Amsterdam groene metropool

68e jaargang - NOVEMBER 2012 - Nr. 11

Amsterdam groene metropool

68e jaargang - NOVEMBER 2012 - Nr. 11

Aan dit nummer werkteN mee: Ethel van Kesteren, Ingenieursbureau Amsterdam Esther Reith, Esther Schetst!

Bert de Klerk, Ingenieursbureau Amsterdam Bart de Vries, Dienst Ruimtelijke Ordening Kim Schagen, Ingenieursbureau Amsterdam Cyrus Clark, Dienst Ruimtelijke Ordening Peter Ulle, Stadsdeel West Ton Muller, Dienst Ruimtelijke Ordening Arja Nobel, Stadsdeel Nieuw West Rita Oppenhuizen, Natuurmonumenten Francine Hijmans van den Bergh, Natuurmonumenten Bij de voorplaat Amsterdam groene metropool Amsterdam verricht internationaal baanbrekend werk om groen te verweven in stedelijke plannen.

De gemeente Amsterdam is daar trots op en beseft tegelijkertijd dat Amsterdam er nog niet is. In dit nummer daarom uitgebreid aandacht voor de groenplannen in en rondom de stad.

In het midden van deze Groen staat een overzichtskaart met de projecten die in dit nummer worden beschreven.

Ontwerp voorplaat en binnenkatern: Esther Reith

Colofon

Groen Vakblad voor ruimte in Stad en Landschap voor allen die vanuit beleid, plan­ning, ontwerp, uitvoering, beheer, onderwijs, onderzoek en voorlichting bij de ruimtelijke ordening betrokken zijn.

Verschijnt elf keer per jaar (juli/augustus gecombineerd) zie ook: www.vakbladgroen.nl Uitgave Stichting Vakblad Groen Eindredacteur Noortje Krikhaar Redactiecommissie Veroniek Bezemer (voorzitter), Pieter Boone, Evert Jan Entzinger, Karin van Essen, Geert de Vries, David van Uden, Hans Kruse en Martin Looije Redactie Noortje Krikhaar, eindredacteur Achtergracht 71, 1381 BL Weesp telefoon: 0294 - 48 17 12 fax: 0294 - 48 25 08 e-mail: noortje@krikhaar.nl

2

GROEN

ADVERTENTIES Fatima van den Broek Hoofdweg 194 9695 AT Bellingwolde telefoon: 0597 - 530 335 e-mail: advertentiesgroen@hetnet.nl Abonnementen Abonnementenland Postbus 20, 1910 AA Uitgeest telefoon: 0900 - ABOLAND e-mail: aboservice@aboland.nl � 80,00 per jaar (binnenland) studenten: � 45,00 Prijzen voor buitenland op aanvraag Losse nummers Losse nummers kunnen worden besteld door overmaking van � 12,– per stuk op postgiro 4876374 ten name van de Stichting Vakblad Groen in Stad en Landschap in Weesp onder vermelding van de gewenste nummers.

Lay-out Dick van Haren, Goofball Uiterlijk Vertoon druk Koninklijke BDU, Barneveld

Inhoud

Amsterdam groene metropool ......................................................... voorwoord van Freek Ossel, wethouder openbare ruimte en groen gemeente Amsterdam

4

Zaken doen tussen daktuin en bloemenveld ................................

6 10 14 16

“Er blijft genoeg geld beschikbaar voor groen” ..........................

19

De Groene AS ..................................................................................

20

Stadslandbouw in Tuinen van West ...............................................

23

De verwildering van Holland ..........................................................

24

Het groene kapitaal, een overzichtskaart .....................................

25 29

10

Landschap succesfactor metropoolregio Amsterdam ......................

Natuurontwikkeling IJburg ............................................................

Nieuwe oevers IJmeer ..................................................................... groenvoorziening als rustpunt in de hectische Zuidas Amsterdam interview met Klaas de Boer, directeur Dienst Zuidas de verrassing van de stad

interview met Ronald Mauer, stadsdeelwethouder column van Remco Daalder, stadsecoloog

Geluk op de vierkante meter ......................................................... column van Yttje Feddes, landschapsarchitect

Het heilige groen ............................................................................

30 34

Groen plein als huiskamer van de buurt .......................................

35

Mainport Groen ..............................................................................

39

Amsterdam plant al 400 jaar bomen .............................................

Ruim baan voor Amsterdamse natuurwaarden ............................

40 44

“Je voelt je net de schepper” .........................................................

48

Een nieuw park aan de Amstel ...................................................... column van Edwin Meisner, projectmanager Ingenieursbureau Amsterdam Van Beuningenplein: 4 factoren voor succes

interview met Ton Denters, strategisch adviseur openbare ruimte en groen

soortenbeleid en ontsnippering

interview met Martin Melchers, jarenlang stadsecoloog

16 20

30 35

GROEN

3

Amsterdam In Amsterdam wordt al tientallen jaren internationaal baanbrekend werk verricht om groen te verweven in de stedelijke planning. We hebben alle reden om daar trots op te zijn. Maar we zijn er nog niet. In dit nummer daarom uitgebreid aandacht voor de groenplannen in en rondom de stad.

Freek Ossel, wethouder openbare ruimte en groen gemeente Amsterdam

Ik loop met u langs de groene hoofdlijnen.

Amsterdam is altijd al ambitieus geweest als het gaat om haar verscheidenheid in groen. Al in het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) van 1934 was de planning van het groen in Amsterdam gebaseerd op landschappelijke kwaliteiten, bereikbaarheid en onderlinge samenhang. Het AUP vormt nog altijd de planologische basis voor de uitbreidingsplannen van de stad en voor de huidige hoofdgroenstructuur. Een lobbenstad, zo zien de planologen Amsterdam; uit de lucht is de stad als een hand waarvan de vingers uitgespreid in het landschap wijzen. Door het AUP is Amsterdam erin geslaagd om het stadshart en de groene landschappen met elkaar te verbinden. Waar je ook woont in het centrum, binnen een half uur fiets je naar Amstelland, het Amsterdamse Bos, Waterland, de Diemerscheg of de Tuinen van West. Allemaal gebieden met hun eigen historie, schoonheid en recreatieve mogelijkheden.

Ook in de nieuwe Structuurvisie Amsterdam 2040 staan de beginselen van het AUP centraal, maar wel met eigentijdse accenten. Het is de eerste Structuurvisie waarin aandacht is voor biodiversiteit en voor ecologische verbindingen. De eco-

4

GROEN

logische structuur is een onderdeel van het planologische beleid geworden. Dat is uitgewerkt in de Ecologische visie, ook wel het ‘stratenboekje voor dieren’ genoemd, en deze zomer door de gemeenteraad vastgesteld. Er staan nog zo’n 150 knelpunten in die moeten worden aangepakt.

De bedoeling is dat dieren veel makkelijker in de stad kunnen doordringen, of juist de stad kunnen passeren op weg van het ene natuurgebied naar het andere. Goed voor de ecologie, voor grote en kleine dieren in de stad, maar ook mensen kunnen ervan genieten.

