βιβλία και τα χειρόγραφα ήταν σπάνια, οπότε ήτο απαραίτητος η συνδρομή του κανονάρχου. Υποδεικνύει ότι πρέπει να καταργηθεί επικαλούμενος και χωρία από ρήσεις του Χρυσοστόμου όπου αναφέρει ότι οι σμικροί παίδες πρέπει να εκγυμνάζονται εις το επιστημόνως ισοκρατείν και συνυπηχείν. Ευτυχώς το έργο του κανονάρχη δεν τροποποιήθηκε ή υποβαθμίσθηκε, με βάση τις υποδείξεις του Πατριάρχη Κωνταντίνος του Ε’ και συνέχισε να λαμπρύνει τα πατριαρχικά αναλόγια. Οι παιδικές φωνές ακούγονται μια οκτάβα πάνω από τις ανδρικές. Συνεπώς όταν αναμιγνύονται με τις ανδρικές, σχηματίζουν σύμφωνη αρμονία κατά οκταφωνία και με τη συνοδεία των ισοκρατών, δημιουργείται ένας μοναδικός ήχος γεμάτος από ηχοχρώματα των φυσικών αρμονικών της ανθρώπινης φωνής. Το εντυπωσιακό αποτέλεσμα είναι να δημιουργείται η αίσθηση ότι κυριολεκτικά ο ναός δονείται από εξαιρετικούς ήχους εν ενί στόματι και μια καρδία. Η μελοποιία της Βυζαντινής Μουσικής στον 20ο αιώνα Για τη σωστή προσέγγιση και αξιολόγηση των έργων των διδασκάλων του 20ου αιώνα, θα πρέπει καταρχάς να κάνουμε ορισμένες επισημάνσεις. Ο Γεώργιος Βιολάκης, στην εξαιρετικής σημασίας εισήγησή του με θέμα «Η συγκριτική μελέτη της εν χρήσει μουσικής γραφής της Βυζαντινής Μουσικής προς την του Πέτρου και προς την αρχαιότερα γραφή», αναφέρει ότι στην αναλυτική του συντόμου μέλους γραφή, δηλαδή συντόμου Αναστασιματαρίου, Ειρμολογίου, Δοξασταρίου, όπου περιέχονται Δοξαστικά, Ιδιόμελα, Προσόμοια, Κανόνες, Ειρμοί, Μακαρισμοί, Καθίσματα, Κανόνες, Απολυτίκια, Αναβαθμοί, Μακαρισμοί κλπ από τον Πέτρο τον Πελλοπονήσιο (1777) και τον μαθητή του Πέτρο Βυζάντιο, χρησιμοποιήθηκαν λίγα σημαδόφωνα, όπως π.χ. το πίεσμα, το λύγισμα, το τρομικόν, το στρεπτόν. Αλλά αυτά με σημασία μάλλον παροδική και όχι προς επέκταση του μέλους, (όπως συνέβαινε με τα μαθήματα της παπαδικής μελοποιίας (χερουβικά, Κοινωνικά, Πασαπνοά207

ρια, Πολυέλαιοι κλπ), δηλαδή όπως ήταν σχεδόν καταγεγραμμένα στην παλαιά γραφή. Αυτά τα σύντομα μέλη ήταν εύκολα και ασφαλέστερα στη αποστήθιση με τη συχνή επανάληψη καθώς εδιδάσκοντο από γενεά σε γενεά μέσω της προφορικής κυρίως παραδόσεως, λόγω ελλείψεως εκδόσεων και χειρογράφων. Μέχρι σήμερα λοιπόν διατηρείται σχεδόν ανέπαφο ως προς τη βασική τροπική και ρυθμική δομή κάθε σύντομο βυζαντινό μέλος. Τα μέλη της παπαδικής και τα μακροσκελή δύσκολα μαθήματα, κατά τη διαδικασία της εκμάθησης διδάσκονταν αφού είχε αφομοιωθεί ο βασικός πυρήνας των σύντομων μελών τροπαρίων. Αν μελετήσει κανείς την εξέλιξη της μελοποιίας, θα παρατηρήσει την προσπάθεια που κατέβαλαν οι σοφοί δάσκαλοι κυρίως υπέρ της συντμήσεως και απλοποιήσεως των μελών. Πρόκειται για μια συνηθέστατη τακτική, η οποία αρχίζει να εφαρμόζεται από τον 18 αιώνα και εντεύθεν. Ο λόγος είναι προφανής, για την αναπροσαρμογή του μέλους στη εκάστοτε τρέχουσα λειτουργική ασματική πραγματικότητα. Ωστόσο, από τη διαδικασία αυτής της σύντμησης, αναδημιουργούνται από την κάλαμο των διδασκάλων νέα μαθήματα απαράμιλλου μουσικού κάλους, καθώς πολλές φορές οι συντμήσεις αυτές συνδυάζονται και με λεπτεπίλεπτες διασκευές, οι οποίες πάντα βασίζονται σε κλασικές γραμμές της παράδοσης. Ωστόσο, στο διάβα των αιώνων, η θαλερή και αυστηρά πιστή στις παραδοσιακές υφολογικές μουσικές γραμμές ασματική πράξη του Πατριαρχείου, προσαρμόζει σταδιακά το ασματικό τυπικό κρατώντας επιλεκτικά πολλά από τα αργά μαθήματα, όπως ακριβώς είχαν μελοποιηθεί, π.χ. η φήμη του αρχιερέως του Κουκουζέλη (1100) τα ιδιόμελα της Μ.Τεσσαρακοστής του Ιακώβου Πρωτοψάλτου (1800) κλπ. Συνεπώς και οι μελοποιοί του 20ου αιώνα, πιστή στην παράδοση, αφήνουν ανέπαφο κάθε σύντομο μέλος, το οποίο διατρέχει τους αιώνες αμετάβλητο στα χείλη αυτών, και αναδημιουργούν μόνο εκείνα τα μέλη που επιδέχονται αυτές τις τροποποιητικές βελτιώσεις, κυρίως στα Ιδιόμελα – Δοξαστικά– Χερουβικά – Κοινωνικά – Λειτουργίες - Τρισάγια. Τα μέλη αυτά αποτελούν ένα ψηφιδωτό από συντμήσεις μακροσκελών γραμμών, αναδιατυπώσεις υπό το πρίσμα της παράδοσης, ενίοτε παρατηρούνται και περαιτέρω επεκτάσεις ή μελισματικοί καλλωπισμοί. Επαφίεται λοιπόν στην οξυδέρκεια και τη δυνατότητα αφομοίωση της παράδοσης που επιδεικνύει ο εκάστοτε μελοποιός συνδυάζοντας όλες αυτές τις χιλιάδες κλασικές γραμμές και τα Βυζαντινά Μουσικά Μοτίβα που του κληροδότησε η παράδοση. Ωστόσο αξιομνημόνευτο είναι το γεγονός ότι ενίοτε προς ακουστική τέρψιν οι Κωνσταντινουπολίτες μελοποιοί έχουν συνθέσει εξαιρετικά δείγματα μελωδικής γραφής τόσο εκκλησιαστικών όσο και θυμελικών μελών για πανηγύρεις και για διδακτικούς σκοπούς γενικότερα. Ας ξεκινήσουμε λοιπόν την περιήγησή μας σε αυτούς τους Μύστες και Μυσταγωγούς της Θείας Τέχνης, Βιολάκης Γεώργιος (1820 - 1911) Ήταν ένας διαπρεπής πρωτοψάλτης της Μ. Εκκλησίας και μελουργός. Ήταν επίσης μέλος της Επιτροπής που κατασκεύασε το «Ιωακείμειο Ψαλτήριο» («Μουσική Επιτροπή του 1881») καθώς και της «Μουσικής Επιτροπής του 1897», που μελέτησε το χειρόγραφο του Κηλτζανίδη Κλεις της Αρχαίας Μεθόδου που είχε γραφεί περί το 1870 και βραβεύτηκε (ως χειρόγραφο) στα Ολύμπια του 1888.. Το 1875 δέχτηκε τη θέση του πρωτοψάλτη (με Λαμπαδάριο τον Νικόλαο Στογιάννη) και την τίμησε έως το 1905. Ο Γεώργιος Βιολάκης, στην εξαιρετικής σημασίας εισήγησή του με θέμα «Η συγκριτική μελέτη της εν χρήσει μουσικής γραφής της Βυζαντινής Μουσικής προς την του Πέτρου και προς την αρχαιότερα γραφή», αναφέρει ότι ο δάσκαλός του Πέτρος ο Αγιοταφήτης, ο οποίος γνώριζε πολύ καλά την αρχαία, την εξήγηση του Πέτρου αλλά και των τριών διδασκάλων, απέφευγε λόγω γήρατος να του διδάξει την δύσκολη παλαιά γραφή και του είπε ότι τα αρχαία μαθήματα εξηγήθηκαν πιστώς εν τω επιστημονικώ τούτω συστήματι της γραφής από τους διδασκάλους, ώστε να μην έχωμεν ανάγκη να επανερχόμεθα εις την πολύμοχθον εκείνην δυσκαταλήπτων σημοδοφώνων διδασκαλίαν, ων τινών την πείραν ημείς ελάβομεν. Ωστόσο, παρά την ενδελεχή προσωπική του μελέτη, αποτέλεσμα της οποίας είναι η μεταγραφή του Δοξασταρίου του Πέτρου του Πελοποννησίου το οποίο εξέδωσαν οι μαθητές του, ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης και Κωνσταντίνος Κλάββας στα 1899, απέφυγε να μας παραδώσει μια αναλυτική – λεπτομερειακή συγκριτική μελέτη των τριών ειδών γραφής, καθώς αναφέρει «δεν θα δυνηθώμεν ποτέ να δώσωμεν λόγον σαφή δια τας συνθέτους εκ διαφόρων σημαδοφώνων γραμμάς». ¨Όπως αναφέρει ο Πρωτέκδικος Γεώργιος Παπαδόπουλος: «ο Γ. Βιολάκης είναι συντηρητικός στη μουσική του. Τον διακρίνει ζήλος προς παν ό,τι αρχαίον και κανονικόν εν τη ιερά μελωδία της Εκκλησίας…. Εμελοποίησε πολλά άσματα άλλα συνθέματα διακρινόμενα για τη χάρη και τη γλαφυρότητά τους εκ των οποίων τα μόνον τα εξωτερικά δημοσίευσε στην έκδοση «Μουσικό Απάνθισμα» του Κεϊβελή». Τα εκκλησιαστικά μέλη του δεν δημοσιεύτηκαν, γιατί πίστευε ότι οι νεότεροι οφείλουν να ψάλλουν πιστά τα υπάρχοντα αρχαία βυζαντινά μέλη και να μη μελοποιούν, καθώς θα απέχουν ασφαλώς από τη σεμνότητα και τη σοβαρότητα του κατανυκτικού ύφους. Ωστόσο, ο Γ. Βιολάκη μας κληροδοτεί τις δύο 208

