Krishi Jagran Marathi November 2019

RNI No. DELMAR/2014/54725 Postal Reg. No. DL-SW-01/4180/17-19 Published on 25th & Posted on 27th - 28th at NDPSO in Advance Month

11 NOVEMBER

हरभरा ागवड तं ान िकडना क चा सुर त वापर गहू ागवड तं ान चंदन ागवड : एक अ भनव उप म

Available in 1L, 8.5 L & 10L

Savsol Tractor Special Engine Oil www.savsol.com

/SAVSOL.LUBRICANTS

SAVSOL_OFFICIAL

नो बर २०१९

11 NOVEMBER

Editor-in-Chief MC Dominic

Head Pre-Press Yogesh Kumar

Directors Shiny Dominic MG Vasan

Sr. Graphic Designer Atul Batham Graphic Designer Nasim Ansari

Head Operations Sanjay Kumar

Digital Media Head Nishant Kr. Taak

President Marketing Ravindra Kumar Teotia

Circulation Head Abdus Samad

Sr. Executive Editors Dr. KT Chandy Technical Editors Dr. Mahendra Pal (Vet. Sci.)

Sr. Circulation Manager Rahul Singh Prashant Sharma Chunki Bhutia

V. P. Intl. Business DD Nair (Russia & CIS Countries) 6 Mikluho-Maklaya STR, Moscow, Russia 117198 Mob: +7903729 98 30, Tel: +7499501 99 10 Email: ddnair@krishijagran.com Gavrilova Maria

Accounts & Production Head Ashok Gupta

Sr. V.P. Spcl. Initiative Chander Mohan

Accounts Lakshmi Ratheesh

Sr. Manager Special Initiatives Harsh Kapoor

Legal Advisors James P. Thomas H. S. Asmuddin

Content Writer Abha Anjali Toppo Anitha Jegadeesan K. Sakthipriya

Supporting Staff Devender Singh Pramod Singh Jagdish Jana Robinder Jana

Sr. Circulation Executives Sujeet Pal Tarun Singh Avdhesh Yadav Pappu Rai Manoj Kumar

Sr. Correspondent Tooba Maher

हरभरा ागवड तं

ान

10

गर ष जगदेव आ ण माधवी भा ाधारे

िकडना क चा सुर त वापर

18

गहू ागवड तं

24

डॉ. अ न ठाकरे

डॉ. आ दनाथ ताकटे

ान

चंदन ागवड : एक अ भनव उप म

28

कंपनी वात

36

कृषी वात

44

डॉ.

ेह दातारकर, ा. अमो नागमोते

Nishikant Bhalerao (Adviser) Contact : +91 9881 098 156 Email : nishikant@krishijagran.com Bibhishan (Content Manager/Social & Digital Media Head) Contact : +91 9891 729 800 Email : marathi@krishijagran.com Web : www.marathi.krishijagran.com

Correspondent Vivek Rai Manisha Sharma Kishan Agarwal Sippu Kumar Pronami Chetia Pritpal Singh Sr. Marketing Managers Megha Sharma Shweta Kulsreshta Marketing Managers Arshina Khan Khushi Arora Digital Marketing Girish G Nair

Total Page 52

4

nmda {Q>ba

d¡{eîQ>ço ¶wamo - ìhr B§OrZ doQ> EAa {’$ëQ>a ìhQ>uH$b hmB©Q> h±S>b A°S>Oog‘|Q> ’«$ÝQ> {bâQ>tJ h±S>b Q´>mÝñnmoQ>}eZ ìhrëg bmO© d{Hª$J {dS²>W gmo~V hmB© S>oßW amo~wñQ> {JAa ~m°³g A{Varº$ d¡{eîQ>ço : nrQ>rAmo (nm°da-Q>oH$-Am°’$) ’«$ÝQ> bmB©Q> A°Q>mo h±S>b A°S>Oog‘|Q>

नो बर २०१९

ेतकर म नो नम ार, हा अंक तुम ा हातात पडे , ते ा नुकतीच दवाळ झा े असे आ ण काही भाग त र ी ा गबगी ा सु वातही झा े असे . दवाळ ा सणा ा काळात ा उ ाह तु ी िटकवून ठे व ा असे आ ण ाच उ ाहाने आप ापैक बरे च जण र ी हं गामा ा तयार त गुंत ा असणार. णून सव थम तु ा ा र ी हं गामा ा ुभे ा देऊ इ तो. हा हं गाम आप ा ा न च च ग ा उ ादनाचा आ ण व मी उ ाचा जावो ही कृषी जागरणकडू न स द ा !

तर र ी ा पा भूमीवर हा अंक आप ा हातात देताना आ ा ा खूप आनंद होत आहे . यंदाचे वष आप ा सव ना च ग ा पावसाचे िकं वा अ धक पावसाचे गे े आहे . काही ठकाणी पावसाने आ ण पूराने इतका कहर के ा क खर प िपके आ ण ज मनही वाहन ू गे . मा ेतकर राजा मुळातच ेक संकटाचा सामना कराय ा स असतो, ा माणे याही संकटावर अनेक नी मात क न आता ते र ीसाठ स झा े आहे त. ातही ाकडे संर त पा ाची सोय आहे, ासाठ तर र ी हं गाम णजे पवणीच आहे . परतीचा पाऊस ऑ ोबर ा तस या आठव ापयत रा ात मु ामा ा होता. ामुळे ज मनी ा ब यापैक पाणी मळा े े आहे .

हरभरा ागवड तं या े खा ा मा मातून तु ा ा अ धक तं ु प तीने हरभरा िपकवता येणे होई . ातून तुम ा हरभ याचे उ ादन वाढ ात न च हातभार ागे अ ी आ ा ा आ ा वाटते. यंदा ा खर प हं गामात आप ा सव ना ास द ा तो मका िपकावर र अळ ने. र ी हं गामात जे कोणी मका ागवड करती नाही हा ास कदा चत होऊ कतो. हं गाम र ी असो िकं वा खर प िकं वा उ ाळ भाजीपा ा िपके असोत, ेक वेळ व वध रोग आ ण िकड पासून ेतक य ना िपकाचे संर ण करावे ागते. काही जण जै वक प तीने, काही रासाय नक प तीने, तर काही कामगंध सापळे िकं वा का सापळे वाप न भौ तक प तीने िकड नयं ण करतात. ातही जे कोणी रासाय नक प तीचा वापर

करतात, ा ेतक य नी िकटकना क फवारणीपूव काय काळजी ावी? त:चे पूणपणे संर ण क न मगच औषध फवारणी क ी करावी याची स व र मा हती आ ी या अंकाती िकटकना क वषबाधा या े खातून द आहे . यो काळजी घेऊनही जर िकटकना काची आप ा ा बाधा झा च, तर काय उपाय करावेत याचीही मा हती आप ा ा या े खातून मळे . काळ बद त चा ा आहे . आता पारं प रक िपक सोबतच ापार िपक चाही वचार कराय ा हवा. हराती नोकरदार व ावसा यक ोक ा माणे आप ाकडी अ त र पैसा ु ुअ फंड, िकसान वकास प , सरकार रोखे, ेअर माकट, मुदत ठे व योजना या ठकाणी गुंतवतो, िकं वा एसआयपी सार ा योजनेतून अथवा प न योजनेतून आप ा वृ ापकाळाची तरतूद करतो, ा माणे जर आपण ेतकर ही क क ो तर िकती च ग े होई ? असा तुम ापैक ेका ा मनात येत असणार. णूनच अ ी दीघ मुदतीची गुंतवणूक कर ाचा उपाय आ ण तोही तुम ा आवडी ा ेती ा मा मातूनच आ ी तु ा ा स गणार आहोत, तो णजे ' चंदन ागवडीचा'. चंदन ागवड क न यो काळजी घेत , तर काही वष नी एका चंदना ा झाडापासून न च भरघोस उ आप ा ा मळे यात ंका नाही. णूनच हा दीघका न ेती गुंतवणूक चा आ ण पैसे मळवून देणारा उपाय अथ तच चंदन ागडीचा मं आ ी तु ा ा या अंकातून स गत आहोत खरं तर कुठ ाही हाडा ा ेतक या ा ेती क ी करावी हे स गावे ागत नाही. ते ा ा माहीत असते, पण हीच ेती करताना ा ा नवे तं , बाजारपेठेचे ग णत, जोडधंदे याब ची स व र आ ण अ यावत मा हती द , तर ाची ेती अ धक उ त, गत आ ण समृ होई . कृषी जागरण वाचणा या ेक ेतक याची ेती अ ीच उ त आ ण समृ ावी या इ े नेच आतापयतचा ेक अंक आ ी मो ा वचारपूवक का त के ा आहे . पुढेही का त करत राह…. ू

6

ॅ र नमा ांचा व ासू साथीदार अपोलो

कृषक गो

कृषक मोठा बलवान

७

आता

वष वारंटी प हले तीन वष बनशत वारंटी

नो बर २०१९

गर ष जगदेव आ ण माधवी भा ाधारे

(आचाय पदवी) महा ा फु े कृषी व ापीठ, राहरु

हरभरा पक लागवड तं र ी हं गामात घेत ा जाणा या िपक पैक हरभरा हे एक मह ाचे कडधा िपक आहे . या िपकास ेती आ ण मानवी आहारात अन साधारण असे मह आहे . महारा रा ाती गे ा दोन ते अडीच द कामधी हरभरा ागवडी खा े , उ ादन आ ण उ ादकता याचे अव ोकन के े असता, याम े सात ाने वाढ झा ाचे दसून येते. महारा ात हरभ याखा े वाढत जाऊन सन 2017-18 म े 18.27 ाख हे रपयत पोहच े आ ण ापासून 14.88 ाख टन हरभरा उ ा दत झा ा. तसेच सरासर हे र उ ादकता 8.62 टं /हे रपयत जाऊन पोहच . गत ी ेतक य ा ेतावर न ा वाण चे उ ादन

10

हे र 30 ते 35 अनुभव आहे .

ान टं . पयत जाऊ कते असा

पारं प रक प तीम े थोडासा बद क न िपक उ ादन तं ानाची जोड देऊन सुधा रत वाण चा वापर के ास या वदभ ती ेतकर या िपकासाठ म म ते भार काळ जमीन नवडू न ह न ावर पडणा या पावसा ा ओ चा फायदा घेऊन अ त य मोठमो ा े ावर या िपकाची ागवड करतात आ ण समाधानकारक उ ादन घेतात. सन 2016 हे वष आंतररा ीय कडधा वष णून साजरे के े गे े . गे ा दोन वष म े महारा रा ाम े कमी पाऊस झा ामुळे खर प आ ण र ी हं गामाती कडधा उ ादनावर अ न प रणाम

नो बर २०१९

होऊन उ ादनात घट आ आहे . या वष (2019) पावसाची सुरवात च ग झा असून खर पाती कडधा पेरणी रा ात बहत े ावर पूण होऊन ु िपक वाढ स ाग े े आहे . हवामान ा वभागानुसार यापुढ काळातही च ग ा पाऊस अपे त आहे . ा ीने ेतकर ब धव नी जरायत अथवा बागायत हरभरा पेरणी वेळेवर व च ग ा भार ज मनीम े कर ासाठ नयोजन करणे गरजेचे आहे . ासाठ मर रोग तकार म तसेच अ धक उ ादन ी वाण ची नवड क न ाची बयाणे उप ता वेळेवर करणे गरजेचे आहे . िपकाचे च ग े उ ादन घे ासाठ या े खाम े द े ा व वध मु चा न तच उपयोग होई .

हरभरा िपक उ ादन वाढ साठ ठळक मु े:

· हरभरा िपकाचे भरघोस उ ादन

ामु ाने खा आहे .

ायचे असे तर बाब चे अव ं बन करणे गरजेचे

· अ धक उ ादन देणा या आ ण रोग

वाण चा वापर.

· यो

तकार म

ज मनीची नवड आ ण पूवम ागत.

· वेळेवर पेरणी आ ण पेरणीचे यो

अंतर.

· बज ि या आ ण जवाणू संवधनाचा वापर.

· तण नयं ण.

· पा

ाचे यो

नयोजन.

· रोग आ ण िकड पासून िपकाचे संर ण.

