FAMNEA - February 2015, Volume 12, Issue 1 by Elrie Visser

WIE KAN SÊ ‘EUREKA’?

HERALDRY

Die ontdekker van die eerste diamant is nie ’n klinkklare kwessie nie.

The Khoina in Shining Armour

FAMNEA Quarterly of the SA Genealogical Society - North West Branch Kwartaalblad van die Genealogie Genootskap van SA - Noordwes-tak

Februarie 2015, Jaargang 12, Uitgawe 1

February 2015, Volume 12, Issue 1

DIE ANGLO BOEREOORLOG

Die ontbering van die Schutte-gesin tydens die Anglo-Boere-oorlog MEER OOR PLEKNAME EN DIE RIEMLAND

Kroonstad, Bethlehem, Frankfort, Heilbron, Senekal, Lindley en Reitz

INHOUD

FAMNEA 3 ANGLO BOEREOORLOG ABO en konsentrasiekampherinneringe van Johan APJ Schutte en Margaretha Johanna Schutte

11 EXPLORERS First White Explorers of Transvaal and Natal: The english speaking contribution 13 DIAMANTE Wie kan sê ‘Eureka’? Die ontdekker van die eerste diamant is nie ‘n klinkklare kwessie nie 18 HERALDRY The Khoina in shining armour 20 PLEKNAME VAN WELEER Die Riemland

25 TOEKENNINGS Isak Bosman: Ontvanger van die akademie van wetenskap en kuns se toekenning vir genealogie in 2008 27 BRIEWE

13 21 Uitleg gedoen deur Kreativmedia Hub Kockstraat 61, Potchefstroom E-pos: kreativmediahub@gmail.com Telefoon: 072 524 4191 Web: www.kreativmediahub.com

Kopiereg © outeurs van FAMNEA-artikels: Lesers moet nodige erkenning aan outeurs, sowel as FAMNEA gee indien artikels of gedeetes daarvan gebruik word. 2

REDAKSIE Esther Visser-Stieger esther@safricom.co.za Redakteur

Elmarie Weyer 018 299 5021 Sekretaresse

FAMNEA - Kwartaalblad

ANGLO BOEREOORLOG

deur Tian Schutte

Bo: Die Deysel-familie voor die Anglo-Boereoorlog. Regs agter vlnr: Albertus Johannes Barend Deysel ( *23.2.1890 ), Margatetha Cornelia Deysel ( ca.1884 - 1907 )( MHG 10709, TAB ), Frederick Francois Deysel ( *22.8.1888 ), Regs voor vlnr: Margaretha Johanna Deysel (*18.9.1886) ( skrywer van die herinneringe ), Hendrik Johannes Deysel (*14.9.1896 † Potchefstroomse konsentrasiekamp ) Margaretha Cornelia du Preez en Maria Magdalena Deysel ( *24.2.1892 † Potchefstroomse konsentrasiekamp ). Vergunning: Martiens van Bart. Regs bo: Frederick Francois Deysel (*24.8.1857 ) (Hy was blykbaar blind). Regs onder: Genl. Charles W.H. Douglas, Gordon Highlanders.

ABO en konsentrasiekampherinneringe

van Johan APJ Schutte en Margaretha Johanna Schutte (née Deysel) ’n Aangrypende vertelling vol ontbering en verdriet oor die oorlewingstryd wat ’n familie gevoer het tydens die donkerste tye van die Anglo-Boereoorlog.

ohan en Margaretha was nog nie getroud met die uitbreek van die ABO nie en elk se merkwaardige wedervarige kom uit familiegeskrifte en ander amptelike bronne. Die Deysels was van die plaas “Vlakfontein” in die Ventersdorpse distrik en dis hoofsaaklik oor hierdie familie se wedervaringe wat deur Margaretha genoteer is. Addisionele inligting kom uit amptelike dokumente in die Transvaalse Argief Bewaarplek (TAB) in Pretoria,

Februarie 2015, 12 (1)

die Oorlogsmuseum in Bloemfontein en Martiens van Bart wat bygewerk is. MARGARETHA JOHANNA DEYSEL SE WEDERVARINGE “Daar kom hul!” (die Engelse), het een van die kinders geroep. Ons is almal uit om te sien. Ja werklik, daar kom hul. Nog 2½ myl van ons af op die bult by die groot hek. Dit is die kakies. Hulle perde spring mos rond en hulself sit

mos los in die saal. Dan wys hul so af teen die môre son. Dit was in begin November 1900 (volgens Margaretha Cornelia Deysel (née Du Preez) se “Central Judicial Commission” (CJC) eisnommer, 997 ref. 1020, TAB was die Engelse op 13 November 1900 op die plaas). Nou word dadelik reëlings gemaak. Moeder met die 6 kinders is alleen tuis, die kinders word bymekaar geroep. Ieder een kry inderhaas iets om weg te steek. Orals in die tuin 3

Alles is nou stil, doodstil. Daar is nie ’n skaap wat blêr nie. Nie ’n bees wat bulk nie, nie ’n hoender wat gaan slaap nie. Net die vrouens, alleen met hulle honger kinders. en in die bosse en slote, want ons het gehoor hulle vat alle klerasie en eetware wat voor hande is. Dit was die reine waarheid. Haastig is alles weggesteek en weer is die kinders terug. Nou kry ons order om voor die huis onder die waranda by moeder te bly tot al die Kakies weg is. Gelukkig was ons klaar met die oggendete. Nou is die Kakies hier op die werf, binne die huis in die tuin en die kraal. Orals waar jy kyk is Kakies. Die eerste wat hul vra is: “Where is your man?”, en weer “is jou man op kommando?” (dis nie duidelik waar hulle pa was nie en het waarskynlik êrens gaan wegkruip). Nou word die hele huis deurgesnuffel vir vuurwapens, ammunisie, ens. Buite op die werf is verwoesting. Hoenders word gevang en koppe afgeruk en aan die saal gebind. Varke en kalfies word doodgeslaan, ... word vertrap, sakke met koring en mielies wat moeder met behulp van kinders en swartes gesaai en geoes het, word oopgesny en uitgeskut vir die perde. Ja, die vernielsug het op groot skaal geheers. Dit was ’n groot troepemag. Dit het gekom en gegaan en verniel tot laatmiddag omtrent half vyf toe twee generaals by die huis aankom (volgens M.C. Deysel se CJC-eis was dit generaal sir Chris Whittingham Horsley Douglas; hy was die bevelvoerder van die 9de Infanterie brigade en was op Mafeking gestasioneer). Ons was nog altyd buite voor die deur en het nog niks geëet nie. Die jongste kinders huil van die honger en nou is daar nie ’n kriesel kos nie. Toe vra moeder aan een van die generaals waarom die soldate dan die hele dag die huis deursoek. Toe het hy deur die huis gegaan en hulle 4

uitgedryf. Toe het hy ’n lang ruk vertoef tot hulle almal weg is. Toe vra hy aan moeder waarom huil die kinders so. Haar antwoord was hulle het honger en hier is nou nie kos in die huis nie en daar gaan die soldate met al ons vee en ons koei (volgens M.C. Deysel se CJC-eis was dit 81 beeste, 400 bokke en 400 gerwe hawer). Waar sal sy nou kos kry vir die kinders? Die generaal het ’n jammerhartige uitdrukking aangeneem en het hoofskuttend in die saal gespring en weggery. Hulle is nou almal oor die bult met die hele plaas se groot en klein beeste. Alles is nou stil, doodstil. Daar is nie ’n skaap wat blêr nie. Nie ’n bees wat bulk nie, nie ’n hoender wat gaan slaap nie. Net die vrouens, alleen met hulle honger kinders. Gelukkig het die sak beskuit wat ek in die toppe van ’n digte wilgerboom weggesteek het, veilig bly hang. Alleen en verlate sit ons nou met droë beskuit en in die verte hoor ons kanonvuur. ’n Angstige nag was dit vir seker. Laaste wat ons van die vee gehoor het, was dat hul groot hope op mekaar doodgeskiet en vermink het. ’n Maand later, op 10 Januarie (1901) was die alarm weer daar vroeg in die môre hoor ons kleingeweervuur. Ja hul kom weer omtrent ’n myl breed oor die vlakte kom hulle aangestorm, perderuiters, kanonne, muilwaens en skotskarre met muile voor. My vader was tuis omdat hy siek was (volgens die Engelse bevelvoerder was hy blind) – bedlêend. Hier kom hul ingestorm met ’n oorverdowerende geraas. Die jongste drie kinders is dood verskrik siende die gewere en bajonette. Hul klou aan ons vas en skree om hulp. Ons probeer hulle kalmeer, maar hul word uitgekoggel met woeste gebare deur die soldate tot ek self met ’n vloed van woorde op die soldate losgedraai het. Toe het daar eindelik stilte gekom. “Vat julle goed en pak dit op die waens. Julle hoef nie baie huisraad te neem nie, want julle is oor 8 dae weer terug.” Ons het dit geglo en die geringste van ons meubels geneem (volgens M.C. Deysel se CJC-eis was dit so “That when we were taken away from our farm aforesaid we were told that our house would be protected and the paper hereto attached marked A was handed to us and all the goods and effects mentioned in the schedule hereto annexed marked C our property left behind unprotected”. Meubels en

huishoudelike ware wat agtergelaat was: 5 beddens met verematrasse, 2 groot spieëls, 4 hoederakke, 3 bokse met klere, 1 bank (seker die een wat die Engelse kolonel Play vir homself toegeëien het), 14 stoele, 6 tafels, 23 “yards” olielappe, 1 staanlamp, 3 stelle glasware, 1 horlosie, 1 masjien, 8 kastrolle, 1 stoof, 8 borde, 1 koffiebrander, 8 broodvorms, 2 groot asynhouers, 7 potte, 80 pond vet, 7 koeke seep, 1 karring, 1 meelsif, 2 kliphammers, 1 klamp, 2 skawe, 1 aambeeld, 300 hoenders, 8 varke, 18 muile, 13 perde en 5 vulletjies, 5 sakke mielies, 30 sakke koring en 7000 bale hawer, 20 sakke sorghum, 3 akkers aartapels, 2 akkers pampoene, 2 akkers patats, 1 akker boontjies, 1 trollie, 1 perdekar, 1 bokwa, 14 juke, 32 halters, 2 ploeë, 1 voorploeg, 1 kruiwa, 2 pare harnasse, harnasse vir 8 muile, 4 skopgrawe, 2 grawe, 2 ystergrawe, 1 kannetjie lynolie, 4 kannetjies verf, 1 kan teer en 1 tent: alles ter waarde van £3 277-31; Kommandant Douthwaite van die Boere het ook 1200 “havergerwen” @ 27/6 per 100 = £16-10 op 31 Oktober 1900 by die Deysels gekoop). Daar was Afrikaner hendsoppers ook by die Engelse offisier (Lt.-Kol. Play; Commander, 2 Brigade Rhodesian Field Force). Hy sê aan moeder nou gaan hy die rusbank verniet vat wat hy laas voor gevra het. Hulle was sommer die plaas vol. Die waens is nou gepak en my vader word uit die bed gehaal en wa toe gebring. Ons is maar gedwee om alles te doen wat gesê word ter wille van vader. Ons weet nooit wat kan gebeur nie, omdat daar sommige mans reeds by hul huise doodgeskiet was. Nou word daar met ’n gallop deur die veld gery tot op die eerste bult van waar ons pragtig die hele plaas kan sien. Daar word gewag tot die hele laer bymekaar is. O, maar dit was ’n verskriklike skouspel om die verwoesting te sien. Orals gaan rook en vlamme op (volgens M.C. Deysel se CJC-eis was dit 8 slaapkamerhuis, ’n waenhuis, stal en ’n stoorkamer onder een dak asook ’n aparte stoorkamer) en die vrouens en kinders sit op die kaal muilwaens in die gloeiende somerson, byna dood van die honger en dors. Oral sien ons swartes met stukke mansklere, komberse, ornamente ens. om hul arms wat hul uit ons huise gehaal het. Hier is ’n wa met swak oumense op, daar is weer een met ’n siek vrou op. Op ons eie wa lê pa siek. Ons probeer om ’n skerm te maak teen die vreeslike hitte. FAMNEA - Kwartaalblad

Tente in die Potchefstroomse konsentrasiekamp.

Daar kom nog ’n wa met ’n siek vrou. Haar baba is maar 10 dae oud en ook daar maak hulle koelte vir die moeder en die baba wat nog so swak is. Daar ver op ’n bult sien ons Boereruiters. Daar word geskiet tot angs van die kinders, maar die moeders het weer getroos. Die Boere sal nie skiet nie, want hulle weet dat hul vrouens en kinders in die laer is. Nou word ons opgeruk Ventersdorp toe sommer oor die breedte van die vlakte oor klippe en miershope deur slote word ons gejaag. Daar is nie tyd nie. Dit was laat die middag omtrent half vyf toe ons in Ventersdorp aankom. Toe word ons oral in leë huise en winkels afgelaai waar die eienaars alreeds weggestuur is. Ons is afgemat, honger en dors. Nou kan ons ’n bietjie rus. Weinig het ons geweet hoe ons vannag gemolesteer sal word. Ons huisgesin met nog 5 ander gesinne het in ’n ou winkel te lande gekom. Daar was nog koopware in. Onder andere was daar sowat 2 dosyn wekkers. Ons was pas daar toe kom daar van die soldate en hulle krap en snuffel daar oral rond. Ons het gladnie van hulle notisie geneem nie. Toe is hulle weer weg. Ons kry opdrag om geen lig in die nag aan te steek nie. Ons het lankal nie meer kerse nog minder parafien gekry. Ons het toe maar vroeg ons lêplekke Februarie 2015, 12 (1)

reggemaak. Toe dit donker word het ons ingekruip. Ons word bewaak deur soldate en hoor hoe hulle al om die huis loop. Maar ai, ons het skaars gelê toe byt die weeluise ons – by die honderde, en dis donker! As ons durf waag om ’n vuurhoutjie te trek, dan klop die wagte aan die deur as teken dat die ligte moet uit. Sjoe, dit was ’n vreeslike nag. Die kinders huil en kla hul kan nie slaap nie tot middernag, toe word dit stil. Ons hoop nou om te kan rus. Die luise byt nog, maar ons is te moeg en uitgeput. Ons sal nou slaap. So het dit gevoel. Maar ag wie sê so. Die soldate van die vorige middag het al daardie wekkers aan die lui van 2 uur tot 5 uur in die môre. Ons het nooit daardie nag ’n oog toegemaak nie. Dink tog hoe net hoe ons moet voel. ’n Hele dag en nag is ons rondgegooi en uit die slaap gehou en byna niks geëet nie. Die gesonde mense kan nog hou, maar die arme siek mense, vir hulle was dit ’n marteling. Vroeg die volgende môre word ons aangesê om klaar te maak om na Potchefstroom toe vervoer te word. Dieselfde middag het ons opgepak en met ossewaens het ons vertrek uit Ventersdorp. Swartes het gedryf en ’n soldatemag het ons opgepas. Die eerste skof het gegaan tot waar Ventersdorpstasie vandag is. Daar moes ons die nag deurbring. Dit het gereën