υπέροχες Δοξολογίες του σε πλ.Α Εναρμόνιο και Πλ.Β’. Αξιόλογο έργο του Βιολάκη είναι και το «Τυπικό» που έχουμε σήμερα σε χρήση στην Εκκλησία μας, το οποίο εμπλουτίσθηκε με βάση το «Τυπικό» του Κωνσταντίνου Πρωτοψάλτου. Μερικές επισημάνσεις για το Δοξαστάριο του Βιολάκη : στον πρόλογό του σχετικά με το Δοξαστάριο του Πέτρου που κυκλοφόρησε μετά την έκδοση του Βουκουρεστίου (1820), αναφερόμενος εμμέσως πλην σαφώς στο Δοξαστάριο του Πέτρου – Κηλτζανίδου (1882), ισχυρίζεται ότι μη περιορισθέντες εις το γνήσιο αυτού αρχέτυπο μέλος, καλλωπισμού χάριν δήθεν, εισήγαγαν καινότροπες γραμμές, παραμορφώνοντας το αρχικό απλό και μεγαλοπρεπές του μέλος, με συνέπεια να παρατηρείται το φαινόμενο να το ψάλλουν διαφορετικά από εκκλησία σε εκκλησία. Έτσι προβαίνει στην έκδοση αυτή, για την αποκατάσταση της τάξης. Ιάκωβος Ναυπλιώτης (1864-1942) Ιάκωβος, το αηδόνι του Φαναρίου, ο Μεγαλοπρεπεής Άρχων πρωτοψάλτης του 20ου αιώνα, ο οποίος έψαλλε 60 χρόνια στον Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό, στη Μεγάλη του Χριστού Εκκλησία. σε δεκατέσσερις Πατριάρχες και άλλους τόσους και αμέτρητους Αρχιερείς. Ο Ιάκωβος γεννήθηκε στη Νάξο το έτος 1864. Πολύ μικρός πήγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου διακρίθηκε για την εξαιρετική του καλλιφωνία και αμέσως προσελήφθη το έτος 1878 Α’ Κανονάρχης στον Πατριαρχικό ναό. Αφού πέρασε διαδοχικά όλα τα στάδια της μουσικής ιεραρχίας (1881-1888 Β’ Δομέστικος, 1888-1905 Α’ Δομέστικος και 1905-1911 Λαμπαδάριος), χειροθετήθηκε το έτος 1911 Άρχων Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, από τον Πατριάρχη Ιωακείμ τον Γ’. Από την εξέχουσα αυτή θέση ο Ιάκωβος έψαλε μέχρι το έτος 1938. Έτσι με την συνεχή του αυτή υπηρεσία παρουσιάζει εξηκονταετία στο μουσικό βωμό της Εκκλησίας, Στο διάστημα αυτό δίδαξε τη Βυζαντινή Μουσική στην Πατριαρχική Μουσική Σχολή του Φαναρίου, εξέδωκε το έτος 1894 σε δύο τόμους την Φόρμιγγα, που περιέχει άσματα και, ωδές για χρήση των Δημοτικών Σχολείων και κάθε φιλόμουσου, εξέδωκε επίσης μαζί με τον Δομέστικο του Κων/ντίνο Κλάββα το έτος 1899 σε δύο τόμους το Δοξαστάριο του Πέτρου Πελοποννησίου «το εξηγηθέν πιστώς εκ της αρχαίας εις την καθ’ ημάς Γραφήν» από τον Γεώργιον Βιολάκην, όπως αναφέρει στον Πρόλογο του και σε συνεργασία με τον Εκκλησιαστικό Σύλλογο Φαναρίου «ΟRFEON», κατέγραψε φωνογραφικούς δίσκους, με διάφορα εκκλησιαστικά μαθήματα. Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Βενιαμίν ο Α’, για να τιμήσει τον εκλεκτό καλλιτέχνη μα και εξαιρετικό άνθρωπο, αποχωρώντας από το στασίδι του το έτος 1939, τον ονόμασε με Πατριαρχικό Πιττάκιο «Επίτιμο Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας». Ο Καθηγητής Άγγελος Βουδούρης σε μελέτη του στην «Ορθοδοξία» σημειώνει για τον Ιάκωβο: «ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης, ως Β’ Δομέστικος του Πατριαρχικού ναού, παρά το πλευρόν του μουσικοδιδασκάλου Νικολάου Λαμπαδαρίου, ο οποίος έψαλλε χρησιμοποιών πάντοτε μουσικά κείμενα χειρόγραφα της παλαιάς γραφής Πέτρου του Πελοποννησίου, επειδή εντελώς ούτος ηγνοεί το νέον γραφικόν σύστημα, εμυήθη την μουσικήν και εμορφώθη εις το κατά το ύφος του Πατριαρχικού ναού ψάλλειν τα εκκλησιαστικά μέλη, διέσωσε την μουσικήν πράξιν των αρχαιοτέρων πρωτοψαλτών και αυτός την σήμερον είναι ο συνεχιστής της πατριαρχικής παραδόσεως». O Ναυπλιώτης είχε πλουσιότατη συλλογή αρχαίων χειρογράφων, τα οποία φωτογράφησε ο Σίμων Καράς με συνεργείο του το 1939. Και ο Πρίγγος, ο αντάξιος μαθητής και διάδοχος του σε απαθανατίζουσα τη φωνή του φωνοταινία ακούμε να λέει: «Βρέθηκα για πρώτη φορά και ήκουσα τον Ιάκωβο στον Παρακλητικό Κανόνα και έλεγε «Άλαλα τα χείλη των ασεβών» και κατέβηκε ο Πατριάρχης Ιωακείμ ο Γ’, και προσκύνησε την Παμμακάριστο και ήλθε πάλι πίσω, έκανε το σταυρό του και ανέβηκε στο θρόνο. Αυτό το πράγμα που ήκουσα, τρελάθηκα, λέγω: Κανείς δεν είναι ψάλτης, παρά μόνο αυτός». Ευστάθιος Βιγγόπουλος (1882- 1938) Ο Ευστάθιος Βιγγόπουλος γεννήθηκε στο Κανδυλλί του Βοσπόρου το έτος 1882. Από πολύ μικρός επιδόθηκε στην εκκλησιαστική μουσική και πολύ γρήγορα αναδείχθηκε βαθύς μύστης αυτής. Έψαλλε σε διάφορους ναούς της Πόλης. Το έτος 1908 προσελήφθη δεξιός ψάλτης στο Μετόχι του Παναγίου Τάφου στο Φανάρι. Το έτος 1910 δεξιός στον Άγιο Ιωάννη το Θεολόγο Προύσσης, από όπου με την σύσταση του Μητροπολίτη Προύσσης Δωροθέου προσλαμβάνεται στον Πατριαρχικό Ναό το έτος 1913 ως Β’ Δομέστικος. Τέλος, το έτος 1916 προάγεται σε Άρχοντα Λαμπαδάριο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Έψαλλε ακίνητος, ώστε να αμφιβάλλει κανείς αν πράγματι αυτός ο ίδιος έψαλλε ή κάποιος άλλος. Συνέθεσε πολλά μαθήματα, ιδίως Κοινωνικά, τα οποία παραμένουν ανέκδοτα χειρόγραφα στα χέρια πολλών μαθητών και θαυμαστών του. Ο Ευστάθιος Βιγγόπουλος «εγκρατής μουσικός», άφησε εποχή στον Πατριαρχικό Ναό επί 22 χρόνια που έψαλλε μαζί με τον Ιάκωβο Ναυπλιώτη. Δίδαξε με πολύ ζήλο τους κανονάρχες. Συγκεκριμένα ο Κ. Μαφίδης ο οποίος ήταν κανονάρ209

χης και μαθητής του, αναφέρει ότι μια Κυριακή πρωίας όταν οι κανονάρχες πήγαν να πάρουν την ευχή των Δασκάλων τους για να ανέβουν στο αναλόγιο, ο Ιάκωβος του είπε από σήμερα θα έρθεις δεξιά και ο Βιγγόπουλος βλέποντας την αναγνώριση των προσπαθειών του στο πρόσωπο του αγαπημένου του κανονάρχη με αυτή την πράξη προαγωγής ευχαρίστησε τον Ιάκωβο. Μια τέτοια κίνηση στις μετέπειτα περιόδους θα μπορούσε να πυροδοτήσει εντάσεις στις σχέσεις μεταξύ πρωτοψάλτη και λαμπαδαρίου. Κωνσταντίνος Πρίγγος (1892– 1964) Ο Κωνσταντίνος Πρίγγος εγεννήθη στην, κατά το έτος 1892 στην Κωνσταντινούπολη. Δάσκαλοί του: ο Πρωτοψάλτης του καθεδρικού Ναού Εισοδίων της Θεοτόκου Πέραν, Μουσικοδιδάσκαλος Ευστράτιος Παπαδόπουλος του Βυζαντίου, του επιλεγομένου Καμπούρη, όπου και διεκρίθη ως Α’ Κανονάρχης. Μετέπειτα κατ’ οίκον διδάσκαλός του ήτο ο Μιχαήλ Μουρκίδης, Πρωτοψάλτης Ιερού Ναού Αγίας Τριάδος Πέραν, διακεκριμένος επί καλλιφωνία και μουσική εμπειρία. Αμφότεροι οι διδάσκαλοι του ήσαν μαθητές του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Γεωργίου του Ραιδεστηνού του Β’, μεγάλου εκτελεστού της εκκλησιαστικής μουσικής. Εν συνεχεία επί τέσσαρα περίπου έτη φοίτησε στην Πατριαρχική Μουσική Σχολή, έχοντας διδάσκαλο και τον Ιάκωβον Ναυπλιώτην, όπου και τελειοποιήθηκε στη θεωρία και ορθογραφία της Βυζαντινής μουσικής. Η ψαλτική του σταδιοδρομία ήταν πολυκύμαντη, όπως : από το 1911-1913, Β’ Δομέστικος Πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού. (Την εποχή εκείνη Πρωτοψάλτης ήταν ο Ιάκωβος Ναυπλιώτης, Λαμπαδάριος ο Κωνσταντίνος Κλάββας και Α’ Δομέστικος ο Δημήτριος Φωκαεύς). Το 1925 εγκαταλείπει την Κωνσταντινούπολη και έρχεται στην Ελλάδα, όπου ψάλει στην Τήνο, την Καβάλα και τη Θεσσαλονίκη. Το 1933 επανέρχεται στην Κωνσταντινούπολη, όπου ψάλει σε διάφορους κεντρικούς ναούς , όπως Αγ. Τριάδος Πέραν, Αγ. Ιωάννου Χίων Γαλατά. και Αγ. Δημητρίου Ταταούλων. Τα δύο τελευταία έτη, έχοντας ως αριστερό και ακολούθως ως δομέστικό του, τον μετέπειτα Άρχοντα Πρωτοψάλτη του Πατριαρχικού Ναού, βαθύ γνώστη και ακάματο μελετητή της πατρώας μας μουσικής, Βασίλειο Nικoλαΐδη. Το 1938 διορίζεται στη κενωθείσα θέση του Άρχοντος Λαμπαδαρίου λόγω του θανάτου του αειμνήστου Ευσταθίου Βιγγοπούλου. Για το διορισμό αυτό, συνέβαλε ουσιαστικά ο Ιακωβος. Ναυπλιώτης, με την εξής ετυμηγορία του: «Δια να διαφυλαχθή το πατριαρχικόν ύφος, ο μόνος κατάλληλος είναι ο Πρίγγος», η οποία και επεκράτησε, δεδομένου ότι ο τότε Α’ Δομέστικος Αναστάσιος Μιχαηλίδης, αυτός o λίαν πεπειραμένος και βαθύς γνώστης της πατριαρχικής τάξεως, από τον οποίον πολλά απεκόμισαν Πρίγγος και Στανίτσας, λόγω ακαταλληλότητας της φωνής του, δεν θεωρήθηκε ικανός προαγωγής. Ως Άρχων Λαμπαδάριος έψαλλε μέχρι τον Μάρτιο του 1939, όταν ο Άρχων Πρωτοψάλτης Ιάκωβος Ναυπλιώτης έλαβε εξάμηνο αναρρωτική άδεια, με τη λήξη της οποίας υπέβαλε την οριστική του παραίτηση, από 1ης Μαρτίου του 1939 μέχρι και την 23ην Σεπτεμβρίου του ιδίου έτους χρημάτισε Τοποτηρητής της Πρωτοψαλτίας, ενώ από τις 24 Σεπτεμβρίου 1939 μέχρι και τα μέσα του 1959, που δια λόγους υγείας παραιτήθηκε, επί μίαν εικοσαετία, λάμπρυνε το αναλόγιο ως Άρχων Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Μνήμη απεριόριστη έψελνε τα πάντα απ’έξω, ιδιόμελα, δοξαστικά , αργές δοξολογίες, χερουβικά καλοφωνικούς ειρμούς κλπ.με απαράμιλλη μουσική δεινότητα. Άριστος μελοποιός, με αρκετά πλούσια συνθετική δράση, όχι όμως και εκδοτική. Το μοναδικό του επίσημο σύγγραμμα, το οποίο χαρακτηρίζει η απλότητα της γραφής και για το οποίον ο ίδιος στο πρόλογό του αναφέρει ότι: «Μας παραδίδει δια γραφής ό,τι δια ζώσης παρέλαβε από τον διδάσκαλόν του Ιάκωβο Ναυπλιώτη», είναι τα υπό τον τίτλο «Η Πατριαρχική Φόρμιγξ», Μεγάλη Εβδομάς, Δοξαστάριον και Αναστασιματάριον (Τα δύο τελευταία συμπληρωθέντα υπό μαθητών του – και κυρίως από τον Βασίλειο Νικολαΐδη - καθ’ υπαγόρευσιν του ιδίου). Όσον αφορά την συνθετική του δράση, εκτός των ανωτέρω, έχει μελοποιήσει πλήθος αργών και αργοσυντόμων Χερουβικών εις όλους του ήχους, Λειτουργικά εις ήχον β’ (Χουζάμ), πλ. του α’, πλ. του β’, Βαρύν, πλ. του δ’ και πλ. του α’ (Χιτζαζκιάρ Κιουρντί), «Δύναμις» εις ήχον α’ (Σαμπαχί), «Δύναμις - Όσοι εις Χριστόν». Δύο πολυχρονισμούς εις ήχον πλ. του α’ και πλ. του δ’ και άλλα. Αναμφιβόλως η οκταετής διαμονή του Πρίγγου στην Ελλάδα (1925 - 1933) άφησε εποχή και αρκετούς μαθητές κυρίως στη Θεσσαλονίκη. Αξίζει να σημειωθεί ότι στη μουσική του κυψέλη, ενίοτε παραθέτει δυο εκδόσεις μελών. α) με απλό και β) με πιο μελισματικό τρόπο, όπως π.χ. το δοξαστικό του εσπερινού της Υπαπαντής «Ανοιγέσθω η πύλη» σε ήχο πλ.Β, το δοξαστικό του εσπερινού του Ευαγγελισμού «Απεστάλη εξ ουρανού» σε ήχο πλ.Β΄, το ιδιόμελο του Αγ. Γεωργίου «Σήμερον η οικουμένη πάσα» σε πλ.β΄, Δοξαστικό εσπερινού Κωνσταντίνου και Ελένης «Πλουσίων δωρεών» σε Β’ ήχο, το δοξαστικό των αίνων της ίδιας εορτής «Ο των ανάκτων άναξ» σε πλ.Δ΄ Από αυτά, τα μεν απλά, τα έψελνε εντός του Πατριαρ210

χείου, ενώ τα μελισματικά εκτός, όταν τον καλούσαν σε πανηγύρεις. Είναι αναμφισβήτητα ο μεγάλος μελοποιός των δοξαστικών του 20ου αιώνα, αφού στα πλαίσια της παράδοσης, αναδεικνύεται ο πιο περιγραφικός μελωδός που προβάλει το κείμενο κινούμενος αυστηρά μέσα στα πλαίσια των κλασικών θέσεων της ψαλτικής παράδοσης. Η μεγάλη εβδομάδα του θεωρείται κορυφαίο στο είδος του πόνημα, καθώς εμπεριέχει όλη την πατριαρχική παράδοση, όπως την παρέλαβε από τον δάσκαλό του τον Ιάκωβο. Ένα πολύ αντιπροσωπευτικό δείγμα της καθαρά προσωπικής του γραφής είναι το σύντομο τροπάριο της Κασσιανής (εμπλουτισμένο με μεγάλα φωνητικά διαστήματα και τροπικές εναλλαγές που προσδίδουν στο μέλος μια ιδιαίτερη μελωδικότητα). Ως γνωστόν το μέλος αυτό έχει επικρατήσει να ψάλλεται σήμερα αντί του Πέτρου, το οποίο είναι αρκετά μεγάλο. Η μεγάλη εβδομάδα του Πρίγγου είναι καλύτερα διατυπωμένη από αυτή του Ραιδεστηνού, καθώς στις μελισματικές γραμμές είναι πιο αναλυτικός και πιο λεπτομερειακός σύμφωνα με τα πρότυπα των κλασικών γραμμών. Σε πολλά σημεία ακολουθεί τις γραμμές του Πέτρου και παραθέτει τα σύντομα μέλη όπως ακριβώς πρέπει να ψάλονται σύμφωνα με την Πατριαρχική παράδοση. Τα χερουβικά του ακολουθούν στη γραμμή του Κωνσταντίνου του Βυζαντίου, με εξαιρετικά δείγματα γραφής , όπου το πιο γνωστό του είναι το χορωδιακό σε ήχο πλ. Α΄. Πολλές φορές ενσωματώνει γραμμές από το σύγχρονό του Ι. Παλλάση. Τα λειτουργικά του είναι δεξιοτεχνικά και ιδιόμορφα. Ενώ στο Δύναμις σε α΄ήχο σαμπάχ, διασκευάζει το αντίστοιχο του Παλλάση.