जमीन व हवामान

हरभरा िपकास म म ते भार (45 ते 60 स.मी. खो ) पा ाचा उ म नचरा होणार , कसदार, भुसभु ीत जमीन आव क असते. वािषक 700 ते 1000 म.मी. पज मान असणा या म म ते भार ज मनीत र ी हं गामात भरपूर ओ ावा िटकून राहतो. अ ा ज मनीत जरायत हरभ याचे िपक च ग े येते. उथळ, म म ज मनीत देखी हरभरा घेता येतो. परंतु ासाठ सच ं न व ा आव क असते. ह क चोपण अथवा पाणथळ, ारयु जमीन हरभरा ागवडीसाठ वाप नये. हरभ यास थंड व कोरडे हवामान, सूय का आ ण पुरेसा ओ ावा आव क असतो व असे वातावरण िपकास च ग े

11

नो बर २०१९

मानवते. व ेषत: िपक 20 दवस चे झा ानंतर िकमान तापमान सवसाधारणत: 10 अं ते 15 अं स. े. आ ण कमा तापमान 25 अं ते 30 अं स. े. असे असे तापमान महारा ात नो बर ते जानेवार म ह ात असते. साधारणत: 5. 5 ते 8 . 6 सामू असणा या ज मनीत हरभरा िपक च ग े येते.

पूवम ागत

हरभ याची मुळे खो जात अस ाने जमीन भुसभु ीत असणे आव क असते. खर प िपक नघा ाबरोबर ज मनीची खो (25 स.मी.) न गरट करावी आ ण ानंतर कुळवा ा दोन पाळया ा ात. खर पात ेणखत िकं वा कंपो द े नस ास हे र 5 टन कुज े े ेणखत िकं वा कंपो न गरणीपूव ज मनीवर पसरावे. कुळवा ा पा ा द ानंतर काडीकचरा वेचून जमीन करावी व स बर म ह ा ा अखेर स हरभरा पेरणीसाठ ेत तयार ठे वावे.

पेरणीची वेळ

जरायत हरभ याची पेरणी ज मनीत पुरेसा ओ ावा असताना णजेच स बर अखेर अथवा 10 ऑ ोबरपयत करावी. हरभरा पेरणीनंतर स बेर ा ेवटी िकं वा ऑ ोबर ा सु वातीस पडणा या पावसाचा जरायत हरभ या ा उगवण आ ण वाढ साठ च ग ा उपयोग होतो. जरायत े ात बयाणे खो वर (10 स.मी.) पेरणी करावी. बागायत े ात मा पाणी दे ाची सोय अस ामुळे हरभ याची पेरणी 20 ऑ ोबर ते 10 नो बर ा दर ान करावी. तसेच बागायत े ात कमी खो वर (5 स.मी.) हरभरा पेरणी के तर चा ते. पेरणीस जा उ ीर झा ास िकमान तापमान खूपच कमी होऊन उगवण उ रा आ ण कमी होते. िपकाची वाढ कमी होऊन फ ा, फु े व घाटे कमी ागतात. यासाठ जरायत तसेच बागायत हरभ याची पेरणी वेळेवर करणे आव क आहे . पेरणी करताना दोन ओळ ती अंतर 30 स.मी. आ ण दोन रोपाती अंतर 10 स.मी. राही अ ा

12

प तीने पेरणी करावी रोपाची सं ा मळते.

णजे

तहे

र अपे त

बीज ि या आ ण जीवाणूसंवधन

बया ाची उगवण च ग हो ासाठ आ ण रोपाव ेत बुर ीज रोगापासून संर ण कर ासाठ पेरणीपूव त िक ो बया ास 5 ॅम टायकोडम चोळावे अथवा 2 ॅम थायरम, 2 ॅम काब ॅझीम एक क न त िक ो बया ास चोळावे. ानंतर 10 िक ो बया ास रायझो बयम जवाणू संवधनाचे २५० ॅम वजना ा एका पािकटाती संवधन गुळा ा थंड ावणातून चोळावे. गुळाचे ावण तयार कर ासाठ एक टर पा ात 125 ॅम गूळ घेऊन तो वरघळे पयत पाणी कोमट करावे. बयाणे एक तासभर साव त सुकवून गेच पेरणी करावी. यामुळे हरभ या ा मुळावर ंथीचे माण वाढू न हवेती न अ धक माणात ोषून घेऊन िपकास उप के ा जातो आ ण िपकाचे 3 ते 5 ट े उ ादन वाढते. बयाणे माण

हरभ या ा व वध दा ा आकारमानानुसार बया ाचे माण वापर ाने हे र रोपाची सं ा अपे त मळते. वजय या म म दा ा ा वाणाक रता 65 ते 70 िक ो, तर व ा , द जय आ ण वराट या टपो या दा ा वाणाक रता 100 िक ो त हे र या माणात बयाणे पेरणीसाठ वापरावे. तसेच कृपा आ ण पी.के. ी. 4 या जा टपो या काबु वाण क रता 125 ते 130 िक ो त हे र बयाणे वापरावे. हरभरा सर -वरं ावरही च ग ा येतो. 90 स.मी. ं दी ा स या सोडा ात व वर ा दो ी बाजू ा 10 स.मी. अंतरावर बयाणे टोकण करावे. काबु वाणासाठ ज मन ओ क न वाप ावर पेरणी करावी.

खते

सुधा रत हरभ याचे नवे वाण खत आ ण पाणी

यास च ग ा तसाद देतात, ासाठ खताची मा ा

नो बर २०१९

यो

माणात देणे गरजेचे आहे . ती हे

र चग े

कुज े े 5 टन ेणखत िकं वा कंपो

खत ेवट ा

करताना 25 िक ो न , 50 िक ो

ु रद आ ण 30

कुळवणी ा वेळ

िक ो पा ा

ेतात पसरावे. िपकाची पेरणी

त हे

र

णजेच 1 25 िक ो

डायअमो नयम फॉ े ट (डी.ए.पी) अ धक 50 िक ो ुरेट ऑफ पोटॅ अथवा 50 िक ो यु रया आ ण

300 िक ो सग ं सुपर फॉ े ट अ धक 50 िक ो ुरेट ऑफ पोटॅ

खत

त हे

र ा

ावे. संतु त

ा वापरामुळे उ ादनात 18.55 ट े इतक

वाढ झा

ाचे योग ती आढळू न आ े आहे . िपक

फुलो यात असताना 2 ट े यु रयाची प ह

फवारणी आ ण ानंतर 10-15 दवस नी परत दसर ु

एक फवारणी करावी, यामुळे िपक उ ादनात वाढ

होते.

आंतरम ागत

िपका ा जोमदार वाढ साठ प ह ा 30 ते 45 दवसात ेत तण वर हत ठे वणे हे उ ादन वाढ ाचा ीने आव क आहे . तण व ापनामुळे एकूण उ ादनात 20.74 ट े वाढ होते. िपक 20 ते 25 दवसाचे असताना प ह कोळपणी आ ण 30 ते 35 दवसाचे असताना दसर ु कोळपणी करावी. कोळपणी के ाने ज मनीती बा ीभवनाचा वेग कमी होऊन ओ अ धक काळ िटक ास मदत होते. तसेच दोन ओळ ती तण काढ े जाऊन रोप ना मातीची भर ागते. कोळपणीनंतर दोन रोपाती तण काढ ासाठ गेच खुरपणी मजुरा अभावी खुरपणी करणे नस ास पेरणी करताना ज मनीत पुरेसा ओ ावा असताना पिड म थ न या तणना काची 2.5 ते 3 टर ती हे र 500 टर पा ातून फवारणी करावी.

13

नो बर २०१९

वजय

का ावधी

उ ादन (िकं /हे .)

जरायत:८५ ते

जरायत ायो गक

९० दवस

उ ादन: १४ ते १५

११० दवस

बागायत ायो गक

बागायत:१०५ ते सरासर : १४:००

उ ादन: ३५ ते ४० सरासर : २३.००

उ रा पेरणी ायो गक उ ादन: १६ ते १८ सरासर : १६.००

व ा

११० ते ११५ दवस

जरायत ायो गक

उ ादन: १४ ते १५ सरासर : १३.००

आकषक िपवळे टपोरे दाने, अ धक उ ादन मता, मर रोग तकारक, अ धक बाजारभाव, महारा ाक रता सा रत.

बागायत ायो गक

उ ादन: ३० ते ३५ सरासर : २०.००

द

जय

जरायत: ९० ते

जरायत ायो गक

९५ दवस

उ ादन: १४ ते १५

११० दवस

बागायत ायो गक

बागायत: १०५ ते सरासर : १४.००

िपवळसर त बूस, टपोरे दाने, मर रोग तकारक, जरायत, बागायत

तसेच उ रा पेरणीस यो , महारा ाक रता सा रत.

उ ादन: ३५ ते ४० सरासर : २३.००

उ रा पेरणी ायो गक उ ादन: २० ते २२ सरासर : २१.००

वराट

११० ते ११५ दवस

जरायत ायो गक

उ ादन: १० ते १२ सरासर : ११.००

बागायत ायो गक उ ादन: ३० ते ३२ सरासर : १९.०० १०५ ते ११० दवस

14

बागायत ायो गक उ ादन: ३० ते ३२ सरासर : १८.००

काबु

वाण, अ धक टपोरे दाणे, मर रोग तकारक, अ धक

बाजारभाव, महारा रा ाक रता सा रत.

नो बर २०१९

का ावधी

उ ादन (िकं /हे .)

११० ते ११५

अ धक टपोरे दाणे असणारा कबु

वाण महारा रा ाक रता

१०५ ते ११०

जा

वाण महारा रा ाक रता

सा रत.

दवस

सा रत.

दवस

बडीएनजी- १०५ ते ११०

७९७

जरायत: १४ ते १५

दवस

बागायत: ३० ते ३२

१०५ ते ११०

बागायत ायो जक

दवस

१०५ ते ११० दवस

टपोरे दाणे असणारा काबु

म म आकाराचे दाणे, मराठवाडा वभागासाठ सा रत.

उ ादन: ३०-३२

सरासर : १८ -२० बागायत ायो गक उ ादन: ३० ते ३२ सरासर : १८ ते २०

िपवळसर त बूस, टपोरे दाणे,मर रोग तोकारक, जरायत तसेच

बागायत पेरणीस यो , महारा ाक रता सा रत.

जरायत हरभरा े ात ज मनीती ओ ावा खूपच कमी असे आ ण एखादे पाणी देणे असे तर हरभरा िपकाला फु े येऊ ागताच पाणी ावे. बागायत हरभरा ेताची रानब धणी करताना दोन स यातील अंतर कमीत कमी ठे व ाचा य करावा. तसेच बी सुधा ज मनी ा उतारानुसार कमी ठे वावी, णजे िपका ा माण ीर पाणी दे ास सोयीचे होते. म म ज मनीत 20 ते 25 दवस नी प ह े , 45 ते 50 दवस नी दसरे ु आ ण 65 ते 70 दवस नी तसरे पाणी ावे. हरभरा िपका ा सवसाधारणपणे 25 से.मी पाणी ागते. ेक वेळ पाणी माण ीर (7 ते 8 से.मी) देणे मह ाचे असते. जा पाणी द े तर िपक उभळ ाचा धोका असतो. ा नक प र तीनुसार व ज मनी ा खो नुसार पा ा ा दोन पा म े अंतर ठे वावे. ज मनीस फार मो ा भेगा पडू देऊ नयेत. हरभरा िपकास एक पाणी द ास 30 ट े , दोन पाणी द ास 60 ट े आ ण तीन पाणी द ास उ ादनात द ु ट वाढ होते.

पाणी

व

ापन

तुषार सच ं न: हरभरा िपकास वरदान द

हरभरा िपकास तुषार सच ं न प तीने पाणी ास आ ण सुधा रत वाण ची ागवड के

ास

उ ादनात मोठ वाढ होते. हे िपक पा ास अ त य

संवेदन ी द

अस

ाने गरजेपे ा अ धक पाणी

ास िपक उभळते आ ण

ामुळे उ ादनात

मोठ घट येते. यासाठ या िपकास तुषार सच ं न ही

अ त य उ ृ प त आहे . तुषार सच ं न प तीमुळे

िपकास पा हजे तेवढे आ ण आव क

पाणी देता येते.

ा वेळे ा

िपकात तण चा ादभ ं न ु व नेहमीपे ा तुषार सच

प तीत कमी होतो आ ण अस े े तण काढणे

अ त य सु भ जाते. नेहमी ा प तीत िपकास

अनेकदा

माणापे ा जा

पाणी

द

ामुळे

मुळकुजसारखे रोग िपकावर येतात आ ण िपक

उ ादन घटते. परं तु तुषार सच ं नाने पाणी अ त य माणात देता येत अस

ाने मूळकुज रोगामुळे

15

नो बर २०१९

होणारे नुकसान टाळता येते.

आंतरिपके

हरभरा िपकाचे मोहर , करडई, ार , ऊस या िपक बरोबर आंतरपीक घेता येते. हरभ या ा दोन ओळ आ ण मोहर अथवा करडईची एक ओळ या माणे आंतरपीक ावे. हरभ या ा सहा ओळ आ ण र ी ार ा दोन ओळ या माणे आंतरपीक फायदे ीर आहे . ऊसाम े सर ा दो ी बाजूस िकं वा वरं ा ा टोकावर 1 0 स.मी. अंतरावर हरभ याची एक ओळ टोकण के ास हरभ याचे अ त य च ग े उ ादन मळते. ाबरोबरच हरभ याचा बेवड ऊसा ा उपयु ठ न ऊसा ा उ ादनात वाढ होते.