Vroeg die volgende môre was alles in rep en roer, nou weer die pad na Potchefstroom toe. Die waens het party plekke 12 langs mekaar getrek; sommer dwars oor die rante en deur die slote. en sommige van die seile waaronder ons geslaap was baie oud en swak om die reën te keer. Daardie aand het ons vir die eerste keer klinknaels gekry om te eet. ’n Klompe skape is ook saam gejaag. My moeder het aan die offisier gevra om vir ons van skape te slag. Hy het ingewillig, mits ons dit self afslag. Gelukkig dat meeste Boerevroue daarin geoefen was, so het ek twee gesinne toe ’n skaap gedeel. Lanklaas het ons so lekker geëet soos daardie aand aan die braaivleis, harde klinkers en koffie. Vroeg die volgende môre was alles in rep en roer, nou weer die pad na Potchefstroom toe. Die waens het party plekke 12 langs mekaar getrek; sommer dwars oor die rante en deur die slote. Dit was ’n ware marteling 5

Krygsgevangekamp te Groenpunt, Kaapstad waar F.F. Deysel aangehou was.

en praat van stof en boonop was dit ’n vreeslike warm dag en nie ’n luggie wat die stof kan wegwaai nie. Hulle het met ons getrek in een skof vanaf Ventersdorp tot in Potchefstroom. Was ons tog nie uitgeput met diere en al toe ons weer op die staanplek land nie. Nou is ons in ’n kamp in Potchefstroom onderkant die stasie waar vandag die “jongens 4 over school” (Boys High) staan. Nou kry ons rantsoene. Daarvan moet ons leef. Dit het bestaan uit lbs 26 meel, lbs 26 klinkers, lbs 5 suiker, lbs 1 en 14 onse koffie, lbs 1 sout vir ’n gesin van 10. Hierdie rantsoene is vir 7 dae. Later is die klinkers afgeneem en in plaas daarvan is meel gegee. Nou en dan dan kry ons ’n beker rys en ’n stukkie seep by. Vir laasgenoemde moes ons self sorg. Die vroue van wie die mans nog op die veld (kommando) was, mag ook geen lig koop nie. Ons kon ook net met ’n permit koop in beperkte hoeveelheid vir elke week. By die ontvangplekke en by die sogenaamde winkel moes ons inval (in toue staan) om in te kom. Soms staan ons al ure in die son en wag en byna doodgebrand. Dan kom een van die (be-)dieners uit en sê ons kan maar loop. Kom môre weer. Dan is daar ook nie meer ’n krummeltjie kos in die tent nie en die vuurmaakhout het bestaan uit groen doringtakke wat die kaffers uit die rante gaan kap het onder beskerming van die soldate. Vir vleis moes ons self sorg. 6

Die arme siek kindertjies smeek om en kerm vir ’n beker melk of ligte kos. Dit het gebeur dat die laaste smeekstemmetjie nog klaag om ’n stukkie brood en dan eindelik as daar iets kom is die kindjie reeds dood. Later moes ons self die groen wilgers by die rivier gaan kap en aandra. Ons skouers was soms blou-pers gekneus van die swaar stompe en takke wat ons ’n myl ver moes aandra. ’n Sekere mnr John Evans (hendsopper) was een van die opsigters in die kamp. Soms as ons die hout klaar opgekap het en al ’n halfmyl aangedra het, dan kom hy met sy wit perd en gebied ons om die hout uit te gooi. Dan gaan ons ledig terug tente toe na ’n hele dag of halfdag se gekap. Ons arme vrouens en meisies kon ook maar net spaanders af kry. Die vleis was onbetaalbaar duur en die geld was skaars en dan was dit nog vreeslik maer. Dit was byna 1/- per pond vleis; vir ’n beeskop 4/- en vir die ha.. slag ook 4/-. Die enkele (mense) wat nog geld het kon so nou en dan die ergste honger stil, maar wee die arme mense wat nie geld het nie. Ons moes almal in dieselfde kom kook. Dit het gebeur as die kookster net ’n rukkie

weggaan en terugkom, dan is die vleis weg en die pot staan vol water. Ja liewe kinders en lesers tot sover was dit baie swaar, maar ons bekers was nog glad nie leeg nie. Snags was dit baie koud in die tente en komberse was skaars. Toe kom die ergste. Masels en ander kindersiektes breek in die kamp uit. Meeste kinders is nou al so ondervoed. Die moeders is al dood of swak van al die gesukkel. O, dit was vreeslik om al die ellende te sien. Melk en groente sien ons nooit. Die arme siek kindertjies smeek om en kerm vir ’n beker melk of ligte kos, maar daar is niks. Dit het gebeur dat die laaste smeekstemmetjie nog klaag om ’n stukkie brood en dan eindelik as daar iets kom is die kindjie reeds dood. Daar is elke middag begrafnis. Ek het op een dag 35 lyke gesien en soos gaan dit iedere dag. Dan minder en dan meer. Daar staan tant Hannie de Bruyn. Sy snik en sy is baie treurig. Drie van haar kinder is op een dag begrawe. Die ander twee is ernstig siek. Die volgende middag is hulle ook begrawe. O, die verplettering om jou hele huisgesin in een dag te sien uitsterf. Intussen het ons self ’n huis in die dorp gekry. Ook maar karig. Tog darem beter as tente. My pa was nog altyd siek; nie juis bed besin nie. Op ’n sekere dag was moeder dorp toe. Sy ontmoet een van die winkeliers, mnr. C. Hudson, handelaar van Ventersdorp. Hy vra aan moeder: “Het jy gehoor van die beskuldigings teen jou man?” Sy sê nee. Wat kan dit dan wees? Toe antwoord FAMNEA - Kwartaalblad

Krygsgevangenes in die Groenpuntkamp in Kaapstad.

mnr. Hudson dat hy weer die wapen (op)geneem het na wapenaflegging en gaan voort: “As ek my uitspraak moet gee sou ek hom doodgeskiet het soos ’n hond.” Sy het met betraande oë huistoe gekom. Nou verwag ons elke dag die ergste. Dit was ook skaars ’n week na die voorval toe kom daar op ’n middag 6 soldate en arresteer my pa sonder die minste aanklag. Hulle gee hom 5 minute, dan moet hy klaar wees. O, dit was wreed om jou liewe vader so gebroke nog mooi op leeftyd van 44 jaar tussen die soldate te sien weggaan. Miskien om nooit weer terug te kom nie. Die volgende dag het ons verneem waar hy is. Moeder het hom besoek anderkant die tronk in ’n tent met ’n wag. Sy het 5 minute gekry. Toe moes sy gaan. Die volgende dag het ek en my suster hom gaan besoek – ook weer net vir 5 minute. Ons moes 3 myl stap. Ag, hoe verlate het hy nie gelyk nie. Ons het gehoop op ’n verhoor wat gewoonlik 8 dae duur, maar o weë, die volgende môre vroeg (volgens M.C. Deysel se CJC-eis was dit op 11 Maart 1901) kom ’n seuntjie van die kamp af aangehardloop en sê aan moeder hulle (die Engelse) stuur oom Frans weg. O hoe vreeslik, ons kon nie afskeid neem nie. Moeder het gou nog van sy klere en geld geneem en ’n seun, Hannes Zerwick, gevra om te help dra. Hulle het gou geloop, maar toe hulle by die park verby gaan, toe fluit die trein en hy is weg. Intussen het die masels sy verskyning ook in ons huis gemaak en die dood Februarie 2015, 12 (1)

’n Kind met waterkanker in ’n Britse konsentrasiekamp.

het sy offers geëis. Agt dae na mekaar moes ons ons jongste sustertjie en broertjie afgee (Hendrik Johannes Deysel *14.9.1896 en Maria Magdalena Deysel *24.2.1892; volgens berekeninge het altwee in mid April 1901 gesterf). Die draers het gekom met die draagbaar en moeder het ’n ou vriend gevra om ’n lyksrede te hou. Ons gesin was al wat op die begrafnis was. Hulle het vir ons kissies gebring wat gemaak was van kasplanke. Moeder het dit self uitgevoer en buite swart geverf. Sy kon nie meer loop tot by die kerkhof nie. My suster en twee groter broers en ekself het die draers gevolg tot by die laaste rusplek. ’n Week later gaan my ma kamp toe

om by die enigste winkel vir ons swart materiaal te soek. Sy gaan eers by vriende en kennisse aan. Daar moes sy die verpletterde tyding kry dat haar man dood is. Dit was die eerste tyding wat ons van hom gekry het vandat hy weggestuur is. En dit was ook die laaste – hy is dood. Later het ons ’n offisiële berig van die Rooikruis gekry: Frederick Frans Deysel, oorlede op 23 April 1901 in die Groenpuntse hospitaal weens tifus. Hy is op sy geboortedag, 24 April, begrawe. Dit was die laaste. My suster en ek het weer kamp toe gegaan om die siekes te gaan besoek. Ons het in ’n tent gekom en daar lê klein Sannie, ’n slagoffer van sogenaamde waterkanker. Haar hele gesig is weggevreet tot by die ore. Dit is toegemaak met dun gaasdoek. ’n Vreeslike lyding vir so ’n arme kind. Ons het by ’n ander tent gekom. Een kind is reeds dood en die ander twee is uitgeteer - net vel en been van ondervoeding. Dit is maar enkele gevalle uit honderde. In ’n ander tent was weer ’n meisie van 14 jaar wat al 9 maande op die vloer gelê en ruk het. Sy het geskrik vir die soldate toe hulle gevang is. Sy is later dood aan skok. Die masels, kinkhoes en ander kindersiektes soos kroep en bronchitis het die kinders byna uitgeroei en die wat oorgebly het, is uitgeteer van ondervoeding en verhongering. Dit was nie seldsaam om kinders te sien met onnatuurlike groot voorkoppe, uitstaande kenne en teruggestrekte mond, die ribbekas deursigtig met die vel daaroor, dun maer bene met groot kniekoppe en goudgeel tande met bleek tandvleis. Baie moeders is ook dood van ontberings. Daar was geen voorsiening gemaak vir verpleegsters vir kraamgevalle nie en die ellende het nou onuithoudbaar geword. Maar God sy dank. Die Here het aan die harde hart van die vyand geroer en daar het verbetering gekom. Die plek waar die kamp was, het te klein geword toe moes die kamp verhuis na ’n groter terrein. Dié was geleë aan die oostekant van die Mooirivier waar vandag nog die laaste kerkhof met die vrouemonument te sien is. Daar is die kamp toe opgeslaan en al die gevangenes wat nog in die dorp was, moes ook weer 7

kamp toe, anders word die rantsoene geweier. Ons huisgesin moes toe ook weer terug kamp toe. Rantsoene was nog dieselfde met die uitsondering van vleis of “corn beef”, bietjie rys en aangemaakte kondensmelk en weinig groente. Een persoon het byvoorbeeld 2 aartappels, 1 wortel en 1 beet ontvang. Beet was die uitsondering en miskien 1 blik vleis vir 7 dae. Aangemaakte kondensmelk het ons elke dag gekry. Daar is toe ook gesorg vir ’n bakkery en kookwater en ons kon elke oggend koffie maak. Vir die siekes is daar toe spesiaal sop gekook. Die groen hout is steeds aangehou en elk kry een tak vir 8 dae. Kole is ook gegee. Daar is toe hospitale en skole gebou. Albei is van seil gemaak. Daar is ook ’n swembad van sink en sement gebou, maar ag die warmte (hitte) in die ronde tente (was erg). Daar was nie een boom op die plek waar die kamp was nie. Hulle (die Engelse) het nou ook klerasie en kombuise gegee net vir die mees behoeftiges. Meeste van die goed was gifte (geskenke) uit Nederland gestuur. Daar is verpleegsters aangestel om altyd die tente te besoek en te sien wat nodig is. Krane is oral tussen die tente gesit en waterinstallasies is gemaak vanuit die Mooirivier. Tog is daar nog baie sterfgevalle gewees. Dit bewys die kerkhof self. Oumense kon eenvoudig nie die daardie lewe (leefwyse) volhou nie. Die kos was afgemeet, gevolglik kon die liggaam nie teen ’n siekte stry nie. Ons moes toe ook weer terug kamp toe. ’n Wa met donkies het ons huisraad kom haal en ons het 8

Links: Koorshospitaal in Kaapstad waar F.F. Deysel oorlede is weens tifuskoors. Regs: Rooikruis-verslag gedateer 20 Mei 1901 waarin die oorsaak en datum van F.F. Deysel se dood weergegee word (Sterfkennis MHG 768 TAB).