Θρασύβουλος Στανίτσας (1910 - 1987) Μαθήτευσε κοντά στους Μιχαήλ Χατζηαθανασίου, Δημήτριο Βουτσινά, Γιάγγο Βασιλειάδη και Ιωάννη Παλάση. Έψαλλε σε διάφορους ναούς της Πόλης: Στα Ψωμαθειά, στον Αγιο Μηνά, στη Θεία Ανάληψη, στον Αγιο Κωνσταντίνο, και στο Γαλατά, στον Αγ. Νικόλαο, αριστερός, με δεξιό τον Παλάση. Κατά το έτος 1939, όταν ο Λαμπαδάριος Κων. Πρίγγος διεδέχθη τον λόγω γήρατος αποχωρήσαντα Πρωτοψάλτη Ιάκωβο Ναυπλιώτη, εκλήθη έξωθεν o Στανίτσας ως ο καταλληλότερος να αναλάβει από 1ης Μαρτίου του ιδίου έτους την θέση του Αρχοντος Λαμπαδαρίου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Εδώ θα πρέπει να σημειωθεί ότι ο Θρασύβουλος Στανίτσας πολλές δυσκολίες συνάντησε, όπως ομολογεί και ο ίδιος, και πολλές προσπάθειες κατέβαλε μέχρις ότου γνωρίσει τα μαθήματα που ψάλλονται κατά την παράδοση μέσα στον Πατριαρχικό Ναό, ως έξωθεν κληθείς απ’ ευθείας στη θέση του Λαμπαδαρίου. Λέγεται μάλιστα ότι ο αείμνηστος Αναστάσιος Μιχαηλίδης, γνωστός με το χαρακτηριστικό «o σόμπατζης», εκ του επαγγέλματος του, που ήταν Α΄ Δομέστικος επί Ιακώβου Ναυπλιώτου, τον προετοίμαζε κάθε εβδομάδα στα μαθήματα που επρόκειτο να ψάλλει. Έτσι φαίνεται συνέβαινε και παλαιότερα με τους έξωθεν κληθέντας στον Πατριαρχικό Ναό. Σχετικά ο Αγγελος Βουδούρης (Καθηγητής των Θρησκευτικών και Α΄ Δομέστιχος του Πατρ. Ναού γράφει σε άρθρο του στην Ορθοδοξία, το έτος 1937, τα εξής: «Οι δια την θέσιν του Πρωτοψάλτου (και Λαμπαδαρίου) του Πατριαρχικού Ναού έξωθεν προσληφθέντες συνήντων μεγάλην δυσχέρειαν εις την πατριαρχικήν ψαλμωδίαν, δυσχέρειαν, ην δυσκόλως παρέκαμπτον, όντες υποχρεωμένοι κατά τον χρόνον της Πρωτοψαλτίας αυτών να διευθύνωνται και να ρυμουλκώνται εν τω ψάλλειν υπό των Λαμπαδαρίων και των Δομεστίχων του Ναού, όπως τούτο συνέβαινεν εις τους αμέσως γενομένους Πρωτοψάλτας Σταυράκην Γρηγοριάδην (1866) και Γεώργιον Βιολάκην (1876)». Όμως, ο Στανίτσας πολύ σύντομα ανεδείχθη αντάξιος διάδοχος της θέσεως των προκατόχων του. Με την επιμέλειά του, με τη διακρίνουσα αυτόν ικανότητα και με την καλλιφωνία του, η φήμη του διαδόθηκε σε όλη την Πόλη, ιδιαίτερα με τις επιτυχίες του στο «Σε υμνούμεν», στα «Κοινωνικά» και προ πάντων στο «Τροπάριο της Κασσιανής», καθώς τον καλούσαν να το ψάλλει μετά το Πατριαρχείο και σε άλλους Ναούς της Πόλης «σεπτή πατριαρχική κελεύσει». Ο Στανίτσας διετέλεσε Λαμπαδάριος επί μια εικοσαετία απέναντι στον Κων. Πρίγγο και έτσι απορρόφησε όλη την τέχνη και την μαεστρία εκείνου. Ο Στανίτσας, ύστερα από μακροχρόνια ασθένεια του προκατόχου του Κωνσταντίνου Πρίγγου, κατά το έτος 1960, προήχθη από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα τον Α’, σε Άρχοντα Πρωτοψάλτη της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Η δε χειροθεσία του έγινε την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως του έτους 1961. Δυστυχώς όμως δεν αξιώθηκε για πολύ να παραμείνει στον Πατριαρχικό Ναό, ως Πρωτοψάλτης, απελαθείς το έτος 1964, λόγω της γνωστής πολιτικής της Τουρκικής Κυβερνήσεως για το Κυπριακό, που απέλασε τότε τριάντα χιλιάδες Έλληνες υπηκόους εγκατεστημένους στην Κωνσταντινούπολη.

211

Στη συνέχεια ήλθε ο Στανίτσας στην Ελλάδα και εγκαταστάθηκε για ένα χρόνο στη Χίο, όπου έψαλλε σχεδόν σε όλο το νησί. Έπειτα φεύγει για δύο μήνες στη Βηρυττό, και από το έτος 1966 διορίζεται πλέον μόνιμα στον Άγιο Δημήτριο Αμπελοκήπων, στην Αθήνα, και δημιουργεί παράδοση μέχρι της συνταξιοδοτήσεώς του, το έτος 1981, ενώ εν τω μεταξύ, το έτος 1967, πηγαίνει για τρισήμισυ μήνες στην Αμερική. Γενικά δε, έψαλλε περιοδικά σε όλη την Ελληνική Επικράτεια. Ο Στανίτσας συνέχισε το έργο του Πρίγγου και στον συγγραφικό τομέα και εξέδωκε, το έτος 1969, το έργο του «Μουσικόν Τριώδιον». Έτσι, μας παρέδωσε ό,τι παρέλαβε από την Πατριαρχική Παράδοση, συμπληρώνοντας το Αναστασιματάριο, την Μεγάλη Εβδομάδα και την «Μουσική Κυψέλη» του Πρίγγου, που είχαν ήδη εκδοθεί. Από τις καθαρά σε προσωπικό ύφος μουσικές συνθέσεις του Στανίτσα διακρίνονται τα δύο Δύναμις «Αγιος ο Θεός» σε Φεραχνάκ και «Tον Σταυρόν Σου» σε Β’ ήχο. Εξαιρετικά Χερουβικά, Κοινωνικά σε όλους σχεδόν τους ήχους, όπου συνδυάζει όλες τις βιωματκές εμπειρίες του από τους δασκάλους του. Βλέπουμε πολλές γραμμές από Παλλάση, Χατζηαθανασίου, Πρίγγο κλπ., Λειτουργικά σε δευτερόπρωτο, τα «Χαίρε Νύμφη» και «Αλληλούϊα» των Χαιρετισμών σε πλ.α’, ο Κανόνας του Ακαθίστου, και άλλα. Είναι ίσως ο πιο πολύ-ηχογραφημένος Πρωτοψάλτης του αιώνα μας. Ασχολήθηκε όπως και πολλοί πρωτοψάλτες με το μείζον θέμα της διασκευής των παλαιοτέρων μαθημάτων, για α) καλύτερη ανάλυση των γραμμών β) σωστό τονισμό των διαστημικών και ρυθμικών εναλλαγών γ) βελτίωση ορισμένων σημείων Για παράδειγμα, το χερουβικό της Λειτουργίας των Προηγιασμένων «Νυν αι Δυνάμεις» (ένας συνδυασμός μεταξύ Πέτρου και του Κωνσταντίνου Κλαββά, του οποίου η τελική μορφή είχε ήδη οριστικοποιηθεί ως προς το μέλος επί εποχής Ναυπλιώτη - Πρίγγου). Ωστόσο με την κάλαμο του Στανίτσα παίρνει την τελική άψογη μορφή με την οποία ψάλεται σήμερα και είναι ένα ανυπέρβλητο σε κάλος μουσικό κείμενο. Το ίδιο ακριβώς ισχύει και για το αντίστοιχο κοινωνικό των Προηγιασμένων «Γεύσασθε και ίδετε» το Ιωανν. Κλαδά σε α΄ήχο εκ του Κε. Επίσης το γνωστό μάθημα «Άνωθεν οι προφήται του Κουκουζέλη (σε επεξεργασία Κωνσταντίνου), το Τριαδικό Μάθημα «Δούλοι Κύριο» του Πέτρου Πελλοπονησίου. Όσον αφορά τις διασκευές του, εμπλουτίζει το Δύναμις του Παλλάση σε Β΄και Α΄ήχο, συνδυάζοντας γραμμές τις οποίες δανείζεται από τα αντίστοιχα του Θεοδόση του Γεωργιάδου). Όλα αυτά, ταυτόχρονα τα ηχογραφεί και έτσι σφραγίζει με την ερμηνεία του τα μέλη αυτά με τέτοιο τρόπο που δεν μπορούν να ψαλλούν ή να ηχογραφηθούν ξανά από κανένα. Αγγίζει θα λέγαμε την απόλυτη εκτέλεση. Βασίλειος Νικολαΐδης (1915 – 1985) Ο Βασίλειος Νικολαΐδης γεννήθηκε το 1915 στο Πικρίδιο (Τουρκιστί Χάσκιοϊ) της Κωνσταντινούπολις. Απεφοίτησε από το Λύκειο της Μεγάλης του Γένους Σχολής, το 1934. Το 1923 σε ηλικία 8 ετών, για 6 χρόνια ήταν κανονάρχης στο Πάνσεπτο Πατριαρχικό ναό, διανύοντας όλες τις βαθμίδες της κανοναρχίας μέχρι του πρώτου, επί πρωτοψαλτίας του Ιακώβου Ναυπλιώτη του μεγαλοπρεπή. Το 1929, διορίσθηκε δεξιός ιεροψάλτης στη γενέτειρά του, το Πικρίδιο. Το 1930, προσελήφθηκε για ένα έτος δεξιός δομέστικος στο ιερό ναό Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης στο Πέρα κατόπιν προσωπικής παραίνεσης του δασκάλου του Κωνσταντίνου Πρίγγου. Έπειτα για μια διετία χρημάτισε αριστερός ιεροψάλτης στον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου Εδιρνέκαπου και ωσαύτως επί μια διετία ως δεξιός ιεροψάλτης στον ιερό ναό Αγίου Γεωργίου Τσεγκέλκιόϊ. Από εκεί προσελήφθηκε ως αριστερός ιεροψάλτης του ιερού ναού Αγίου Ιωάννου Χίων, στο Γαλατά, όπου συνέψαλε για μια τριετία με τον αείμνηστο μετέπειτα άρχοντα πρωτοψάλτη Κωνσταντίνο Πρίγγο. Στη συνέχεια και οι δυο διορίσθηκαν στον ιερό ναό Αγίου Δημητρίου Ταταούλων, όπου συνέψαλαν μέχρι το 1938. Τότε ο μεν Πρίγγος διορίζεται Λαμπαδάριος στο Πατριαρχείο, ο δε Νικολαΐδης ψάλει ως αριστερός και στη συνέχεια ως πρωτοψάλτης στον ιερό ναό Αγίου Δημητρίου Ταταούλων για 28 συναπτά έτη. Τον Μάρτιο του 1965, κλήθηκε ως ο πιο κατάλληλος, κατηρτισμένος και καλλίφωνος προκειμένου να συμπληρώσει το κενό που δημιουργήθηκε λόγω της απέλασης του καλλικέλαδου αηδόνα Άρχοντος Πρωτοψάλτου Θρασύβουλου Στανίτσα και του θανάτου του εξαίρετου Λαμπαδαρίου Νικολάου Δανιηλίδου. Αρχικά έψαλε ως τοποτηρητής Πρωτοψαλτίας και στις 2 Απριλίου του 1966, κατά την ακολουθία του εσπερινού των Βαΐων, ο αοίδιμος Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας εχειροθέτησε τον Βασίλειο Νικολαΐδη εις το του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας οφφίκιον. Είχε μια συνεχή μαθητεία δίπλα στον ιδιοφυή Πρίγγο, η οποία ξεκίνησε το 1930 και εξελίχθηκε βαθμιαία σε φιλία αλλά 212