एका

क िकड

व

घाटे अळ िकड नयं ण

ापन

घाटे अळ ही हरभ यावर मु आहे . घाटे अळ ही िकड ार , वाटाणा इ. िपक वर उपजी वका

16

करत अस ामुळे या िकडीचे वा ेतात वषभर राहते. णून ज मनीची नवड करताना खर प हं गामात यापैक िपके घेत अस ास अ ा ज मनीत हरभ याचे िपक घेऊ नये. िपक ा फेरपा टीक रता तृणधा अथवा गळ त धा ाची िपके ावीत. तसेच ज मनीची खो न गरट करावी. हे र 10 ते 12 कामगंध सापळे ावावेत. याम े मो ा माणावर पतंग अडक े जाऊन पुढ जननास आळा बसतो. प ना बस ासाठ दर 15 ते 20 मीटर अंतरावर का ा रोवा ात िकं वा मचाण ब धावीत णजे कोळसा प ी, चम ा, साळुं क , बगळे इ. प ी िपकावर अ ा पकडू न खातात. िकड नयं ण भावी हो ाक रता एकाच िकटकना काचा सारखा वापर न करता फवारणीक रता आ टू न-पा टू न औषधे वापरावीत.

हरभरा िपकास फु कळ येऊ ागताच 5 ट े नबंोळ अक ची (25 िक ो/ हे .) प ह

नो बर २०१९

फवारणी करावी. यासाठ 5 िक ो नबंोळ पावडर 10 टर पा ाम े रा भर भजत ठे वावी. दस ु या दव ी सकाळ कापडा ा सहा ाने ाचा अक काढावा आ ण ाम े आणखी 90 टर पाणी टाकावे. असे एकूण 100 टर ावण 20 गुंठे े ावर फवारावे. प ह ा फवारणीनंतर 10 ते 15 दवस नी हे ओक ( वषाणू ासीत अ चे ावण) 500 म. . 500 टर पा ातून त हे र ा फवारावे. यानंतर िकडीचा ादभ ु व कमी न झा ास पुढे द व ा माणे कोण ाही एका िकटकना काची फवारणी करावी. िकटकना क

ती १

टर पा

ाम े

ती १०

टर पा

ाम े िकटकना काचे

िकटकना काचे माण

िकटकना काचे माण

ती एकर माण

०.२० मली.

२.० मली.

४० मली.

१०० मली.

०.५ मली.

२.५ मली.

५० मली.

१२५ मली.

०.४ मली.

८० मली.

८० मली.

२०० मली.

‘m{gH$ ‘mJUrgmR>r g§nH©$ : 9891 729 800 / 9891 223 340

B©‘ob: Am°ZbmB©Z A§H$ ‘mJUrgmR>r do~gmB©Q> :

17

नो बर २०१९

डॉ. अ न ठाकरे

व र िकटक ा व मुख, ादे क सं ोधन क , अमरावती ९४२०४०९९६०

वषारी कडनाशकांचा सुर त वापर कसा करावा ? िपक संर ण हा िपक उ ादन वाढ साठ ,

आव क असणा या इतर अनेक घटकापैक एक

अ ंत मह ाचा घटक आहे . िपक संर णासाठ

आपण िकटकना के, रोगना के व तणना के य चा

वापर करतो. पण काही वेळा िकटकना के वाप न

ही आपणा ा

ाचा अपे त प रणाम मळत नाही.

कारण कोण ाही िपक संर ण

फार ी कृषी

व ापीठाम े स ग दोन अथवा तीन हं गामात

घेत े

ा योगाअंती न

िषत के े

ा असतात.

ब याचवेळा एखा ा िकडी ा नयं णासाठ कृषी

18

वभागाने

फारस के े

ा िकडना काबाबत

ेतकर ब धवाना तसेच िकडना क व े

मा हती नसते

जातात व

यो

ामुळे चुक ची िकडना के वापर

ामुळे अपे े माणे

नयं ण होत नाही.

ना

ा िकडीचे/रोगाचे

ासाठ िकटकना क ा यो व प रणामकारक वापरासाठ अनेक बाबीकडे ावे ागते. पण सामा तः आपण कडे द ु करतो. अ ा काही बाबी आपण िकटकना क वापरताना वचारात घेत ा पाहीजेत.

नो बर २०१९

े ीम े वेळोवेळ वापर ात येणा या वषार त िकडना क मुळे अनेक ना वषबाधा झा ा ा बात ा वतमान प ात येत असतात अ ा कारचे अपघात होऊ नयेत णून चा वापर करत ना व ेष काळजी घेणे आव क आहे . नवीन तं ाचा वापर करत नाच िकडना क चा योग जा ीत जा उ घे ाक रता आव क झा ा आहे . याक रता औषधीचा सुर त तसेच भावी उपयोग कर ाची ाथ मक मा हती योगक ना असणे आव क आहे ही गो ात ठे ऊन काही सुर तते ा उपाय योजन ची मा हती येथे द आहे .

औषध चा योग कर

ापूव

ावयाची काळजी

फारस के े े च िकटकना क वकत ावे. ेक िकटकना क ा ड ावर िकं वा पु ावर ाचे रासाय नक आ ण ावसा यक नाव ह े े असते ाची बारकाईने खा ी क न ावी. ·

· एखा ा औषध वषयी पूण मा हती घेऊन च ग

ा गुणव ा धारक उ ादाक ारे न मत औषध चीच

खरेदी करावी.

· वाहतूक करत ना िकटकना क चा अ पदाथ ी

संपक येणार नाही याची काळजी

ावी.

· वाहतुक साठ िकटकना क चे डबे िकं वा पुडे

खो ात व त बंद करावी. वाहतूक साधनात जड सामानाखा हे खोके ठे ऊ नयेत अ था िकटकना क चे पुडे अथवा डबे फुटू न गळती होई .

· अ ाव

क असे ते ाच हा नकारक िकडे अथवा रोग मुळे होणा या नुकसानाची पूण मा हती क नच िकटकना क चा वापर करावा.

· म ािकडे िपक वर पुरे

ा सं ेत असती तर िकटकना क चा फवारा काही दवस क रता टाळावा अथवा आव क असे तर औषध ा कमीत कमी मा ेचा फवारा करावा.

· औषधी नम

वाचन

ाने औषधासोबत द े पुवक करावे.

· फवारणी अथवा धुरळणीचे काम

ा नद ाचे आण

19

नो बर २०१९

त

नाच सोपवावे.

· गभवती

या तसेच बा क ना दध ु पाजना या य ना औषधाचे ावण िकं वा म णाचे कामावर ावू नये.

औषध चे ावण/ म ण तयार करते वेळ व वापरत ना ावयाची काळजी

· फु े , फळे अथवा पा े भा

ची तोडणी अथवा ावर फवारणी करावी.

खुडणी झा

· फवारणी कर

सुर ेची काळजी

· फवारणी कर

ापूव मधमा ावी.

ा पेटी ा

ापूव हात, पाय, त ड, धु ाक रता पाणी, कपडे आ ण टावे ाची व ा करावी.

· औषधीची मा ा आ ण पाणी अंदाजे न घेता यो

साधनाचा वापर क न बरोबर मोजून नध रत माणात

ावे.

· म ण तयार कर

ासाठ वापरावयाचे पाणी

आ ण गाळ े े असावे

होणार नाही.

· व औषधी मोज

णजे नोझ

बंद

ाक रता कोण ाही नळ

मुखा ारे ओढ ाक रता उपयोग क नये.

ा

ासाबरोबर र रात वे होऊ कतो. ावण िकं वा म ण बन वणा या ने हवा येणा या द ेकडे पाठ क न उभे रहावे.

· औषधाचे झाकण उघडत ना औषध हवेत उडणार

नाही अथवा गळणार नाही याची याची काळजी ावी.

· औषधीचे ावण अथवा म ण तयार करत ना व

फवारणीचे वेळ बडी, सगारे ट , च म, तंबाखू, पान इ ादी खाऊ िपऊ नये.

· बयाणे ि येम

े वापर ा जाणा या औषधाची भुकटी ासा ारे नाक, गळा व फु ु स म े जाऊ देऊ नये.

· दोषपूण फवारा यं ाचा उपयोग क नये.

· औषधीचा फवारा अथवा धुरळणी करणा या

ने सुर ा क पो ाख, अथ त डोके, मान य ना झाकणारे कपडे , ओ रकोट (अॅ ोन) गॅसमा , च ा, हातमोजे, पायमोजे, जोडे , इ ादी वापरणे आव क आहे . यामुळे चा, डोळे , नाक व मुखा ारे र रात वे करणा या औषधी ा वषार भावापासून बचाव होतो.

· म ण टाक त भरत ना जाळ चा उपयोग करावा.

· भुकटी िकं वा दाणेदार िकटकना के ड ातून

अथवा िप वीतून काढ ासाठ

वापरावा, उघ

नयेत.

ब द डीचा चमचा

ा हात नी ही िकटकना के काढू

· ावण बन वत ना ते र रा

ा कोण ाही उघ

ा

भागावर व ेषतः डो

ाम े ते जाणार नाही याची

· ावण बन वत ना

हान मु े अथवा अन धकृत

द ता

ावी.

ना जवळ येऊ देऊ नये.

· औषधीचे ावण अथवा म ण मोक

ा आण हवे ीर ठकाणी तयार करावे. बंद खो म े हे काय के ास अ त वषार औषध चा बा पात

20

· हवे

ा वरोधी द ेने फवारणी िकं वा धुरळणी क

· उघ

ा अंगावर औषध चा ावाणाचा संपक ास ताबडतोब साबणाने अंग धुवावे.

नये. आ

नो बर २०१९

· नोझ आद

ा बुज े ा छ ना त डाने फुंकून क नये. यासाठ एखा ा बार क तारे चा अथवा टाचणीचा वापर करावा.

· औषधीचा वापर करणा या

नी दपारचे जेवण ु कर ापूव हात, पाय, त ड आ ण र रा ा उघ ा अंग ना साबणाने च ग ा कारे धुवून काढावे.

· मासो

ना औषधी ा वषार भावापासून वाच व ाक रता फवारणी के ानंतर पा ाचे ोत (त ाव, वहीर इ ादी) औषध मुळे दिषत ु होऊ नये याची काळजी ावी.

· वापर े

ावून ावी.

ा औषध ा ड ची झाकणे व त ामधून गळती होणार नाही याची काळजी

·कोर

ा तसेच उ हवामानात औषधीची फवारणी के ामुळे कधी-कधी िपक वर वषार भाव दसून येतो. अशा तीम े फवारणी अगदी सकाळ िकं वा दपारनं तर करावी. कडक उ ात क नये. ु

· तणना काक रता वेग

ा फवारणी यं ाचा उपयोग करावा. वेगळे फवारणी यं वापरणे नस ास औषधीचा योग के े ा फवारणी पंप ना २-३ वेळा पा ाने च ग ा कारे क नच तणना काक रता तो पंप वापरावा. ा फवारणी यं ात रा भर पाणी भ न ठे वावे.

· िपक ची कापणी कर

ा ा फार पूव औषधीचा

· औषधीचा वापर के

ेत,

वापर बंद करावा.

ाची तार ख, मा ा, े फळ, िपक, आद ची न द ठे वावी.

औषध चा उपयोग के

· उपयोगात आण े

ानंतर

ावयाची काळजी

ा फवारणी पंपाती उर े ा औषधीचे ावण ज मनीम े ख ा खोदनू झाकून टाकावे आ ण फवारणी यं , बाद , मोजमापाचे पा इ ादी पा ाने उ म कारे धुऊन यो ठकाणी ठे ऊन ावे. ·

र रा ा सुर ेक रता वापर े े कपडे धुऊन

22

ताबडतोब वाळवावे. तसेच इतर भ डी आ ण फवारणी अथवा धुरळणी यं धुवावीत.

· काम संप

ानंतर हात, पाय त ड आ ण र राचे उघडे अंग साबणाने उ म कारे धुवून काढावे अथवा ान क न दसरे कपडे घा ावे. ु

· औषधीचा वापर के

ानंतर उर े नध रत ठकाणी ठे ऊन कु ू प ावावे.

औषधी

· िपकावर औषधीचा वापर के

ानंतर नध रत असुर त अवधी (८-१०) दवस संपेपयत फळे , भा ा िकं वा इतर िपक चा खा ाक रता वापर क नये. फवारणी कर ापूव च भाजीपा ा वैगरे बाजाराम े व क रता ावा.