sommer self geloop. Hul (die Engelse) het vir ons twee ronde tente gegee. Ons het weer ons goedjies reggesit – een tent was die woonkamer en een tent was die slaapkamer. Ons het gelukkig alweer katels gekry en geleen van gegoede vrouens in die dorp. Alles is nou weer reg, maar die kamp versorgers het nog nie walle om die tente gegooi nie. Ons het gesien die weer is aan die opkom uit die weste. Ons het gaan slaap. Middernag word ons wakker. Dit is donderslae en bliksemstrale, wind en stof – die tente ruk heen en weer. Ons vrees die tente waai weg, maar hul het gelukkig gehou. Toe die storm verby is, toe val die water (reën) met strome uit die wolke vir omtrent 2 uur. Die stroom water loop omtrent 14 duim diep onder ons beddens deur. Nog so nou en dan ’n donderslag al verder en verder weg en toe het die reën opgehou. Dit word nou stil. Die tente is nou styf en uitgerek. Meteens hoor ons “woep” hier op die paal en die tent sak stadig op ons neer, soos ’n digte kombers. Moeder het na ons geroep en beveel om stil te lê tot dit lig word. Ons het die nag met skoene, kouse en klere geraap en skraap en alles by ons in die beddens gehou. Die anderdag môre was al ons goed wat in die kaste gepak was, deurweek en gevlek. So het die kamplewe toe maar aangegaan. Gedurig kom berigte in van ons dierbares wat gesneuwel het – een smart op die ander. Ons het ook byna nuwe vriende en kennise leer ken wat

later swaar was om van afskeid te neem. Die vrouens wat mans nog op die veld was (op kommando was), of as hul seuns nog geveg het, is almal weggestuur na Natal (Howick) toe. Dit was ook die straf vir diegene wat hulle wou teësit. Sê net iets en oor ’n paar dae word jy aangesê om Howick toe te gaan met die kaal (oop) beestrokke. Soos beeste is hul dan ingejaag tot die trok vol is. Een moeder het my vertel hoe swak haar kindjie was in die volgestopte trok. In haar hoek moes sy sit tot die kind dood was. Met die dooie kind moes sy heelnag sit. Stel julle voor hoe vreeslik dit was. Een van ons vriendinne se jonger suster, Miemie, was in die Klerksdorp-kamp en moes oorkom na haar moeder in die Potchefstroomse kamp. Miemie het Saterdag gekom. Sondag was ons hele klomp dogters daar om haar te verwelkom. Nogal ’n mooi gesig. Die middag het ons gesellig deurgebring. Sy was fris en o pgeruimd. Maandag môre was die eerste nuus dat Miemie laasnag ook .... is met ’n steek in die kop. Miskien sonstraal. Dit was ’n algemene kwaal. Om skielik in die nag ’n vreeslike pyn in die hoof te kry en nog voor dit môre is, het die dood reeds ingetree. Ja die kamplewe het ons maar omgegaan met daaglikse sorge. Ons moes in en om ons tente baie skoon hou. Ons moes alles self doen, was en stryk, vloere afwas met rooi of vaal grond. Dit het ook van ieder en self afgehang hoe besig of ledig jy was. Ons het baie uitgesien na die middag FAMNEA - Kwartaalblad

vir pos. Dan kry ons briewe van die gevangenes oorsee of elders. Sondae het ons gereeld dienste gehad deur ds. Murray van Ventersdorp en eerwaarde Ter Brug van Potchefstroom. Dit het ons baie woorde ... dit het ons versterk en getroos. Ons het ook baie gesing in die aande; andere het gespeel en gedans op afsondelike plekke natuurlik. (Onleesbaar) ... langs het ’n Nederlandse dame gevra of dit ook waar is .... Afrikaanse meisies beveel .... het met die soldate terwyl hul vaders, broers en andere .... lede veg of sneuwel of gevange geneem is. Dit is beslis ’n leuen. Daar was natuurlik uitsonderings, maar ek dink ek sal nie ver uit wees as ek sê dit was omtrent 2 of 3 persent nie. Dit kry ’n mens tog oral, maar dan kan tog nie die die hele nasie daarvoor gehou word nie. Nou liewe lesers wat na die oorlog gebore en grootgeword het mense dink dat ek hier stories opgemaak het. Ek vertel julle die reine waarheid wat ekself deurgemaak en gesien het (deur Margaretha C Deysel). JOHAN ALI PAUL JACOBUS SCHUTTE ohan Schutte se vader, Philippus Jacobus Wilhelmus (16.4.1827 – 17.3.1892) het hom op die vroeë ouderdom van sewe jaar ontval. Hier het die weg van swaarkry, ontbering en selfverloëning vir hom begin. Sy Christelike lewensbeskouing het gedurende die jare diep in hom wortel geskiet en sy hele toekoms oorheers. Gebore uit sy sukkelbestaan, het hierdie tyd ook sy liefde en simpatie teenoor die minderbevoorregtes van sy volk, ‘n kragtige stempel op sy lewe afgedruk. Op veertienjarige ouderdom word aan hom ‘n studiebeurs toegeken deur die ZAR. President Paul Kruger het self ‘n onderhoud met hom gehad en hom aangemoedig om verder te studeer aan die Staatsgimnasium en Normaalskool in Pretoria. Na slegs ‘n jaar het die ABO uitgebreek en het hy besluit om liewer saam met sy mede-Afrikaners die Vryheidstryd aan te knoop. Hy het saam met die latere kolonel Isak Meyer van die skool af weggeloop om by die Boere aan te sluit. Volgens sy aansoek om die Oorlogsmedalje (1899-1902) van die Suid-Afrikaanse Republiek en die Oranje-Vrystaat het hy aan die beleg van Mafeking deelgeneem. Sy vuurdoop as jong Burger van sestien jaar, kry hy by die slag van Modderrivier (23 November 1899) en kort daarna

Februarie 2015, 12 (1)

Generaal Jan Christiaan Smuts tydens die Anglo Boereoorlog.

Generaal De la Rey

Magersfontein (11-12 Desember 1899). Johan veg eers onder generaal De la Rey en neem aan veldslae te Nooitgedacht (13 Desember 1900) en Frederikstad (24-25 Desember 1900) deel totdat Generaals De la Rey en Smuts op 20 Junie 1901 op die plaas Waterval naby Standerton beraadslaag het. Weens die verskroeide aarde beleid wat deur die Engelse toegepas is, was daar niks vir mens en dier om van te lewe nie en is daar besluit dat generaal Smuts die Oos Kaap sou binneval om nie net kos en ander voorraad daar te kry was nie, maar ook om nog Kapenaars te werf vir die stryd. Generaal De la Rey stel toe 200 van sy beste manne vir dié tog beskikbaar, wat generaal Smuts self uitgesoek het. Johan was een van hulle. Elkeen was ten volle toegerus met wapens en selfs ‘n pak-esel en ‘n ekstra perd. Op die ou end het 340 Boere op die tog in Julie 1901 aan die westekant van Johannesburg vertrek. Die kommando is opgedeel in 4 groepe en hulle sou in die omgewing van Zastron rendezvous. Johan is bevorder tot korporaal. Hulle tog is gekenmerk deur noue ontkominge, omrede die Engelse op groot dryftogte uit was om hulle te vang. Toestande in die Vrystaat was net so haglik en geen kos vir beide mens en dier beskikbaar nie. Uiteindelik is hulle op 21 Augustus 1901 tussen die blokhuislinie deur en oor die spoorlyn naby Reddersburg, maar Johan word verwond in Oktober 1901 by Dewetsdorp deur sy boude. Hy was op daardie stadium ‘n adjudant van kommandante T.F.J. Dreyer

en A. Redelinghuis. In die toestand is hy in ‘n oop perdekar vervoer, deur ‘n nag van donderweer, koue wind en gietende reën. Hy kon weens die aard van sy wonde nie sit nie en moes op sy knieë staan. Die volgende môre het een van die Burgers vir hom ‘n gebraaide mielie gebring om te eet. By ‘n afgebrande opstal het hulle ‘n rukkie vertoef sodat hy bietjie rus kon kry. Een van sy mede-Burgers, Piet Pienaar van Losberg, het hom verpleeg. Met ‘n spuitjie wat hy van Spaansriet gemaak het, het hy die wonde skoongewas om sodoende die hoë koors en pyn te verlig. Gelukkig het hulle kort daarna afgekom op ‘n Boere-opstal wat die Engelse nog nie afgebrand het nie. Die simpatieke Boerevrou en haar kinders het hom met groot sorg verpleeg en hom weer op die been gehelp. Na ‘n maand (November 1901) was hy weer op die been en het teruggekeer Transvaal toe omrede generaal Jan Smuts hom agtergelaat het om die Kaapkolonie binne te val. Op daardie stadium het sy kommando in die Adelaide-distrik geopereer. Johan keer terug Transvaal toe en word bevorder tot luitenant en adjudant onder kommandant Jaap van der Merwe in die distrik Bo-Gatsrand. Sy jonger broer, Leopold, wat saam met hom in dieselfde kommando die tog Kaap toe aangepak het, is op 25 Augustus 1901 deur Engelse troepe te Reddersburg krygsgevange geneem.’n Engelse verslag skets die 9

skermutseling as volg: “About this time, 25th of August, Colonel Sir Henry Rawlinson, marching south from Dewetsdorp, encountered a detached bunch of Smuts’ men scuttling east of Reddersburg. A brilliant chase to the north-east followed, the mounted troops under Major Gosset pursuing with such dash that 25 prisoners out of the party of 120 were secured, and 30 of their horses captured.” Van die oorspronklike 340 Boere wat in die Transvaal vertrek het, is 100 deur die Engelse gevang voordat Zastron bereik kon word (Armstrong, H.C. “Grey steel - J.C. Smuts; A study in arrogance”. Arthur Barker, London, 1937 (bl. 112-113); Crafford, F.S. “Jan Smuts - ‘n biografie” Edina Works, Kaapstad). Johan het geveg tot die bitter einde (31 Mei 1902). Ander veldslae waaraan hy deelgeneem het was Ysterspruit (25 Februarie 1902) en Roodewal (11 April 1902) (1451/7/8703). ‘n Medalje “Lint voor wonden” word ook aan hom toegeken (1451/7/8723). Twee dae voor die einde van die ABO word hy te Gatsrand krygsgevange geneem is en na die Fort in Johannesburg geneem is waar hy tot 26 Junie 1902 aangehou is. Hoewel Johan selde of ooit oor sy dade gedurende die ABO wou praat, het die episode toe hy ‘n paar vroue en kinders van ‘n gewisse dood gered het, tot ons kennis gekom. Onder dié Boere-gesinne wat was oppad was in ‘n wa, was die Dreyer-familie, met die tweeling, wat latere jare predikante van die Hervormde Kerk geword het. In ‘n drif (blykbaar naby die Danie Theron-monument naby Fochville) het ‘n afdeling Engelse soldate die wa aangeval en etlike osse doodgeskiet. Die arme vlugtendes was radeloos oor die slagting, totdat Johan en sy mede-Boere opgedaag het. Hulle het dadelik die patrollie bestook en verdryf. Een van die Engelse het dooierus oor sy perd se nek aangelê terwyl hy op die osse geskiet het. Johan het hom dwarsdeur die perd se nek doodgeskiet. Daarna het hulle die osse losgesny en die wa sodoende bevry. As gevolg van die verwonding, swak mediese versorging, ontberings in die tronk en gevegfront, sou hy vir jare daarna aan swak spysvertering ly, ‘n toestand wat hom eindelik na die 10

Ons harte is te vol om te praat. Ons is te teneergedruk om woorde te vind, maar ons is vol dankaarheid vir die vroue wat so baie bygedra het om om die leed van ons vroue en kinders te versag. Genl C. De Wet (Scheveningen, Nederland)

Johan Ali Paul Jacobus Schutte (15.1882 12.5.1949).

Johan Leopold Schutte (*24.8.1883), jonger broer van Johan Schutte.

Johan Ali Paul Jacobus Schutte (*15 Februarie 1882) en Margaretha Johanna Deysel (*18 September 1886).

graf sou sleep. (Coetzee, J.C. “Pioniers van die skoolplaas, Klipdrift”; Johan en Johanna Schutte, 1923 - 1938). Hy was besiel met ambisie en het ten spyte van geweldige struikelblokke homself bekwaam as onderwyser. Hy kan tereg ook beskou word as die vader van die skoolplaas, Klipdrift, en het reeds jare voordat die stelsel amptelik herken is, baanbrekerswerk gedoen op Klipdrift waar die Genl. Pienaar Skoolplaas opgerig is. Hy was later die Mooirivierse skoolhoof te Potchefstroom.

Na die ABO is Margaretha Johanna Deysel as 17-jarige op 2 Junie 1903 met die 21-jarige Johan Ali Paul Jacobus Schutte getroud te Potchefstroom en nege kinders is uit die huwelk gebore.

BRONNE

www.ebooksread.com/.../page-13 south-africa-and-the-transvaal-war.

FAMNEA - Kwartaalblad

EXPLORERS

Author: John Bond

First White Explorers of Transvaal and Natal The English-speaking contribution The following piece of information was the first chapter found in a little book by John Bond called The Men Who Helped to make South Africa: - The English-speaking contribution.

his book expresses an interesting perspective by the author who considered the first white explorers and missionaries of Transvaal and Natal as the first true founders of the South African interior (referring to areas roughly within the borders of the new Union of South Africa). It seems that the seven chapters of the book were originally written in serial-form for the Johannesburg “Star”. The content was later reprinted in this booklet. No dates are available of the first publishing in the “Star” newspaper and neither could any date be found for the publishing of the book. The only date found was 18 May 1956 and this pertains solely to the library’s stamp on the book itself. In our next FAMNEA editions we plan to print the rest of the contents of this rare find in a series of the six remaining chapters. BEFORE THE VOORTREKKERS Louis Trichardt was moving slowly north through the Transvaal bushveld early in 1836 when his men were startled to see ox-wagons approaching. Up from the strange wagons rode a bearded White man, who held out his hand to Trichard and said with a strong Scots accent: “I am Scoon from Grahamstown. Who are you?” Such perhaps was the opening of that historic encounter between two of South Africa’s greatest explorers. It is typical of English-speaking South Africans’ silence about the achievements of their race that every schoolchild in the Union knows the heroic name of Louis Trichard, and none has heard of Robert Scoon. Yet Louis “Trichard” as Scoon

Februarie 2015, 12 (1)

William Anderson, the first white South African to set foot on Transvaal soil. Also founder of Griqua Town.

described him to the “Grahamstown Journal” six months later, was only an apprentice at exploration just then. Scoon and his friends, David Hume and William McLuckie, had already laid bare the broad outlines of the map of the Transvaal and introduced its unknown tribes to the White man, had fought with tsetse and fever and left two comrades, Millen and Gibson, buried in the bush. FIRST EXPLORERS The first Transvaal explorers – Englishspeaking to a man – made scant boast of their feats. It is hard to convey in a brief list of dates and places the incessant dangers they faced, their hairbreadth escapes or the delight they took in the magnificent new country they reconnoitred for a civilized, Christian South Africa. It was in Spring, 1808, that the first White South African set eyes on

Transvaal soil – and found it beautiful. William Anderson, founder of Griqua Town and first White man to settle north of the Orange, accompanied two British officers, Cowan and Donovan, from Griqua Town into the north-west Transvaal, only parting with them somewhere west of Nylstroom. He never saw them again. Thirty years before the Great Trek his companions found explorers’ graves. Anderson’s mission at Griqua Town and its daughter station at Kuruman were James Read’s base in 1820 when he conducted a British visitor, John Campbell, as far into the Transvaal as Kurrichane (near Zeerust). Three years later two White families actually settled in the Transvaal. Thomas Hodgson of Cape Town and Samuel Broadbent with their wives and children. Crossing the Harts, they pushed east into hourly peril from murdering hordes of Mantatees to somewhere near Klerksdorp. At Old Maquassi they built their Methodist mission and planted the Transvaal’s first wheat and its first peach trees. When Broadbent was invalided to England, James Archbell with his father took his place. He shifted the mission to near Bloemhof and from there to Warrenton. At last in 1834, he led the great trek of the Baralong tribe with Chief Morokka south-east across the uninhabited Free State to a new home at Thaba Nchu. Already Scottish traders had taken their place beside the missionaries. The first Cape licence to trade beyond 11

Robert Moffat and Robert Scoon at Moselikatze. Source: “Leiers na die Noorde” (Painting by C.D. Bell – In Possession of the University of the Wiwatersrand.)