και συνεργασία μέχρι το 1963. Αξιοσημείωτο είναι ότι τη γραφή πολλών μαθημάτων του ο ίδιος ο Πρίγγος, την είχε αναθέσει στον Βασιλάκη του, όπως χαρακτηριστικά τον αποκαλούσαν. Συγκεκριμένα, συμπλήρωσε την Πατριαρχική Φόρμιγγα του Πρίγγου από το 18ο μέχρι το 22ο τεύχος της Μουσικής Κυψέλης του 1ου τόμου. Επίσης παρακολούθησε μαθήματα δίπλα σε άλλους διαπρεπείς μουσικούς, όπως τον Θεοδόσιο Γεωργιάδη, Μιχάλη Χατζηαθανασίου (από τους οποίους ωφελήθηκε τα μέγιστα από απόψεως θεωρίας της Βυζαντινής Μουσικής), Νικόλαο Ραιδεστηνό, Ιωάννη Βασιλειάδη, Δημήτριο Βουτσινά και άλλους. Το 1949 γράφθηκε στο Κρατικό Ωδείο της Κωνσταντινούπολης στο τμήμα Τουρκικής Μουσικής διανύοντας την πενταετή φοίτηση εντός τριετίας με άριστα. Κατόπιν γράφεται στο τμήμα Ευρωπαϊκής Μουσικής (θεωρία, σολφέζ, ντικτέ, ιστορία μουσικής, μορφολογία, αρμονία και βοηθητικό πιάνο) διανύοντας την πενταετή φοίτηση εντός τριετίας και πάλι με άριστα. Συνεχίζει μετά στο τμήμα αρμονίας, αντίστιξης και φούγκας. αποφοιτώντας με άριστα εντός τριετίας και πάλι. Θέλησε να προχωρήσει στη σύνθεση (composition), αλλά αποκλείσθηκε με έντεχνο τρόπο για ευνόητους λόγους. Μην ξεχνάμε εξάλλου και τα δεδομένα εκείνης της εποχής στην Τουρκία Εδώ, θα ήθελα να επισημάνω ότι η ταχύτητα εκμάθησης και αφομοίωσης των πιο δύσκολων μουσικών θεμάτων καθώς και το ταλέντο του είχαν ήδη καθολικά αναγνωρισθεί (τόσο στον κύκλο των ιεροψαλτών όσο και στον κύκλο των μουσικών της κλασσικής και της έντεχνής μουσικής στην Κωνσταντινούπολη). Είχε την ικανότητα να μπορεί να καταγράφει αμέσως με απαράμιλλη ταχύτητα και ακρίβεια γραφής ό,τι εμπνεόταν ή ό,τι άκουγε. Την εποχή εκείνη δεν ήταν εύκολη η διάθεση των μουσικών βιβλίων για διδασκαλία, οπότε πολλές φορές όταν δίδασκε, κατέγραφε αμέσως το μάθημα σε μια πρόχειρη κόλα χαρτιού με τρομακτική ευχέρεια και κυρίως ακρίβεια. Συνδύαζε μεγάλο εύρος μουσικών γνώσεων, υψηλό επίπεδο μουσικής κατάρτισης με πηγαίο ταλέντο. Δηλαδή ένα χαρακτηριστικό ιδίωμα μόνο ολοκληρωμένων και καταξιωμένων μουσικών. Για 26 έτη δίδαξε την Ευρωπαϊκή Μουσική στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και το Ζωγράφειο (Γυμνάσιο και Λύκειο). Από το 1957 μέχρι το 1976, δίδαξε την Εκκλησιαστική Βυζαντινή Μουσική στο Θεολογικό Τμήμα της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης. Η καταξίωσή του αλλά και η γενικότερη αναγνώρισή του από τους κύκλους της κλασσικής μουσικής επισφραγίσθηκε με τα εγκωμιαστικά λόγια τόσο του μεγάλου και διεθνούς φήμης αρχιμουσικού και μουσικοσυνθέτη της Τουρκίας Τζεμάλ Ρεσίτ Ρέι, όσο και των άλλων διαπρεπών μουσικών των μειονοτήτων της Κωνστατινούπολις για την μελοποίηση των στίχων του Τούρκου Ποιητή Γιουνούς Εμρέ σε ελληνική απόδοση, τους οποίους έψαλε η χορωδία του Συνδέσμου Μουσικοφίλων στην αίθουσα του Συλλόγου στο Πέρα, το 1979 υπό τη διεύθυνση του ιδίου του άρχοντα. Χαρακτηρίσθηκε ως ένα έργο με γαλήνια δύναμη και μουσική αρτιότητα, όπου η ολόθερμη και ρέουσα μελωδική αίσθηση είναι πληθωρικά παρούσα (Ο Βασίλειος Νικολαΐδης ήταν κατεξοχήν μελωδιστής με έντονο το θρησκευτικό βίωμα και ήξερε πώς να προβάλει και να αξιοποιεί τις δυνατότητες της Βυζαντινής μουσικής σε πιο έντεχνες μουσικές φόρμες). Θεωρώ σκόπιμο να αναφέρω ότι, όταν το καλοκαίρι του 1980 τον είχα επισκεφτεί, είχε σχεδόν ολοκληρώσει το βασικό μέρος ενός μεγάλου θεωρητικού βιβλίου της Τουρκικής μουσικής όπου πραγματευόταν μια πολύ αναλυτική συγκριτική μελέτη και αντιπαραβολή με την Βυζαντινή Μουσική, με παράθεση πολλών χαρακτηριστικών παραδειγμάτων. Δυστυχώς αυτό το μνημειώδες έργο αποτέλεσμα μελετών τόσων ετών, ενώ το 1984 ήταν πλήρως έτοιμο σε χειρόγραφη μορφή, σύμφωνα με την αλληλογραφία που είχα μαζί του, με τον θάνατό του, το έργο αυτό χάθηκε, όπως και πολλές άλλες ανέκδοτες μελέτες γύρω από τη μαθηματική θεώρηση των διαστημάτων της Βυζαντινής Μουσικής. Είναι έργο υψίστης μουσικής σημασίας και θα πρέπει οπωσδήποτε να βρεθεί για να εκδοθεί. Το ύφος του αείμνηστου Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Βασιλείου Νικολαΐδου ήταν κατεξοχήν Πατριαρχικό. Δηλαδή λιτό, απέριττο, σεμνοπρεπές και ταυτόχρονα μεγαλειώδες. Οι εκτελέσεις του θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν άμεμπτες όσον αφορά τις κλασικές μουσικές γραμμές επί τη βάσει της πατριαρχικής παράδοσης χωρίς την παραμικρή διάθεση επίδειξης ή αυθαιρεσίας. Επειδή ήξερε πάρα πολύ καλά την τουρκική και την ευρωπαϊκή μουσική, γνώριζε τα στεγανά όρια αυτών ως προς τη Βυζαντινή μουσική και αναγνώριζε αμέσως καθετί το ξενικό προς την παράδοση. Τηρώντας τους αυστηρούς υφολογικούς, μορφολογικούς και τυπικούς πατριαρχικούς κανόνες, ανέδειξε όλο το μεγαλείο και την ιεροπρέπεια της βυζαντινής μουσικής. Απέφευγε οτιδήποτε θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως «θυμελικό», θωρακίζοντας αποτελεσματικά το αυτούσιο Πατριαρχικό Βυζαντινό Μέλος. Ανέφερε χαρακτηριστικά στους μαθητές του ότι «οι τοπικές και εξατομικευμένες παραλλαγές του βυζαντινού μέλους, καθώς γίνονται όλο και πιο ιδιότυπες. μπορούν να αλλοιώσουν μέχρι και να καταστρέψουν την κοινή κληρονομιά της βυζαντινής μουσικής, της 213

οποίας η πηγή είναι και θα είναι το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης». Έψελνε με τέτοιο τρόπο ώστε να αποφεύγεται κάθε εντύπωση ισοπέδωσης και έλλειψης ζωντάνιας και κυρίως ρυθμού, λαμβάνοντας ιδιαίτερα υπόψη τους παραδοσιακούς κανόνες τονισμού, ρυθμού και έκφρασης για την καλύτερη προβολή του θεόπνευστου λόγου των ύμνων και των ψαλμών. Ποτέ δεν παρουσίαζε «κοιλιά» η μελωδική του εκτέλεση. Πάντα, οποιοδήποτε και αν ήταν το ήθος: συσταλτικό, διασταλτικό, κατανυκτικό, πένθιμο, ευφρόσυνο κλπ. που ήθελε να μεταδώσει στο ακροατήριο, δεν κούραζε ποτέ τους εκκλησιαζόμενους, αντιθέτως τους έκανε να επιζητούν να μην τελειώσει ποτέ το ψάλσιμό του. Ερμήνευε με ένα ύφος εκλεπτυσμένης υψηλής πνευματικότητας, έχοντας ως μοναδικό σκοπό να προκαλεί κατάνυξη και συντριβή στις καρδιές των εκκλησιαζομένων και κατ’ επέκταση να εκφράζει την προσωπική του λατρευτική διάθεση. Η φωνή του ήταν κρυστάλλινη, εντόνως διαπεραστική, με καθαρή μεταλλική χροιά οξύφωνου (δηλαδή τενόρου) με έκταση και με δυνατότητες άσματος σε υψηλή τεσιτούρα (δηλαδή υψηλές βάσεις, όπως ήταν εξάλλου και χαρακτηριστικό του Πρίγγου), και κυρίως εντυπωσιακά ευέλικτη και εύστροφη. Επίσης αυτό που θα ήθελα να τονίσω είναι ότι η φωνή του ήταν πάντα φρέσκια και νεανική ακόμα και στις τελευταίες του ηχογραφήσεις, χωρίς να έχει αλλοιωθεί το λαμπερό ηχόχρωμα λόγω ηλικίας. Άλλες επίκτητες δεξιότητές του ήταν ο πολύ καλός έλεγχος της αναπνοής και η σωστή στήριξη της φωνής, οι οποίες του έδιναν τη δυνατότητα να εκτελεί αβίαστα μακροσκελείς φράσεις. Ήταν ένας πολύ ευφυής και ταλαντούχος μουσικός, με ασυνήθιστα επίκτητα μουσικά χαρίσματα και δεξιότητες, διότι όλα αυτά τα απέκτησε με την εξάσκηση της μουσικής αντιληπτικότητάς του. Ένας άοκνος μουσικός μελετητής και ερευνητής με πολλή έντονη και αδιάκοπη μελλουργική δραστηριότητα. Χάρισε στο μουσικόφιλο κοινό αριστουργήματα τόσο σε μελωδικό πλούτο όσο και σε άψογα δομημένη και ανεπτυγμένη μορφή της μελωδικής κίνησης επί τη βάσει του πατριαρχικού ύφους. Π.χ. λειτουργικά, εωθινά, χερουβικά κλπ. Στο σημείο αυτό, θα επικαλεστώ μια σύσταση του Μπετόβεν σε έναν μαθητή του: «Το πιο σημαντικό στη μουσική είναι πώς να πετυχαίνει κανείς τα πιο εντυπωσιακά πράγματα με λίγα και απέριττα μέσα. Στο απλό και το απέριττο βρίσκεται όλο το κάλλος και το μεγαλείο». Αυτό ακριβώς εφάρμοσε σε όλη την ψαλτική του τέχνη και ζωή ο Βασίλειος Νικολαΐδης. Από τα έργα του αναφέρω ενδεικτικά τα ακόλουθα: • • • • • • • • • • • • •

Λειτουργικά (Πόλις 1961) Επίτομον Αναστασιματάριον του Όρθρου (Πόλις 1966) Τα ένδεκα εωθινά (Πόλις 1966) Ανθολογία Λειτουργικών (Πόλις 1967) Ο Κατανυκτικός Εσπερινός (Πόλις 1968) Το Μέγα Απόδειπνον — Η Θεία Λειτουργία των Προηγιασμένων (1968) Ο Ακάθιστος Ύμνος (Πόλις 1968) Σύντομοι Καταβασίαι (Πόλις 1969) Μικρό φυλλάδιο του Εσπερινού (Πόλις 1971) Κοινωνικά (Πόλις 1973) Χερουβικά σε 2 τόμους (1975) Ο Εσπερινός (1980) Ψαλμοί (Πόλις 1982).

Πρέπει επίσης να τονίσω ότι ποτέ δεν σφετερίστηκε μουσικές γραμμές, θέσεις ή φράσεις των δασκάλων του ή άλλων διαπρεπών ιεροψαλτών, καθώς τις παρέθεσε αφειδώς σε όλα τα βιβλία του αυτούσιες. Στα έργα του, βλέπουμε να αναφέρει πολύ συγκεκριμένα τις κλασσικές γραμμές, θέσεις και φράσεις κυρίως από τον Ναυπλιώτη και τον Πρίγγο. Κάτι τέτοιο προϋποθέτει τεράστιο πλούτο γνώσεων και βιωματικών εμπειριών, τις οποίες κατείχε πλήρως ο Βασίλειος Νικολαΐδης. Κατά την ταπεινή μου γνώμη, τα έργα του μπορούν πλέον να θεωρηθούν κλασικά στο είδος τους. Ως χοράρχης ήταν εξαίρετος. Δίδαξε και διηύθυνε με μεγάλη επιτυχία την μεγάλη χορωδία του Συνδέσμου των Μουσικοφίλων σε πολλές εμφανίσεις. Το διδακτικό του έργο είναι επίσης τεράστιο. Ως δάσκαλος, ήταν πάντα πρόθυμος, δοτικός, ανιδιοτελής και επιεικής με τους μαθητές του, χωρίς όμως να αποφεύγει τις κατάλληλες συστάσεις για τη βελτίωσή τους. Ήταν αξιαγάπητος απ’ όλους τους μαθητές του. Έβγαλε πολλούς μαθητές, οι οποίοι τώρα διαπρέπουν στα μουσικά αναλόγια και γενικότερα στο χώρο της μουσικής.