Parken

In de Structuurvisie wordt in het bijzonder ingezet op het metropolitane landschap. De ambitie is om de groene scheggen groen te houden, toegankelijker te maken en aantrekkelijker voor recreatie.

Om de gebieden tussen de lobben ook groen te houden, bouwt Amsterdam nieuwe woningen zo veel mogelijk in de stad. Juist die keuze voor binnenstedelijke verdichting betekent dat investeringen in de kwaliteit van de openbare ruimte extra noodzakelijk zijn. Er moet voor de stadsbewoners voldoende groen van verschillende kwa-

groene metropool

liteit beschikbaar zijn. Daarom heeft de gemeente de laatste jaren veel geïnvesteerd in parken. In de uitbreiding van het Westerpark, de restauratie van het Vondelpark, de herinrichting van het Bijlmerpark en Park Frankendael en de verbindingen over het Noordhollandsch Kanaal in het Noorderpark.

Binnenkort start de vergroting van het Oosterpark en er wordt volop gewerkt aan het Rembrandtpark en het Sloterpark om ze intensiever te kunnen gebruiken. Kortom in alle windrichtingen wordt aan de parken gewerkt. Niet voor niets, zo blijkt, want overal waar de parken zijn verbeterd, heeft dit geleid tot veel hogere bezoekersaantallen.

Wijkgroen

Behalve de grote stadsparken is ook het kleinere buurt- en wijkgroen belangrijk. Juist nu door de economische crisis de stedelijke vernieuwing op een lager pitje is komen te staan, vraagt de kwaliteit van buurten en wijken om extra aandacht. Als wethouder openbare ruimte en groen weet ik hoe belangrijk bewoners en ondernemers groen in de buurt vinden. Mensen willen graag groene daken, bomen in de straat, geveltuintjes, postzegelparkjes, buurtmoestuinen, belangrijke plekken in de

buurt waar bewoners veel gebruik van maken. Met verschillende regelingen stimuleren gemeente en stadsdelen de initiatieven van bewoners om hun eigen huis, straat of buurt groener te maken. Ook het bestaande groen zal intensiever worden gebruikt.

Volkstuinparken, sportparken en begraafplaatsen worden voor het publiek aantrekkelijk gemaakt, bijvoorbeeld als wandelpark.

Winstgevend groen

Groen staat voor kwaliteit van de stad.Voor bewoners, maar ook voor het bedrijfsleven. Het is één van de dragers van de Amsterdamse economie.

Vraag het maar aan de multinationals in onze stad.

Zij afficheren zich graag met Amsterdam als groene metropool. Groen maakt de stad meer waard.

De gemeente Amsterdam blijft daarom investeren in groen. Juist in tijden waarin we door de economische crisis minder geld hebben te besteden, toont Amsterdam visie en lef. Nu investeren in groene openbare ruimte, in natuur en recreatie rondom de stad, in duurzame ontwikkeling en in de relatie tussen stad en land, maakt dat Amsterdam kan uitgroeien tot een moderne en groene metropool.

GROEN

5

2

1

Bij art Natuurontwikkeling IJmeer

Bij Metropolitaan landschap

Ton Bossink projectleider Structuurvisie, gemeente Amsterdam Mathea Mevissen senior adviseur landelijk gebied (op persoonlijke titel)

3

4

Ed Buijs planoloog, Dienst Ruimtelijke Ordening, gemeente Amsterdam

Beeldmateriaal: Dienst Ruimtelijke Ordening, Provincie Noord-Holland, Edwin van Eis, Ed Buijs

Landschap succesfactor 5 6 metropoolregio

Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust

5

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

Een blik op de top 10 van meest leefbare steden ter wereld leert dat elk van de steden kan bogen op een landschappelijk aantrekkelijke met veel Bij art Buitendijksomgeving park Amstel Bij art Groene AS/ Tuinen van West natuurwaarden. Of het nu gaat om Melbourne, Wenen, Vancouver of Auckland, de nabijheid en toegankelijkheid van landschap en natuur dragen bij aan hun

Een groene metropool: stad en land zijn ĂŠĂŠn.

Iconenkaart

7

hoge ranking. Hoe staat het met de

8

Iconenkaart

metropoolregio Amsterdam (MRA) en haar landschap? Herbergt die voldoende kwaliteiten? Doen we er genoeg aan om

Het Metropolitane Landschap 2040 Iconenkaart

de in de regio aanwezige landschappelijke

Bij art Bomen;Bomenplan

Bij art Van Beuningenplein

K aar tbeeld: Feddes/Olthof landschapsarchitec ten

kwaliteiten te ontwikkelen, te

In opdracht van de Stuurgroep het Metropolitane Landschap

behouden, te koesteren en in te zetten als belangrijke troef bij het aanbieden van een aantrekkelijk internationaal vestigingsklimaat?

6

GROEN

Bij art S

Visie metropolitaan landschap 2040 Metropolitaan landschap 1

Amstelscheg

2

Amsterdamse Bosscheg

3

Tuinen van west

4

Brettenzone

5

Zaansescheg

6

Waterland

7

Diemerscheg

8

IJmeerscheg

6

Algemeen

5

regionale fietsroute

8

(grond-)water gerelateerd project Stelling van Amsterdam strand metropolitane plek 4

recreatief programma suggestie natuurontwikkeling ontwikkeling waterrand

7

kwaliteitsimpuls overgang stad–scheg

3

2

1

Amsterdam Structuurvisie Amsterdam 2040

Kracht van het landschap

Een hoge positie in zo’n internationaal lijstje is geen doel op zich. In essentie gaat het om de kans op welvaart en welzijn van de inwoners en bezoekers van de Amsterdamse regio zo groot mogelijk te maken. In de Amsterdamse structuurvisie wordt ingezet op een economisch sterke en duurzame kernstad van de metropoolregio. Een ruimtelijk concept waarbinnen een viertal bewegingen wordt onderkend, moet hier aan bijdragen.

Het centrummilieu, van oudsher de magneet van de stad, breidt zich uit naar en soms over de ring A10. Het waterfront aan het IJ transformeert verder in een levendige mix aan stedelijke functies.

De zuidflank van stad en regio met Schiphol, de Zuidas en Zuidoost, vormen een internationale entree. Alle ontwikkelingen en bouwopgaven moeten binnen de bestaande stad een plek vinden.

De stedelijkheid wordt groter. Het belang van het beter benutten van groen in de stad, de parken in het bijzonder, neemt hiermee verder toe. Daarnaast is er een vierde beweging die in de structuurvisie wordt geschetst: het metropolitane landschap. Dit is een troef die gespeeld moet worden om de verdergaande verdichting van de stad tot een succes te maken en de positie van de MRA internationaal te versterken.

De absolute kracht van het metropolitane landschap is de onovertroffen nabijheid. Vanuit Amsterdam ben je vanuit willekeurig welke plek in hooguit twintig minuten in het groen, op de fiets!