Andrew Geddes Bain of Graaff-Reinet in 1825.

the Orange was taken out by Andrew Geddes Bain of Graaff-Reinet in 1825. Traversing the western Free State he pushed as far north as Molepolole in western Bechuanaland in pursuit of ivory and ostrich feathers. Hume was perhaps the first to follow the lead of Bain and his partners into the unknown interior. He had been lumberjacking near Grahamstown with Scoon and McLuckie for Benjamin Moodie, who had brought them all out from Scotland in 1817. He made Moffat’s mission at Kuruman his trading base for a generation. By 1828 Scoon had discovered the Marico River and traced it for 150 12

miles north from its source. By 1829 he and Mcluckie were conducting Moffat eastward across the unknown Marico, Rustenburg and Brits districts under the Cashanmountains (later renamed the Magaliesberg) to the Ouri River (later renamed the Crocodile) at the site of the Hartebeespoort Dam and so to Moselikatse’s royal kraal near Pretoria. Hume meanwhile was escorting Archbell and his wife from the Vaal to the equally unknown Southern Transvaal to Moselikatse. They were doubtless the first White South Africans to see the teeming buffalo and eland of the Rand. Watching his shadow at noon on Christmas Day, 1932, not far from Serowe, Hume discovered that he had crossed the Tropic of Capricorn. Later on that great journey he and Millen sighted across the plains to the east the lofty Northern Transvaal Blouberg. It was Hume who put the name Limpopo on the map of South Africa. The western Transvaal had been reconnoitred from the Waterberg to the Vaal when Scoon, first of the White men, broke through the Eastern Transvaal in 1834 and discovered Lake Chrissie. From there he trekked north, it is said, to discover the Soutpansberg two years before Trichardt reached it. The outlines of the coming Union of South Africa were meanwhile being filled in by English-speaking South Africans on the south-east flank as well. In 1824 Henry Francis Fynn landed in lonely

Durban Bay to begin his extraordinary career as explorer and friend of the Zulus in Zululand, Natal and Pondoland. We know that the Voortrekker advance into Natal was based on Fynn’s discoveries. The first frontier Boers to follow the Port Natal traders’ wagon route from Grahamstown were amazed at the green fertility of Natal. The Voortrekker leaders’ “commissie trek” followed in 1834 to confirm the tale. We have no equal certainty that the Voortrekker advance into the far north sprang directly from Hodgson’s, Scoon’s and Hume’s discoveries. But the case is strong. For the men who first explored the Transvaal all made Piet Retief’s Grahamstad and Gerrit Maritz’s GraaffReinet their regular ports of call, and never hid their discoveries. Shortly before the Great Trek, King conducted Captain Gardiner and his wagons under the great Natal Drakensberg peaks in the vain quest for a pass, in 1834. FULL CIRCLE The next year two Englishmen, whose names have perished, completed the full circle of exploration. They rode from Allison’s mission near the future Ficksburg over the Drakensberg to Port Natal, one year before Retief’s historic ride to the sea. When the Great Trek came at last, transforming our history, Trichardt met Scoon on the Olifants River, Potgieter stormed a Matabele town near Zeerust and discovered the Lindleys’ mission within it, Maritz refitted at Archbell’s Thaba Nchu mission, Retief bade Sikonyela meet him at Allison’s home and, alas, refused to heed William Wood’s warnings at Owen’s mission, one mile from Dingaan’s kraal. The honour of the second phase in the civilising of Natal, and the Free State and Transvaal belongs by unquestioned right to the Voortrekkers in their thousands. The honour of the first belongs to a tiny band of dauntless English-speaking South Africans. After all, they were there first.

SOURCES

BOND, JOHN. “Men who helped to mak South Africa: The Englishspeaking contribution.” Reprinted from ‘The Star’ , Johannesburg. MULLER C.J.F. Leiers na die Noorde Studies oor die Groot Trek. Eerste druk 1975 Tafelberg Uitgewers. FAMNEA - Kwartaalblad

DIAMANTE

Deur Simon du Plooy

Wie kan sê ‘Eureka’? Die ontdekker van die eerste diamant is nie ‘n klinkklare kwessie nie Om iets so kosbaar soos ’n diamant te “vind”, te “ontdek”, te “besit’ en die “waardering” daarvan is verskillende konsepte wat dit moeilik maak om te bepaal wie as die “ontdekker” beskou kan word. Daar is verskeie kandidate wat op dié titel kan aanspraak maak in Suid-Afrika.

ie verhaal van die ontdekking van die eerste diamant in Suid-Afrika is redelik bekend, maar soos dit dikwels die geval is met gebeure waar ’n “eerste” betrokke is, is daar ook meer as een aanspraakmaker oor wie die ontdekker van die eerste diamant is. Gebeure wat gedokumenteer word lank nadat dit plaasgevind het, het dikwels uiteenlopende weergawes van die betrokke gebeurtenis en daar is in dié geval ook verskeie weergawes vanaf die vonds van ’n uitsonderlike klippie tot finale bevestiging dat die klippie wel ’n diamant is. Die verhale het meestal enkele ooreenkomste of raakpunte in die “storielyn” wat aangevul word met uiteenlopende voorvalle, meestal afkomstig van onbetroubare bronne wat nie geverifieer is nie. Die doel van die artikel is egter nie om die ware verhaal van die ontdekking van Suid-Afrika se eerste diamant en daarna te ontrafel nie – dit is om die aandag daarop te vestig dat vertellings en oorlewerings uit die verlede weens teenstrydighede in bronne met groot omsigtigheid hanteer moet word – maar ook te besin oor wie as die ware

Februarie 2015, 12 (1)

Erasmus Stephanus Jacobs

Schalk Jacobus van Niekerk

ontdekker van SA se eerste diamant erken kan word. Die eerste teenstrydigheid word gevind as die name van die betrokkenes genealogies gekontroleer word. In alle bronne word die naam van ene Schalk Jacobus van Niekerk prominent genoem, en in SAG 6 Bl 221 verskyn sy inligting “(b2c3d11e9) Schalk Jacobus van Niekerk *1828 (ontdekker van die eerste groot diamant in SA)”. ’n Ander persoon wat in die

bronne prominent figureer is Erasmus Stephanus Jacobs, en sy inligting verskyn in SAG 4 bl. 36: “(b5c1d5e3f5g3) Erasmus Stephanus Jacobs *De Kolk (sic) Hopetown, 23.10.1851, ontdekker van die eerste diamant In Suid-Afrika” Daar is dus twee persone aan wie die ontdekking van Suid-Afrika se eerste diamant oënskynlik toegedig word – maar daar kan mos net een ontdekker wees. 13

Ligging van De Kalk ten opsigte van Douglas en Kimberley.

DIE VONDS SOOS OORVERTEL AFRIKANERGESKIEDENIS1 Op dié webwerf verskyn ‘n vertelling deur ene M. Venter: “… ‘die verhaal van die ontdekking van diamante is wonderlik,’ sê oom Schalk van Niekerk. ‘Toe ek op ‘n dag by my buurman Daniël Jacobs gaan kuier, vertel sy vrou my dat haar seuntjie altyd met klippies speel. Ons plase was langs die Oranjerivier naby die dorpie Hopetown. In die wit sand langs die rivier het die seuntjie ‘n pragtige wit klippie opgetel. Ek was nuuskierig en wou dit graag sien. Sy het die seuntjie na die klippie gevra, maar dit was weg. Ons het orals gesoek en dit in die agterplaas in die sand gekry. Ek het dit mooi skoongemaak en toe het dit te pragtig in die son geblink. Ek wou dit sommer koop. Die tante het gelag en gesê dat ek dit maar kon hou.” SOLIDARITEIT2 Solidariteit se weergawe lui dat die 15-jarige Erasmus Jacobs in 1867 ’n interessante klip aan die oewer van die Oranjerivier, naby Hopetown opgetel het, en ontdek daarmee, sonder dat hy dit besef, die eerste diamant in Suid-Afrika. Die blink klip word later aan ene Schalk van Niekerk verkoop, min wetende dat dit in werklikheid ’n knoets van ’n diamant (21,25 karaat) is. Kort voor lank word vasgestel dat 14

die klip wel ’n diamant is nadat dit vir ’n mineralekenner in Grahamstad gestuur is. WIKIPEDIA3 Volgens die gewilde Wikipedia: “The diamond was discovered by Erasmus Jacobs, the 15 year old son of Daniel Jacobs, who owned a farm on the river. He found it when Daniel Jacobs had his water pipe clogged, so he asked Erasmus Jacobs to get a long stick. He found that stick shortly and decided to sit under a tree to rest. He saw something shining in the sun, so he picked up the stone. Erasmus used the stone in a game called “5-Stones”, although his mother noticed its shine and mentioned it to a neighbour, Schalk van Niekerk. Intrigued by the stone, Van Niekerk offered to buy it from Mrs. Jacobs, who instead gave it to him saying, “You can keep the stone, if you want it”.

DIE NUWE GESKIEDENIS VAN SUID-AFRIKA4 In Die Nuwe Geskiedenis van Suid Afrika in woord en beeld word die leser meegedeel dat die jong Erasmus Jacobs en sy speelmaat genaamd “Klonkie”

(wat nêrens anders figureer nie) ‘n blink klippie uit ‘n kalkbank naby Hopetown aan die Oranjerivier gegrawe het…

THE WORLDS GREATEST MISTAKES5 Nigel Blundel skryf in die boek The Worlds Greatest Mistakes dat daar in sekere kringe stories was dat “pretty pebbles” volop in die Oranjeriviergebied voorkom. Daar was blykbaar selfs ‘n ou kaart met die woorde “here be diamonds” in rowwe letters geskryf in die omgewing in omloop. ‘n Boer, Schalk van Niekerk, was egter minder skepties as andere oor die stories. Teen Kersfees 1866 het hy by kinders wat “klip-klip (“fivestones” of “jack”) gespeel het ‘n klippie opgemerk wat baie anders as die ander gelyk het. Hy het die klippie uitgehaal en vergoeding aangebied aan die plaaseienaar. Sy het egter gelag en met die woorde “sy kan nie iemand vir ‘n klip laat betaal nie”, en bygevoeg dat die klippie deur een van die kinders uit ‘n holte wat deur Boesmans gemaak is, uitgehaal is, en dat sy seker was daar is nog baie wat wag om opgetel te word. FAMNEA - Kwartaalblad

Links: Schalk van Niekerk met die “Ster van Suid-Afrika” in sy hand saam met John O’Reilly in Hopetown op 18 Maart 1869. Regs: John O’Reilly (Gutsche).

knowledgeable van Niekerk, and when John O’Reilly, a longstanding friend and frequent visitor, came riding by on one of his trading safaris, he showed it to him, expressing the view that it might be a diamond. O’Reilly offered to take it to Colesberg in return for a share in whatever the value the stone might have. THE MICROCOSM6 Thelma Gutsche verskaf in haar boek The Microcosm (wat handel oor die ontstaansgeskiedenis van Colesberg) ‘n ander weergawe op die gebeure - en ons haal aan: “While Arnot’s Griqualand drama was beginning to unfold, the prologue of another approached curtainrise. The mise-en-scéne was the arid De Kalk whose owner Schalk van Niekerk was made the buffoon in an apochryphal story told by David Draper. A flash of lightning, said Draper, rent asunder some surface limestone, revealing a small weatherstein or thunderbolt which Van Niekerk took home, attaching no importance to it. In fact, the peculiar stone was found in December 1866 by an “impecunious ‘bywoner’ Erasmus S. Jacobs” whom Van Niekerk allowed to live on De Kalk.7 Jacobs took it to his shack where his children played with it for two or three weeks before Van Niekerk casually visited the family. Noting in it’s curious brightness and no doubt thinking it might be a weatherstein, he offered to buy it from Jacob’s wife who refused to sell such a thing and gladly gave it. The stone baffled the Februarie 2015, 12 (1)

KIMBERLEY - TURBULENT CITY8 Op sy beurt verskaf Nigel Robberts in Kimberley – Turbulent City ook ‘n weergawe waarvan die agtergrond wesenlik van die ander verskil. In 1859, 5 jaar na die ontstaan van Hopetown, is W.F.J. von Ludwig deur die Kaapse regering na Hopetown gestuur om die plase tussen die Hopetown en die samevloeiing van die Vaal- en Oranjeriviere op te meet. Voortspruitend hieruit het ‘n aantal plase in die mark gekom. Een van die plase, De Kalk is gesamentlik deur Schalk van Niekerk en sy stiefpa, Siewert Christiaan Wiid, gekoop. (Wiid was die eienaar van die plaas waarop Hopetown ontstaan het). Landmeter Von Ludwig, wat ook ‘n amateur mineraloog was, het tydens die plaasopmeting ook by van

Niekerk op De Kalk gebly en so het by laasgenoemde ‘n belangstelling in mineralogie ontstaan, en hy was gou bekend as versamelaar van “mooi klippe”. In 1866 het van Niekerk besluit om sy deel van de Kalk te verkoop, en het ‘n aanbod ontvang van dieselfde buurman na wie Gutsche verwys as “that impecunious ‘bywoner’….” wat op die stiefpa Wiid se deel in ‘n twee-vertrek, rietdak woning met sy vrou en 5 kinders gewoon het. Van Niekerk het Jacobs se aanbod van ₤1 125 mondelings aanvaar in November 1866 en Jacobs het besit van die eiendom geneem. Nadat die koopkontrak gesluit is het Van Niekerk (waarskynlik) in Desember 1866 besoek by die Jacobs familie afgelê – ‘n besoek wat onvoorsiene gevolge vir daardie deel van die land in besonder maar ook vir die res van van Suidelike Afrika in die algemeen sou hê. Tydens die besoek het hy ‘n uitsonderlike klippie waarmee die kinders klip-klip gespeel het opgemerk, en wou dit graag vir sy versameling edelstene koop. Die ma wou nie vergoeding aanvaar nie omdat een van die kinders, sy kon nie onthou watter een nie, dit glo in ‘n holte wat deur boesmans gegrawe is opgetel het. Hier is dus ses weergawes van hoe die besondere steen in die hande van Schalk van Niekerk beland het, weergawes wat in hooftrekke ooreenstem maar in detail verskil. Dit kan aanvaar word dat nie een 100% korrek is nie, maar ook dat geeneen 100% foutief is nie. Die omswerwinge van die klippie, vandat dit in Van Niekerk se besit gekom het totdat dit as ‘n diamant geïdentifiseer is, is amper te goed om waar te wees en lees soos ‘n spioenasieriller. HOPETOWN NA COLESBERG Volgens Venter se vertelling het ‘n handelaar daarna gekyk en onderneem om uit te vind of dit enige waarde het. Baie mense het glo daarna gekyk maar niemand het gedink dat dit iets werd is nie. Uiteindelik is die klippie na ene Dr Atherstone in Grahamstad gestuur 15

word. Gelukkig was daar ‘n amateur geoloog by name Dr. William Guybon Atherstone “net” 200 myl daarvandaan op Grahamstad woonagtig.