214

Δυστυχώς, δεν υπάρχουν πολλές ηχογραφήσεις του Άρχοντος Βασιλείου Νικολαΐδου. Επισήμως, χάρις στην προσωπική πρωτοβουλία και επιμέλεια του Μουσικολογιώτατου Καθηγητή του Τμήματος Μουσικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αθηνών κ. Γρηγορίου Στάθη, από το Ίδρυμα Βυζαντινής Μουσικολογίας και τη χορηγία από το Ελληνικό Πολιτιστικό Κέντρο Λονδίνου, έγιναν ηχογραφήσεις των ιερών ακολουθιών της Μεγάλης Εβδομάδος του έτους 1981, του αγίου Δωδεκαημέρου 1982 και των Χαιρετισμών της Υπεραγίας Θεοτόκου το έτος 1982, προκειμένου να απαθανατιστεί και να διαδοθεί ευρύτερα η μουσική παράδοση της Μεγάλης Εκκλησίας. Τέλος, όσον αφορά τον άνθρωπο Βασίλειο Νικολαΐδη, ήταν ένας ανεπιτήδευτα ταπεινόφρων άνθρωπος, ο οποίος έζησε μια ζωή λιτή γεμάτη από ταπείνωση και ευσέβεια. Στο σημείο αυτό θα επικαλεστώ ρήσεις και στίχους, οι οποίοι εκφράζουν πιστεύω απόλυτα τη ζωή και το έργο του Άρχοντα Πρωτοψάλτη. Συγκεκριμένα τον πρώτο στίχο από τον εκατοστό πεντηκοστό πέμπτο ψαλμό «Αίνει η ψυχή μου τον Κύριον, αινέσω Κύριον εν τη ζωή μου ψαλώ τω Θεώ μου έως υπάρχω». Τη σύσταση από την επιστολή του Αποστόλου Παύλου προς τους Θεσσαλονικείς και τους Φιληππησίους «στήκετε και κρατείτε τας παραδόσεις... α δε εμάθετε και παρελάβετε και ηκούσατε και ίδετε... ταύτα πράσσετε» Καθώς και την προς Εφεσίους επιστολή του Αποστόλου Παύλου όπου μεταξύ άλλων λέγει: «… Πληρούσθαι εν Πνεύματι, λαλούντες εαυτοίς ψαλμοίς και ύμνοις και ωδαίς πνευματικαίς, άδοντες και ψάλλοντες εν τη καρδία υμών τω Κυρίω». Ο Βασίλειος Νικολαΐδης ως υπέροχος μουσικός, ως πραγματικά ταπεινός άνθρωπος και αφοσιωμένος Άρχων Πρωτοψάλτης της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας απέσπασε δικαίως την εκτίμηση της κοινωνίας και κατέκτησε τις καρδιές όλων μας. Ήταν ένας πραγματικός Άρχοντας τόσο στην ψαλτική του τέχνη όσο και στη ζωή. Αρκεί να αναφέρω τη φράση που γράφει ο ίδιος στο βιογραφικό του σημείωμα, το 1981, καθώς αναφέρεται στο 1965 όταν κλήθηκε να αναλάβει την πηδαλιουχία της Πρωτοψαλτίας. Γράφει χαρακτηριστικά: Δι’ εμέ πολύ δύσκολο και βαρύ το έργο ύστερα από κολοσσούς της μουσικής μας. Εκλήθην εγώ ο Ελάχιστος!. Ελευθέριος Γεωργιάδης (1920-) Ο Ελευθέριος Γεωργιάδης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 1920. Τα πρώτα βήματα της Βυζαντινής Μουσικής τα πήρε από τον πατέρα του, το γνωστό Πρωτοψάλτη της εποχής, του Προφήτη Ηλία στο Σκούταρι της Πόλης Πάτροκλο Γεωργιάδη, και εξελίχθηκε σε δομέστικο ψάλλοντας δίπλα του ως δεκαπέντε ετών. Αργότερα μαθήτευσε κοντά στους στενούς φίλους του πατέρα του Ιάκωβο Ναυπλιώτη και Ευστάθιο Βιγγόπουλο. Γνώρισε ακόμα από κοντά τους ονομαστούς μουσικοδιδάσκαλους Μιχαήλ Χατζηαθανασίου, Θεοδόσιο Γεωργιάδη και Ιωάννη Παλάση και τέλος όπως ομολογεί ο ίδιος «επωφελήθηκε πολλά» από τον Κωνσταντίνο Πρίγγο. Έψαλλε σε διάφορους ναούς της Πόλης, στους Δώδεκα Αποστόλους στο Φερίκιοϊ, στον Άγιο Γεώργιο στο Μακροχώρι, στον Άγιο Γεώργιο στο Γέλντεϊρμενι, στον Άγιο Κωνσταντίνο στο Σταυροδρόμι, στον Άγιο Νικόλαο στο Γαλατά και στην Αγία Τριάδα στο Πέραν. Το έτος 1968 προσλαμβάνεται έξωθεν ως Λαμπαδάριος από τον Οικουμενικό Πατριάρχη Αθηναγόρα στον Πατριαρχικό Ναό, ως ο καλλίτερος και ο καταλληλότερος. Πλην όμως, έπειτα από μια δεκαετία (1978), αναχώρησε από την Πόλη για λόγους οικογενειακούς και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη, όπου διορίσθηκε αμέσως στον Άγιο Θεράποντα (Θεσσαλονίκης). Ο Ελευθέριος Γεωργιάδης, πλούσιος σε φαντασία μουσικός διακρίθηκε πάνω στο αναλόγιο σαν καλλιτέχνης. Η Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου εκτιμώντας τις βαθιές του γνώσεις και εμπειρίες, στη συνεδρία της 30ής Σεπτεμβρίου 1975 τον εξέλεξε Μέλος της Επιτροπής του Τυπικού και της Εκκλησιαστικής Μουσικής. Αλλά ο Γεωργιάδης, ο Άρχων Λαμπαδάριος ερχόμενος στη Θεσσαλονίκη φέρνει μαζί του και όλη την κληρονομιά της γνήσιας Βυζαντινής Μουσικής και συνεχίζει πυρετωδώς την «επαγγελματική του» δράση. Καταρτίζει πρώτα μικρή χορωδία, η οποία πολύ γρήγορα αυξάνεται σε τριακονταμελή χορό. Παράλληλα διδάσκει την μουσική σε όλους τους ιεροψάλτες της Χαλκιδικής και δημιουργεί ετέρα τριακονταμελή χορωδία και χάνει τακτικές εμφανίσεις καθ’ όλη τη διάρκεια του έτους. Ο ‘Ελευθέριος Γεωργιάδης με την ακούραστη εργατικότητα του, την καλλιφωνία και τη μουσική οξυδέρκειά του τίμησε τον τίτλο του Λαμπαδάριου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας και συγκαταλέγεται μεταξύ των Μεγάλων Διδασκάλων της Βυζαντινής Μουσικής. Έχει εκδώσει σειρά βιβλίων παραθέτοντας κλασικά μαθήματα, όπως τα άκουσε από τους διδασκάλους του.

215

Λεωνίδας Αστέρης (1935 - ) O Λεωνίδας Αστέρης γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το έτος 1935. Σαν καλλίφωνος που ήταν διακρίθηκε από πολύ μικρός πάνω στο αναλόγιο πρώτα ως κανονάρχης και έπειτα ως ιεροψάλτης. Άκουσε τους μεγάλους Πρωτοψάλτες της εποχής, τους Πρίγγο, Στανίτσα, Νικολαΐδη, Μαγούρη. Έψαλλε σε διάφορους κεντρικούς ναούς της Πόλης, όπως π.χ. στους Αγίους Θεοδώρους Βλάγκας, στον Άγιο Δημήτριο και την Παναγία Πριγκήπου, στον Άγιο Δημήτριο στα Ταταύλα κ.ά. Αμέσως μετά τον θάνατο του Άρχοντα Πρωτοψάλτη Βασιλείου Νικολαΐδη, εκλήθη να αναλάβει την θέση του και σήμερα επάξια κατέχει την τιμημένη αυτή θέση των προκατόχων του με το μεγαλόπρεπο ύφος του και την προσαρμογή του, στην ψαλτική παράδοση της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Γνώστης και της Ευρωπαϊκής και της Τουρκικής κλασσικής Μουσικής ξέρει να ξεχωρίζει όταν ψάλλει το ύφος και το ήθος της κάθε μουσικής. Ο Λεωνίδας Αστέρης «εδίδαξε εκ χορού Ιεροψαλτών και έψαλε» το Σύμβολο της Πίστεως μας, το οποίο μελοποίησε ο Μητροπολίτης Πέργης Ευάγγελος, στην επίσημη πατριαρχική λειτουργία της 1600ης επετείου της Β’ Οικουμενικής Συνόδου, στον πατριαρχικό ναό. Διαπρεπείς Δομέστικοι Για λόγους καθαρά οικονομίας χώρου γίνεται αναφορά μόνο στους Δομέστικους που έχουν μελοποιητικό και εκδοτικό έργο. Άγγελος Βουδούρης (1891-1951) Γεννήθηκε στο χωριό Ταϋφίριο της Διοικήσεως Καλλιπόλεως, της Θρακικής χερσονήσου, στα 1891. Τελείωσε το δημοτικό σχολείο στο χωριό του και απεφοίτησε από το Σχολαρχείο Καλλιπόλεως, στα 1907 και στη συνέχεια και ύστερα από εισαγωγικές εξετάσεις εισέρχεται και σπουδάζει στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης, όπου διδάσκει Βυζαντινή Μουσική ο Γεώργιος Πρωγάκης. Την ίδια περίοδο γνωρίζεται με τους Ιάκωβο Ναυπλιώτη και Κωνσταντίνο Κλάββα, τότε Λαμπαδάριο και Α’ Δομέστικο αντιστοίχως, της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας, κοντά στους οποίους και μαθήτευσε, μεταβαίνων τις Κυριακές στον Πατριαρχικό Ναό με ειδική άδεια της Θεολογικής Σχολής Χάλκης. Κατά τα έτη 1912 και 1913 επισκέπτεται – σπουδαστής ων – το Άγιον Όρος, με την προτροπή και τις συστατικές επιστολές του Πατριάρχου Ιωακείμ Γ’ προς την Ιερά Σύναξη, όπου μελετά τους χειρόγραφους θησαυρούς της Βυζαντινής ασματωδίας. Στα 1915 λαμβάνει το πτυχίο της Θεολογίας και έκτοτε αρχίζει η δράση του στην Εκπαίδευση και στο Αναλόγιο. Τον Ιανουάριο του 1924 διορίζεται Α’ Δομέστικος του Πατριαρχικού Ναού, με Πρωτοψάλτη τον Ιάκωβο Ναυπλιώτη. Εκπονεί μελέτη της Παραδόσεως του Πατριαρχικού Ύφους και κωδικοποίηση με σκοπό τη διάδωσή του. Για λόγους υγείας, το 1925 παραιτείται από το Πατριαρχικόν Αναλόγιο. Αρχίζει την καταγραφή απάντων των μελουργικών κειμένων των λειτουργικών βιβλίων της ορθοδόξου βυζαντινής εκκλησιαστικής ασματωδίας, κατά το Πατριαρχικόν Ύφος. Έργο πολυετούς μόχθου, που ξεπερνά τις οκτώ χιλιάδες χειρόγραφες σελίδες! Μέχρι το θάνατό του – στα 1951 – υπηρετεί ως Καθηγητής στο Ιωκείμειον Παρθεναγωγείο Φαναρίου, στο Ζωγράφειον Λύκειο Πέραν και στο Κεντρικόν Παρθεναγωγείον Πέραν. Έγραψε: «Η Εκκλησιαστική Μουσική και αι Μεταρρυθμίσεις» (1919), «Υπόμνημα περί της Ελληνικής Εκκλησιαστικής Μουσικής» (1931), «Οι Μουσικοί Χοροί της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας» (Α’ 1935 και Β’ 1937), «Θρησκευτικά Μαθήματα δια Μαθητάς» (1939) και «Η εν Σταμπούλ μεγάλη τοπική Σύνοδος του 1872 και η λύσις του εκκλησιαστικού βουλγαρικού ζητήματος» (1940). Έγραψε επίσης την μελέτη «Συμβολή εις την ιστορίαν της Μουσικής της Βυζαντινής Εκκλησιαστικής Ασματωδίας» στο περιοδικό «Ορθοδοξία» του Οικουμενικού Πατριαρχείου καθώς και σειρά άρθρων στον ημερήσιο Τύπο της Κωνσταντινουπόλεως. Δημήτρης Μαγούρης (1913-2001) Διακεκριμένος καλλίφωνος Πρωτοψάλτης. Γεννήθηκε στα Ψωμαθειά της Πόλης. Απεφοίτησε το 1932 από το Λύκειο της Κοινότητος Πέρα.Η ψαλτική του σταδιοδρομία αρχίζει από πολύ μικρή ηλικία με πρώτο τον δάσκαλο στην ψαλτική τέχνη τον εξάδελφο του Πρωτοψάλτη στον Ι.Ν. Αγίου Γεωργίου Κυπαρισσά, Ηλία Ιωαννίδη, με τον οποίο ψάλλει σ’ όλους τους Ναούς των Ψωμαθειών και περιχώρων. Νεαρός προσλαμβάνεται δομέστικος και μετά Λαμπαδάριος στον Ι.Ν. Αγίου Μηνά στα Ψωμαθειά από τον αείμνηστο Θεοδόσιο Οκουμούσογλου, όπου ψάλλει μέχρι το 1933, για να συνεχίσει κατόπιν την καλλιέργεια της ψαλτικής του τέχνης στον Ι.Ν. Εισοδίων του Πέραν κοντά στο μεγάλο δάσκαλο Νικόλαο Μπέλ216

λα, ως δομέστικος του. Κατόπιν διετέλεσε επί ένα χρόνο (1938-39) δομέστικος του Άρχοντα Πρωτοψάλτη Κων. Πρίγγου στον Πάνσεπτο Πατριαρχικό Ναό, για να αναλάβει στη συνέχεια (1939) Λαμπαδάριος στον Ι.Ν. Αγίου Νικολάου Γαλατά με Πρωτοψάλτη τον περίφημο Ιωάν. Παλάσση. Από το 1941 αναλαμβάνει Πρωτοψάλτης στον Ι.Ν. του Σωτήρος Χριστού στο Γαλατά και κατόπιν στον Ι.Ν. της Αγίας Τριάδος Σταυροδρομίου Πέραν (1953). Το 1965 έρχεται στη Μητέρα Πατρίδα και εγκαθίσταται στο Ηράκλειο Κρήτης όπου διορίζεται Πρωτοψάλτης στον Ι.Ν. του Αγίου Τίτου κατόπιν προσκλήσεως του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Κρήτης Ευγενίου. Το 1967 έρχεται στην Αθήνα και αναλαμβάνει Πρωτοψάλτης στον Ι.Ν. της Παναγίας Καισαριανής όπου ψάλλει μέχρι το 1976 οπότε καλείται στον Ι. Μητροπολιτικό Ναό του Αγ. Νικολάου του ιδίου Δήμου και αναλαμβάνει και καθήκοντα Χοράρχη, για να τερματίσει την ψαλτική τον σταδιοδρομία μετά πέντε χρόνια (1981), αφού συμπλήρωσε 60 συνεχή χρόνια πάνω στα ιερά αναλόγια. Ο Δημήτρης Μαγούρης υπήρξε πράγματι ένας μεγάλος της ψαλτικής τέχνης, αντάξιος διάδοχος των μεγάλων Πρωτοψαλτών της γενέτειράς του. Ωστόσο τα μαθήματα που έψαλε ήταν περιορισμένα στον αριθμό. Απέφευγε την αναζήτηση και εμπλουτισμό του ρεπερτορίου του. Αλλά αυτά τα ολίγα που έψελνε, τα έψελνε άψογα. Το μελοποιητικό – διασκευαστικό του έργο είναι σχετικά περιορισμένο και παραμένει ανέκδοτο. Έχει διασκευάσει τα 11 Εωθινά ακολουθώντας τις γραμμές του δασκάλου του Ι. Παλάσση. Ορισμένες γραμμές – θέσεις του (π.χ. Δύναμις στον τρισάγιον ύμνον και Τριάδι σε Χερουβικά) οι οποίες έχουν χαρακτηριστεί αντιπροσωπευτικές του ύφους του, συμπεριλαμβάνονται στη «Θεία Λειτουργία» του Δημοσθένη Παϊκοπούλου. Δημοσθένης Παϊκόπουλος (1929 -) Ο Δημοσθένης Παϊκόπουλος γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη στις 7/10/1929. Άρχισε να ψάλλει σε ηλικία 4 ετών με την βοήθεια του πατέρα του, ιερέως Κωνσταντίνου Παϊκόπουλου, ο οποίος του έδωσε και τα πρώτα βήματα στην Εκκλησιαστική Ρωμαίικη (Βυζαντινή) Μουσική. Το 1939 πηγαίνει ως κανονάρχης στον Πατριαρχικό Ναό κοντά στους Κωνσταντίνο Πρίγγο και Θρασύβουλο Στανίτσα από τους οποίους και διδάσκεται την Βυζαντινή μουσική στην Πατριαρχική Βυζαντινή Σχολή. Το 1946 αναλαμβάνει ως δομέστικος στον Ιερό Ναό Αγίας Ευφημίας Χαλκηδόνος δίπλα στον Πρωτοψάλτη του Ναού κ. Γεώργιον Καρακάση ο οποίος παράλληλα με πολύ ζήλο του διδάσκει τον πλούτο των ύμνων της Εκκλησίας μας. Από το 1950 και έπειτα ψάλλει συνεχώς ως : A΄ Ιεροψάλτης στον Ι. Ν. Αγίου Νικολάου Τόπκαπου. Α΄ Δομέστικος στον Ι. Ν. Αγίας Τριάδος Σταυροδρομίου δίπλα στον Πρωτοψάλτη κ. Δημήτρη Μαγούρη. Α΄ Δομέστικος στον Ι. Ν. Παναγίας Σταυροδρομίου δίπλα στον Πρωτοψάλτη κ. Σταύρο Μακρίδη. Α΄ Ιεροψάλτης στον Ι. Ν. Προφήτου Ηλίου Χρυσουπόλεως. Εν συνεχεία καλείται από τον Πατριάρχη Αθηναγόρα να αναλάβει την θέση του Β΄ Δομεστίκου στον Πατριαρχικό Ναό, δίπλα στον Λαμπαδάριο Θρασύβουλο Στανίτσα (περίοδος 1958-1962). Το 1962 διορίζεται Α΄ Ιεροψάλτης στον Ι. Ναό των Παμμεγίστων Ταξιαρχών Μεγάλου Ρεύματος και ψάλλει μέχρι τον Σεπτέμβριο του 1964 οπότε και απελαύνεται από τις Τουρκικές Αρχές ως Έλλην υπήκοος. Από τον Οκτώβριο του 1964 μέχρι σήμερα είναι εγκατεστημένος μόνιμα στην Αθήνα. Στο διάστημα αυτό έψαλλε ως πρωτοψάλτης στους Ναούς Αναλήψεως Σκαραμαγκά, Αγίας Παρασκευής Καλλιπόλεως Πειραιώς, Αγίου Σπυρίδωνος Πειραιώς και Αγίου Σπυρίδωνος Αιγάλεω όπου και συνεχίζει μέχρι σήμερα. Υπό την διεύθυνση του ως Χοράρχου έχει παρουσιάσει διάφορες συναυλίες σε διάφορες αίθουσες των Αθηνών και από το 1991 έχει αναλάβει την Χοραρχίαν της χορωδίας του Συλλόγου Μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως, την οποία και διευθύνει με μεγάλη επιτυχία μέχρι και σήμερα. Έχει κυκλοφορήσει σειρά κασσετών και με τις ευλογίες του Οικουμενικού Πατριάρχου κ.κ. Βαρθολομαίου, έχει εκδώσει τα Μουσικά βιβλία: Επιλογαί Θεία Λειτουργία Και τα δυο βιβλία του, κυρίως η «Θεία Λειτουργία» περιέχουν όλα τα ανέκδοτα μαθήματα των διδασκάλων του καθώς και δικές του συνθέσεις. Με τις δυο αυτές εκδόσεις, για πρώτη φορά παρουσιάζονται συγκεντρωμένα τα μαθήματα αυτά, και του Πατριαρχικού αναλογίου αλλά και της γενικότερα Κωνσταντινουπολίτικης παράδοσης, τα οποία δυστυχώς εδώ και χρόνια ήταν διασκορπισμένα σε διάφορα αρχεία και ήσαν έρμαιο σφετερισμού και αλλοιώσεων. Με την έκδοση αυτή ουσιαστικά διαφυλάσσεται πλέον και η οριστική και ακέραια μορφή τους. Σύντομα θα εκδώσει και το «Αναστασιματάριο» καθώς και το «Ειρμολόγιο».