Maar niet alleen nabijheid maakt het landschap metropolitaans. De kracht schuilt in de grote diversiteit aan landschappen: de veenweidegebieden in het noorden met veel natuur en cultuurlandschap; water en kusten van IJmeer en Markermeer; kusten en duinen aan de Noordzee; intensieve recreatiegebieden in Spaarnwoude aan de westkant met zuidelijk daarvan het landbouwkerngebied van Haarlemmermeer met recreatiegebieden. Het Hollandse Merengebied (Vechtplassengebied) ten zuiden van Amsterdam voegt een extra dimensie toe. Dit alles wordt aaneen geregen door cultuurhistorische hoogtepunten zoals de Stelling van Amsterdam. Maar ook de polder van Flevoland met de Oostvaardersplassen en het geplande natuurgebied Oostvaarderswold, de verbinding met de Utrechtse Heuvelrug, maken deel uit van het metropolitane landschap. Al deze gebieden bieden bewoners en toeristen een veelheid aan keuzemogelijkheden. En daarmee dragen ze niet alleen bij aan de leefbaarheid van de metropool, maar ook aan haar economie.

GROEN

Kaart metropolitaan landschap in structuurvisie Amsterdam

“We zijn in Amsterdam gezegend met al dat groen om ons heen. Er is geen stad ter wereld waar je zo snel vanuit het hart van de stad in wijds landschap kan zijn. Dat maakt onze stad concurrerend en aantrekkelijk, maar vooral ook menselijk en leefbaar.”

Maarten van Poelgeest, wethouder ruimtelijke ordening en grondzaken, gemeente Amsterdam

7

Een andere grote kracht van het metropolitane landschap schuilt in de bestuurlijke samenwerking.

De provincie heeft het Metropolitane Landschap opgenomen in haar structuurvisie. Daarnaast hebben alle betrokken gemeenten de bescherming van ons landschap opgenomen in hún structuurvisies en bestemmingsplannen. Binnenstedelijk verdichten is richtlijn voor alle gemeenten. De kracht van het landschap is daarmee op de kaart gezet.

De Nesciobrug, een belangrijke verbindende schakel naar het groen.

Gemeenten en provincie werken in allerlei projecten nauw samen om de kwaliteit van het landschap te ontwikkelen, te behouden en te versterken. Eén van de opgaven die een absolute meerwaarde toevoegt, is het vervolmaken van een uitgebreid netwerk van recreatieve langzaam verkeerverbindingen.

Het metropolitane landschap begint niet bij de harde stedelijke grens van Amsterdam. Het toegankelijk maken van de groene scheggen en het gebied daarbuiten begint midden in de steden. Duidelijke, veilige en aantrekkelijke routes vanuit de stad naar buiten en vanuit de omgeving de stad in, zijn van groot belang. In de structuurvisies is een aantal ingrepen voorgesteld die de toegankelijkheid verder moet verbeteren.

Levenslijnen in het landschap

Recreatieve langzaam verkeerbindingen moeten een aanleiding hebben om aantrekkelijk te zijn.

Verder moeten ze diep in de steden doordringen om goed te verbinden.Verbindingen tussen Amster-

Roeiers op de Amstel.

dam en de omgeving hebben een lange geschiedenis. Trekvaarten en bijbehorende jaagpaden waren vanaf de gouden eeuw drukbezochte uitvalswegen.

De radialen die uit Amsterdam naar buiten liepen zijn ook gebruikt bij het ontwerp van de Stelling van Amsterdam. In militair taalgebruik waren het accessen die via forten extra verdedigd werden.

De huidige verbindingen tussen Amsterdam en het buitengebied maken bij voorkeur gebruik van deze oude lijnen. Ze zijn aantrekkelijk vanwege de veelheid aan historie, de ligging op oevers, de goede herkenbaarheid en de logische aansluiting op de straten in de stad. Ook andere steden zoals Haarlem en Alkmaar hebben van oudsher verbindingen met het buitengebied.

De oude lijnen zijn vaak eerst gebruikt bij de aanleg van provinciale en rijkswegen. Maar naarmate het rijkswegennet zich verdicht, ontstaan op de oude lijnen weer kansen voor langzaam verkeer.

Zo is de A1 tussen Diemen en het Amsterdam Rijnkanaal (de oude Muidertrekvaart) vrij gekomen en komt er mogelijk meer ruimte langs de Haarlemmertrekvaart omdat de Haarlemmerweg door de aanleg van Westrandweg in betekenis afneemt.

Voorbeelden van recente verbeteringen die de oude lijnen gebruiken, zijn talrijk. De brug over de Duivendrechtse vaart heeft de route langs de oostelijke Amsteloever hersteld. De brug tussen de Buiksloterdijk en de Nieuwendammerdijk over de Leeuwarderweg in Amsterdam-Noord is een voorbeeld hoe herstel van een oude lijn een mooie route maakt en de stedelijke structuur heelt. Dit geld ook voor het nieuwe fiets- en wandelpad langs en op de dijk tussen Diemen en Muiden (de natuurboulevard). In sommige gevallen zijn nieuwe ontwikkelingen inspiratie om op nieuwe plekken verbindingen te creëren. Een imposant voorbeeld is de Nesciobrug naar IJburg.

Vanouds straalden de verbindingen als spaken (radialen) het landschap in. Door de ontwikkeling van stadslobben is ook de behoefte aan cirkels om de stad (tangentialen) toegenomen. Historische aanleiding voor deze verbindingen zijn schaarser. In de naoorlogse uitbreidingswijken is rücksichtslos omgesprongen met de schaarse aanleidingen. Gelukkig is de hoofdverdedigingslijn van de Stelling van Amsterdam (de Geniedijk) een intacte cirkel van wereldniveau. In Haarlemmermeer zijn vrijwel alle doorsnijdingen van bruggen voorzien. Binnenkort wordt de brug bij Nigtevecht over het Amster-

8

GROEN

1900

1965

2000

dam Rijnkanaal ter hoogte van de fortenlinie afgerond. Hierdoor ligt Gaasperdam ineens vlakbij het Vechtplassengebied. Met een brug bij het fort aan de Liede is de zuidelijke helft van de stelling als route in grote lijnen klaar. In de noordelijke helft van de stelling zijn er nog geen plannen voor verbetering. Maar er zijn wel mogelijkheden, bijvoorbeeld bij Marken-Binnen (over de Markervaart) en Spijkerboor (over het Noord-Hollands kanaal). Andere tangenten die aanleiding vormen voor routes zijn ringvaarten, loopvelden, lintdorpen, oude trambanen, veenriviertjes, polderdijken et cetera.

ruimtelijk economische benadering, waarin alle noodzakelijke functies in een gebied gelijkwaardig zijn: wonen, recreëren, natuur, water, infra, bedrijvigheid, landbouw, cultuurhistorie. Per gebied hoort één financieringsstrategie. Een DBFM-achtige benadering, waarin overheden en marktpartijen een eigen verantwoordelijkheid dragen.