Dr. William Guybon Atherstone wat die Eureka-diamant geïdentifiseer het.

Die ruit waarop eerwaarde Richards sy voorletter uitgekrap het.

Colesberg 1850 (Thomas Baines) (Gutsche)

wat dit as ‘n diamant van 21 ¼ karaat geïdentifiseer het – waarde ₤500. BLUNDEL Blundel se weergawe is meer omvangryk. Hy begin deur te noem dat Van Niekerk vir meer as ‘n jaar die klippie in ‘n kas laat lê het voordat hy dit aan ene John O’Reilly, ‘n verbygaande smous gewys het. O’ Reilly het die klippie geneem met die belofte om uit te vind wat die werklik was. (Hy het later vertel dat hy met die eerste oogopslag geweet het die klippie is ‘n diamant). In Hopetown het O’Reilly by die ander handelaars gespog dat hy ‘n diamant opgetel het, maar hy is nie ernstig opgeneem nie en is genadeloos geterg, in so ‘n mate dat hy oorweeg het om die klippie in die rivier te gooi, wat hy gelukkig 16

Mr John O’Reilly thinks it is of some value. nie gedoen het nie. Hy is toe verder na Colesberg waar hy die steentjie aan Lorenzo Bojes, die (waarnemende) Siviele Kommissaris, getoon het. Boyes het sy sentiment gedeel dat die steen moontlik ‘n diamant kan wees. Daar was egter ook andere wat dit nie wou glo nie, waaronder die plaaslike apteker wat bereid was om ‘n dosyn bier vir ‘n nuwe hoed (vir Boyes) te wed dat die edelsteen niks ander as Topaas was nie. (Boyes het die weddenskap aanvaar). Dit was egter nou duidelik dat identifikasie van die “pretty pebble” slegs deur ‘n kenner gedoen kon

GUTSCHE Gutsche skryf dat O’Reilly, wat aangebied het om die klippie na Grahamstad te neem, se roete deur Hopetown gegaan het. In Hopetown het hy by die resident Magistraat W.B Chalmers, wat ook siviele kommissaris en voorsitter van die afdelingsraad was, besoek afgelê in die hoop dat hy in staat sou wees om die “De Kalk stone” te identifiseer. Chalmers het twee klerke se hulp ingeroep en O’Reilly het die steen self getoets deur op die vensterglas van die kantoor daarmee te krap. Die krapmerke het hulle egter nie oortuig nie en O’Reilly het sy reis na Colesberg hervat, waar hy vroeg in die nuwe jaar (1867?) arriveer het. Na sy aankoms het hy by ‘n vriend, die groothandelaar Thomas John Plewmann se kantore aangedoen in die hoop dat Plewman sou kon help. Tot sy teleurstelling was Plewman egter ook van opinie dat dit nie ‘n diamant kon wees nie. Volgens oorlewering 9 het iemand gedemonstreer hoe die vuurklip (flint) van ‘n geweer net soos sy “diamant” glas kon sny waarop O’Reilly die klippie by die venster uitgegooi het, maar dit later weer kon herwin nadat hy lank in die sand daarna gesoek het. Die klippie het egter die spreek woordelike gat in sy sak gebrand en na ‘n tyd het hy weer na Plewman se kantoor gegaan en sy oortuiging dat die klippie wel waardevol is herhaal. Tydens die (of sy vorige besoek) het hy op een van die kantoor se vensterruite die letter D en P ( Draper & Plewman) ongeveer 100-125 mm hoog uitgekrap. 10 Plewman was egter steeds skepties maar die siviele kommissaris Lorenzo Boyes het aangebied om die steen na die gebied se enigste kenner van edelstene, Dr Atherstone in Grahamstad, te stuur en het dit ook gedoen met ‘n meegande nota wat lui “Mr John O’Reilly thinks it is of some value.” BRIAN ROBBERTS Brian Robberts se weergawe van die deel stem grotendeels ooreen met die van Blundel (dit wil lyk asof hy Robberts se weergawe selektief gebruik het).

FAMNEA - Kwartaalblad

I congratulate you on the stone you have sent to me. It is a veritable diamond, weighs 21 ¼ carat, and is worth £500. Where that came from there must be lots more. COLESBERG NA GRAHAMSTAD BLUNDEL Boyes het die klippie in ‘n gewone koevert met die poskoets na Dr Atherstone gestuur, wat dit ontvang het terwyl hy in sy blomtuin ontspan het. Atherstone het die koevert oopgemaak - en die koevert was leeg! Hy het aanvaar dat die inhoud uitgeval het en het sy dogter geroep om te help soek en “in a wild scramble they found what appeared to be a ‘dull, rounded, apparently waterworn river stone”. Die ervare Atherstone het egter nie vantevore ‘n ongeslypte diamand gesien nie, dus het hy die klippie aan verskeie toetse onderwerp. Selfs die hulp van sy buurman, Vader James Ricards van die Roomskatolieke Kerk, ingeroep wat die klippie op die een manier waarvan hy kennis gedra het getoets het – hy het met die klippies sy voorletters op ‘n stuk glas probeer uitkrap - en geslaag! 11 . Atherstone het hierna aan Boyes geskryf: “I congratulate you on the stone you have sent to me. It is a veritable diamond, weighs 21 ¼ carat, and is worth ₤500. Where that came from there must be lots more”.

BRONNE

GUTSCHE Thelma Gutsche se weergawe lui dat Atherstone glo woedend was dat die groot steen in ‘n gewone koevert, nie verseël of geregistreer en met gewone gom toegeplak, versend is. Volgens haar weergawe het die steen, toe hy die koevert oopmaak, ongesiens op die grasperk voor sy huis geval en was ‘n geruime tyd weg. Maar ene David Draper het 40 jaar later en die SA Mining and Engineering News geskryf “Dr. Atherstone, the senior surgeon of the Albany Hospital, upon one of his official visits, took the diamond with him enclosed in an ordinary envelope. Placing his hat upon the table in the entrance hall, he laid the envelope containing the diamond beside it but, on leaving the hospital, forgot to take it with him. The next morning, discovering his loss, and returning to the hospital, instituted a search. He recovered the missing gem within its paper covering on the rubbish heap where it had been thrown when the floor was swept”. [Gutsche noem egter nie of die gedeelte feit of fiksie is nie!] Sy skryf verder dat Atherstone verklaar het dat hy nooit voorheen ‘n ruwe diamante gesien het nie, maar inaggenome die steen se digtheid, hardheid asook die resultaat van ander toetse, was hy oortuig dat dit ‘n diamante is. Hy het na sy vriend, Biskop Ricards gegaan wat dit bevestig het deur sy naam met die steen op glas uit te krap. Na verdere bevestiging kon hy aan Boyes die nuus stuur dat die steen wel ‘n diamant was, massa 21 ¼ karaat met ‘n waarde van ongeveer ₤500. Boyes het die nuus op 9 April 1867 ontvang en dadelik vir O’Reilly in kennis gestel en hom gemaan om die nuus eers stil te hou.

www.afrikanergeskiedenis.co.za www.solidariteit.co.za 3 www.wikipedia.com 4 Cameron, Threwhella (Redakteur) & medewerker: Nuwe Geskiedenis van Suid-Afrika in Woord en Beeld. Human & Rousseau – Kaapstad. 5 Blundell, Nigel: The Worlds Greatest Mistakes. 6 (Blundell: Great Mistakes. Bl 61) 7 Gutsche, Thelma: The Microcosm. Howard Timmins 1968 8 [Gutsche fouteer met die “bywoner Erasmus S Jacobs” want Erasmus is op 23.10.1851 gebore en was op daardie stadium dus slegs 15 jaar oud – dit is waarskynlik sy pa Daniel Johannes Jacobus na wie verwys word]. 9 Robberts, Brian: Kimberley: Turbulent City. Pioneer Press 1976 1 2

Februarie 2015, 12 (1)

ROBBERTS Weer eens stem Robberts se weergawe grotendeels ooreen met die van Blundell, met die addisionele inligting dat die nuus binne ure nadat Boyes dit ontvang het, uitgelek het. Te midde van groot opgewondenheid was daar egter steeds skeptisme soos die redakteur van die Colesberg Advertiser opgemerk het “Stranger things have come to pass in the world than the Disvovery of Diamonds in South Africa”. NA ENGELAND EN TERUG Hierna is die diamant deur Atherstone, met Boyes se toestemming, na die Koloniale Sekretaris in Kaapstad, William Southey gestuur, en vandaar na Londen waar dit finaal deur kenners as ‘n ware diamant geidentifiseer is, maar die oorsprong van die steen toe bevraagteken het! Die Britte wou nie aanvaar dat die “agterlike” kolonie iets waardevols soos diamante kan oplewer nie – sommige verdagmakers het die storie versprei dat dit ‘n gewone kwartsklippie was wat die hele roete deur ‘n volstruis se bek, keel, pens en verder gereis het om uiteindelik as ‘n diamant aangesien te word. Die diamant wat later bekend geword het as die “Eureka”, is in 1967 deur De Beers aangekoop en weer na Suid-Afrika teruggebring. Intussen het Schalk van Niekerk nog ‘n diamant van 83 ½ karaat by sy Griekwa-veewagter gekry en hom mildelik vergoed met 500 skape, 10 osse en ‘n perd. Van Niekerk het dit aan die Lilienbroers vir ₤11 200 verkoop. Die diamant het die naam “Ster van Suid-Afrika” gekry.

(“supported by that purveyor of inaccuracy R.W. Murray”) (Die betrokke glas was blykbaar in 1968 nog in die munisipale kantore in bewaring.) 12 Volgens dié bron is die betrokke glas later in ‘n venster van katedraal ingesit) 10 11

NOG BRONNE

Lunderstedt, Steve: The Big Five Mines of Kimberley. ISBN: 0-620-29767-Kimberley Africana Library 2002 Heese J.A. & Gisa: Suid-Afrikaanse Geslagsregisters Deel 6 N. Genealogiese Instituut van SA. 2001 TAB https://www.google.co.za/search?q=diamond+fields www.mieliestronk.com https://tydskrif.solidariteit.co.za/uitgawe-4-2011

SO, WIE IS DIE WARE ONTDEKKER VAN ‘EUREKA’? Die vraag waarvoor daar geen duidelike antwoord is nie is: “Wie is die ware ontdekker van die eerste diamant in Suid-Afrika?” 1. Is dit die San-jagter wat na bewering die klippie in die holte gelaat het waar dit deur een van die Jacobs-kinders opgetel is – vir hom was dit ‘n klippie en niks meer nie. 2. Is dit een van die Jacobs-kinders, meer spesifiek Erasmus Stephanus *1851,soos dit in SAG opgeteken is? - vir hom was dit ‘n mooi klippie waarmee hulle gespeel het. 3. Is dit Schalk van Niekerk wat gereken het die klippie mag iets werd wees? – maar hy het nie geweet wat dit is nie. 4. Boyes en O’Reilly? - Die titel van ‘n manuskrip wat in Kimberley se openbare biblioteek bewaar word is “Manuscript: MS 21. Diamond Discovery 1894-1832: Discoverers of first South African diamond at Hopetown (1866), Erasmus Jacobs, John O’Reilly en Lorenzo Boyes” Die bedoeling is duidelik – die drie maak aanspraak op die eer om as ontdekkers van SA se eerste diamant erken te word. (Outeur het nie die manuskrip besigtig nie!). Erasmus kan seker aanspraak maak, maar

Boyes en O’Reilly was volgens ander bronne geesdriftige tussengangers. Maar hulle het nie die steen gevind nie en ook nie geïdentifiseer nie – die manuskrip sal bestudeer moet word vir die redes van hulle aanspraak. 5. Dr. Atherstone in Grahamstad? – hoewel hy die steen geïdentifiseer het, is dit nie deur hom gevind nie. 6. Biskop Richards van Grahamstad – ewe min ‘n aanspraakmaker as Boyes en O’Reilly. Ten laaste: die SAG reeks meld dat Jacobs die ontdekker van die eerste diamant was en Van Niekerk die ontdekker van die eerste groot diamante. Is die onderliggende idee dat Jacobs erken word as die ontdekker van die Eureka en Van Niekerk as die ontdekker van die Ster van Suid-Afrika?. Indien wel, kan tereg gevra word wat dan van Van Niekerk se veewagter by wie hy die diamant gekoop het – hy is dan onweerlegbaar die ontdekker van die eerste “groot diamant” en nie Van Niekerk nie. Dit word aan u as leser oorgelaat om self te besluit wie van die “aanspraakmakers” geregtig was om uit te roep “EUREKA – het hom!”