217

Εκτός της Εκκλησιαστικής Βυζαντινής Μουσικής γνωρίζει και την Ευρωπαϊκήν και παίζει βιολί. Είναι απόφοιτος της Ανωτάτης Εμπορικής και Βιομηχανικής Σχολής και από ξένες γλώσσες ομιλεί την Αγγλικήν και Τουρκικήν. Διαπρεπείς πρωτοψάλτες της Κωνσταντινούπολης Ας αναφερθούμε εν συντομία στους σπουδαίους ιεροψάλτες της Κωνσταντινούπολης που διέπρεψαν εκτός Πατριαρχικού ναού: Νηλεύς Καμαράδος (1847-1922) Στον ιεροψαλτικό και ευρύτερο μουσικό κύκλο, ο Νηλέας Καμαράδος διακρίνεται ως μουσικοδάσκαλος, πρωτοψάλτης, μελοποιός και θεωρητικός της Βυζαντινής Μουσικής στην Κων/πολη. Σπούδασε με τους Γεράσιμο Κανελλίδη, Παναγιώτη Κηλτζανίδη και Ιωάσαφ τον Ρώσο (από τον οποίο διδάχτηκε και ευρωπαϊκή σημειογραφία). Έψαλλε πολλά χρόνια σε ναούς της Πόλης και τελικά στον Άγιο Νικόλαο (Γαλατάς), όπου διετέλεσε και Χοράρχης. Υπήρξε ιδρυτικό μέλος του «Ελληνικού Μουσικού Συλλόγου» Κων/πόλεως και μέλος της εκπαιδευτικής του Επιτροπής. Η θεωρητική μουσική του εργασία εκδόθηκε σε 6 τεύχη του παραρτήματος της «Εκκλησιαστικής Αλήθειας», όπου βλέπουμε και πολλές συνθέσεις πολυχρονισμών διαφόρων Πατριαρχών και επεξεργασίες γραφής δημοτικών ασμάτων. Το Αρχείο του Νηλέα Καμαράδου περιλαμβάνει το πλήρες ρεπερτόριό του. Αποτελεί ως εκ τούτου, σημαντικό τεκμήριο της δραστηριότητας των Ελλήνων μουσικών της Κωνσταντινούπολης της εποχής του. Συγκροτείται από χειρόγραφες συνθέσεις, μουσικά βιβλία και περιοδικά, μεταξύ των οποίων και 20 μουσικά χειρόγραφα από τις αρχές του 19ου αιώνα. Σήμερα βρίσκεται στη Μεγάλη Μουσική Βιβλιοθήκη της Ελλάδος. Νηλεύς Καμαράδος (1847-1922) έγινε γνωστός κυρίως με το Τρισάγιον – Δύναμις σε Β΄ήχο, το οποίο όμως δεν τυγχάνει να είναι δική του σύνθεση καθώς στηρίζεται καθολοκληρίαν στον αντίστοιχο τρισάγιον ύμνον που μελοποίησε ο Πέτρος ο Εφέσιος σε ήχο Βαρύ. Ωστόσο σήμερα έχει επικρατήσει ως σύνθεση του Νηλέα Καμαράδου και είναι ένα εξαιρετικό δείγμα μελωδικής γραφής.

Παλάσης Ιωάννης (1891 - 1942) Αξιόλογος «Άρχων Πρωτοψάλτης» (Μητρόπολη Χαλκηδόνος), μουσικοδιδάσκαλος και μελοποιός. Μαθήτευσε στον Νηλέα Καμαράδο (Κων/πολη) και υπηρέτησε στη Μητρόπολη Αμισού (Πόντος). Η καταστροφή του 1922 τον ξανάφερε στη Βασιλεύουσα: στην Αγία Ευφημία Χαλκηδόνος και μετά το 1931, στον `Αγιο Νικόλαο Γαλατά (έως τον θάνατό του). Ένας πολύ προικισμένος μελωδιστής. Άφησε πολλές και αξιόλογες ανέκδοτες συνθέσεις, μεταξύ των οποίων δεσπόζει το «Δύναμις» τρισαγίου ύμνου σε `Ηχο Β΄, Α΄ ήχο και Γ΄ ήχο. Πολλές ειδικές διασκευές δοξαστικών, εωθινών ενίοτε με καταλήξεις διφωνίας, όπου αυτό άρμοζε στο μέλος. Έψαλε χορωδιακός παραθέτοντας εξαιρετικές μελωδικές γραμμές μονωδίας σε συγκεκριμένα μόνο μέρη των δοξαστικών. Η μουσική του ενίοτε έχει χαρακτηριστεί ξενική ως προς το αυστηρό ύφος, αλλά μην ξεχνάμε ότι ο πρωτοψάλτης αυτός έψελνε στον `Αγιο Νικόλαο Γαλατά, όπου ένα μεγάλο μέρος του εκκλησιάσματος απαρτιζόταν από Κεφαλλονίτες και Ζακυνθινούς, τους οποίους έπρεπε τρόπον τινά να ευαρεστήσει. Θεωρώ ότι ο χαρισματικός αυτός μελοποιός ισορρόπησε με εξαιρετική δεξιοτεχνία ανάμεσα στα δυο είδη και απ’ αυτή την ενασχόλησή του μας παρέδωσε εξαιρετικά δείγματα γραφής (όπως π.χ.πολλές διασκευές δοξαστικών με κορυφαίο το τροπάριο της Κασσιανής, μελωδικότατα Χερουβικά και Λειτουργικά), τα οποία για να τα ακούσουν συναθροίζονταν πολλοί ψάλτες της Πόλης, μεταξύ αυτών και ο Πρίγγος. Ωστόσο αυτός ο κατεξοχήν μελωδιστής όταν ήθελε να μελοποιήσει βυζαντινά, μπορούσε να γίνει κλασικότερος των κλασικών, με χαρακτηριστικό παράδειγμα, το Δύναμις σε α΄ ήχο. Ως γνήσιος μαθητής του Νηλέα Καμαράδου, παίρνει το δύναμις αυτού σε Β’ ήχο και διασκευάζοντάς το δημιουργεί δυο εξαιρετικά μέλη α) το επαναφέρει στον Βαρύ, (δηλ. στη βάση του Πέτρου Εφεσίου) προσθέτει εα εξαιρετικό κράτημα και μας το κληροδοτεί μέσω των μαθητών του. Ωστόσο σε διάφορες συλλογές που έχουν εκδοθεί παρατηρείται το Δύναμις αυτό να αποδίδεται στον Πρίγγο. β) Την γαρ σην μήτραν σε Β΄ήχο για τη Λειτουργία Μεγάλου Βασιλείου.

218

Χατζηαθανασίου Μιχαήλ (1881 - 1948). Καλλίφωνος πρωτοψάλτης και μελοποιός. Σπούδασε με τον Γ. Στόικο και στην Πατριαρχική Μουσική Σχολή (1902-03) με τους Ι. Ναυπλιώτη, Π. Παχείδη, Ν. Καμαράδο και Γ. Ι. Παπαδόπουλο. Έψαλλε επί σειρά ετών στη Μονή Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλή (στην οποία και ίδρυσε βυζ. Χορό). Δίδαξε στη Θεολογική Σχολή Χάλκης (συστηματική θεωρία και πράξη της βυζ. μουσικής). Μεταξύ των πολλών μαθητών του και οι: Λ. Βεζάνης, Ελ. Γεωργιάδης, Ν. Δασκαλάκης, Ν. Ιωσηφίδης, Β. Νικολαΐδης, Στ. Μακρίδης, Θρ. Στανίτσας, κ.ά. Συνέγραψε ένα εξειδικευμένα θεωρητικό εγχειρίδιο «Αι βάσεις της Βυζαντινής Μουσικής», όπου διαπραγματεύεται τους διαστημικούς λόγους μεταξύ των φθόγγων στα τρία γένη. Μελοποίησε πολλά μαθήματα, που είτε εκδόθηκαν σε βιβλία («Πρώτα βήματα», «Μουσική Ζωοδόχος Πηγή»,κ.λπ.) Είναι γνωστός κυρίως για τα λειτουργικά του σε Α΄ήχο επτάφωνο, Γ΄ήχο Πλ.Α΄(Φρύγιο) και Πλ.Β΄. Αυτά που λέγονται πιο συχνά είναι του Φρυγίου. Όπως αναφέρει ο Κων. Μαφίδης, τα λειτουργικά αυτά εψάλησαν μαζί με το χορωδιακό χερουβικό του Πρίγγου για πρώτη φορά από τη χορωδία του συλλόγου μουσικοφίλων Κωνσταντινουπόλεως στο πνευματικό μνημόσυνο των Πρωτοψαλτών της Κωνσταντινούπολης στην Παναγία του Πέρα υπό τη διεύθυνση του Αρχ. Λαμπαδ. Θρασύβουλου Στανίτσα, ενώ το πένθος έφερε ο Άρχων Πρωτ. στεκούμενος στο αναλόγιό του. Γεωργιάδης Θεοδόσιος (1878 - 1962) Διακεκριμένος μουσικοδιδάσκαλος, πρωτοψάλτης, θεολόγος, αγιογράφος και λόγιος, με καταγωγή από τη Μακεδονία. Έκανε τις πρώτες εγκύκλιες σπουδές στη γενέτειρά του, με την καθοδήγηση του θείου του εκλεκτού ιεράρχη Βασιλείου Γεωργιάδη. Κατόπιν πήγε στην Κων/πολη και σπούδασε στη Μεγάλη του Γένους Σχολή και στην Πατριαρχική Μουσική Σχολή (1899). Μαθήτευσε στους πρωτοψάλτες Γ. Δανιηλίδη («Τσεσμελή») και Ι. Καρακατσάνη (στο Νεοχώριο Βοσπόρου). Χρημάτισε ιεροψάλτης και διδάσκαλος σε ναούς της Κων/πολης και στην Πατριαρχική Μουσική Σχολή (1921-1925), στην οποία δίδαξε θεωρία, ορθογραφία και μελοποιία. Σχημάτισε με τους μαθητές του τον φημισμένο «Τριακονταμελή Βυζ. Εκκλ. Χορό» με τον οποίο εμφανιζόταν βασικά στα Εισόδια της Θεοτόκου στο Πέραν. `Ηρθε στην Αθήνα το 1925 ως περαστικός, αλλά εγκαταστάθηκε μόνιμα. Δίδαξε Βυζαντινή Μουσική στο «Μουσικόν Λύκειον Αθηνών» (επί 20ετία), όπου συγκρότησε το 1944 χορό και πάσχισε για τη διάδοση της Βυζαντινής Μουσικής (δίνοντας επί 12ετία συναυλίες, μετέχοντας σε εκπομπές της Ραδιοφωνίας και προτείνοντας διάφορα μέτρα. Επίσης, για να υποστηρίξει τις απόψεις του, εξέδωσε το 1955 «Υπόμνημα» 30 σελίδων). Συνέθεσε πολλά μελουργήματα, όπως τη σύντμηση του αργού Οκταήχου «Θεοτόκε Παρθένε» του Πέτρου Μπερεκέτη. `Εργα του: «Η Νέα Μούσα» (Κων/πολη 1936) και το 2τομο «Ο Βυζαντινός Μουσικός Πλούτος» (Αθήνα 1959 και 1963). Πέθανε ενώ είχε ολοκληρώσει τη συγγραφή ενός μεγάλου θεωρητικού έργου με τίτλο «Νέα Μέθοδος της καθ’ ημάς εκκλ. βυζ. μουσικής» (την έκδοση του οποίου πραγματοποίησε το 1963 ο μαθητής και γαμπρός του Βλαδίμηρος Εντερνίδης). Δυστυχώς στη νέα γενιά ψαλτών είναι γνωστός μόνο από τη σύντμηση του αργού Οκταήχου «Θεοτόκε Παρθένε» του Πέτρου Μπερεκέτη. Ένα μοναδικής ομορφιάς έργο που θεωρείται πλέον κλασικό. Ας δούμε λίγο το ιστορικό αυτού του σπουδαίου έργου: Όπως αναφέρει ο Κων. Μαφίδης: ο Πατριάρχης Αθηναγόρας ζητούσε επίμονα από τον Πρίγγο να μην ψάλλουν άλλη φορά στίχους από το «Θεοτόκε Παρθένε» του Πέτρου Μπερεκέτη και υποδείκνυε αντί αυτού, ένα τροπάριο της Λιτής. Ο Πρίγγος αντί αυτού προτείνει να ψαλλούν στίχοι από τον Πολυέλαιο του Χουρμουζίου και παρακαλεί τον Μαφίδη να τα πολυγραφήσει, κάτι το οποίο ευαρέστησε τον Αθηναγόρα. Ο Πρίγγος αρωσταίνει φεύγει για την Αθήνα, και ο Μαφίδης που είχε το Θεοτόκε Παρθένε του Γεωργιάδη στο αρχείο του από το 1933, το προτείνει στον Αρχ. Λαμπαδ. Θρασύβουλου Στανίτσα ο οποίος αφού το βλέπει, το απορρίπτει και αποφεύγει να μπει στη διαδικασία της διδασκαλίας με τη χορωδία. Τότε ζητούν τη βοήθεια του Βασιλίου Νικολαΐδου, ο οποίος επεξεργάζεται τα ισοκρατήματα, διδάσκει το έργο χορωδιακά και γίνεται η επίσημη πρώτη εκτέλεση. Ο Αθηναγόρας κατενθουσιασμένος εγκρίνει την εκτέλεσή του μαθήματος, το οποίο διαρκεί περίπου 7 λεπτά. Έκτοτε έχει καθιερωθεί πλέον ως ένα κλασικό μάθημα της σύγχρονης ασματικής πράξης. Ήταν ένας τεράστιας μορφώσεως μουσικός. Ήξερε όχι μόνο να γράφει άψογα αλλά και ήξερε από μνήμης σχεδόν όλη την υμνολογία του ενιαυτού. Σύμφωνα με μαρτυρίες μαθητών όταν του ζητούσαν να γράψει ένα δοξαστικό ενός αγίου τους το έγραφε αμέσως σε μια κόλα χαρτί.