Bestemmingen in het landschap

Tochtjes zijn populair en vrij, je kunt zelf je programma bepalen en dat past bij deze tijd. Toch zijn ook bestemmingen gewenst. Om te zwemmen op een warme dag, een leuke plek om iets te drinken, een feestje te vieren, een festival te houden, streekproducten te proeven. Her en der verspreid liggen bestemmingen. Landschap rondom steden moeten in beginsel veel te bieden hebben voor de inwoners van die steden. We streven naar meer passende voorzieningen en een maximum aan differentiatie.Van gebieden waar veel te doen is op een klein oppervlak, tot gebieden waar eigenlijk niets anders is dan landschap voor de rustzoeker.Van een dance event in de Haarlemmermeerpolder tot kanoën in het Jisperveld.

Toekomstbestendig Landschap

De waarde van het landschap voor de MRA wordt allerwegen erkend. Misschien doen we er met z’n allen nog te weinig aan om het landschap ook te verkopen, en daarmee een bijdrage te leveren aan de internationale concurrentiepositie. Daar kan zeker nog winst worden geboekt. Een andere opgave is de financiering van ontwikkeling, versterking en beheer van het landschap. In deze tijden van crisis, bezuinigen overheden en trekken private financiers zich terug. We moeten streven naar een

Toch zijn het verkopen van al dat moois en de financiering van ontwikkeling, versterking en beheer niet de grootste opgaven waar we voor staan.

De grootste zorg voor de toekomst van het landschap is dreigende versnippering en verrommeling door ongecontroleerde ontwikkelingen en daarmee dreigend kwaliteitsverlies. Een belangrijke kernwaarde van het metropolitane landschap is het besef dat stad en land één zijn, onderdeel uitmaken van één systeem. Groei van de metropool legt beslag op het landschap. Logisch! En, tot op heden leek er ook voldoende ruimte.

Maar nu het landschap steeds voller wordt, en alle open ruimtes doorsneden worden door (spoor-) wegen, zullen we een manier moeten vinden om zorgvuldiger met de nog beschikbare open ruimte om te gaan. Om de metropool groeiruimte te kunnen blijven bieden en tegelijkertijd de diversiteit en kwaliteit te behouden. Waar kunnen landschap en stedelijke ontwikkeling elkaar versterken?

We moeten daarom niet schromen om te zoeken naar ontwikkelingen met een wederzijds profijt.

Bijvoorbeeld een welnesscentrum dat ook zorg draagt voor inrichting en beheer van een natuurgebied. Of nieuwe woonmilieus aan de rand van steden, die in een openbaar park liggen waardoor de overgang van stad naar land natuurlijker verloopt.

Maar ook: waar willen we absoluut géén verstedelijking in het landschap? Het antwoord op dit soort vragen is de grootste opgave waar we de komende jaren voor staan!

GROEN

Groei van de metropool legt beslag op het landschap.

“Helaas zijn wij zelf vaak de grootste bedreiging van ons groen. Dat leuke kanocentrum, natuurlijk moet dat een plekje krijgen.

En die speeltuin past eigenlijk ook goed. En ach, een klein plukje woningen, waarom niet? Je knippert met je ogen en het groen staat vol goedbedoeld baksteen. We moeten ons dus tegen onszelf beschermen. Onze structuurvisie, maar ook die van onze buren en de provincie helpen daarbij.”

Maarten van Poelgeest, wethouder ruimtelijke ordening en grondzaken, gemeente Amsterdam

9

2

4

Bij art IJmeer KrijnNatuurontwikkeling Jan Provoost regiodirecteur NoordHolland en Utrecht, Natuurmonumenten

Igor Roovers voormalig projectdirecteur IJburg, gemeente Amsterdam

4

Renate van Bemmelen & Ton Denters adviseurs Ingenieursbureau Amsterdam Beeld: Aeroview BVRotterdam, Dijk&co Landschapsarchitectuur, Ingenieursbureau Amsterdam, Jurren Koerts, Michelle Mulder, Your Captain Luchtfotografie

Natuurontwikkeling voorbeeld voor

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

In 1997 was de bouw van IJburg zeer omstreden en onderwerp van een Amsterdams referendum. Na een felle discussie viel het besluit; de bouw van IJburg kon

6

doorgaan samen met een passend natuurprogramma. De financiĂŤle middelen voor natuurontwikkeling hebben rijk en regio verankerd in een speciaal convenant. Voor Natuurmonumenten, gemeente Amsterdam en provincie Noord-Holland ging dat niet ver genoeg. Zij zorgden voor extra natuurgeld. Daarna begon het echte werk.

Bij art Buitendijks park Amstel Legenda 1. Natuureiland IJburg 2. Zuidelijke IJmeerkust 3. Ecologische Verbindingszone Bovendiep 4. Ecologische Verbindingszone Zeeburgereiland 5. Waterland van IJ tot Gouw 6. Polder IJdoorn

9

8

Bij art Bomen;Bomenplan

Natuurprojecten rond IJburg.

10

GROEN

Bij art Soortenbeleid, ontsnippering

IJburg: toekomst!

Het bredere perspectief

De ervaringen van IJburg zijn weer actueel. Opnieuw wordt nagedacht over hoe het vergroten van natuurwaarden kan samengaan met andere ruimtelijke ingrepen. Deze vraag staat centraal bij het Toekomstbeeld IJmeer-Markermeer, een plan dat de regio heeft opgesteld in 2009. Het plan richt zich nu eerst op de natuurwaarden van dit internationaal beschermd natuurgebied. Zonder ingrijpen loopt de kwaliteit van de natuur in dit wetland gestaag achteruit. Oorzaak ligt in de structurele verandering van de waterkwaliteit, permanent hoge slibconcentratie en minder instroom van voedingsstoffen, waardoor driehoeksmosselen en spiering alsmaar afnemen. Daarmee vermindert ook het voedselaanbod van watervogels, waardoor kuifeend, tafeleend, brilduiker en nonnetje het steeds meer laten afweten. Ook ontbreekt het aan ruimte voor moerasvogels; oeverzones en binnendijkse foerageergebieden missen kwaliteit. Door nieuwe impulsen moet het hele gebied weer vitaal worden, krachtig genoeg om andere ontwikkelingen op te vangen. Dat is vooral nodig met het oog op de stedelijke dynamiek van Amsterdam en Almere.

Het Rijk zet daarom in op een ‘Toekomstbestendig Ecologisch Systeem’ met maatregelen die de natuur ‘body’ geven. Samen met de regio wordt hier de komende 40 jaar aan gewerkt. Een krachtige investering is daarbij voorzien. Onlangs werd gedacht aan een injectie van ruim 630 miljoen euro. Maar door slimmer, effectiever en goedkoper te werken, wordt nu gemikt op een aanzienlijk lager bedrag.

Gecombineerd natuurprogramma

Het natuurprogramma dat gekoppeld was aan de bouw van IJburg, bestaat uit vele projecten.