· औषधीचा वापर के े

ा

ेतात नध रत असुर त काळात कोण ाही ा िकं वा प ु, आद ना वे क देऊ नये. ा ेतात या बाबत सुचनापट ावावा. · फवारणी संप

ानंतर फवारणीचे यं पा ानी च ग े धुवून साफ क न कोरडे झा ावर ना पुढ ा वष क रता गोडाऊनम े ठे वावे णजे पुढ ा हं गामात चा च ग ा वापर करता येई .

· िप

ा आ द कच यात न फेकता एकि त क न ना पा ाने धुवून सुर त र तीने न क न टाकावे. · रका ा ड

ना जाळत असत ना जवळ उभे राहू नये.

ा ा धुरा

· औषधी ा सुर तर

ा पेटी, आ मार , िकं वा सामाना ा खो म े उ ापासून वाचवून साव त ठे वावे.

· तणना क ना यथासंभव िकटकना क पासून

वेगळे ठे वावे.

· औषधीना अकारण

ड ात बद ू नये. · औषधी ा

ा मूळ ड ातून दस ु या

यंपाक घर, खा -पदाथ, प ुचारा,

नो बर २०१९

इ ाद

ा जवळ ठे ऊ नये.

· औषध ना

हान मु े , पाळ व जनावरे , मंदबु ी अथवा अन धकृत पासून दरू ठे वावे.

· फवारणीसाठ वापर े

ा भ डी, अवजारे , नदी, त ाव अथवा व हर त धुवू नयेत.

· औषधी

ा रका ा ड ना िकतीही च ग ा कारे धुऊन काढ े तर ही ाचा वापर खा ा िकं वा भोजन साम ी साठ व ासाठ क नये.

· िटकाऊ

पदाथ पासून अथवा धातूपासून बन व े ा औषधी पा ना अथवा ड ना पा ाने धुऊन कोरडे झा ावर पु ा दस ु या औषध ना ठे व ाक रता वाप कता.

· वेळोवेळ औषधी भर े

ा ड ना छ पडणे, जंग ागणे, फुटणे, तुटणे, आद चे नेहमी नर ण कर त राहावे. असे आढळ ास यो े ब लावून दस ु या ड ात ान तर त करावे.

औषधामुळे वषबाधा झा

ास

िकडना क ची यो काळजी न घेता वापर कर ामुळे अथवा ा अचानक र रात वे झा ामुळे वषबाधा होऊ कते. वषार औषध चा वापर करणा या ना संबं धत वषार औषध ा भावाची व ण ची मा हती असणे उपचारा ा ीने आव क आहे .

· िकटकना क चा योग करणा या

म े जीव मळमळणे, उ टी, ढाळ, जीव घाबरणे, डोकेदखी, ु च र येणे, थकवा, ासो ास कर ास अडचण, मू , घाम येणे, भूक न ागणे, म सपे ी अडकणे इ ादी आढळ ास िकटकना क ा वषार भावाची णे असू कतात. अ ा प र तीत रो ा ा ताबडतोब दवाखा ात ावे. डॉ र ये ापूव खा माणे ाथ मक उपचार करावे.

मोक

ा हवेम े ास घेऊ ावे.

ात रो ा ा थंडीपासून वाच व ाक रता ा ा अंगावर प घ न टाकून अंग गरम ठे वावे.

· यथासंभव रो ाचे सुर ा क व दिषत कपडे ू

बद ू न टाकावे. रो ा ा वकरात दवाखा ात पोहोच वणे आव क आहे .

वकर

· वषार औषध त डावाटे

र रात गे े अस ास एक ा ा पा ात दोन चमचे मीठ टाकून हे ावण रो ा ा पाज ानंतर ा ा ग ामधे बोटे टाकून उ टी कर ास ावावे रो ाने एखादे आ अथवा पेटो यम पदाथ ा ा असे तर ा ा भरपूर पाणी ाय ा स गून नंतरच उ टी करवावी.

· औषध डो

ाम े गे े अस ास डोळे ताबडतोब पा ाने पंधरा मनटे पयत पुनः पुनः पा ाने सपकारे मा न धुवावे.

· रो ाची

ासो

ास गती संथ झा वास ारं भ करावा.

ास कृि म

र राम े अडकण ारं भ झा ास रो ा ा त डात मा ाचा बोळा बनवून ठे वावा अथवा एखा ा कठ ण ाकडाचा तुकडा दात ा म े ठे वावा. ामुळे रो ाची जीभ दात म े दाबणार नाही. ·

· िकटकना क चा अथवा अ

· रो ा ा आरामपूवक पडू न राह

· हवा

ास स गावे व

· रो ा ा चहा, कॉफ सारखे उ

· ऑगनोफॉ

पेय ाय ा ावे.

े ट आ ण काब मेट समूहा ा िकटकना क पासून वषबाधा झा ास एकावेळ ॅ टोवीन औषध चा दोन गो ा रो ा ा खा ाक रता ा ात.

· वापर े

ा िकटकना क ा वषयी डॉ र ा आव क मा हती ावी ामुळे अ त भावी उपचार ताबडतोब के ा जाऊ कती . णजे ा िकटकना कामुळे वषबाधा झा असे तो डबा, बाद अथवा पुडी रत डॉ र ना दाखवावी.

अ ा र तीने वषार िकडना के हाताळताना आ ण वापरानंतर द ता घेत ास मुळे होणारे संभा अनथ टाळता येती .

23

नो बर २०१९

डॉ. आ दनाथ ताकटे

मृद ा

, महा ा फु े कृषी व ापीठ, राहरु

९४०४०३२३८९

बागायती ग लागवड तं महारा ात घेत ा जाणा या अ धा िपक पैक गहू हे र ी हं गामाती एक मह ाचे िपक आहे . गहू हे िपक जरायत व बागायत अ ा दो ी कारे घेत े जाते. र ी हं गामात ार , हरभरा, सूयफु , करडई, गह,ू या िपक ा पेरणीची गबग सु होत आहे . ग ा ा अ धक उ ादनासाठ वेळेवर पेरणी, यो वाण चा वापर, यो पेरणीची प त, खत चा समतो वापर, यो पाणी व ापन व िपक संर ण या बाब चा अव ं ब करताना ागवड खच त फार ी वाढ न होता नेट ा व ापन कौ ाने ग ा ा उ ादनात साधरणपणे २० ट े सहज आहे . ज मन व पूवम ागत गहू िपकासाठ पा ाचा च ग ा नचरा होणार ,

24

भार ज मन यो

ान

असते. परंतु ह

ाआणम म

ज मनीत भरपूर भरखते व संतु त रासाय नक

खत चा वापर के

ग ा ा यो

ास च ग े उ ादन घेता येते.

उ ादनासाठ ज मन भुसभु ीत

असणे ज र चे असते. कारण अ ा ज मनीम े

ग ा ा मुळ ची वाढ, व ार व काय मता वाढू न

ज मनीती

अ

चे, पा ाचे

होते. खर पाचे िपक नघा

ावर

व

त

ोषण

ोखंडी न गराने

खो वर (20-25 से.मी.) न गरट करावी. न गरट

झा

ावर हे

कुज े े

र 2 5 ते 3 0 बै गा

ेणखत अथवा कंपो

ज मनीची दोन वेळा कुळवणी करावी.

ा चग े

खत टाकावे.

नो बर २०१९

पेरणी बागायती ग ाची पेरणी नो बर प ह ा पंधरव ात करावी. पेरणी 15 नो बर नंतर उ रा के ास ेक पंधरव ात हे र 2.5 टं उ ादन कमी येते. ामुळे 15 िडसबर नंतर के े ा ग ाची ागवड फायदे ीर ठरत नाही. बागायती गहू वेळेवर पेरणीसाठ ज मनीत ओ ावा नस ास, जमीन ओ वून ावी. वापसा आ ानंतर ज मन कुळवावी. पेरणीसाठ त हे र 100 ते 125 िक ो बयाणे वापरावे. रासाय नक खत चा प ह ा ह ा आ ण बयाणे दोन चा ा ा पाभर ने 22.5 से.मी अंतरावर पेरावे. पाभर ने पेरणी एकेर करावी ामुळे आंतरम ागत करणे सु भ जाते.

पेरणी करताना त हे र 6 0 िक ो न , णजेच 130 िक ो यु रया, 60 िक ो ु रद णजेच 375 िक ो सग ं सुपर फॉ ेट व 40 िक ो पा ा णजेच 67 िक ो ुरेट ऑफ पोटॅ दयावे. उव रत न ाचा ह ा खुरपणी झा ानंतर तीन आठव नी 130 िक ो यु रया त हे र प ह ा पा ा ा वेळ दयावे. पेरणीसाठ तपोवन (एनआयएड ू -917), गोदावर (एनआय एड ू -

295), ंबक (एनआय एड ू -301), एमएसीएस 6122 हे वाण बागायती वेळेवर पेरणी कर ासाठ वापरावेत. महारा ाती बागायती े ात बागायती वेळेवर (1 ते 15 नो बर) तसेच उ रा (15 नो बर ते 15 िडसबर) पेरणीसाठ वाण फु े समाधान

· सरबती ग ाचा वाण (एन आय ए ड ू 1994) हा वाण सा रत कर ात आ ा आहे .

· वेळेवर पेरणीखा तर उ रा पेरणीखा मळते.

उ उ

46.12 44.23

टं /हे टं /हे

र र

· तपोवन, एमएसीएस-6222, एनआयए-34 व एच2932 या तु व च त वाण पे ा सरस. · त बेरा रोगास तसेच मावा िकडीस देखी तकार म. · टपोरे व आकषक दाणे, हजार दा ाचे वजन 43

25

नो बर २०१९

ॅम. · थन चे माण 12.5 ते 13.8 ट े , चपातीची त उ ृ . · च त वाण पे ा सरस, च त वाण पे ा 9 ते 10 दवस वकर येतो.

बागायती उ रा पेरणीसाठ त हे र 125 ते 150 िक ो बयाणे रासाय नक खत ा प ह ा ह ासह दोन चा ा ा पाभर ने एकेर प तीने 18 से.मी. अंतरावर पेरावे. पेरणी करतेवेळ न े न व संपूण ु रद व पा ा (40:40:40 न : ु रद: पा ा ) णजेच 87 िक ो यु रया, 250 िक ो सग ं सुपर फॉ ेट व 67 िक ो ुरेट ऑफ पोटॅ दयावे. उव रत न ाचा ह ा 87 िक ो यु रया खुरपणी झा ानंतर तीन आठव नी त हे र प ह ा पा ा ा वेळ दयावा. बागायती उ रा पेरणीसाठ एनआयएड ू -34 या वाणाची पेरणी करावी. बीज ि या ग ा ा बया ास पेरणीपूव कॅ न िकं वा थायरम या बुर ीना काची 3 ॅम त िक ो बयाणे या माणात बीज ि या करावी तसेच त 10 िक ो बया ास 250 ॅम अॅझोटोबॅ र व 250 ॅम पीएसबी या जीवाणू संवधकाची बीज ि या करावी.