219

Γεώργιος Καρακάσης (1914-1988) Γεννήθηκε στη νήσο Χάλκη Κωνσταντινουπόλεως. Τα πρώτα μουσικά μαθήματα έλαβε από τον Νικόλαο Συμεωνίδη, Δομέστικο του πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού, παρά του οποίου εμαθήτευσε επί σειρά ετών. Στη συνέχεια μαθήτευσε κοντά στον Θεοδόσιο Γεωργιάδη για λίγους μήνες και αργότερα κοντά στον θείο του Κωνσταντίνο Οικονομίδη ο οποίος ήτο μαθητής του Αρχ. Πρωτ. της Μ.Χ.Ε. Ιακώβου Ναυπλιώτου. Το 1935-36 βρίσκεται δίπλα στον Άρχοντα Ι. Ναυπλιώτη από τον οποίο εδιδάχθη όλα τα εγκύκλια μαθήματα και σφραγίσθηκε μουσικά ως προς το ύφος και την εκτέλεση. Στη συνέχεια εχρημάτισε Α΄ Δομέστικος του Γεωργίου Γαβριηλίδη, πρωτοψάλτου του Ι.Ν. Εισοδίων της Θεοτόκου του Πέραν, ενώ πολλά εδιδάχθη από τον Αναστάσιο Μιχαηλίδη, Α΄ Δομέστικο του Πατριαρχικού Ναού. Διορίζεται στη συνέχεια Πρωτοψάλτης του Καθεδρικού Ναού της Αγίας Ευφημίας της Μητρ. Χαλκηδόνος από το 1944 έως το 1964, οπότε και απελάθη εκ Κων/πόλεως και μετέβη στη Βηρυτό (Νοέμ. 1965) όπου έψαλε μέχρι το 1974 στον Ι.Ν. του Αγίου Γεωργίου. Εκεί εδίδαξε την Βυζ. Εκκλ. Μουσική σε Αραβόφωνους Ορθοδόξους. Το 1975 επιστρέφει στην Αθήνα και έκτοτε έψαλλε στον Ι.Ν. του Αγίου Ιωάννου Ρέντη μέχρι το 1983 οπότε απεχώρησε και επισήμως εκ του αναλογίου. Διεκρίνετο για την αυστηρά προσήλωσιν του στο γνήσιο Πατριαρχικό ύφος, όπως το εδιδάχθη από τον Ιάκωβον Ναυπλιώτην. Επίσης ήταν άριστος μουσικοδιδάσκαλος αλλά και συγγραφέας και μελοποιός ( χαρακτηριστικό του έργο είναι η «Θεία Λειτουργία» Αθήνα 1988). Άφησε επίσης πλήθος χειρογράφων στους μαθητές του. Κωνσταντίνος Μαφίδης (1920-) Γεννήθηκε στον Βαλατά το 1920. Ξεκίνησε κανονάρχος από ηλικία 6 ετών στην εκκλησία των Ταξιαρχών του Βαλατά. Μετά από δυο χρόνια πήγε ως κανονάρχος στο Οικουμενικό Πατριαρχείο δίπλα στον Άρχοντα Λαμπαδάριο Ευστάθιο Βιγγόπουλο, δίπλα στον οποίον μαθήτευσε πολλά χρόνια. Εξάλλου χάρη στον Κωνσταντίνο Μαφίδη σώζεται και ένα αξιολογότατο μέρος από τα προσωπικά πονήματα του Βιγγοπούλου. Μετά παρέλευση ενάμιση έτους στο αναλόγιο του Λαμπαδαρίου, με εντολή του Ιακώβου Ναυπλιώτου περνά στο δεξιό αναλόγιο. Το 1933 εντάσσεται στο τριακονταμελή χορό υπό τη διεύθυνση του Θεοδοσίου Γεωργιάδου και μαθητεύει παράλληλα δίπλα σε αυτόν τον σπουδαίο πρωτοψάλτη και μουσικό. Ο σπουδαίος αυτός δάσκαλος το 1934, διορίζει τον Μαφίδη αριστερό ψάλτη στο Ναό της Παναγιάς του Αγιάσματος, Μεφά (ή Βεφά). Το 1935 διορίζεται αριστερός στο Ναό της Αναλήψεως στα Υψωμαθειά. Στη συνέχεια, ο Βιγγόπουλος, τον στέλνει ως δομέστικο δίπλα στον σπουδαίο ψάλτη Βασιλάκη Ονουφριάδη στο Ναό των Ταξιαρχών του Μέγα Ρεύματος. Το 1937 διορίζεται αριστερός ψάλτης στον ναό της Αγίας Παρασκευής στο Πικρίδιο (Χάσκιοϊ) και αργότερα τον ίδιο χρόνο διορίζεται δομέστικος δίπλα στον διάσημο πρωτοψάλτη Ιωάννη Παλάσση, στο ναό του Αγίου Νικολάου Γαλατά. Έκτοτε αρχίζει για τον Μαφίδη μια πολύ γόνιμη μαθητεία και συνεργασία με τον μεγάλο αυτό μουσικό του αναλογίου, ο οποίος ως αριστερό του είχε τον Θρασύβουλο Στανίτσα. Στη συνέχεια, το 1941 με την επιστράτευση των νέων - τα νέα «τάγματα εργασίας» (amele taburlarι), έκανε την υποχρεωτική στρατιωτική του θητεία 3,5 χρόνια στη Νικομήδεια, Μαλασία, και τέλος στα σύνορα Τουρκίας – Ρωσίας και Περσίας. (Την περίοδο αυτή όσοι Κωνσταντινουπολίτες είχαν τουρκική υπηκοότητα έπρεπε να παρουσιαστούν σε αυτά τα τάγματα εργασίας, Δυστυχώς με αυτό το ανελέητο μέτρο, χήρεψαν πολλές θέσεις αναλογίων τις οποίες κατέλαβαν άλλοι Κωνσταντινουπολίτες ψάλτες που είχαν ελληνική υπηκοότητα). Το 1943 διορίζεται αριστερός ψάλτης στο ναό του Άγιου Γεώργιο (Θεραπειά) στη Μητρόπολη Δέρκων, με δεξιό τον Μητσάκη Δημήτριο. Στη συνέχεια, στο Νεοχώρι, στο Ναό της Κοιμήσεως της Θεοτόκου. Το 1946, διορίζεται δεξιός ψάλτης στον Ναό Αγίου Νικολάου Χάλκης και το 1947 στον Ναό Αγίων Θεοδώρων στη Βλάγκα. Το 1951 αναλαμβάνει το αναλόγιο του δασκάλου του Παλάσση στον Άγιο Νικόλαο Γαλατά. Ωστόσο, μετά παρέλευση αρκετού χρόνου παραιτείται λόγω μη τήρησης των συμφωνιών εκ μέρους του συμβουλίου της εκκλησιαστικής επιτροπής. Στη συνέχεια τον καλεί ο Δημήτρης Μαγούρης, για δομέστικό του στο ναό της Αγίας Τριάδας του Πέρα. Το 1957, διορίζεται δεξιός στη Πατριαρχική Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής και εκεί έψαλε 8 συναπτά έτη. Εκεί έλαβε και το οφίκιο του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Ιεράς Μονής Ζωοδόχου Πηγής του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Στις 18 Φεβρουαρίου του 1964 έρχεται να μείνει οριστικά στην Ελλάδα και αρχίζει μια λαμπρή σταδιοδρομία ψάλοντας σε μεγάλες ενορίες της Αθήνας, του Πειραιά και των περιχώρων, όπως Άγιος Νικόλαος Πειραιά, Αγίου Νικολάου Καισαριανής, Άγιο Χαράλαμπο Ιλισίων, Άγιο Μηνά Σαλαμίνας, Άγιοι Απόστολοι Πέτρου και Παύλου Άνω Πεύκης και τέλος στην Αγία Τριάδα Άνω Γλυφάδας.

220

Το 1964 και το 1965 καταρτίζοντας χορό από νέους ψάλτες που συγκεντρώνονταν στον Άγιο Νικόλαο Καισαριανής, έδωσε συναυλίες στην αίθουσα Παρνασσός με εξαιρετική επιτυχία, παρουσιάζοντας ένα αντιπροσωπευτικό δείγμα της Κωνσταντινουπολίτικης παράδοσης, όπου για πρώτη φορά το Αθηναϊκό κοινό άκουσε το αργό τροπάριο της Κασσιανής του Πέτρου Πελοποννησίου. Έχει πλουσιότατο εκπαιδευτικό και διδακτικό έργο, καθώς δίδαξε πολλούς νέους και ανέδειξε πολλούς ψάλτες. Είχε ανέκαθεν πλούσια συνδικαλιστική δραστηριότητα υπερασπίζοντας με ζήλο και αυτοθυσία τα δικαιώματα των ιεροψαλτών τόσο στην Κωνσταντινούπολη (εξάλλου ήταν από τα ιδρυτικά μέλη του συλλόγου και για ένα διάστημα - 1962 – διετέλεσε πρόεδρος του συλλόγου) όσο και στην Ελλάδα. Έχει ηχογραφήσει πολλά μαθήματα που ακούσθηκαν για πρώτη φορά σε διάφορες ραδιοφωνικές εκπομπές. Ωστόσο από τις ηχογραφήσεις του αυτές που έχουν πλέον μεγάλη μουσικολογική και ιστορική σημασία διακρίνονται οι συνεργασίες του στην εκπομπή «Από την Ορθόδοξη και Ανατολική Παράδοση» του Άρχοντος Πρωτοψάλτου της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντινουπόλεως Λυκούργου Αγγελοπούλου στο Κρατικό Ραδιόφωνο. Αν και δεν έχει εκδώσει ο ίδιος κανένα έργο, ωστόσο έχει μελοποιήσει λειτουργικά, χερουβικά, σύντομες δοξολογίες και έχει τονίσει αρκετά μαθήματα, (πολλά εξ αυτών βρίσκονται στα προσωπικά αρχεία μαθητών του, όπως ο υποφαινόμενος) ως γνήσιος φορέας της Κωνσταντινουπολίτικης Παράδοσης. Λυκούργος Πετρίδη (1923-) Γεννήθηκε στα Ταταύλα της Κων/πόλεως το 1923. Από ηλικίας μόλις 10 ετών ανέβηκε στο αναλόγιο του Πατριαρχικού Ναού του Αγίου Γεωργίου. Ευτύχησε να ακούσει τους, Ιάκωβο Ναυπλιώτη, Ευστάθιο Βιγγόπουλο, Βασίλειο Ονουφριάδη, Κων/νο Πρίγγο και Θρασύβουλο Στανίτσα. Ουσιαστικά όμως την ψαλτική του τέχνη, όσον αφορά τον τρόπο ερμηνείας, την έκφραση και το ύφος, διδάχθηκε από τον Άρχοντα Πρωτοψάλτη Θρασύβουλο Στανίτσα. Από το 1941 διετέλεσε στην Κων/πολη β΄ και α΄ Δομέστικος στόν Ιερό Ναό Ευαγγελιστρίας Προπόδων Ταταούλων και β΄ ψάλτης στόν Ιερό Ναό Θείας Μεταμορφώσεως Σισλή. Το 1958 εγκαταστάθηκε στη Θεσ/νίκη και ανέλαβε Πρωτοψάλτης και Χοράρχης στον Ι.Ν. Θείας Μεταμορφώσεως της Καλαμαριάς όπου ψάλλει ανελλιπώς μέχρι σήμερα. Τυγχάνει πτυχιούχος του Μακεδονικού Ωδείου Θεσ/νίκης (1968). Γαλουχημένος με τα νάματα της ιερής ψαλτικής παράδοσης της βασιλίδος των πόλεων, ο Λυκούργος Πετρίδης, εντρύφησε σε παλαιά και νεώτερα μουσικά κείμενα και ασχολήθηκε με τη μελοποίηση Εκκλησιαστικών μελών ακολουθώντας πιστά τις επιταγές της λειτουργικής μας παράδοσης. Έγραψε και εξέδωσε πολλούς τόμους βιβλίων με τον τίτλο: «Τα Βυζαντινά» καθώς και τεύχη για Αγίους άνω των 40. Πλείστα μαθήματα είναι γραμμένα από παλαιά χειρόγραφα, μαγνητοταινίες και από ακούσματα ερμηνειών από τους Άρχοντες Πρωτοψάλτες και κορυφαίους Πρωτοψάλτες της Πόλης. Διαπρεπείς μουσικολογιότατοι ιερείς στο χώρο της ψαλτικής Υπήρξαν πολλές φυσιογνωμίες κληρικών που διέπρεψαν και στο χώρο ης ψαλτικής και η συμβολή τους είναι ομολογουμένως πολύ μεγάλη. Θα αναφέρω απλώς μερικούς από αυτούς: Πρωτοπρεσβύτερος Παναγιώτης Τσινάρας (1915-1996) Ο Πρωτοπρεσβύτερος της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας. Γεννήθηκε το 1915 στο Νεοχώριο Χειλής, Μαύρης Θαλάσσης, της επαρχίας Χαλκηδόνος, Κωνσταντινουπόλεως. Σπούδασε στο Ζωγράφειο Γυμνάσιο, απ’ όπου απεφοίτησε αριστούχος. Την ιεροψαλτική διακονία του άρχισε από τον Ιερό Ναό Αγίου Γεωργίου Τσεγκέλκιοϊ ως κανονάρχης του δεξιού ανα¬λογίου, και στη συνέχεια στο Σταυροδρόμι στο Καθεδρικό Ιερό Ναό των Εισοδίων της Θεοτόκου, πλησίον του μεγάλου Άρχοντος Μουσικοδιδασκάλου Κων/πόλεως Βασιλείου Ονουφριάδου. Κατά τη νεανική του ηλικία παρακολούθησε εκ του σύνεγγυς τους αειμνήστους μουσικοδιδασκάλους, κορυφαίους μύστες της Βυζαντινής Μουσικής της Κωνσταντινουπόλεως, όπως τον Ιάκωβο Ναυπλιώτη, τον Κωνσταντίνο Πρίγγο, τον Ευστάθιο Βιγγόπουλο, τον Μιχαήλ Χατζηαθανασίου, παρά των οποίων και έλαβε ιδιαίτερα μαθήματα εκτελέσεως και θεωρίας της Βυζαντινής Μουσικής.