Deze projecten zijn grotendeels uitgevoerd, bij enkele projecten wordt gewerkt aan de ‘finishing touch’. Het hele programma is langs twee sporen gerealiseerd. Het basisdeel, de wettelijk verplichte natuurcompensatie, is in het ROM IJmeer (zie kader) overeengekomen. Bij dit basisprogramma is het niet gebleven; de gemeente Amsterdam, provincie Noord-Holland en Natuurmonumenten wilden meer bereiken. Meer ambitie en middelen. Zo kwam het Natuurontwikkelingfonds IJmeer tot stand, een unieke vorm van samenwerking. Naast de 13,5 miljoen euro uit het ROM IJmeer convenant stelden de drie partijen nog eens 7 miljoen euro beschikbaar.

Dit geld is selectief ingezet, het fonds was er alleen voor medefinanciering. Zo werd ook nog eens aanvullend geld aangetrokken. Andersom zijn andere subsidiestromen met fondsbudget aangevuld. Deze aanpak heeft zich niet alleen in termen van financiën uitbetaald. Het draagvlak is vergroot en er is een surplus aan natuur gemaakt.

Aanleg Hoeckelingsdam voor de kust van Waterland.

ROM IJmeer

De term ROM-gebied komt uit de rijksnota over de ruimtelijke ordening (Vierde Nota Extra, 1991). In deze nota is sprake van enkele ROMgebieden. Het betreft gebieden met een veelheid aan uiteenlopende ruimtelijke ontwikkelingen en een grote complexiteit. Er is bij deze gebieden gekozen voor een gecoördineerde afstemming in de strategie en de uitvoering van het beleid. Bij het ROM IJmeer ging het primair om het in balans brengen van verstedelijking (met name IJburg), infrastructuur met behoud van milieukwaliteit, landschap, ecologie en openluchtrecreatie. Vanuit het ROM IJmeer zijn de randvoorwaarden voor IJburg bepaald en is de natuurcompensatie in een convenant geregeld.

Natuurcompensatie ROM IJmeer

De natuurcompensatie heeft het nodige gebracht.

Een succes is het vogeleiland aan de Waterlandse kust bij Durgerdam, bekend onder de naam Hoeckelingsdam. Dit gebiedje is nu in trek bij vogels en vogelaars, een eldorado voor velen. Langs de IJmeerkust zijn op meerdere plaatsen luwtezones gemaakt, die eveneens flinke aantallen vogels trekken. Uniek zijn de nieuw aangelegde kunstma-

GROEN

11

Projecten uit het Natuurontwikkelingfonds IJmeer in beeld 1 Natuureiland IJburg (2 hectare) Kenmerk Het natuureiland is ontstaan nadat er in de oude strekdam noordelijk van IJburg een opening kwam voor de scheepvaart. Tegen de kop van het geïsoleerde deel van de dam werd zand aangebracht.

Resultaat Het eiland is sindsdien het domein van vele (water)vogels. Op sternkolonies is het nog wachten. Rust is essentieel, het eiland moet hier natuur trekken, geen mensen.

Realisatie Aanleg gestart in 2009. Na een periode van zetting in 2012 definitief ingericht.

Aanleg natuureiland.

2 Zuidelijke IJmeerkust (15 hectare) Kenmerk Aan de Zuidelijke IJmeerkust bij Muiden is een afwisselend natuurgebied gemaakt door de aanleg van een luwtedam, kreek en verondiepingen (zie ook pagina 14).

Resultaat Het luwe water trekt vogels als kuifeend, fuut, krooneend, nonnetje, brilduiker en het steeds helder wordende water biedt ruimte aan kranswieren en fonteinkruiden. De meer natuurlijke oevers zijn geschikt voor roerdomp, waterral, baardman en blauwborst. De ijsvogel is al gesignaleerd.

Realisatie Gestart in najaar 2011, afgerond in najaar 2012.

Ecologische Verbindingszone Bovendiep.

Zeeburgereiland, nieuwe natuurverbindingen.

5 Waterland: Van IJ tot Gouw Kenmerk Van IJ tot Gouw ligt aan de rand van Amsterdam-Noord en in Waterland. Een veelheid aan maatregelen is getroffen, variërend van de aanleg van ecologische oevers, verbindingen met ecoduikers, plasdras- en moeraszones tot wandelpaden.

Resultaat De kleinschalige projecten dragen fors bij aan het verbeteren van de habitatkwaliteit van kwetsbare doelsoorten als waterspitsmuis en noordse woelmuis.

Realisatie Gefaseerd van 2000 tot en met 2013.

6 Polder IJdoorn Kenmerk Een schitterende vogelrijke polder op een steenworpafstand van Amsterdam.

Resultaat Het oorspronkelijke open karakter van dit unieke veenweidegebied is hersteld door opkomende bosschages weg te halen. Weidevogels, zoals grutto en kievit, hebben zo weer de toekomst. Daarnaast pleisteren hier grote groepen vogels, waaronder doortrekkers die hier een tussenstop hebben, maar ook talloze ganzen en eenden die pendelen tussen het IJmeer en deze polder.

Het gebied is verder bekend vanwege de massaal voorkomende dotterbloemen in het voorjaar en de noordse woelmuis.

Realisatie Gefaseerd van 2011 tot en met 2013.

Polder IJdoorn.

3 & 4 Ecologische Verbindingszone Bovendiep & Zeeburgereiland (6,6 hectare/11,5 hectare) Kenmerk Er worden allerlei maatregelen genomen om deze twee ecologische verbindingen, die Waterland en Vechtstreek aaneenschakelen, te laten functioneren. Nieuwe buitendijkse rieteilandjes vormen daarbij ‘stepping stones’. In een speciale pilot met acht verschillende rietproefvlakten van 75 tot 100 m2 wordt ervaring voor de toekomst opgedaan.

Resultaat Oever- en rietmoerassen, met veel waterriet, gaan het beeld bepalen. In het waterrijke Nederland is waterriet een belangrijk natuurdoel. Daarmee worden riet- en moerasvogels bediend. Ook ringslang, waterspitsmuis en rivierdonderpad gaan profiteren.

Realisatie Gestart in 2012, in 2013/2014 zijn de laatste werkzaamheden voorzien.

12

GROEN

7 Red de Ringslang Kenmerk De Zuiderzeedijken zijn ideaal voor de ringslang.

Resultaat Bij Amsterdam dreigde verschillende populaties versnipperd te raken. Met gerichte maatregelen is de populatie uit zijn isolement gehaald. Zo zijn nieuwe leefgebieden ingericht en broeihopen opgeworpen op verspreid liggende plekken. De ringslang legt hier haar eieren. De gunstige constante broeitemperatuur zorgt dat deze dan uitkomen.

Realisatie Afgerond in 2006.

tige banken met driehoeksmosselen. Eerst is een proefmosselbank van 3 hectare bij IJburg gemaakt om te onderzoeken of de methode aansloeg. De aanwas en de groei van mosselen bleek succesvol, waarna in de winter van 2007-2008 een grote mosselbank van 25 hectare is geplaatst. Driehoeksmosselen zijn de voornaamste voedselbron voor beschermde vogels als kuifeend, topper, tafeleend en meerkoet. In de Diemer Vijfhoek is een kreek gegraven. Het water uit het IJmeer heeft nu toegang tot dit natuurterrein, dat deels ook een recreatieve bestemming kent. Samen met het Diemerpark, de plek van de gesaneerde Diemerzeedijk, levert dat een aantrekkelijk uitloopgebied voor de bewoners van IJburg op.