HERALDRY

By Esther Visser Stieger

The Khoina in shining armour

en years ago, on 7 February 2005, Mr. Fred Brownell’s visit to the Northwest branch of the Genealogical Society in Potchefstroom, brought renewed interest and inspiration in the subject of heraldry. His presentation shed a different light on the legitimacy of certain family crests. As a retired heraldist of the State, his information on the subject made everyone present wonder whether their own family crests were quite in order. Apparently, readymade commercial family surname crests which are so easily obtainable are not the real McCoy. Mr Brownell maintained that one could not simply take over the family crest of your ancestors, but that each branch of a family should have their own crest designed and

registered. Of course certain ancestral markers could be incorporated in such a crest. As a golden yardstick however, each family should have their own individual crests designed. This was certainly news to most people who assumed that all the families with the same name could use the same crest. The origins of heraldry are very interesting and of great historical importance. However, in this article I am not going to talk about family crests. For that department of heraldry we have experts like Mr. Fred Brownell. Hand-in-hand with heraldry goes bronze memorials still in existence today which portray armour, weapon shields and family crests from as early the 12th century. My interest in these memorials was sparked when my mother returned from Europe with a couple of replicas

of well-known brass memorials. My parents lived in Paris for two years, and for three years in Brussels. During that time they visited various countries as well as England and had opportunity to visit numerous historical buildings and churches. Whilst in Europe, my mother took up the hobby of Brass Rubbing, which was quite the rage at that time. On her return to South Africa FAMNEA - Kwartaalblad

Brass rubbing is done by placing paper over a brass memorial in relief and then rubbing over the surface with crayons.

my mother’s brass rubbings inspired many people, and quite a few of her friends wanted her to tutor them on the subject. First I have to inform those who do not know what a ‘brass rubbing’ is. Brass rubbing is done by placing paper (ideally rice paper) over a brass memorial in relief and then rubbing over the surface with coloured beeswax crayons. Most of us will remember doing something similar as kids, by rubbing with a pencil on paper placed over a penny to transfer the image of the coin to the paper. The end product of some brass rubbings is certainly most decorative, and some people have the resulting image framed to hang on the walls of their homes. The idea of ‘brass rubbings’ originated with nuns who have always had free access to churches where relief-images in brass can be found on the floors, walls and on the granite and marble altars of very old churches. These memorials portray the people of the church long gone, but not to be forgotten. The nuns had plenty of time to spend in churches on their knees and must have noticed how the raised image(s) of the memorial(s) transferred itself to their knees and legs. The greatest value of brass memorials is not to be found in their decoration, but in their historically correct portrayal of dress and especially the suits of armour of the Middle Ages, before the advent of cameras. These brass memorials were made primarily to mark the graves of important people like the clergy, rich merchants, aristocrats and the knighthood, in the churches where they were buried. The memorials usually consisted of bronze-plaques in relief set into a backdrop of stone or marble. The brass suits of armour were individually designed and varied from each other in the same way that Februarie 2015, 12 (1)

family crests do. During Fred Brownell’s address on family crests, he referred to the fact that even as much as 30 years before the Dutch did, the British regularly called at the Cape of Good Hope, for fresh water and meat, as a halfway station on their way to trade in the East. They bartered shiny objects such as beads and pieces of metal with the indigenous Khoina people, in exchange for cattle. For the British sailors this was indeed a lucrative trade. Alas, good things always have a way of coming to an end! This happened when the Khoina became wise soon after Kora returned from a forced visit to England. Kora was a spokesperson for his Khoina tribe at the Cape during the bartering processes with the sailors. He was also the only known Khoina in South African history who acquired his own brass suit of armour, and his story can be read in Alf Wannenburgh’s book Forgotten Frontiersmen. Wannenburgh acquired most of his facts from John Cope’s King of the Hottentots. This is a book Wannenburgh’s version of Kora’s story relates as follows: A British merchant and adventurer, Sir Thomas Smythe, arrived at the Cape in May 1613, in order to give the sick people on board a chance to recover before he continued on his long sea voyage. As was the custom, he also bartered with Kora and his clan for cattle. Afterwards when everyone was back on board to continue their travel, Sir Smythe invited Kora and his tribal head onto the boat to drink something in order to seal their deal in a friendly way. As soon as Smythe had them in his power, he gave orders to sail away to England with the two Khoina still on board. In protest the two went on a hunger strike. The headman died after a while but Kora was clever

enough to survive. In England he was treated very well and he soon became acquainted with the English language and way of doing things. The aim of this British exercise was to use Kora in future bartering with the indigenous people at the Cape. Six months later Kora was transferred back to the Cape. On 18 June 1614 he proudly stepped off the “Hector” in Table Bay wearing European clothes. Like a real knight he was carrying with him a lance with a bronze suit of armour. Afterwards he disappeared amongst the bushes never to be seen again by his capturers. He never kept his promise to the English to return within 3 days to assist them with their cattle-bartering. His clan went on as usual to do their dealings with the crews of passing ships. However, a big difference was noticed, in that the indigenous people at the Cape started driving very hard bargains. Since Kora saw with his very own eyes the fleshpots of England, the sailors had to pay much more for the people’s cattle. Kora’s adventure thus became a sort of a triumphant siege on the mercenary front in that it resulted in his people becoming very wise to the riches of the British. Forty years later the Korachoqua (Kora’s clan) moved away from the Cape across the Orange River where their descendants later became known as the Korannas. They are considered by some as the earliest trekkers, looking for freedom, away from strange rulers at the Cape. In his book Wannenburgh does not mention whether the English also gave Kora a family crest which traditionally went together with a suit of armour. If indeed he also received a family crest, I wonder whether his descendants could nowadays apply for such a family/clan crest? One also cannot help but wonder how many South Africans can boast of an ancestor like Kora, who acquired his own suit of armour in such a roundabout way?

SOURCES

www.mieliestronk.com WANNENBURGH,A. 1977. “Forgotten Frontiersmen”, Cape Town: Citadel Press, Landsdowne.

PLEKNAME VAN WELEER

Outeur: Simon du Plooy

Die Riemland “The region comprising the districts of Bethlehem, Heilbron, Kroonstad, Lindley and Reitz. Afrikaans for ‘thong country’, the name is derived from hunting activities in the 19th century when game was killed not only for meat but also for hides from which thongs were cut. Hides and thongs were traded and used as a medium for exchange”.

ostaande is P.E. Raper se bondige beskrywing van ‘n streek, genaamd die Riemland, soos dit in sy boek Dictionary of SA Place Names aangeteken is. Maar soos in ‘n vorige uitgawe genoem, is streke se grense oor die algemeen nie duidelik afgebaken nie en kom verskille voor. Dit is dan ook hier die geval. In die betrokke publikasie noem Raper slegs 5 dorpe en distrikte (Bethlehem, Heilbron, Kroonstad, Lindley and Reitz ) wat binne die gebied se grense val, maar in ‘n ander publikasie meld hy, behalwe bostaande, ook Petrus Steyn, Frankfort en Reitz wat as die “hart” van die gebied beskou word. Sasolburg, Arlington en Rosendal word ook deur ‘n verdere bron ingesluit. Maar dan is daar weer ‘n bron wat Kroonstad en omgewing nie by die Riemland insluit nie, maar wel Senekal (en Bethlehem). Met inaggenome die verskillende interpretasies van wat binne en wat buite die Riemlandstreek hoort, kan met veiligheid aanvaar word dat die Riemland ruweg begrens word deur die N1 (wes), Vaalrivier (noord), N3 (oos) en N5 (suid) met Kroonstad, Bethlehem en Heilbron as die grootste dorpe. Maar ten spyte van (plaaslike) meningsverskille oor die grense van die gebied, is die streeknaam Riemland egter ‘n gegewe waarop die Riemlanders, soos die inwoners informeel bekend staan, trots is.

Die Riemland: GPS - -27.2979996, 28.1740713,8

HISTORIES Die “Vrystaatse Bloedrivier” oftewel die Slag van Vegkop het plaasgevind op 20 Oktober 1836 toe ‘n mag van 3 000 - 5 000 Ndebeles deur 35

KROONSTAD - 1855 Die eerste verwysing na die Kroonstadomgewing wat gevind kon word is 13 April 1848 toe Andries Pretorius op ene Louw Botha se plaas Bloemspruit ‘n

weerbare mans o.l.v die trekkerleier Andries Potgieter verslaan is. Onder die trekkers was daar twee ongevalle en ‘n onbekende aantal gewondes terwyl die Ndebeles se ongevalle in die orde van 400 was. Die grootste verlies vir die trekkers was hul beeste, skape en trekosse wat deur die aanvallers gebuit is. Eers na ‘n paar weke was daar uitkoms toe die Rolonghoofman Marokka trekosse aan hulle gestuur het, sodat hulle na Thaba Nchu kon gaan en om weer by die trek aan te sluit.. Die Trekroetes na Natal het ook deur die suidelike gedeelte van die gebied gegaan. Hier volg ‘n kort chronologiese oorsig van die ontwikkkeling van die Riemland vanaf ongeveer 1845 tot begin 1900.

volksvergadering toegespreek het om teen Harry Smith se anneksasie van die Vrystaat te protesteer. Die ontstaan van die dorp kan egter teruggevoer word na 1852 toe die bekende voortrekker, Sarel Cilliers in 1852 ‘n “kerkplaas” hoër op aan die Valsrivier gestig het. Die grond is in 1854 as kerkplaas geproklameer maar vanaf 1852 tot in die laat 1860’s is daar nooit ‘n kerkdiens op die terrein gehou nie. Op 5 Sept 1854 het die Volksraad op inisiatief van Pres. J.J. Hoffman begin om reëlings te tref vir die aankoop van “… eene plaats voor eene Kerk aan de Valschrivier” en Joseph Orpen ontvang opdrag om ‘n geskikte terrein te vind vir ‘n kerkplaas iewers langs die Vals- en Renosterriviere. Binne ‘n week het hy ‘n geskikte terrein gevind en sommer self met die eienaars Jan Lodewyk Serfontein en David Jordaan ‘n grondtraksaksie beklink waarvoor die staat baie moes opdok. FAMNEA - Kwartaalblad

Die Duitse kunstenaar Heinrich Egersdörfer se skets van die slag van Vegkop. Volgens Muller is die werk wat ongeveer 60 jaar na die slag gedoen is, gebaseer op gegewens wat GM Theal kort tevore in sy geskiedenis van die Groot Trek gepubliseer het. (Bron: Muller CJF: Die Groot trek in Beeld)

…waar kom Kroonstad en Kroonspruit (wat nie ‘n spruit is nie, maar ‘n plaas waarop Kroonstad nie gebou is nie) aan hulle name? Die gebeure wat gelei het tot die stigting sowel as die oorsprong van die dorpsnaam Kroonstad is onduidelik en verskillende bronne is nie eenstemmig hieroor nie. Dot Serfontein skryf in Keurskrif vir Kroonstad “… waar kom Kroonstad en Kroonspruit (wat nie ‘n spruit is nie, maar ‘n plaas waarop Kroonstad nie gebou is nie) aan hulle name? Serfontein bespreek die kwessie deeglik aan die hand van mondelinge en geskrewe inligting en kom tot die gevolgtrekking “… dat Kroonstad se naam van Kroonspruit, die eerste plaas aan die Bloemspruit wat deur die OVS Republikeinse Volksraad hier ter plaatse aangekoop is vir dorpstigting afkomstig is. Diê plaas kry sy naam van Kroondrif. In Bloemspruit, waar Kroon, perd van die Voortrekker Lang Adriaan de la Rey, volgens oorlewering sy been gebreek het. – Hiermee aanvaar ek dus JH Malan se uiteensetting van die saak”. Februarie 2015, 12 (1)

Die geraadpleegde bronne is egter ook nie eenstemmig oor die oorsprong van die naam Kroonstad nie. Een mening is dat die dorp vernoem is na Cronstadt in Rusland, wat onwaarskynlik is. Nienaber skryf “dit kan egter aanvaar word dat Kroonstad heet na Kroondrift, wat in die Bloemspruit in Kroonstaddistrik geleë is, dat Kroonspruit vernoem is na ‘n perd genaamd Kroon wat aan een van die Voortrekkers behoort het” (Nienaber Bl 74). Selfs oor die eienaarskap van die perd Kroon was daar nie eenstemmigheid nie. Volgens die Volksblad van 29 Nov. 2011 asook Serfontein was die perd se eienaar die voortrekker, Lang Adriaan de La Rey. Jan C Visagie se Voortrekker Stamouers noem egter slegs een De la Rey voortrekker nl. Jacobus Hercules. Serfontein meld ook dat volgens ‘n geskrewe Dreyer-geskiedenis die eienaar ene Jan Dreyer was, terwyl mense van Viljoenskroon beweer Jan Viljoen, na wie Viljoenskroon vernoem is, die perd se eienaar was. Nog is dit nie die einde nie - volgens Wikipedia was Kroon se eienaar die bekende Voortrekker Sarel Cilliers. Dan is daar nog ‘n verdere teorie dat Kroonspruit sy naam gekry het van 5 spruitjies wat gesamentlik die vorm van ‘n kroon het. Wat die oorsprong van die dorp se naam ookal mag wees, die eerste

erwe is op 20 April 1855 verkoop te “Cronstadt – the new town at Klip Plaat Drift” wat later Kroonstad geword het. Die dorp het eers 20 jaar later munisipale status gekry. BETHLEHEM - 1864 Die Riemland se volgende ontwikkeling was Bethlehem en die vroegste aantekening is gevind in die Notule van die Volksraad van die Oranje-Vrystaat 1 9 Februarie 1863 Heropening ten 7 uur. Aan de orde is de behandeling der door den hr. Maritz ter sprake gebragte aangelegenheden betreklyk aan de kant der distrikten Winburg en Harrysmith, in verband met par.4 deze aanspraak van Z.H. den Staats President, welke zaak tot hede was uitgesteld. De deuren word gesloten. Beraadslagen met gesloten deuren. De deuren word geopen: Den hr. Maritz wenscht de volgenden vragen den Raad voor te leggen. 21

Joseph Orpen aan die Volksraad - 26 Mei 1956 Uit die volgende aanhaling van ‘n brief d.d. 26 Mei 1856 van Orpen aan die Volksraad wil dit voorkom asof sy optrede nie altyd bo verdenking was nie: “ ...dat ik toegelaten worden in uitvoering van den accord tusschen den H.E. Volksraad en myn een land Certifikaat in myne eigene naam uit te maken voor het meten van de plaats aan my toegekent voor het meting van de dorp te Valsch Revier – met de volgende beschryving: “de stuk grond uitgevallen tusschen de plaatzen Danielsrust, Korfs Kop en Wirtemburg gelegen aan die Elandsrivier boven de groote pad van Bloemfontein naar Natal. De plaatz is niet benoemd geweest in het

raadsbesluit toen de accord getroffen was om rede dat de Heer Bester, toen Landdrost, die d[at] stuk grond goed kende, tegenwoordig was en ik heb het dus niet nodig geacht. Ik geef alhoewel myn woord van eer dat het dezelfde stuk grond is dat ik toen aan den heer Bester en de President toen aanwyste en het aan de Leden van de Raad beduide. De stuk grond heef niet de volle grootte van een plaats” . Hiervolgens wou Orpen blykbaar die betrokke plaas eers op sy naam plaas en daarna die kerkplaas laat uitmeet en aan die regering verkoop. (Vrystaat Notules No 2 Bl 70).