Tο έτος 1947 χειροτονήθηκε Διάκονος υπό του Μητροπολίτου Αίνου Γερμανού και τοποθετήθηκε εις τον Ιερόν Ναό του Αγίου Νικολάου, Γαλατά. Το 1952 διορίζεται στην Κοινότητα Ταταούλων, συγκεκριμένα στον Ιερόν Ναόν του Αγίου Δημητρίου. Την εποχή αυτή, οργάνωσε τις μοναδικές στο είδος τους πολυπληθείς παιδικές χορωδίες (άνω των 100 προσώπων), οι οποίες με εξαιρετική επιτυχία πραγματοποίησαν εμφανίσεις σε διάφορες κοινότητες της Αρχιεπισκοπής Κωνσταντι221

νουπόλεως και των παρακειμένων Μητροπόλεων. Ο π. Παναγιώτης Τσινάρας, παρακολούθησε για μια δεκαετία μαθήματα κλασικής ευρωπαϊκής (κυρίως κλασικού τραγουδιού και ορθοφωνίας) και τουρκικής μουσικής. Απεφοίτησε από το Κρατικό Ωδείο της Κωνσταντινουπόλεως ως Αριστούχος.Παραλλήλως με τα ιερατικά του καθήκοντα, για μια διετία (1962-1964) διετέλεσε καθηγητής της Ευρωπαϊκής μουσικής στο Ιωακείμιο Παρθεναγωγείον, αναγνωρισθείς και υπό του υπουργείου Εθνικής Παιδείας της Τουρκικής Δημοκρατίας. Το έτος 1964 διορίζεται από τον Πατριάρχη Αθαναγόρα Διάκονος της Σειράς των Πατριαρχείων, γραμματεύς στη Πατριαρχική Βιβλιοθήκη και Λαμπαδάριος του Πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού, για μια τετραετία. διευθύνοντας το αριστερό αναλόγιο της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας Και το έτος 1968 χειροτονήθηκε Εφημέριος του Πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού. Οι εξαιρετικές επίκτητες δεξιότητες της φωνής του σε συνδυασμό με την ευρυμάθειά του έκαναν τις μουσικές εκτελέσεις του μοναδικές. Αναφέρω τα ακούσματα που είχα ο ίδιος ως κανονάρχης, όπως το «Θεοτόκε Παρθένε» σε διάφορους ήχους κατά την αρτοκλασία (τολμώ να πω με παρρησία ότι δεν έχω ακούσει καλύτερα από κανέναν ιερέα), τις ουράνιες απαγγελίες και τα αναγνώσματα Ευαγγελίων και των Χαιρετισμών της Θεοτόκου κλπ. Αλλά πάνω απ’ όλα το «Ηρωικό Εξάμετρο» της Β΄Αναστάσεως ίσως θα μείνει πλέον στην μουσική ιστορία του Πανσέπτου Πατριαρχικού Ναού ως η πιο αντιπροσωπευτική και μοναδική εκτέλεση του είδους του. Έχει ηχογραφήσει τα ιδιόμελα της Μ. Τεσσαρακοστής του Ιακώβου με απαράμιλλη δεξιοτεχνία. Μ. Πρωτοπρεσβύτερος Γεώργιος Τσέτσης (1934 - ) Ο Μ. Πρωτοπρεσβύτερος του Οικ. Πατριαρχείου π. Γεώργιος Τσέτσης γεννήθηκε στο Πικρίδιο (Χάσκιοϊ) Κωνσταντινουπόλεως, στις 22 Ιουνίου 1934. Το 1945, και σε ηλικία 11 ετών, προσλαμβάνεται, επί Πατριαρχίας Βενιαμίν του Α’ ως Κανονάρχης του Πατριαρχικού Ναού, αρχικά δίπλα στον Άρχοντα Πρωτοψάλτη Κωνσταντίνο Πρίγγο και στη συνέχεια κοντά στον Άρχοντα Λαμπαδάριο Θρασύβουλο Στανίτσα. Έτσι, συμψάλλοντας με Στανίτσα και ακούγοντας Πρίγγο, εξοικειώθηκε με το λεγόμενο φαναριώτικο «πατριαρχικό ύφος» του ψάλλειν. Τα πρώτα μουσικά μαθήματα τα πήρε από τον δάσκαλο του Θρασύβουλο Στανίτσα, από δε το φθινόπωρο του 1949, από τον Κωνσταντίνο Πρίγγο τον οποίο είχε καθηγητή της μουσικής στην Ιερά Θεολογική Σχολή Χάλκης από την οποία αποφοίτησε το 1960. Επί μία πενταετία και μέχρι την αποφοίτησή του από τη Χάλκη, διετέλεσε δεξιός ψάλτης και χοράρχης της φοιτητικής χορωδίας της Θεολογικής Σχολής, διαδεχθείς τον νυν Μητροπολίτη Πέργης, Ευάγγελον Γαλάνη. Η εναίσιμος επί πτυχίω διατριβή του είχε ως θέμα: « Η Ένταξις των Αγίων εις το εορτολόγιον της Εκκλησίας». Κατά το ακαδημαϊκό Έτος 1958-1959 φοίτησε στο οικουμενικό Iνστιτούτο του BOSSEY (Γενεύη). Το 1988 υπέβαλε διδακτορική διατριβή στο τμήμα Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης με τίτλο «Ή συμβολή του οικουμενικού Πατριαρχείου στην ίδρυση του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών», και ανακηρύχθηκε Διδάκτωρ Θεολογίας. Διετέλεσε μια πλούσια εκκλησιαστική σταδιοδρομία, όπως π.χ. με έγκριση της Ιεράς Συνόδου του Οικ. Πατριαρχείου, τον Ιανουάριο του 1965 προσελήφθη στην Επιτροπή Διεκκλησιαστικής Βοηθείας του Παγκοσμίου Συμβουλίου Εκκλησιών στη Γενεύη. Διαδοχικά υπηρέτησε στις εξής επιτελικές θέσεις: - Ιανουάριος 1965 - Οκτώβριος 1967: Βοηθός Γραμματεύς της Γραμματείας Ορθοδόξων Εκκλησιών Μέσης Ανατολής, - Οκτώβριος 1967 - Απρίλιος 1978: Εκτελεστικός Γραμματεύς της Μέσης Ανατολής . - Μάιος 1978 - Δεκέμβριος 1984: Αναπληρωτής--Διευθυντής της Επιτροπής Διεκκλησιαστικής Βοηθείας του Π.Σ.Ε. με ειδική ευθύνη τον συντονισμό του Γραμματειών Ασίας, Αφρικής, Ευρώπης, Μέσης Ανατολής, Λατινικής Αμερικής και Ειρηνικού ως προς τα προγράμματα Διεκκλησιαστικής Βοηθείας και Αναπτυξιακών Έργων του Π.Σ.Ε. Τον Νοέμβριο του 1984 με απόφαση της Ιεράς Συνόδου διορίζεται από 1.1.1985 Μόνιμος Αντιπρόσωπος του Οικ. Πατριαρχείου στην έδρα του Π.Σ.Ε. Έχει να επιδείξει πλουσιότατο συγγραφικό έργο πέρα από το θεολογικό και στο μουσικολογικό τομέα της Βυζαντινής Μουσικής καθώς και επαγγελματικές ηχογραφήσεις ιδιαιτέρως απαιτητικών μουσικών μαθημάτων. Πρωτοπρεσβύτερος Σεραφείμ Φαράσογλου (1938 - ) Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1938. Φοίτησε στην Πατριαρχική Μεγάλη του Γένους Σχολή και στη συνέχεια στην Ιερά Θεολογική Σχολή της Χάλκης, επί σχολαρχίας του Αρχιμ. Μαξίμου Ρεπανέλλη, μετέπειτα Μητροπολίτη Σταυρουπόλεως. Μετά την αποφοίτησή του, διορίσθηκε Α΄Δοσμέστικος στον Ιερό Ναό Άγιο Ιωάννη των Χίων με δεξιό πρωτοψάλτη τον Χρήστο Δήμου. Κατόπιν το 1961, διορίζεται αριστερός ψάλτης στον Ιερό Ναό Αγίου Στεφάνου Μητροπόλε222

ως Δέρκων. Στις 4 Μαρτίου του 1962, χειροτονήθηκε Διάκονος, υπό του Μητροπολίτου Δέρκων Ιάκωβο στον Ιερό Ναό Αγίου Γερωργίου Μακροχωρίου, όπου και παρέμεινε μέχρι το 1964 και οργάνωσε και χορωδίες. Στη συνέχεια μέχρι το 1971 υπηρέτησε ως αρχιδιάκονος στη Μητρόπολη Πριγκηποννήσων. Από το 1971 μέχρι το 1974 ως Διάκονος στη Μητρόπολη Πειραιά. Ξεκίνησε τις ακαδημαϊκές του Θεολογικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών αλλά μετά από τετραετή φοίτηση, τις διέκοψε καθώς το 1974 αναχώρησε για τη Σουηδία, όπου χειροτονήθηκε Πρεσβύτερος υπό τον Μητροπολίτη Σουηδίας Παύλο. Από το 1987 είναι Προϊστάμενος του Ιερού Ναού Ταξιαρχών (Παλαιός) της Ιεράς Μητροπόλεως Περιστερίου. Μαθήτευσε δίπλα στους μεγάλους δασκάλους του 20ου αιώνα, όπως στους άρχοντες πρωτοψάλτες Κωνσταντίνο Πρίγγο, Θρασύβουλο Στανίτσα, Βασίλειο Νικολαΐδη. Ο Πρωτοπρεσβύτερος Σεραφείμ Φαράσογλου την τελευταία εικοσαετία εξελίχθηκε σε έναν από τους διαπρεπέστατους μουσικολόγους της Βυζαντινής Μουσικής, εκδίδοντας εξειδικευμένες μελέτες και άρθρα περί της ιστορίας, του Πατριαρχικού Λειτουργικού και Ασματικού Τυπικού. Επίσης χάρη σε αυτόν διασώθηκαν πολλές ζωντανές ηχογραφήσεις, που αποτελούν ανεκτίμητη παρακαταθήκη και κληροδότημα στα νέες γενιές. Πέρα από το φιλανθρωπική του διακονία, το μουσικό και μουσικολογικό του έργο είναι πάρα πολύ σημαντικό και χαρακτηρίζεται από ενδελεχή επιστημονική κατάρτιση

Επίλογος Ο 20ος αιώνας ήταν ένας πολύ γόνιμος και δημιουργικός αιώνας, τον οποίο λάμπρυναν εξαίρετες φυσιογνωμίες της Βυζαντινής Μουσικής. Μακάρι και ο 21ος αιώνας να αποδειχθεί τόσο παραγωγικός και πάντα υπό τη σοφή σκέπη της Θεόπνευστης Ψαλτικής Παραδόσεως της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.

223

Επιμέλεια έκδοσης: ΜΙΧΑΗΛ ΧΟΥΠΗΣ. Φωτοστοιχειοθεσία - Εκτύπωση: Φ & Δ ΤΣΑΚΑΛΟΣ Σχέδιο εξωφύλλου: ΑΙΜΙΛΙΑ ΜΕΛΕΤΙΟΥ Γλωσσική επιμέλεια: ΜΙΧΑΗΛ ΧΟΥΠΗΣ Υπεύθυνη παραγωγής: ΑΣΗΜΙΝΑ ΦΟΥΦΑ Συντονιστής έκδοσης: ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΠΕΣΤΡΟΒΑΣ

224