पेरणी उथळ णजे 5 ते 6 से.मी खो करावी. ामुळे उगवण च ग होते. पेरणी उभी-आडवी अ ी दो ीबाजूने न करता ती एकेर करावी. णजे आंतरम ागत करणे सोईचे होते. बयाणे झाक ासाठ कुळव उ टा क न चा वावा णजे बी व त दबून झाक े जाते. ज मनीचा उतार ात घेऊन ग ासाठ 2.5 ते 4 मीटर ं दीचे व 7 ते 25 मीटर ब या आकाराचे सारे पाडावेत. तण

व

ापन

बागायत वेळेवर आ ण उ रा पेर े ा ग ास तीन आठव ानी खुरपणी करावी. पीक क डी अव ेत आ े क मजुर ा सहा ाने तण चा बंदोब करता येत नाही. िपक ची नासाडीच जा हो ाची ता असते. अ ा प र तीत तण नयं णासाठ तणना काचा वापर करणे फाय ाचे

26

ठरते. तसेच वाढते मजुर चे दर, वेळेवर मजुर ची अनुप ता यामुळे तणना क चा वापर फायदे ीर व भावी ठरतो. ग ामधी तण नयं णासाठ , उगवणीपूव ऑ ोफेन हे तणना क 425 म . त हे र िकं वा पेिड मथॅ न हे तणना क 2.5 िक ो ॅम त हे र 750 टर पा ात मसळू न पेरणी के े ा े ावर एकसमानपणे फवारावे. तसेच या तणना काची फवारणी करणे न झा ास व ेषतः द वग य तण ा नयं णासाठ पेरणीनंतर 27 ते 35 दवसा दर ान 2-4 डी (सोडीयम ार) हे तणना क 1.0 ते 1.5 िक ो त हे र या माणे 500 टर पा ात मसळू न फवारावे. फवारणी ा वेळ तणे २-४ पान ा अव ेत असावीत याची काळजी ावी. तसेच 2 - 4 डी फवारणी करताना हे तणना क आजूबाजू ा इतर व ेषतः द वग य िपक वर उडणार नाही याची काळजी ावी. तणना का ा फवारणीसाठ ॅ टफॅन िकं वा डजेट नोझ वापरावे. तसेच फवारणीसाठ साधा नॅपसॅक पंप वापरावा. पॉवर े वाप नये. पाणी

व

ापन

बागायती ग ासाठ ज मनी ा मगदरानु ु सार पाणी व ापन करावे. भार ज मनीक रता 1 8 दवस ा अंतराने 6 पा ा ा पा ा ा ात. म म ज मनीसाठ 15 दवसा ा अंतराने 7 पा ा ा ात. ह ा ज मनीस 10-12 दवसा ा अंतराने 8 ते 1 0 पा ा ा ात. परंतु िपक वाढ ा मह ा ा अव ेत पाणी देणे फायदे ीर ठरते. जर एकच पाणी दे ाइतके उप असे , तर पेरणीनंतर 40 ते 42 दवस नी ग ास पाणी दयावे. दोन पाणी दे ाइतका पाणीसाठा उप असे तर प ह े पाणी पेरणीनंतर 20 ते 22 दवस नी आ ण दसरे ु पाणी 60 ते 65 दवस नी दयावे. तीन पा ा ा पा ा देणे असे तर प ह े पाणी 20 ते 22, दसरे ु 42 ते 45 व तसरे 60 ते 65 दवस नी दयावे. अ ा र तीने सुधा रत तं ानाचा वापर क न ग ाचे उ ादन ावे.

नो बर २०१९

डॉ.

ेह दातारकर, ा. अमो नागमोते

कृषी वभाग,

जी एच रायसोनी व ापीठ, साईखेडा, छंदवाडा

चंदन लागवड : एक अ भनव उप म चंदन (Santalum album) हा छो ा आकारमानाचा उ किटबंधीय वृ आहे. याचे खोड सुगंधी आ ण थंड असते. मूलतः भारतीय उपखंडातून उ वलेला हा वृ आता भारतीय उपखंड चीन, ीलंका, इंडोने शया, िफ लिप व वाय ऑ े लया या दे श त याची लागवड केली जात.े हा सदाह रत वृ असून ा ा फ ा काहीशा नाजूक, खाली झुकले ा असतात. कन टक, ता मळनाडू रा त चंदनाचे वृ वपुल माणात आढळतात.

चंदन उगाळू न याचा लेप शर राला लाव ाची प त आहे. याचा वापर औषधी णूनही करतात. माणस ना, देवा ा मूत ला चंदना ा खोडाचा तुकडा उगाळू न बनलेले गंध लावतात. चंदनाचे

28

चारोळ सारखी असणारे फळ प चे आवडते खा आहे. चंदना ा बय पासून ५० ते ६०% पयत लवकर सुकणारे कोरडे तेल (डॉइंग ऑईल) मळते. हे तेल इ ुलेशन टेप व वॉ नश बन व ासाठ वापरले जाते. ाची पड जनावर चे खा व खत बन व ासाठ व अगरब ीला लागणारा लगदा णून वापरतात. खोड आ ण बय माणेच चंदना ा मुळ म ेही तेलाचा अंश असतो. चंदना ा तेलात असणा या सॅटॅलॉल या रसायनामुळे ाला सुगंध आ ण औषधी गुणधम ा होतात.

चंदनाची महती भारतीय ना अनेक वष पासून आहे. ाचीन काळातील लेखाम े चंदन वृ ाची महती पाहावयास मळते. चंदनाची जतक मागणी

नो बर २०१९

आहे ा तुलनेत उपल तेचे माण खूप कमी आहे. जाग तक बाजारात चंदनाची मागणी सात ाने वाढत आहे. कन टक, ता मळनाडू या रा त चंदनाचे सव धक उ ादन होते. उ र दे श, म दे श, केरळ, आं दे श या रा तील चंदनाचे े वाढ स लागले आहे. गे ा काही वष म े महारा ातही चंदनाने मूळ धरले आहे. वशेषत: महारा वृ तोड ( नयमन) अ ध नयम १९६४ अ ये चंदना ा तोडीस बंधन घातले गेले आहे. चंदन चोर ची भीती अस ाने आजवर शेतकर यापासून दरू रा हला होता. तसेच काय ा ा अडचणीही जाचक बन ा हो ा. अलीकडे क व रा शासनानेही चंदन लागवडीस ो ाहन दे ाची भू मका घेतली आहे. ामुळे रा ा ा सवच भाग म े चंदन लागवड ल णीय माणाम े वाढू लागली आहे. ही झाडे िकडमु अस ामुळे ाचा वापर औषधी, फ नचर साठ चंदनाचा उपयोग होतो. परदे शातही चंदनाला मागणी आहे. चंदना ा झाडाला एक इले ॉ नक चप लाव ास चोर तसेच त र पासून देखील सुटका होते. चोर िकं वा

त म कार घड ास मोबाईल वर संदेश येतो ामुळे ७/१२ वर न द केली जाते. चंदनाचे झाड बळ राजालाही लखपती न े तर को ाधीश बन वणारे आहे. स तकाळ महारा दे शी द ु ाळ झळा बसू लाग ा आहे त. जलसमृ णव ा जाणा या प मेकडील ज ातील पा ाचे द ु भ जाणवू लागले आहे. अशा तीत चंदनाची शेती ही शेतक य ना समृ बन वणार आहे.

चंदना ा लाकडाचा भाव त िकलो ४ ते ५ हजार पये असा आहे. २० वष वाढ झाले ा चंदन झाडापासून २५ ते ३० िकलो लाकूड मळते. आजचा बाजारभाव पाहता सुमारे ५ ते ६ कोट चे उ शेतक य ना मळते. चंदना ा तेलालाही त लटर ५ लाख पये असा दर मळतो. रा ात चंदना ा झाडाम े तेलाचे माण सरासर पाच लटर इतके आहे. त हे र १०० लटर तेल सहज मळू न जाते. मा तेल मळव ासाठ जतके मजूर वापरावे लागतात. ा तुलनेत ची मजुर परवडणार नाही.

29

नो बर २०१९

चंदनाची बाजारपेठ जगभर आहे. पूवकडील चीन, जपान, सग ं ापूर, ह गक ग, तवान या दे श त मोठ मागणी आहे. चंदनाचे लाकूड कोर व कामासाठ खासक न वापरले जाते. ामुळे का श बन व ासाठ ाची मागणी वाढत आहे. देवत ची मूत , शोभे ा व ू बन व ासाठ गा ाचे लाकूड आव क असते. अशा कारचे लाकूड २० वष ा लागवडीतून सहजपणे उपल होते. पावसाचे माण कमी होत चालले असताना द ु ाळ तीत तग ध न राहणार चंदनशेती लाभदायक ठ शकते. बँकेतील ठे वीसारखा या शेतीचा फायदा क न घेता येणे सहज श आहे. शासनानेही चंदनशेतीसाठ ो ाहन दे ाची भू मका घेतलेली आहे. सामा जक वनीकरण वभागामाफत वृ लागवड व वैरण वकास योजनतगत याची लागवड कर ासाठ अथसहा केले जाते. याचा लाभ घेत रा ा ा अनेक भाग तील शेतकर चंदनशेती कर ासाठ पुढे येत आहे त.

चंदन हा सदाह रत वृ असून ा ा फ ा सडपातळ, सरळ अथवा वाक ा असतात. याची उं ची साधारणपणे १२ ते १५ मटर असून घेर २ ते २.५ मटरपयत असतो. याची पाने सदाह रत, अंडाकार, टोकदार, समोरा- समोर व देठाकडे नमुळती असतात. खोड लहान व कमी जाडीचे असते ते ा मऊ असते. परंतु जस - जसे झाड मोठे होते तसे ाची साल खरबर त व उ ा चरा असलेली बनत जाते. याचे लाकूड कठ ण, सु दाणेदार कण नी बनलेले तेलयु असते. लाकडाचा बाहे र ल भाग सफेद व सुगंध हन असतो. तर आतील गाभा िपवळसर ते तपिकर असून तो अ तशय सुगंधी असतो. याम े तेलाचे माण १ ते ६% असते. चंदनाचे मूळ हे सु वातीस ब यापैक ल ब, नाजूक व लव चक असते. बाजूकडील मुळे संखेने भरपूर, तंतूमय, नाजूक व मु मुळा ा खाली पसरलेली असतात. सु वातीस मुळ वर गाठ असतात. ाने ाचे

30

परावलंबी दसून येत.े चंदनाचे बी एकदल कारातील असून रं ग िपवळसर गुलाबी, तपिकर , गद तपिकर व काळपट असतो. फळाचा वरचा भाग लुसलुशीत व गरयु असून तो काढ ानंतर बी मळते. बय पासून रोपे तयार केली जातात.

रोपे तयार करणे

लहान रोपे अ त सुय काशात व उ तेमुळे िकं वा कमी पा ामुळे सुकू शकतात. ासाठ सावली व पा ाची व ा करावी. ताजे बयाणे २ म ह ापयत सु ाव ेत असते. ामुळे ावर पाणी अथवा हवेची ि या होऊ शकत नाही. याक रता ज मनेटर ५० मली, ि झम ५० मली, १ ल. पाणी या माणातील ावणात बी रा भर भजत ठे वून ाची सु ाव ा न होऊन १ ते १।। म ह ात अंकूरताना दसतात. एरवी ३ म ह ापयत देखील अंकुरलेली दसत नाहीत. २ वष पासून १० वष पयत ा झाड वर ल बय पासून रोपे तयार करताना उगवण मतेत कोणताही फरक आढळू न येत नाही.

गादी वा

ावर बी लागवड प त

गादीवाफे २ कारचे केले जातात. ा भागात पाऊस जा पडतो तेथे उं च गादीवाफे तर इतर भागात ज मनीला सम तर खणून वाफे बन वले जातात. साधारणपणे वाफे १० मटर x १ मीटर आकाराचे क न १५ समी उं ची ठे वावी. याम े लालमाती व चाळलेली वाळू २:१ माणात घेऊन वाफे बनवावेत. अशा वा ात ि या केलेले ४ िकलो बी पस न घेऊन ावर २ समी जाडीचा वाळू चा थर देऊन ावर वाळलेले गवताचे अ ादन करावे. वा ास रोज झार ने अथवा ं रने पाणी ावे. वा चा उ ापासून बचाव कर ासाठ सावलीची सोय ( शेडनेट ५०% ) करावी. बी उग व ानंतर गवताचे अ ादन अलगद काढू न टाकवे. नसर चे यो नयोजन हो ा ा ीने बयाणे िडसबर- जानेवार त पेरावे.

नो बर २०१९

िपशवीत रोपे लावणे बी गादीवा

ावर पेर

ानंतर २५ ते ३०

दवसात रोपे उगव ास सु वात होते. रोपे लगेच

िपशवीत लावावीत. अशी रोपे लवकर

जतात.

रोप वर दर १५ दवस ते १ म ह ा ा अंतराने

स ामृत २५० मली १०० ल. पा ातून फवारावे. णजे रोप ची नरोगी व जोमाने वाढ होते.

साधारणपणे ६ ते ८ आठव

काढू न टाकवी व रोप

ानंतर रोप ची सावली

ा िपश ा अधून मधून

िफरवत रहा ात. जेणेक न मुळे ज मनीत जणार

नाहीत. ६ ते ८ म ह ाम े रोपे २५ ते ३० सेमी उं चीची

तपिकर रं गाचे खोड झालेली लागवडीयो

उपल

होतात. १ िकलो बयापासून साधारणपणे २,००० रोपे

तयार होतात.

लागवड

फवारणी क न अध ख ा स य अथवा कंपो खत, नबंोळ पावडर व क त स य खत (२५० ॅम) ने भ न ावा. ानंतर एक पाऊस झा ावर ज मनीत ओल असताना रोप ची लागवड करावी व शेजार ा ख याम े यजमान वृ ा ा रोप ची लागवड करावी. यजमान रोप काल तराने मरते व चंदन ा ा जवळ अस ाने इतर दघ युषी यजमान वृ ा ा मुळ मधून आपले आव क ते अ शोषण सु करते.चंदन हा अधपरजीवी वृ आहे. याला सं ृ त भाषेत 'श वलक' णतात. शा वलक णजे चोर. चंदन हे आपणास लागणार सव खा ा े व जवनस े त: ा मुळा ारे शोषून घेत असतात. ाक रता चंदनाची लागवड करताना ा ा शेजार यजमान वृ ानी लागवड करावी लागते. चंदनाची वाढ खुरटी राहते व झाड २- ३ वष नी मरते. िपशवीतील रोपे लागवडीपुव १ ल. ज मनेटर चे १०० ल. पा ात ावण तयार क न िपशवी म े रोप ना ५० ते १०० मली ावणाची आळवणी करावी. नंतर लागवडी ावेळ रोपाची ॅ क िपशवी अलगद बाजूला काढू न रोप लावावे. लागवडीनंतर ाला पु ा ज मनेटरचे वर ल माणे ड चग ं ( आळवणी) करावी.