Het surplus aan natuurontwikkeling

Met de extra middelen uit het Natuurontwikkelingfonds IJmeer is de natuur rondom IJburg aanzienlijk verrijkt. Langs de hele IJmeerkust, van Waterland in het noorden tot aan Muiden in het zuiden, is een scala aan maatregelen uitgevoerd. Er is met name ingezet op waternatuur en oeverzones, maar ook aangrenzende binnendijkse gebieden zijn aangepakt.

IJburg voorbeeld voor toekomst

Stedenbouw en natuur zijn een uitdagende combinatie. Dat is het nog meer als het om het IJmeer gaat, een gebied met een internationale natuurstatus. Bij de start en ontwikkeling van IJburg waren er vragen te over. Hoe gaan we de natuur compenseren? Hoe creĂŤren we extra natuurwaar-

den? Natuurontwikkeling in water, hoe doe je dat?

De afgelopen jaren is daar veel over nagedacht. In expertmeetings en in samenspraak met projectpartners. Uiteindelijk is een aansprekend natuurprogramma ontstaan. Doel was om hoogwaardige natuurprojecten in en om het IJmeer gelijktijdig met de bouw van IJburg te realiseren. En dat is gelukt. De natuurontwikkeling laat zien dat zodra je de juiste omstandigheden creĂŤert, de natuur profiteert. Cruciaal is dat ook kwetsbare soorten van de maatregelen profiteren. Europa kijkt daar primair naar. Vanuit dat gezichtspunt is de toename van kranswieren rond IJburg grote winst. Daarbij zijn ook de nieuwe mosselbanken, een wereldwijd novum, van betekenis. Op deze voedselbanken foerageren duikeenden; watervogels waarvoor Nederland internationale verantwoordelijkheid draagt.

Panorama Ecologische Verbindingszone, linksboven IJburg, midden camping Zeeburg.

De natuurprojecten rond IJburg zijn een voorbeeld voor de toekomstige natuurontwikkelingen in het Markermeer-IJmeer. De projecten laten zien dat met een goede samenwerking, waarin alle partijen een grote stap vooruit durven te zetten naar een structurele verbetering van de natuur, veel kan worden bereikt. Daarnaast moeten in nieuwe bouwplannen garanties komen voor de natuur, voorafgaand aan investeringen in infrastructuur en woningbouw. Daarbij horen ook afspraken over het toekomstige beheer.

IJburgers genieten nu al volop van het uitzicht op een grote variatie aan vogels. Juist door natuur te zien en te beleven krijg je natuurliefhebbers, mensen die genieten van de natuur en er respect voor hebben.

GROEN

13

3

4

Bij artFred Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Stephan

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

planbegeleider Ontwikkelingsbedrijf Gemeente Amsterdam Maurice Backerra adviseur ecologie en groen Ingenieursbureau Amsterdam

5 6 Nieuwe oevers: een natuurinjectie

5

Beeld: Mathijs Jansen

Bij art Groene AS/ Tuinen van West Amsterdam ligt aan het IJmeer-Markermeer; een blauwe scheg van allure. Een dynamische scheg ook, Amsterdam en Almere groeien

7

naar het water. Overheden hebben afgesproken dat de natuur gelijke tred moet houden. Natuurinvesteringen in en om het water: daar draait het om. Bij IJburg zijn ervaringen opgedaan hoe dat succesvol kan, zoals bij de Zuidelijke IJmeerkust. Dit natuurproject toont potenties er zijn en wat op grotere schaal mogelijk is.

Bijwelke art Van Beuningenplein

Natuurbouw naast nieuwbouw Zuidelijke IJmeerkust.

De Zuidelijke IJmeerkust is een van de natuurprojecten (zie ook pagina 10) die samen met de nieuw-

Bij art Buitendijks park Amstel bouw van IJburg zijn aangelegd. Toen IJburg op de tekentafel lag werd duidelijk dat kwaliteitsverbetering van het IJmeer-Markermeer net zo belangrijk was, en dat ook investeringen in de natuur nodig waren.

8

Het natuurontwikkelingsproject Zuidelijke IJmeerkust maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur en vormt een belangrijke schakel in het oeversysteem van het IJmeer-Markermeer. Het hele IJmeer-Markermeer heeft ook nog eens de status van Natura 2000-gebied, waarbij prominent wordt ingezet het handhaven en vergroten van de na- Bij Bij artop Bomen;Bomenplan tuurkwaliteit en -waarden. Het gaat dan vooral om het verbeteren van de waterkwaliteit en het ontwikkelen van afwisselende oeverzones met meer geleidelijke land-waterovergangen. De onderwaterwereld moet weer meer tot leven komen en de oevers moeten meer plaats bieden aan met name moerasvogels.

Een veelzijdige pilot

Aan de Zuidelijke IJmeerkust is te zien hoe op kleine schaal aan de grotere ambities wordt bijgedragen.

Afgelopen zomer is dit project opgeleverd. Een 800 meter lange luwtedam vormt de ruggengraat van dit project, daarachter ligt een 15 hectare groot gebied waarin watervogels zoals fuut, krooneend, nonnetje en brilduiker zich thuis voelen. Door de luwte kan het water weer helder worden, en het is dan wachten op kranswieren. Als deze kranswieren verschijnen is dat goed nieuws, want het IJmeer-Markermeer heeft voor een belangrijk deel haar Wetland-Natura 2000-status aan deze waterplanten te danken. Een belangrijk onderdeel van het project is een kreek, die is gegraven in een landtong. Daardoor is er een palet aan oevermilieus ontstaan en een ge誰soleerd liggend moerasbos.

14

GROEN

art S

Bruine kikker, belangrijk voedsel voor ringslang.

voor het IJmeer In de ondiepere delen kunnen rietgordels uitgroeien, hét biotoop voor roerdomp, waterral, baardman en blauwborst. Het water- en oevermilieu levert ook prima leef- en paaigebieden op voor diverse soorten vis, onder meer bittervoorn, rivierdonderpad en kleine modderkruiper. De oevers zijn verder van belang voor ringslang, waterspitsmuis en meervleermuis. Overigens profiteert niet alleen de natuur van dit nieuwe gebied, ook aan natuurrecreatie is gedacht. Wandelaars en fietsers kunnen vanaf de Diemerzeedijk het geheel overzien. Met de kano is het zelfs mogelijk om de nieuwe natuur van dichtbij te bewonderen.