1. Dat de raad Bethlehem als een dorp erkennen. 2. Dat aldaar een Resident vrederegter worde aangesteld. 3. Dat er een Poskantoor geopend worde. 4. Dat er een schutschans en kruid magazyn geplaatst worde. Voorstel van den heer Visser, ondersteund door den hr. H Venter. De Raad besluit aan het Uitvoerende Gezag op te dragen, de aangelegenheden door den hr. Maritz in het midden gebracht, aangaande de plaats genaamd Bethlehem, om daarin naar bevind van zaken te handelen. Aangenomen. Bostaande opdrag se gevolg was dat Bethlehem amptelik erken is as dorp deur ‘n Volksraadsbesluit wat geneem is op 27.2.1864. 2 Die nuwe dorp, voorheen bekend as Pretoriuskloof, was geleë in die wyk Wittenberg distrik Harrismith. Die behoefte aan ‘n nabygelee gemeente was, soos vir baie ander dorpe, die belangrkste enkele rede vir die stigting van die dorp, en soos met vele ander dorpe, is ook die oorsprong van sy naam onseker – die logiese verklaring is dat die dorp vernoem is na die bybelse Bethlehem. Tydens die tweede Basoeto-oorlog was Bethlehem die enigste dorp wat deur die Basoeto’s aangeval is. Op 22 Januarie 1866 is die dorp van drie kante aangeval. Toevallig was kmdt. CJ De Villiers van die Harrismith22

Gedenkteken vir die Slag van Bethlehem 1866 op die terrein van die NG Moedergemeente.

kommando in die dorp en met sy 120 burgers is die aanval afgeweer. In die Slag van Bethlehem is slegs twee burgers lig gewond terwyl die Basoeto’s het swaar verliese gely het. Tydens die Tweede Vryheidsoorlog was die dorp vir ‘n kort periode vanaf 13 Junie tot begin Julie 1900 die setel van die Vrystaatse regering. Tydens dié oorlog was daar ook ‘n Slag van Bethlehem en wel op 6 en 7 Julie 1900. Die dorp is deur Genl. De Wet met 8 000 man en 8 kanonne verdedig, maar die Britte met hulle 1200 man en 18 kanonne het die oorhand gekry en die dorp ingeneem. FRANKFORT - 1873 Omdat die mense aan die Wilgerivier in 1869 ver verwyder van noodsaaklike geriewe was, het hulle besluit om ‘n dorp te stig, wat uiteindelik ook tot gemeentestigting sou lei.

Vir die doel is die plaas Roodepoort, 4 000 morg groot, toe nog in die distrik Harrismith, teen £1 000 van A. Allenberg gekoop. Die dorpie se naam sou Cassel wees, maar ene Albert von Gordon, landmeter, afkomstig uit Frankfurt, Duitsland, het gratis opmeting aangebied mits die dorp na sy geboorteplek Frankfurt sou heet. In 1873 is die dorp deur die Volksraad erken en het in 1896 munisipale status ontvang. Aanvanklik het ‘n grasdakgebou met misvloer as kerk gedien, maar die behoefte aan ‘n beter gebou was groot en op 5 November 1883 lê pres. Jan Brand die hoeksteen van die eerste volwaardige kerkgebou. Die eerste predikant was Ds. G. Thom wat in 1884 deur ‘n lidmaat op Colesberg met wa en osse gaan haal is. Sy eggenote is later met ‘n verewa vanaf Kimberley gebring. Die kerkgebou (van sandsteen) is soos vele ander deur die Britte tydens ABO II afgebrand, Na die oorlog is ‘n nuwe gebou op die vorige se fondamente gebou soos aangedui op ‘n tweede hoeksteen wat in 1911 deur “President” Steyn gelê is. HEILBRON - 1876 Vegkop is nie net bekend vir sy meer “onlangse” historiese gebeure nie - dit het ook argeologiese belangrikheid deurdat op die koppie oorblyfsels gevind is van die byekorfhutte van ‘n Leghojastat uit vervloeë dae. Na die Slag van Vegkop het die trekkers en hul nasate die gebied oor die daaropvolgende meer as drie dekades beset sodat teen 1865 beplan is om die plaas Rietfontein, toe nog in die Kroonstad-distrik, as ‘n dorp te stig, Maar om verskeie redes het FAMNEA - Kwartaalblad

Bo: Uitleg van die eerste erwe in Frankfort. Regs bo: Poskaartfoto van die eerste kerkgebou in Frankfort, 1901. Links: Burger gedenkteken voor die NG Kerkgebou in Heilbron. Foto: Sampie Orton.

die planne skipbreuk gely. In 1872 is weereens onsuksesvol by die Volksraad aansoek gedoen. Maar in 1873 het Ds. H.S. van der Merwe, predikant van Kroonstad weer ‘n aansoek ingedien met motivering dat die gemeente te groot en uitgebreid was. Die versoek is die keer toegestaan en Heilbron het in 1876 munisipale status ontvang. Watervoorsiening vir die nuwe dorp was vanaf ‘n sterk fontein en die dorp is vernoem na die dorp Heilbronn in Duitsland. Tydens ABO II het Heilbron en distrik ook hul kwota gevegte en skermutselings gehad, en was Heilbron, soos Bethlehem, vir een week vanaf 13 tot 20 Mei 1900 die setel van die Vrystaatse Republiek. Die konsentrasiekampmonument en konsentrasiekamp-kindermonument is stille getuienis van die 787 vroue en kinders wat daar oorlede en begrawe is tydens die Anglo-Boereoorlog. Februarie 2015, 12 (1)

SENEKAL - 1877 Wanneer ‘n motoris vanaf Paul Roux na Senekal ry, volg min of meer dieselfde roete wat Piet Retief se trek op sy tog na Natal gevolg het. Nadat verskeie versoeke sedert 1873 geweier is, verleen die Vrystaatse Volksraad goedkeuring vir dorpstigting op ‘n deel van die plaas De Put (toe nog in die Winburg-distrik) wat deur ene F.J. Malan in 1873 bekom is en kort daarna in erwe verdeel is. Die eerste erwe veiling was op 25.5.1875. Tydens die verkoping is bekendgemaak dat die dorp se naam Senekal sou wees ter ere van kmdt - genl. Frederik Petrus Senekal, wat op 21.2.1866 tydens ‘n geveg teen die Basotho’s gesneuwel het.3 Nogmaals is bronne nie eenstemmig oor die amptelike stigtingsdatum nie. Nienaber se Vrystaatfokus meld dat goedkeuring op 4.09.1877 verleen is maar volgens ‘n ander bron is Senekal op op 5.06.1877 “uiteindelik” as dorp

erken. 4 In 1878 was die eerste skoolgebou reeds in aanbou, terwyl die NG kerk op 3.07.1879 tot stand gekom het. Munisipale status is in 1886 toegeken. Tydens ABO II het die slag van Biddulphsberg op 25 Mei 1900 baie naby die dorp plaasgevind, waartydens 180 Britte noodlottig gewond is. Die Boeremag se verliese was 40 gesneuweldes. Interessante besienswaardighede van Senekal is o.a. die ringmuur van miljoene jaar oue versteende boomstompe om die NG kerkterrein, asook ‘n monument ter ere aan Genl. Senekal. Die monument is in die vorm van ‘n vroulike engelfiguur met ‘n borsbeeld van die Genl teen die voetstuk. LINDLEY - 1878 In 1875 koop ‘n kommissie die plaas Brandhoek vir die bedrag van ₤1 200 met oogmerk om ‘n dorp te stig. (Die

’n Riem onder die hart Rieme het ‘n groot invloed op Afrikaans gehad. Ons weet maar te goed wat “rieme na die vel sny” beteken, en ja, riemspring was nie ‘n lekker ervaring nie. ‘n Voorslag wat na ‘n persoon met baie goeie eienskappe verwys, was ook ‘n stuk riem, maar so ook die lunsriem en die trensriem. En ‘n mens kan maar net wonder hoeveel keer moes rieme ingespan word om waens uit die drif te sleep. Of met rieme die Vaaljapie uit die lande sleep as dit in die nat grond weggesak het - of is dit ook net ‘n riemtelegram? Ja nee, die Riemland kon net sowel “Voorslagland” geheet het. http:// www.koerant.co.za/herrie-se-kerrie-waar-kry-die-riemland-sy-naam23

Die Lindley-gesin (van links na regs): Sarah Adams, James Bryant, Mary Elizabeth, Lucy Virginia, Ds. Daniel Lindley, Clara Louise (in haar oupa se arms), Newton Adams (staande), Mev. Lucy (Allen) Lindley, Martha Jane, Charles Lutellus (seun), Charlotte Hannah, John en Daniel Allen. In Rochester, New York omstreeks 1861.

ook vir ‘n kort tyd die setel van die Vrystaatse regering. Volgens Nienaber in die publikasie Vrystaat Fokus is die hele dorp tydens die oorlog afgebrand, maar volgens Paul Alberts in die boek Smarte van Oorlog is die kerk, pastorie en sendingkerk afgebrand.

Lindley nadat Britse troepe hul werk gedoen het. (Fotos: TAB 492)

geraadpleegde bronne meld nie wie die kommissie se opdraggewer was nie). Nadat 300 erwe opgemeet is, het die eerste erweveiling (in 1875) plaasgevind en 110 erwe is vir ₤2 300 verkoop. In dieselfde jaar het die Sinode van die NG kerk Brandhoek as “kerkdorp” met die naam Lindley erken. Hierdeur is erkenning gegee aan die werk van eerwaarde Daniel Lindley, die Voortrekkers se geestelike leier van Amerikaanse herkoms. Daar is onmiddellik by die Volksraad aansoek gedoen om Lindley as dorp

te verklaar. Dit is in 1878 toegestaan waarna Jacques Wolff as vrederegter aangestel is. Dieselfde jaar is ook begroot vir ‘n posdiens tussen Lindley en Bethlehem wat vanaf 1879 die bestaaande duur en onbetroubare posvervoerstelsel vervang het. Tydens ABOII was daar verskeie veldslae in die omgewing waarvan die teen die Imperial Yeomanry een van die bekenstes was. Die dorp was tydens die oorlog, na oorgawe van Bloemfontein en Kroonstad,

BRONNE

Deel VII (1863) (bl17) (Nienaber- Vrystaatfokus bl 56) 3 (Die datum is volgens SAG, maar volgens Vrystaat Fokus was dit op 11.02.1867) 4 http://senekal.biz/about/history.html) 1 2

NOG BRONNE

ALBERTS PAUL: 2005. Smarte van Oorlog. Kraal Uitgewers. JACOBS J.F: 1952.Oranje Blanje Blou. Romantiek van die Vrystaatse dorpe. Afr. Pers Boekhandel. MULLER CJF: 1978. Die Groot Trek in Beeld. Eerste Uitgawe. NIENABER OJ & Le ROUX C.J.P: 1982. Vrystaat Fokus. Eerste Uitgawe. Cum Boeke. OOSTHUIZEN S.P.R: 1963. Notule van die Volksraad van die Oranje Vrystaat. Deel V11. Die Staatsdrukker. RAPER PE: 1972. Streekname in Suid-Afrika en Suidwes. RGN

REITZ - 1887 Reitz is die laaste “groter dorp” wat voor 1900 in die Riemland ontstaan het en wel op die plaas “Stomp Kop 493, gedeelte Langspruit, wyk Midden Liebenbergsvlei, distr. Bethlehem”. Die dorp het ontstaan uit ‘n handelspos vir transportryers genaamd “Singer’s Post”, wat na die eienaar vernoem is. Oor die datum van dorpstigting is daar weereens nie duidelikheid nie. Volgens Raper se Plekname was dit 1889, maar volgens Nienaber was dit in 1887. Na opmeting van die eerste erwe in 1884 was die aanvanklike naam Amsterdam. Pres Reitz (Hoofregter van die Vrystaat 1874-1888 en Staatspresident 1888-1895) het die dorp in 1889 as staatshoof besoek waarna die dorp na Reitz hernoem is (volgens Nienaber). Volgens Raper was dit in 1899. In 1903 het die dorp munisipale status ontvang. LATERE DORPE Ander dorpe wat mettertyd binne die grense van die Riemland ontstaan het is o.a. Koppies (1904); Paul Roux (1909); Steynsrus (1910); Edenville (1912); Petrus Steyn - voorheen Concordia (1914) en Tweeling (1920).