यजमान दघ युषी झाडे: साग, सादडा, लबं, सु , पळस, करं ज, नल गर , बाभूळ, सुबाभुळ, शर ष, का शद, खैद, ससम, र चंदन, तामण, गावडा, मोह, कुमकुम वृ इ. ची लागवड करता येत.े

यजमान म म आयुषी झाडे: हादगा, शेवर , शेवगा, सु , नल गर , ब बू, र सडीया, नरगुडी, बकुळ, बारत डी इ.

यजमान फळझाडे: सताफळ, रामफळ, डा ळं ब आवळा, बोर.

मा न ू पावसाची सु वात होताच जून, जुल,ै यजमान खुरटी झुडपे: क ेर, ई, घायपात, गुलतुरा, ऑग म े रोप ची लागवड करता येत.े याकर ता तरवड ही िपके आहे त. उ ा ाम े माच म ह ात १६' x १२' अंतरावर १.५ x १. ५ x १. ५ फुटाचे ख े खोदनू ावेत. आंतरिपक चंदन व यजमान वृ ाची लागवड करताना दोन ख याम े िकटकनाशक व बुरशीनाशकाची

31

नो बर २०१९

ओळ म े िकमान १० फूट जागा उपल होऊ शकेल. या जागेत प हले ४-५ वष पयत हरभरा, उडीद, मूग, भुईमूग अशी आंतरिपके घेत ास लागवडीस पोषक वातावरण मळू न चंदनाची वाढ जोमदार होते. आंतरपीक घेताना जमीन न गरणी/वखरणी केली जाते. शेताला पाणी, खते दली जातात. कडधा ामुळे ज मनीत हवा खेळती राहते. न ाचे माण वाढते. या सव चा चंदन वाढ स फायदा होतो. या िपक बरोबरच औषधी वन त म े सपगंधा, अ गंधा, सफेद मुसळ , शतावर , कोरफड अशी िपके घेता येतात.

जमीन

लाल, काळ , चकणमाती ते वाळू म ीत लोहयु , उ म नचरा होणार , उ म उपजावू चकण माती व नदी काठ ा नच या ा पोयटायु ज मनीत चंदनाची वाढ अगदी जोमाने होते. पाणी द ानंतर व ारणार माती, तसेच कॅ यम, मॅ े शयम व पोटश ॅ यु जमीन झाडाची उं ची व घेर वाढ स फायदे शीर ठरते. ज मनीचा सामू हा ६.५ ते ८.२ असणार जमीन चंदन लागवडीस यो समजली जाते.

हवामान

चंदनाने झाड हे ६०० ते १,६०० म.मी. पज मान असले ा पज मान असले ा दे शात व १२ ते ४५ डी. से. तापमानात च गले वाढते. साधारणपणे थंड हवा, म म पज मान व भरपूर सुय काश तसेच भरपूर काळ कोरडी हवा चंदनास उ म ठरते.

पाणी:

चंदना ा झाडाला प ह

आठव

ातून २ ते ३ वेळा पाणी

तस या वष आठव

ावष

ठबकने

ावे. दस ु या व

ातून २ वेळा पाणी ठबकने

ावे. चौ ा वष पासून चंदनास नो बर -

िडसबरम े पाणी दे

ाची गरज नसते. तसेच

जानेवार ते जून या काळात आठव

32

ातून एकदा

पाणी ावे. पावसा

ात पाऊस अस

ास पा ाची

आव कता नसते. मा पावसाने ताण द

ास

गरजे माणे म ह ातून २ वेळा तर पाणी ावे.

आंतरमशागत

लागवडीनंतर

मीटर

ेक वष ऑ

ोबरम े १

ासाची वतुळाकार माती कुदळ ने १५ सेमी.

पयत खोदनू क

त

स य खत २५० ॅम ते १

िकलोपयत आव कतेनुसार झाडा ा वया माणे

तसेच सुगंधी गा ाची अ धक वाढ हो साठ

स ामृता ा फवार ा दर म ह ाला कृषी व ान

क ातील त

ास

रोग व िकड

चंदनावर श

बुरशी रोगाचा

जंगलातील

ानुसार करा ात.

तो नुकसानकारक जै वक अथवा

ादभ ु व आढळत नाही. परंतु

जुनाट

झाड वर

माय ो ाझमा स

ाईक

जवाणूपासून झा

रोग

आढळू न आला आहे. िकडीम े भुंगे हे रा ी पान

कडा कुरतडत मध

पान

ाचा ा

ा शरे कडे खात जातात. हे िकडे

ा खाल ा बाजूस अथवा पाना ा गुंडाळ त

अथवा जाळे बनवले

ा पानात दवसा आढळतात.

ाचबरोबर रस शोषणार अळ , खोड पोखरणार

अळ , वाळवी या िकड चा ादभ ु व चंदनावर आढळू न

येतो. य चा ादभ ु व होऊ नये. याक रता कृषी व ान

क ातील त

ा स

ानुसार स ामृता ा

फवार ा वेळ च करा ात.

ादभ ु व झा

ावर

नुकसानीची पातळ ओल ड ापुव रासाय नक

िकटकनाशकाची फवारणी करावी. मा

रासाय नक िकटकनाशकाचा वापर श णजे

सतत

तो टाळावा.

ाचा चंदना ा गाभा व तेला ा दज वर

प रणाम होणार नाही.

काढणी:

चंदनाचे झाड साधारण ३०-६० वय वष पयत तोडणीयो होते.

नो बर २०१९

उ

चंदन ह हळू हळू वाढणार जाती आहे . चंदनाचा खोड/गाभा १० ा वष पासून प रप होतो. खा त ात द े ा उं ची आ ण घेर या तप ा माणे झाड काढणी यो झा े िक नाही ते कळते.

वय (वष)

घेर (से.मी)

उ

(िक ो)

१०

१०

१

२०

२२

४

३०

३३

१०

४०

४४

२०

५०

५५

३०

चंदनाचा गाभा

चंदनापासून सुगंधी गाभा व ापासून तेल मळते. सुगंधी गाभा हा तुरट, कडू , ताप नवारक, थंड, उ ा सत, कडक, जड, िटकाऊ, मधुर आणी त वासाचे, दोष वरहीत िपवळसर अथवा तपिकर रं गाचे, सरळ घ दाणेदार व एक सा ाचे तंतुमय तेलकट गाठ वरहीत असतो. िफ ा रं गा ा गा ाम े गडद रं गा ा गा ापे ा तेलाचे माण जा असते. चंदन तेलाचे माण १० वष पे ा जा वया ा झाडात ०.२ ते २%, तर प रप झाडात २.८ ते ५.६% असते. मुळापासून श ाकडे ४५% पयत तेलाचे माण कमी होत जाते तर गा ा ा म बदंपासू ू न ते बा भागापयत २०% पयत कमी होत जाते. गाभा तयार हो ाचे काम ४ वष ा पुढे सु होते. तर नैस गक र ा ते ७ वष ा पुढे होते. १२ ते १५ वष त १२ ते १५ समी ासा ा वृ ापासून ३० ते ३५ िकलो सुगंधी गाभा मळू शकतो.

गा ापासून तेल

गा ा ा पावडरवर वाफे ा उ पतनाची ि या क न तेल काढले जाते. ास जगभर 'इ

34

इंिडयन सँडलवूड ऑईल' या नावाने ओळखले जाते. बा लाकडा पासून द ु मळ व ,ू खेळणी, कॅरम गो ा ( कॉईन) बन व ा जातात. तर ता ा पान पासून िफ ट िपवळे मेण मळते.

चंदन ागवड करताना

खाजगी ज मनीम े चंदनाची ागवड कर साठ परवानगी ागत नाही. परंतु जाती तोड ासाठ वभागीय अ धका याकडे परवानगी घेणे गरजेचे असते. चंदन एक संर त वण जाती आहे , ामुळे तोडणीस आ ण व स वनर कायदा १९५६ अंतगत पुरवठा परवानगी घेणे आव क आहे . ागवड के ानंतर ज मनीचा सातबारा नमु ाम े न द क न ावी आ ण संबं धत वन अ धका या ा आप ा े ावर चंदन ागवड अस ाचा दाख ा ा क न ावा.

चंदन ागवडीसाठ अज सदर करत ना ागणार कागदप े: · वृ तोडीचा नमुना नं.१

· ागवड अस े

· ागवड अस े

· ागवड अस े

· ागवड अस े

ा ज मनीचा सातबारा

ा े ाचा ८ अ

ा ज मनीचा नका ा

ा ज मनी ा चतु:सीमा

· १२ हे

र पे ा कमी ज मन अस

· पुन: वृ

ागवड करणार अस ा प पेपरवर)

· उ त व गत गटात मोडत नस

पय

ाचे माणप

ाचे माणप

ाचे हमीप (१००

To send Articles, News, Press Releases and Feedbacks in Marathi Marathi

marathi@krishijagran.com

Editor

editor@krishijagran.com

daiuh okrkZ

नो बर २०१९

इ चबन ॉ

साय ल मटेडचं कटकनाशक उ ोगातील योगदान

िकटकना क उ ोग चं मू ापनः या वेगवेग ा व ापन ृ या वाप न आधु नक िकटकना क व ापन व नयं ण व ान े ाची झपा ाने वाढ होते आहे. नसग कडू न वेगवेग ा क ना घेऊन िकटकना के े ा ी संबं धत ा हे काम कर त आहे त. ते एकाच गो ीवर वचार करत आहे त, ' जे माणस ना मारतं ते िकटक नाही मा कतं. ' दस ु या महायु ा ा काळात सन १९४५ म े झा े ा हरो मा व नागासाक हर वर अणुह ा झा ानंतर प ह दाच िकटकना क चं ावसा यकर ा पदापण झा ं . कारण ाव न ा नी वचार के ा, 'जे माणसा ा मा कतं, ते िकटक नाही मा कतं. ' ते ा डीडीटी या प ह ाव ह ा ावसा यक िकटकना काची न मती झा . ा

नी नसग चं नर ण करत िपकं िकडी व रोग ा ह ापासून आप ं संर ण कसं क कतात, याबाबत अनुमान काढाय ा सु वात के . आप ं सं ोधन चा ू च ठे व ं . काही जुने वृ ेतकर स र ोध ासाठ िपक वर राख पंडत. स रम े च ग ा कारे खारटपणा असतो आ ण िप ा ढे कूणसार ा िकड पासून

36

िपक ना वाचव ासाठ स रचा वापर होतो. स र हे िपक चं पोषणही करतं. नुकतंच अमे रकेती ईपीएने स रची ेकडो कारची िपकं, ोभेची झाडं आ ण गवतावर उपयु अस े ं िकटकना क, बुर ीना क व कृि म औषध णून न द के आहे. अ धम माती असे तर ते खत णून िकं वा माती सुधारक णून वापर ाचा स ा द ा जातो.

कृि म िकटकना क ा या वापरापूव ेतकर नबंोळ अक चा वापर करत असत. कडु नबंाम े काही मह ाचे घटक असतात, ते क ड, रोग चा ना करतात. या कारणामुळे कडु नबंाकडेही ावसा यक ा पा ह ं जाऊ ाग ं .

े ंती ा फु म हे ी काही माणात िकड रोग व नयं णाचे घटक असतात. या सथ ं ेिटक पायरे ॉइडचा वापर ऐ ं ी ा द कात होऊ ाग ा.

ा नी वचार के ा, ‘'जे माणस ना मारतं ते िकटक नाही मा कतं. ' ातूनच जैव िकटकना क ची उ ती झा . बीटीची ओळखही सव जैव िकटकना क णूनच झा . बीटीचं जनुक अनेक कार ा िपक चं हे ोथेस नावा ा

daiuh okrkZ

नो बर २०१९

िकड पासून संर ण करतं. सन १९९० ा आसपास िपक वर ( व ेषतः कपा ीवर) जगभरात या िकडीनं धुमाकूळ घात ा होता. िपकं उ व के होती.