Zorgvuldigheid troef

In het najaar van 2011 is de uitvoering gestart met de bomenkap en daarna het grondwerk. Om tot een goede balans tussen budget, techniek en de ecologische finesse te komen, is gekozen voor een intensieve samenwerking tussen directievoerder, ecologisch adviseur en aannemer. De verstoring van de natuur is tot een minimum beperkt door de benodigde mitigerende maatregelen te verwerken in een ecologisch werkprotocol en dat op te nemen in het bestek. Vooraf aan het werk zijn de natuurwaarden nauwkeurig in kaart gebracht. Het doel daarbij was helder: nieuwe natuurkansen creëren en daarbij de huidige waarden zoveel mogelijk ontzien. De focus lag op beschermde soorten als rivierdonderpad, ringslang, waterspitsmuis, vleermuizen, broedvogels en overwinterende watervogels.

nen projecten kansen. Bij de Zuidelijke IJmeerkust is 8.500 m3 zand uit de kreek gebruikt voor de aanleg van de luwtedam. Opgegraven bagger is aangebracht op de verondiepingen om een geschikte ondiepte te creëren voor het aanleggen van een rietzone. Ook zijn takken van circa 3.000 boomstammen verwerkt tot een enorme takkenril in de zuidelijke bosrand.

Van het rietmaaisel zijn broeihopen voor ringslangen opgeworpen. Tot slot zijn aan de rand van de kreek enkele forse bomen omgetrokken. De machtige wortelkluiten zijn verticaal neergelegd, wat prachtige broedplaatsen oplevert voor de ijsvogel.

Het eerste broedpaartje is gezien. Wat precies gaat komen is afwachten, de natuur is nu aan zet.

Achtergrond: Kreek met op achtergrond aanleg luwtedam.

Beheer een uitdaging

De Zuidelijke IJmeerkust vormt een essentiële schakel binnen de Ecologische Hoofdstructuur en levert een bijdrage aan het verbeteren van het ecologisch systeem in het IJmeer-Markermeer. Bij de aanleg is nagedacht over het beheer. De bedoeling is dat natuurlijke, dynamische processen het gebied gaan kneden en reguleren. Dat er op termijn toch ook maatregelen noodzakelijk zijn, is te verwachten. Het denkwerk daarover moet nog verder op gang komen.

Verticale wortelkluit voor de ijsvogel.

Werk met werk maken

De dynamiek in en rond IJburg is enorm, overal is werk in uitvoering. Er is uiteraard steeds naar slimme combinaties gezocht. Projecten kunnen elkaar het nodige bieden, maar dikwijls liggen er ook bin-

GROEN

15

4

Zaken doen tussen daktuin en bloemenveld

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer Maartje Oome Interview met: Bart van Eijk

Dienst Zuidas

Jan Willem Obbink

Ingenieursbureau Amsterdam

6 Over groenvoorziening in de hectische

Bij art Buitendijks park Amstel

Zuidas Amsterdam, het zakelijke hart en meest

Londen, New York, Zuidas

dichtbebouwde stukje van Nederland. Niet een plek die je in eerste instantie associeert met

8

9

groen. Toch staat het creëren van een aangename woon- en werkomgeving met veel kwalitatief hoogwaardig groen centraal. Pocketparks, wilde

Bij art Bomen;Bomenplan Bijbomen art Soortenbeleid, bloemenvelden, daktuinen en mobiele zijn de paradijsjes tussen de torens die dit snelle, zakelijke gebied zijn charme geven.

Jonge aanwas in moerastuin (foto: Marc Dorleijn).

Lunchpauze op Zuidplein (foto: Doriann Kransberg).

16

GROEN

Toen jaren geleden de eerste plannen voor Zuidas werden gesmeed, was men het over één ding al snel eens: naast het zakelijke karakter van Zuidas moest dit ook een gebied worden waar mensen prettig kunnen rondwandelen, even buiten zitten tijdens de lunch, rust vinden in alle hectiek van het zakenleven. Jan Willem Obbink, groenspecialist Ingenieursbureau Amsterdam: “Wereldsteden zoals New York en Londen, waar je tussen de wolkenkrabbers kleine, groene oases vindt met een bankje, een kiosk of een koffiebarretje, dienden ter inspiratie. Bovendien was Zuidas in de oude situatie niet ontsnippering veel meer dan een vlakte met bomen, struiken en sportvelden. Het oorspronkelijke groen, dat plaats heeft gemaakt voor de plannen voor een Amsterdamse wijk voor wonen en werken, moest ergens

als rustpunt Zuidas Amsterdam binnen de nieuwe bestemming van Zuidas terugkomen. Zo niet in vergelijkbare kwantiteit, dan wel in kwaliteit. De aanleg van allerlei groenvoorzieningen, inclusief bomen, is dan ook een speerpunt in de Visie Zuidas voor de komende decennia.”

ZIPS

Zuidas is een Amsterdamse wijk voor wonen en werken, geen groengebied. Wel is Zuidas een centrum met een groenambitie. In die ambitie ligt de uitdaging: binnen de beperkte ruimte toch een aangename, relatief groene werk- en leefomgeving creëren die aantrekkelijk is voor gebruikers en investeerders. Deze uitdaging kreeg vorm in het document ZIPS, Zuidas Integrated Placemaking Strategie, als invulling van de Visie Zuidas. Bart van Eijk, projectmanager groenvoorziening Dienst Zuidas: “Het aanplanten van bomenrijen in de stadstraten, vergroening van de pleinen, versterking van de ecologische structuur en minstens vijftig procent van de daken met groen bedekken, dat zijn enkele ambities die in de ZIPS zijn vastgelegd.

De Boelelaan is een goed voorbeeld. Dit is de belangrijkste Oost/West verbinding van Zuidas en tegelijkertijd een van de twee grote verbindingen tussen het Amstelpark en het Amsterdamse Bos. Deze drukke verkeersader krijgt het karakter van een boulevard die wordt begrensd door water. Het wordt een statige laan die je vanuit de dwarsverbindingen al van een afstand ziet liggen.We planten iepen langs beide kanten van de weg. Een dubbele bomenrij langs het water aan de noordkant maakt dat mensen daar rustig langs het water kunnen wandelen. De Boelelaan wordt zo een visueel rustpunt, en bovendien een belangrijke verbinding tussen de Groene Scheggen.”

Groen op Zuidplein bij WTC (foto: Marc Dorleijn).

Bijzondere plekken

Ook de tramlus aan het einde van De Boelelaan wordt een bijzondere plek. Meestal is een dergelijk gebied verhard, maar deze tramlus krijgt meer het karakter van een parkje. Bart van Eijk: “Met verschillende boomsoorten zoals kers en esdoorn in groene grasvlakken en stenen bakken van hoogwaardig materiaal maken we hier een speels en vriendelijk geheel van. Niet alleen mensen die op de tram wachten, maar ook studenten en bezoekers van de VU kunnen hier even zitten om te lunchen. De tramlus is tijdelijk en moet waarschijnlijk na een jaar of tien, vijftien verplaatsen. Toch hebben we hier gekozen voor een hoogwaardige, groene invulling van dit stukje stad.”