Naamkundereeks No1 Eerste druk. Tafelberg Uitgewers SERFONTEIN DOT: 1990. Keurskrif vir Kroonstad – ‘n Kroniek van die ontstaan, groei en vooruitsigte van ‘n plattelandse Vrystaatse dorp. Eerste uitgawe Eerste druk .Perskor. VAN DER VYFER W. B. & BREYTENBACH J.H.1952. Notule van die Volksraad van die Oranje Vrystaat. Deel I (1854-1855) Staatsdrukker. VISAGIE Jan C: Voortrekkerstamouers 1835 - 1845. Tweede uitgawe, Tweede druk 2011. VAB: Kaart - Verwysing 2/211 TAB: Foto’s Lindley http://152.111.11.6/argief/berigte/volksblad/2011/11/29/ KN/9/kngeskiedenis.html http://www.koerant.co.za/herrie-se-kerrie-waar kry-die-riemland-sy-naam-vandaan/ http://af.wikipedia.org/wiki/Heilbron http://senekal.biz/about/history.html) http://samilitaryhistory.org http://af.wikipedia.org/wiki/Reitz http://www.routes.co.za/fs/kroonstad/

FAMNEA - Kwartaalblad

Isak Bosman

TOEKENNINGS

E-pos: isakbosman@gmail.com

Ontvanger van die akademie van wetenskap en kuns se toekenning vir genealogie 2008 Isak Bosman se belangstelling in genealogie het ’n lang aanloop. Toe dié gogga hom in sy studentejare in Stellenbosch byt het dit ‘n lewenslange passie geword. Wanneer hy homself nie met sy dagwerk, genealogie of gesin besig hou nie, hou hy daarvan om in die tuin rond te krap en in sy agterplaas groente te kweek.

sak Bosman is as rooikopseun in 1980 in Bellville gebore (die einste vallei waar baie van die hedendaagse Afrikaanse alternatiewe musiekgroepe vandaan kom). Sy rooi hare, bril en lengte van oor die 6 voet is veral van sy uitstaande kenmerke. Reeds met sy geboorte het die verpleegsters in die hospitaal allerhande byname uitgedink wat van toepassing was op sy rooi hare! Hy het van 1987 tot 1993 skoolgegaan aan die Laerskool Bellpark in Bellville en van 1994 tot 1998 aan die Hoërskool Bellville waar hy het met ‘n A-gemiddeld gematrikuleer het. Dit was veral sy jare in die hoërskool wat ‘n baie gelukkige en kleurvolle tyd van ontwaking in sy lewe was. Hy was onder andere 6 maande lank van die laaste groep leerlinge wat nog in die ou gebou van die Hoërskool Bellville in Voortrekkerweg, Bellville skoolgegaan het en daarna die nuwe moderne gebou in De la Haye-laan, Bellville in Junie 1994 betrek het. Isak is nie uitermate sportief nie en het op skool bv. ‘n weersin in konvensionele sportsoorte soos rugby, krieket en tennis ontwikkel, omdat hy kwalik genoeg talent getoon het om in ‘n span daarvoor opgeneem te word. Hy het tydens sy skooljare wel vir ‘n kort wyle aan atletiek en landloop deelgeneem, maar homself later meer ernstig op fietsry buite skoolverband toegespits. So het hy onder andere aan talle prettrappe en kompetisies in die Wes-Kaap deelgeneem, insluitend die Burger Sanlam- en Cape Argus-renne. Buite skoolverband het hy ook 8 jaar lank by Rina Naudé en later haar dogter Marlene van der Westhuizen klavierlesse geneem en tot UNISA se Graad 5 praktiese eksamen gevorder. Op daardie punt het hy besef dat sy natuurlike talent nie by klavierspel lê nie

Februarie 2015, 12 (1)

Isak is in 2010 met Monica Kirsten getroud en hulle het ‘n rooikopseun Petrus van 2½ jaar oud. Hulle het aanvanklik in die hartjie van die idilliese Stellenbosch gewoon en in 2013 Bellville toe getrek waar hulle verder hul lewens uitkerf.

en sy lesse daarin in 1996 gestaak. Om daarvoor op te maak, het hy meer tyd aan koorsang begin wy. Hy het al van kleintyd af in kerk- en skoolkonserte gesing, asook aan voordragsang in die Tygerberg Eisteddfod toe hy op laerskool was. Hy het ook sedert 1988 in kore gesing. Dis veral in die hoërskoolkore onder die bekwame leiding van Leon Starker (tans afrigter van die wêreldbekende Kaapstad Jeugkoor) waar sy groot liefde en waardering vir uitnemende koorsang gevorm is. In daardie jare het Leon veral a capella koormusiek vir sy kore voorgestaan met ‘n wye verskeidenheid wat gestrek het vanaf Middeleeuse motette tot moderne verwerkings van hedendaagse gewilde popliedjies. Buiten Afrikaans en Engels, is daar ook koorliedere in

verskeie Europese tale soos Latyn, Duits, Sweeds en Italiaans gesing wat Isak in etimologie begin interesseer het. Hy het aanvanklik in die skoolkore bas gesing. Twee jaar later tydens ‘n oudisie om in die die skool se vokale ensemble opgeneem te word, het Leon Starker besef dat Isak eintlik ‘n goeie tenoor is. Hy het sodoende ‘n lid van die Hoërskool Bellville se vokale ensemble geword wat in 1997 (die volgende jaar) ‘n kamerkoor geword het. Hy het as lid van die kamerkoor Con Spirito in 1997 ‘n oorsese toer deur Israel, Jordanië, Oostenryk en die Tsjeggiese Republiek onderneem. In die Tsjeggiese Republiek se hoofstad, Praag, het Con Spirito ‘n eerste plek behaal in die Praagse Internasionale Koorfees en –kompetisie. Die oorsese 25

toer, die koorsang en die deelname aan massakore van meer as 1000 stemme in groot Europese katedrale en konsertsale was een van die wonderlikste ervarings van Isak se lewe. Isak het van 2000 tot 2006 voltyds in die Tygerberg Stadskoor onder leiding van wyle Edward Aitchison (2000 – 2003) en Louis van der Watt (2003 – 2006) gesing. Vanaf 2002 het Isak onderbroke en vanaf 2007 tot 2010 voltyds in die Con Spirito Filharmoniese Koor in Welgemoed, Bellville onder leiding van Dr. Erns Conradie gesing. Isak het ook van 2008 tot 2011 as tesourier op die Con Spirito Filharmoniese Vereniging se uitvoerende komitee gedien en sodoende meegedoen aan die opheffing van opkomende musici in die noordelike voorstede van Kaapstad. Hy het na skool van 1999 tot 2001 die nasionale diplomakursus Finansiële Inligtingstelsels aan die Kaapse Technikon (nou die Kaapse Skiereiland Universiteit van Tegnologie) gevolg in die aanvanklike hoop om ‘n rekenaarprogrammeerder te word. Hy was die topstudent van hierdie kursus wat hy cum laude geslaag het. Nadat hy afgestudeer het, was die IT-bloeitydperk al aan die afplat en kon dit nie meer ‘n sinvolle heenkome aan hom bied nie. Isak het toe as tydelike uitkoms vir ‘n jaar (2002 tot 2003) as vryskut genealogiese navorser by die Genealogiese Instituut van SuidAfrika (GISA) op Stellenbosch gaan werk. Onder die bekwame mentorskap van Leon Endemann het hy waardevolle opleiding ontvang wat hom weldra toegerus het om dit nog vêr in die genealogiese vakrigting te bring. Gedeeltes van Isak se werk het ingesluit om in samewerking met die Mediese Navorsingsraad in Kaapstad (verbonde aan die Universiteit van Stellenbosch) navorsing te doen oor die voorgeslagte van psigiatriese pasiente in die diagnosering van onder andere obsessiewe kompulsiewe steuring (OCD) en het ook op die redaksie van drie volumes van die publikasie Suid-

Afrikaanse Geslagsregisters gedien. Via die kontakte wat hy daardeur opgebou het, het hy ‘n sinvolle verwysing gekry en vervolgens van 2003 tot 2006 die pos van Finansiële en IT-beampte by Cape Citrus op Stellenbosch bekleë wat aan hom ‘n voet in die deur van die korporatiewe wêreld verleen het. Hy het teen die einde van 2006 verdere opgang in sy loopbaan gemaak deur as vrugte-rekenmeester by Suiderland Plase in Bellville te gaan werk. Toe Isak in 1990 in standerd twee was, het sy onderwyser eendag Cor Pama se boek oor die Suid-Afrikaanse familiewapens klas toe gebring. Isak was op die jong ouderdom van 10 jaar nogal gefassineerd om toe te ontdek dat die Bosman-familie ook ‘n sogenaamde familiewapen het. ‘n Lang tyd het verbygegaan totdat hy eendag in 1996 op 16-jarige ouderdom besluit het om self hierdie boek in die hande te kry om meer van die eerste Bosmans te wete te kom. Hy was verheug toe hy dit in die hande kry en namate sy nuuskierigheid oor die familie toegeneem het, het hy meer en meer daaroor begin oplees. Hy het egter stelselmatig besef dat hy in geen boeke kon naslaan hoe hy en sy eie familietak presies van die stamvader Hermanus Bosman afstam nie, indien enigsins. Isak het vroeg in sy studentejare by sy ouma op Stellenbosch na ou familiefoto’s van die Bosmans gekyk wat hom geïnspireer het om meer uit te vind oor daardie mense van wie hy maar bitter min geweet het. Toe die genealogie-gogga hom daar byt, het dit nooit weer gelos nie. Hy het in 1999 intensief begin navorsing doen om hierdie probleem aan te spreek deur veral van ou kerkrekords en andere gebruik te maak. Na baie kronkels en draaie kon hy uiteindelik die groot misterie ontrafel. In Maart 2000 het hy hierdie nuwe gegewens in ‘n boekie getiteld Die Bosmans van die Bottelary gepubliseer. In 2002 het hy ‘n boekie oor sy ma se familie gepubliseer getiteld Die vooren nageslag van Gerhardus Jacobus Louw 1867 – 1948 met inligting oor sekere takke van die Louw, Brand- en Visser-families. Isak se nuuskierigheid kon egter nogsteeds nie finaal bedwing

word nie. Toe hy in 2002 weer aan die Bosman-familie se rekords begin werk het (tesame met sy aanstelling by GISA), het hy later besluit om Die Bosmans van Suid-Afrika van Sita de Kock heeltemal te herskryf deur die hele geslagsregister daarin van voor af na te vors en dit verder uit te brei tot ‘n nuwe publikasie. Na jare se gewoeker het hy in 2008 ‘n allemintige boek van twee volumes en 852 bladsye getiteld Die Familie Bosman in Suid-Afrika – 300 Jaar die lig laat sien. Die SuidAfrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het die D.F. du Toit Malherbeprys vir Genealogiese Navorsing in 2011 aan hom toegeken vir hierdie werk vir die vars nuwe denkrigting wat dit met genealogiese publikasies inslaan. Nogsteeds was dit het einde niet en Isak gaan steeds voort met verskeie nuwe genealogiese projekte. Hy doen reeds sedert 2009 aktief navorsing oor die Dippenaar-familie waarvan hy beplan om aan die einde van 2015 ‘n boek te publiseer. Sy Bosman-ouma was ‘n nooi Dippenaar en sy moeder is via haar Brand-voorgeslag ook ‘n nasaat van die Dippenaars. Die Dippenaars het vir Isak geïnteresseer, omdat dit vroeër nog swak nagevors was en kwalik noemenswaardige publikasies gehad het. Soos wat hy daarmee gevorder het, was dit vir hom nog meer interessant om te merk watter merkwaardige mense van Suid-Afrika via hierdie bloedlyn aan mekaar verbind word. Isak beplan ook om nog later ‘n boek oor die Leschfamilie te publiseer. Sy oumagrootjie Dippenaar was ‘n nooi Lesch. Hierdie klein familie wat ‘n beskeie begin in die Swartland gemaak het, het weldra een van die invloedrykstes in die SuidAfrikaanse koringbedryf geword. Hulle het onder meer ‘n groot rol gespeel in die meganisering van die koringbedryf in die vroeë twintigste eeu en die ontstaansontwikkeling van die dorp Koringberg en omgewing. Van Isak se ander belangstellings sluit in amateurfotografie, bergklim/voetslaan en hengel. Isak hou van die buitelug en veral die beeldskone Kaapse berge. Hy het al heelwat berge in die Boland en elders bewandel en hoë pieke met lieflike uitsigte bestyg.

FAMNEA - Kwartaalblad

KORRESPONDENSIE FAMNEA

BYDRAES VIR PUBLIKASIES RIGLYNE

BRIEWE VAN ONS LESERS Hi Esther,

FOTO’S EN SKANDERINGS Formaat: Jpeg Resolusie: 700Kb - 1Mb Plaas foto’s gesentreerd in teks met opskrif en bron gesentreerd daaronder Meld bron van grafika so volledig as moontlik. Foto’s word nie daarsonder opgeneem in artikel nie. Dui besonderhede van foto kursief, 10pt, onder foto aan. Heg ook foto van outeur aan. UITLEG Kort samevatting van artikel in een paragraaf, kursief gedruk. Indien artikel in Afrikaans geskryf , is opsomming in Engels en andersom. Teks slegs in swart Lettergrootte: 10pt Enkellyn-spasiëring Geen indentering, maak van enkelspasie tussen paragrawe gebruik Titel van Artikel: 14pt, gesentreer, hoofletters, vetgedruk Outeur se naam: Gesentreerd, nie vetgedruk, kursief, 12pt Alle hoofopskrifte vetgedruk, hoofletters, 12pt Let daarop dat slegs die artikel se titel gesentreerd is. Tussenkoppe, vetgedruk, 10pt, kleinletters en kursief Teks geblok Geen tabelle of kolomme Geen ander formaat as .doc of .docx BRONVERWYSINGS: So volledig as moontlik. Verkieslik die Harvard metode. NOTA’S Indien van voetnotas gebruik gemaak word: Nie bladsy-end nie, maar einde van artikel. PROEFLEES Dit is die outeur se verantwoordelikheid om te sorg dat die bydraes taalkundig en feitelik korrek is. DATUMFORMAAT 10/02/2015

I’ve just read your latest issue and like it. In fact, as editor of the East Cape branch newsletter, Chronicles, I like it so much that I would like to ‘borrow’ some of your story on the Rebellion for my February issue which will be more about the people involved in the War (with their family tree).. I’m attaching our newsletter on the Great War. We at East Cape place an embargo of 12 months before publishing on GSSA National to ensure that our subscribers continue their subs (and not just read it off the web-site). Feel free to use items from my 28th quarterly edition. Regards, John Wilmot

Beste Esther, Ek is ‘n gereelde en gretige leser van FAMNEA. Die nuutste uitgawe het nie teleurgestel nie, dankie! Ek wil egter ‘n klein regstelling maak, wat eintlik baie belangrik vir die mense van die stad Saint John, New Brunswick is. Want dis hoe die beweerde geboorteplek van George McCall Theal heet. Die mense van daardie kontrei is baie gesteld op die regte naam, Saint John, NB, omdat dit dikwels met St. John’s, Newfoundland, in die naburige provinsie, verwar word. - Ek praat uit ondervinding, omdat ek streng tereggewys is toe ek daar (albei stede) moes gaan werk! Met groete, Johannes Bosch Virginia, VSA (ook ‘n Kanadese burger)

KONTAKBESONDERHEDE: E-pos: Esther Stieger-Visser esther@safricom.co.za Telefoon: Elmarie Weyers 018 299 5021 Februarie 2015, 12 (1)

FAMNEA - Kwartaalblad