े क य कडू न होणा या क टकना क ा त अ तवापरामुळे पय वरणा ा हासाबरोबरच मानवी आरो ही धो ात आ ं आहे. ामुळे जा प रणाकारक अ ा कमी मा े ा िकटकना क ची गरज वाढ . सन २००० ा आसपास भारतात िकड ची तकार मताही वाढ . याचा ा नी गंभीरपणे वचार के ा. िकड ची सं ा तसेच वाढ रोख ासाठ त ाळ ावर मारा क न ना कुचकामी क न मा न टाक ाची (आयजीआर) इनसे ोथ रे ु े टसची न मती के . तकार, वकास व िकड चं

व

ापन

नयं ण कर ासाठ

ेतक य नी

आयजीआर तं ाचा वापर के ा. या तं ात िकड

अंडा यावर थेट प रणाम होऊन

ा

ना दब ु के ं

जायचं आ ण िकड वर नयं ण मळव ं जायचं. रोग

व िकड चं ३० दवस

ाही आती

इतकं छोटं

आयु मान असत.ं एक पूण वाढ झा े

मादी

िकटक २०० ते ३०० अंडी देते.

ामुळे गाफ

प रणाम होऊन क टक, िकड मध

तकार

अस े

ा ेतक या ा वाईट क ड

वाढत अस

िकड नी नम ण व

ाचं

तःम े बद क

ात आ ं .

ापना ारे या िकड

क न

कतात.

व

ा

ापनाचा

ाचा प रणाम तकार

तकार

ा वाढ ा आळा घा ता

यावा अ ी गरज नम ण झा . इ चबन ॉप साय

मटेड ही

ाट अप कंपनी आहे. तनं ेतक य चं

जीवनमान च ग

के

आहे.

ा प तीने बद ाय ा सु वात

सव कार ा िपक वर

क टक

वेगवेग

ा िकडी,

ा नयं णासाठ चा एकमेव पय य

णून

इ चबनकडे पा ह ं पा हजे. इ चबनची १०० हन ू

अ धक उ ादनं आहे त. प ासहन ू अ धक आधु नक

रसायन ा ावर आधा रत िकटकना क उ ादनं

भारतात आण े

इ चबन ही एकमेव कंपनी आहे.

तसंच या कंपनीनं बाजारपेठेत एका वेळ अनेक

उ ादनं आण

आहे त.

झऑन या अ यावत तं

उ ादनाचे

तं

ानावर आधा रत

चग ं इ चबनने नुकतंच के ं आहे. या

ानावर आधा रत टाम ा झेड सी हे उ ादन

णजे १२. ६ ट े थायेथॉ

लॅ डासायलो ीन य चं संयु

ेन व ९. ५ ट े

करण आहे. इतर

क डनाक पे ा याची मता अ धक आहे. िकड ना क न

ावर ह

ा कर ासाठ झऑन

अ धक स म आहे. प ढ या पतंग ना नामोहरम करणं

तसं कठ ण असतं; पण इ चबननं या िकड ना दब ु

करणारं ठोस उ ादन तयार के ं आहे. पो ॅ रटी, वर न व रं गून या ँडनेम अंतगत इ चबननं तीन

नवीन उ ादनं तयार के ना

ाऊन

आहे त.

ट हॉपर या चवट िकडीचाही समूळ

कर ासाठ इ चबनकडे

ंभर ट े उ र

आहे. बीपीएचचे प े े पाय पूण नकामी क न या

िकडीची पुढची जा समूळ न करणारं अ यावत

37

daiuh okrkZ

नो बर २०१९

तं

ान वाप न तयार के े ं क टकना क

णजे

चौसाट. हे औषध बीपीएचचं अंडा य नकामी क न

अंडी तयार हो ापासून रोखतं. ामुळे िकड चा ना

होतोच; पण

ची पुढची जा तयार होत नाही.

बीपीएच ा नयं णासाठ आणखी दोन उ ादनं

आहे त. ती णजे, डोक ाम व ऑथे

ो गो .

हे यो थस, ोडे नया, गु ाबी ब ड अळ य सार ा िकडी, रोग कपा ी, सोयाबीन, ऊस, भा ा, भात या िपक वर ह ा क न ती उ व करतात. ावर मात कर ासाठ इ चबनने नोवा ॉप, जंट मन व िकटकटा एसजी ही क टकना कं तयार के असून ती कमीत कमी मा ेत अ धक च ग ा प रणाम साधतात. तसंच वेगवेग ा बुर चे वाईट प रणाम िपक वर होतात. गंज, धूर, पान वर ठपके याही बुर ीच आहे त. इ चब ताके ी व त ा ही दो ी बुर ीना कं एकाच वेळ मो ा सं ेने अस े ा या बुर वर मात करतात.

अ ाधु नक इइपी तं ानाने तयार के े ही काही उ ादने इ चबनने आण आहे त. हे तं ान

भारतात थमच वापरात येत असून जपानमधून आयात के े े आहे. या उ ादनाचं उदघाटन ् ेतक य नीच के ं असून ा ा सादर करणासाठ ही मो ा सं ेने ेतकर आ े होते. पान साठ फोटो सथ ं े सस तं ानाचा वापर क न ही उ ादने तयार के आहे त. तसंच ही उ ादनं माती ा, ज मनी ाही पोषण देतात आ ण रोग, िकड चा ना क न भरघोस उ ादन मळवाय ा मदत करतात.

च ग ा उ ादन म े इ चबनने कमी काळात मोठ झेप घेत आहे. तीन वष म े या कंपनी ा उ ादन ची तीन वेळा १०० कोटी पय ची व मी व झा . उ ादन बरोबरच च ग ा कमचार वग ा वेतनाही कंपनीने द ु टीने वाढ के आहे.

भारतात काम करणा या प ह ा दहा बहरा ु ीय कंप म े इ चबन ा नाव मळवायचं आहे आ ण तो दवस फार ब नाही. तसंच ेतक य ा दारापयत आप उ तं ानाने यु उ ादनं ने ासाठ कंपनी स ा कायरत आहे. आप ा या य ासाठ इ चबन कंपनीने सव चे आभार मान े आहे त.

Call Your target Customers directly on marketmirchi.com Use www.marketmirchi.com for free advertisement of your Agro Produce/Agro Inputs/Agro Services/Agro jobs and connect with your customers without brokers.

Just post your sales/wanted/jobs and by clicking on relevant post ads link on homepage of marketmirchi.com. No need to register in the begining.

Also contact your Customers by clicking relevant links under Search Buyers/Search Sellers Sections on homepage of marketmirchi.com Please Call on 9822719618 for any help Totally Free Platform on linking Rural-Urban Marketers.

38

daiuh okrkZ

नो बर २०१९

'अ ी एल. एम. पटेल फामर ऑफ दी इयर अवॉड २०२०' साठी अज करा. अज कर

खा डे

ाची प त आ ण इतर तप ी

माणे

‘अ ी ॲ ीक

र

रसच डे

पमट

पमट फाउं डे न' (अ ी) ा त ेती ा

वाढ साठ सात ाने काय करत आहे आ ण ही

सं

ा हजारो ेतक य ना ेरणा देत आ

समाजाती

ेतक य ची

आहे.

ती सुधार ास मदत

कर ा ा उ े ाने एएसपीईई य

ी आहे.

अ कडेच, "अ ी ए .एम. पटे फामर ऑफ द

इयर २०२०" पुर

दे भराती

पुर

के

ार जाहीर के े असून

ासाठ

ेतक य नी या ति त

ारासाठ अज करावेत अ ी वनंती सं

आहे.

'फ ो ादन वभाग-पपई

ेती वभाग-एरं डी

मह ा

ेतकर

ेने

ागवड', ' हवाळ

ागवड' याचबरोबर य

वभाग- फ ो ादन

ी

े ात

कृषीमा ाची िटकवण मता क ी वाढवता येई

यासाठ ना व पूण क मळव े

आहे. या पुर

ना राबवून

ा ेतक य ना हा पुर

येती . वजे

पा रतोिषक व

ारामुळे आद

ार दे

ात य

ात येणार

ेतकर का झोतात

ना स ान च , १ ाख पये रोख

अज कसा करावा?

ीप देऊन गौर व ात येई .

· अ ी ा काय यात जाऊन चौक ी करा िकं वा

40

daiuh okrkZ

नो बर २०१९

w w w . a s p e e f o u n d a t i o n . o r g या संकेत ळाव न थेट फॉम डाउन ोड करा. फॉमची यो र तीने भर े त ेतक य नी जपून ठे वावी.

· नाम नद न अज केवळ नवड के े ा ेतक य ना पाठ व ा जाई . खा द े ा नाम नद न ा धकरणाची फारस अस े े अज भर े ा अजदार ना मुंबई येथी अ ी फाउं डे न काय यात जावे ागे . फॉम तीन तीत (१ मूळ + २ न ती) म े पाठवावा अ था अज चा वचार के ा जाणार नाही. अ ी फाउं डे न यादीत नाव अस े ा उमेदवार ी संपक साधे .

· स मती ारे नाम कन अज ची छाननी के जाई आ ण नवड े ा यादीती ेतक य ा ेतात ेतकर आ ण अ ी फाउं डे न ा पर र सोयी ा तारखेनुसार िडओ ूिटगं कर ात येई .

टीप- पुर ार २०२० साठ नाम कन मळा े ा ेतक य चे िडओ ूिटगं २०२०-२१ म े केवळ िपक का ावधी / कापणी दर ान घे ात येई . सन २०२० म े िडओ ूिटगं कर ासाठ पुर ारासाठ नवड गे े िपकेही नवड झा े ा ेतक य नी ावीत.

मह ा ा तारखा

· ाथ मक अज भर ाची अं तम तार ख - १५ िडसबर २०१९.

· अ ी फाउं डे न काय यात नाम नद न अज भर ाची अं तम तार ख - १५ मे २०२० आहे.

पा ता

फ ो ादन ेणी–पपई ागवड आ ण हवाळ ेती ेणी-एरं डी ागवड'

· अजदार ेतक याचे कमीत कमी १ एकर े पपई ागवडीखा एकाच ठकाणी अस े पा हजे.

· या िपकाचे िकमान तीन वष आधीपासून तर उ ादन ाय ा हवे.

फ ो ादन े ात कृषीमा ाची िटकवण मता क ी वाढवता येई यासाठ ना व पूण क ना राब वना या म ह ा ेतकर

· कृषीमा ाची िटकवण मता वाढ व ासाठ ेतक याकडे कमीत कमी २ ते ३ नवीन क ना असणे आव क आहे.

· मागी ३ वष पासून ाचा अव ं ब के ा असावा.

· फळे आ ण भा ची िटकवण मता वाढ व ासाठ त: हन ू क ना वक सत के ा पा हजेत िकं वा ात सुधारणा के े अस पा हजे.

· हे तं

ान ावसा यक असावे.

नवडीचे नकष

जाई

पा ते

तर

पुढ

गो वर व ेष भर द ा

· आधु नक कृषी तं ानाचा अव ं ब क न न व ा, संसाधने, पाणी, जमीन इ ाद चा काय म व भावी वापर कर ाची आव कता.

· नवीन तं ानाचा अव ं ब करत इतर ेतक य ना मदत व मागद न करणारा हा एक आद ेतकर असावा.

41

daiuh okrkZ

नो बर २०१९

झायटॉ नक एम ा सहा ाने मातीची पुनरचना व पक उ ादन जगभराती ेतक य ना भेडसावणा या काही मह ा ा गो ी: · ागवडी ा खच त वाढ. ·

र िकं वा कमी उ ादन.

· पाणीटंचाई व भूगभ ती पा ाची पातळ खा ावणे. · ारपड जमीन आ ण मातीचा कडकपणा. · मृदा

ा

.

या सम चे नवारण कर ासाठ मातीचा पोतरचना सुधारणे व माती ा जै वक ि ये ा चा ना देणे या गो ी मह ा ा आहे त. झायडे ने मातीचा पोत सुधार ासाठ जैव खत तं ान वक सत के े आहे. हे तं ान या सम चे नवारण करते. ाभदायक अस े ा जव ै तं ाना ा सहा ाने ते माती अ धक सपुीक क न मातीची रचना सध ु ाराय ा मदत करत.े हे तं ान नस ै गक माती ि या सु कर ास मदत करत,े जे यो पोषण देते आ ण पाणी ोषन ू घे ास मदत करत.े ामळ ु े नरोगी मातीत जा आ ण च ग ा दज चे उ ादन मळत.े मातीम े याचा वापर के ानंतर माती अ धक नरम व स छ होते. नैस गक माती जैव ा ाचा सार कर ास ो ाहन दण े ारे हे तं ान सू जीव ि ये ा गती दत े े ामळ ु े ज मनीत पाणी ध न ठे व ाची मातीची मता व वायवुीजन य त सध ु ारणा होत.े झायटॉ नक एमम े मायकोरायझा इनो ु म हे घटक असतात, ते माती े ाम े बुर ी व जवाणूंचा सार हो ापासून रोखतात. हे सू जीव मातीत वाढतात व मातीम े आधीच असले ा अनुपल पातील पोषक त चे प तर उपल पात करतात, Control ZM Treated जेणेक न ते मुळापयत

42

पोहोचतात.झायटॉ नक एम मऊ मातीसह एकि त के ाने माती ा मुळापयत ा े ाकडे वळते आ ण पृ भागा ा मो ा े ामधून पाणी आ ण िपक ा पोषण ाचे माण वाढवते.

Control

ZM Treated

उ ती ा जै वक ि येमुळे व मूळ व म ु ान वाढ ामुळे काबन व िपक पोषण सहजीवन ि या घडते. ामुळे संपूण मातीचे आरो सुधारते. हे िपक वर प रणाम कसं करतं? · सुधा रत पाणी धारण मतेसह मऊ-स मातीची न मती होते आ ण वन त ची तग ध न राह ाची मता वाढते. · ा े आ ण उ माती ा जै वक ि येमुळे पृ भागा ा मो ा भागाम े सुधा रत पाणी आ ण पोषक े मळतात. · सुधा रत गुणव ेसह च ग े उ ादन मळते. · पा ा ा वापराची काय मता आ ण पा ाचा ताण सहन कर ाची मता सुधारते. · रासाय नक खत ा वापराम े आ ण अ ा खत चा वापर के ास वाढ े दसते.

णीय घट होते ाचीही काय मता

· यो पाणी आ ण पोषक े घे ामुळे िपकाची पाने आ ण खोड याचा दज सुधारतो. ामुळे िकड व रोग चा तकार करणे सहज होते. झायटॉ नक-एम हे ेतक य ना नसग ा प रसं े ा पोषक अस े ा चा वापर क न मातीचा पोत सुधार ास, स माती तयार कर ास मदत करते. ामुळे ा त ेतीचे पाहणा या ेतक य साठ हे अ ंत ाभदायक आहे.

єkh okrkZ

नो बर २०१९

साखर नयातीसाठी पोषक वातावरण

मळणा या दराची तु ना करता क ासनाकडू न जाहीर झा े ा .1,045 त टं मदतीमुळे साखर नय त करणेच ेय र राही असे मत रा ीय सहकार साखर कारखाना महासंघाचे ापक य संचा क ी. का नाईकनवरे य नी के े . जाग तक

ाझी

नवी द : क ासनाने प ह दाच व मी साठ ाख टन साखर नय तीची जी योजना 12 स बर रोजी जाहीर के ाची अंम बजावणी 1 ऑ ोबर 2019 ते 30 स बर 2020 या वषभरात होणार आहे . कारखाना नहाय साखर उ ादनावर आधा रत नय त करावयाची मा ा देखी दे ाती सव 5 3 5 कारखा ना वेळेत कळ व ात आ े आहे .

साखर नय तीसाठ क ासनाकडू न सरसकट .1,045 त टं आ थक मदत दे ात आ आहे जेणेक न कारखा ना साखर नय तीसाठ मळणारे दर व ा नक बाजाराती दर याती तफावत ब याच माणात भ न काढणे होणार आहे . जाग तक रावर ळ गे ा दोन वष ती अ त र साखर उ ादनानंतर यंदा ा वष थमच उ ादनात घट अनुमा नत असून उ ता अपे त खपापे ा सुमारे 63 ाख टनाने कमी राह ाचा अंदाज जाग तक त नी के ा आहे .

या ा प रणाम प क ा साखरे चे आंतररा ीय दर 12.75 सटस त पाउं ड (कारखाना रावर .1,800 त टं ) व प ढ या साखरे चे दर 341 डॉ र त टन (कारखाना रावर .2,200 त टं ) असे चढे रा ह े असून ाच वेळ ऑ ोबर म ह ासाठ चा ा नक बाजाराती साखर व चा कोटा 2 1 ाख टनाचा अस ामुळे कारखाना रावर ा नक साखर व चे दर .3,200 त टं ा रावर गे े अस े तर नय ती ा

44

रावर ि दतीय

म कावर असणा या

या दे ात यंदाचे नवे साखर उ ादन केवळ

255

ाख टन इतकेच होणार आहे व

ाच सोबत

थाय ं ड, युरोिपअन यु नयन, ऑ े या, पािक ान व

भारत अ ा मुख दे मधून देखी

नवीन हं गामात

कमी साखर उ ादन होणार आहे . जाग तक

रावर

साखरे चे दर समाधानकारक पातळ वर िटकून राहणार

अस

ाने दे ाती . साखर कारखा

फायदा घेवून गोदामाती

नी या संधीचा

क प ढर साखर व

न ा हं गामाती क ी साखर जा ीत जा

करणे ेय ामु

नय त

र होई , असे ी. नाईकनवरे णा े .

ाने

ा दे मधून साखर नय तीस वाव

आहे अ ा चीन, इंडोने या, ब ग ादे , म े या,

को रया व

ी ं का या दे मधून असणार क

ा

साखरे ची मागणी भाग व ासाठ भारतीय साखर

उ ोगा ा सुवण संधी आहे . कारण नो बरम े ाझी चा हं गाम संपतो व

ानंतर माच पयत

भारता वाय इतर दे मधून साखरे ची उप

फार ी नसणार आहे . ते ा जर क मळणारा कारखाना रावर

ता

ा साखरे ा

दर कमी अस ा तर

क ी साखर न मती व नय ती मधून होणार आ थक

बचत,

ाजाची बचत, रक र मधी

वाढ व

सरसकट मळणारे अंतगत तसेच जहाज वाहतूक

अनुदान

कारखा

ात घेता दे ाती

सहकार साखर

नी हं गाम सु वाती ाच क

न मती क न

ा साखरे ची

ाचे आगावू नय त करार क न

ावेत असे आवाहन देखी

महासंघाने के े आहे .

रा ीय सहकार साखर

єkh okrkZ

नो बर २०१९

वदभ, मराठवा ातील 19 ज कु ु ट वकास काय म

वदभ, मराठवाडा व उ र महारा ा ा ज द वकासासाठ राब व ात येणा या व ेष काय मा ा अंम बजावणी अंतगत वदभ व मराठवाडा वभागाती 19 ज म े त ज ा 1 0 0 बचतगटाती एकूण एक हजार ाभाथ या माणे 1 9 , 0 0 0 ाभा ना अं ावर क ब चे गट वाटप करणे आ ण कु ु ट वकासाचे नध रत उप म राबव ाचा नणय मंि मंडळ बैठक त घे ात आ ा.

या नणयानुसार वदभ, मराठवाडा व उ र महारा ा ा ज द वकास उपाययोजन ा व ेष काय म तगत या वभाग ती 1 9 ज ाती ेक 1,000 ाभा ना सुधा रत दे ी जाती ा 100 क ब चा 50 ट े अनुदानावर पुरवठा कर ास मा ता दे ात आ असून वा म, यवतमाळ, हग ं ो अमरावती आ ण नागपूर वभागाती सव ज म े कु ु टपा न वषयक व वध उप म राबव ासाठ या योजनतगत 26.50 कोटी नधी ा वत कर ात आ ा आहे .

ामीण भागाती म ह ना आ थक ा स म बनव ासाठ ना यंरोजगार उप क न दे ासह परसाती कु ु टपा नास चा ना देवून दे ी अंडी उ ादन वाढवणे तसेच ामीण व हर भागात अंडी व मास ची उप ता वाढवणे हा या योजनेचा उ े आहे .

स तीत रा ाची दैनं दन अं ची गरज भाग व ासाठ नजीक ा रा मधून दैनं दन

46

ात

अंडीचा पुरवठा होत आहे . या 1 9 ज साठ ा वत परसाती कु ु टपा न योजनेची अंम बजावणी के ामुळे रा ाची काही माणाती दैनं दन अं ची गरज भाग व ासाठ न तच मदत होणार आहे . ही योजना र पात राबव ात येणार असून एका ाम समूहात र प तीने िकमान 5 ते कमा 10 बचत गट ची नवड क न ा सद ना योजनेचा ाभ दे ात येणार आहे .

या योजनतगत िकमान 1 0 ट े ाभाथ अनुसू चत जातीचे आ ण 7 ट े ाभाथ अनुसू चत जमातीचे नवड के जाणार असून म ह ा बचत गट ना ाधा दे ात येणार आहे . ती ाभाथ वाटप कर ात येणा या 100 क ब पासून दरमहा 11,250 पये उ मळणे अपे त अस ाने यामधून ामीण म ह चे आ थक स मीकरण होणार आहे . वा म, यवतमाळ, हग ं ो , अमरावती, नागपूर, वध , भंडारा, चं पूर, गड चरो व ग दया या ज ती 1 0 , 0 0 0 ाभा ना प साठ संर क भतं उभार ासाठ 5 , 0 0 0 पय चे अनुदान दे ास मा ता दे ात आ तसेच नागपूर येथी म वत अंडी उबवणी क ा ा बळकटीकरणासाठ 2.50 कोटी खच स मंि मंडळ बैठक म े मा ता दे ात आ .

®

lksekuh ds cht yxkvks ekykeky gks tkvks!

єkh okrkZ

नो बर २०१९

गोपीनाथ मुंडे शेतकरी अपघात वमा योजनेम े सुधार प ी, मु गा व अ ववा हत मु एक य चा समावे ा यामुळे ेतक यासह कुटु ब ं ाती जण ना या योजनेतून वमाछ

गोपीनाथ मुंडे ेतकर अपघात वमा योजनेम े

खातेधारक

ेतक यासह आता

एका सद ाचा समावे

बैठक त मंजुर दे

आता

ात आ . यामुळे या योजनेस

प ाभ े आहे .

वसाय करताना व वध कारचे अपघात

हो ाची

उ

कर ास मंि मंडळा ा

ापक व सवसमावे क

ेती

झा

ा ा कुटु ब ं ाती

ता असते. अ ा अपघातात मृ ू

ास िकं वा अपंग

ओढव

ास कुटु ब ं ाचे

ाचे साधन बंद होऊन अडचणी नम ण होतात.

अ ा अपघात

कुटु ब ं ास आ थक

ेतक यास िकं वा

ाभ मळावा

णून रा

ा

ासनाने ेतकर अपघात वमा योजना सु के .

ददवाने अपघात झा ास, योजने ा नकषानुसार ु ासनाने नयु के े वमा कंपनी 2 ाख पय

ा मय देत ेतक यास नुकसान भरपाई देते.

च त योजनेत ेतक याचे कुटु ब ं वमाछ ाखा येत नस ामुळे ा ा कुटु ब ं ाती एखा ा चा अपघात झा ास वमा संर ण मळत न ते. ही बाब ात घेऊन, योजनेची ा ी वाढव ाचा नणय घे ात आ ा आहे . ानुसार व हतीधारक ेतक यासह ा ा कुटु ब ं ाती व हतीधारक णून न द नस े ा कोण ाही एका सद ासाठ देखी ाभ दे ात येणार आहे . याम े व हतीधारक णून न द नस े े कोणतेही 1 सद णून ेतक याचे आई-वडी , पती अथवा

48

गी यापैक कोणतीही धर ात येणार आहे . एक सद अ ा 2 ाभणार आहे .

ही योजना वमा का ावधीत संपूण दवसासाठ णजेच ेक दवसा ा 24 तास साठ ागू राहणार आहे . या का ावधीत खातेदार ेतकर व खातेदार णून न द नस े ा कुटु ब ं ाती कोणताही 1 सद यापैक कोणा ाही के ाही अपघात झा ा िकं वा अपंग आ े तर ही ते या योजनतगत ाभासाठ पा राहणार आहे त. वमा योजने ा ह ाची संपूण र म ासन वमा कंपनीकडे भरणार आहे . ामुळे ेतकर िकं वा ा ा कुटु ब ं ाती कोण ाही ने िकं वा ा वतीने अ कोण ाही सं ेने तं र ा वमा ह ा भर ाची गरज नाही.

Content Contribution

Telugu

editor@krishijagran.com

telugu@krishijagran.com

English

Bengali

english@krishijagran.com

bengali@krishijagran.com

Hindi

Assamese

hindi@krishijagran.com

assamese@krishijagran.com

Gujarati

Odia

gujarati@krishijagran.com

odia@krishijagran.com

Punjabi

Advertisement

punjabi@krishijagran.com

advt@krishijagran.com

Marathi

Suggestions

marathi@krishijagran.com

feedback@krishijagran.com

Kannada

Subscriptions

kannada@krishijagran.com

circulation@krishijagran.com

Tamil

Conferences & Exhibitions

tamil@krishijagran.com

event@krishijagran.com

Malayalam

Prepress

malayalam@krishijagran.com

prepress@krishijagran.com