Een andere bijzondere groene plek op Zuidas is de daktuin van het VU medisch centrum. Op de zesde en vierde verdieping zijn daktuinen met grassen, vaste planten en bomen aangelegd.Voor bezoekers en ook patiënten zijn dit fijne plekken om even rustig te zitten of te praten. Dit geldt ook voor de zorgtuin, die een plaats krijgt midden in het complex. Grote bomen, vaste planten en een waterpartij zorgen voor een parkachtig karakter. Deze groene plek is voor iedereen toegankelijk, maar zal in de praktijk vooral door patiënten en bezoekers worden gebuikt.

Op de Kop Zuidas, een gebied dat op dit moment sterk in ontwikkeling is, start de komende jaren de aanleg van watertuin de Groene Zoom. In deze kleine oase slingert straks het riet langs de oevers en gaat over in bedden van waterlelies. Een verhoogd fiets- en voetpad zweeft als het ware over de vegetatie heen. Dit is bij uitstek een voorbeeld

GROEN

17

Mobiele bomen

Dakterras ITO-toren Zuidas (foto: Doriann Kransberg).

van een klein, maar bijzonder fijn gebiedje dat een grote bijdrage levert aan de kwaliteit van Zuidas.

Meer met minder

Insectenhotel in moestuin Gershwin (foto: Doriann Kransberg).

Mobiele bomen op Zuidas (foto: Rob van Kesteren).

De boombeplanting van De Boelelaan, de aanleg van de groene tramlus daar, maar ook de bomenrijen in andere stadstraten en de groene daken, zijn projecten waar op dit moment al volop aan wordt gewerkt. Maar als gevolg van de economische crisis heeft Zuidas Amsterdam haar ambities wat betreft ontwikkeling, moeten bijstellen. De verkoop van kavels laat op zich wachten, bouwplannen lopen vertraging op. Dit met de nodige consequenties voor de (groen)budgetten. Toch heeft Zuidas geen concessies willen doen wat betreft de hoge kwaliteit van het nieuw aan te leggen groen.

Jan Willem Obbink: “De gebieden die al wél in gebruik zijn, krijgen het groene karakter dat in eerste instantie werd beoogd. Het team Openbare Ruimte & Verkeersontwerp van Dienst Ruimtelijke Ordening staat voor een uitdaging: meer in te vullen ruimte met minder middelen. De aard en aanpak van de groenontwikkeling is essentieel veranderd door de economische crisis. Waar eerst lange termijn plannen werden gemaakt, moet DRO nu fragmentarisch te werk gaan. Pas als een gebouw wordt opgeleverd, kan men beginnen met de groenvoorziening. Maar groenontwerpers kunnen niet gaan zitten wachten tot alles is volgebouwd en dan nog eens beginnen met het aanleggen van groen. Ze moeten inspringen op de situatie, meebewegen.”

Braakliggende terreinen zijn een typisch voorbeeld van creativiteit door de crisis: waar de wolkenkrabbers zouden verrijzen, gaan de ontwerpers aan de slag met ideeën voor tijdelijk gebruik van deze grond. Een maïsveld, een moestuin of een bloemenweide zijn manieren om deze anders zo troosteloos aandoende stukken grond een tijdelijke functie te geven en tegelijkertijd een bijdrage te leveren aan de uitstraling en leefbaarheid van het gebied.

Jan Willem Obbink: “Als ergens gebouwd gaat worden, dan moet dat meteen kunnen, zonder dat eventueel tijdelijk groen een obstakel vormt. Daarom maken we een inschatting van hoe lang een gebied braak komt te liggen en passen de plannen daar op aan.

Op braakliggende terreinen die op korte termijn worden bebouwd, is het lastig om bomen te planten, omdat ze jaren nodig hebben om goed aan te slaan. Bovendien loop je het risico dat je een kapvergunning nodig hebt om ze weg te halen. Op kleinschalige terreinen die maar voor korte tijd tijdelijk kunnen worden ingericht, plaatsen we wel regelmatig zogenaamde mobiele bomen. Dit zijn grote bakken met meerstammige bomen, van een meter of vier, vijf hoog. Ze staan nu bij Gershwin, het eerste woongebied van Zuidas. Als ze daar gaan bouwen, verhuizen we de bomen naar het Sint Nicolaas Lyceum. Open, braakliggende terreinen zaaien we in met een mix van grassen, kruiden en bloemen. Dit geeft een mooi, kleurrijk beeld en trekt allerlei insecten en vogels aan. We plaatsen bijenkasten en nestkasten. Dit voorjaar zijn er zelfs twee eilanden aangelegd met broedpalen voor ooievaars.

Daar moeten alleen nog ooievaars op af komen…”

Zelfvoorziening

Als slimme manier van omgaan met een terrein dat lange tijd braak ligt, is bedacht om de komende jaren een boomkwekerij aan te leggen vlak bij

18

GROEN

Moestuin restaurant Bolenius en tennisveld (foto: Doriann Kransberg).

Onderste foto: Aanplant platanen tegenover beurs- en congrescentrum RAI (foto: Rob van Kesteren).

interview “ Er blijft genoeg geld beschikbaar voor groen”

Maartje Oome Foto: Janus van den Eijnden

station RAI. Als de plannen voor deze boomkwekerij worden gerealiseerd, zullen de gekweekte bomen op allerlei verschillende plekken op Zuidas komen te staan. Zo voorziet Zuidas straks voor een gedeelte in haar eigen groen. Deze vorm van zelfvoorziening gebeurt ook op vrijwillige basis door bewoners. Mensen uit de buurt beheren een bloemenpluktuin op een kavel bij Gershwin. Een aantal bewoners heeft daar ook een moestuin. Dit samen met de eigenaar van restaurant Bolenius, die zo veel mogelijk groenten en kruiden voor het restaurant uit ‘eigen’ moestuin haalt.

Stap voor stap

Vanwege de huidige economische situatie is plannen maken op lange termijn lastig. Toch zit er nu weer schot in de ontwikkeling van het ZuidasDok, waarbij een gedeelte van de A10 ondergronds gaat.

Bij realisatie van het Dok komt een groot oppervlak vrij op het dak van de tunnel. Voor invulling hiervan denkt Zuidas aan een parkachtige omgeving met fiets- en wandelpaden en, opnieuw, veel bomen. De planning voor groenvoorziening op Zuidas vraagt zeker nu om creativiteit en innovatie.

Niet meer met sprongen vooruit, maar stap voor stap. Toch past deze organische aanpak meer in dit tijdsbeeld waarin duurzaamheid en leefbaarheid misschien wel belangrijker worden dan economische groei. Die groei zal waarschijnlijk nog even uitblijven, op Zuidas is het nu wachten op de ooievaar.

Directeur Dienst Zuidas Klaas de Boer vindt dat de economische situatie geen negatief effect mag hebben op de kwaliteit van groenvoorziening op Zuidas. Er moet geld beschikbaar blijven voor groen, ook als gronduitgiften tegenvallen. Gelukkig heeft Dienst Zuidas dit al in een vroeg stadium veilig gesteld.

“Om een budget voor groenvoorziening te garanderen, hebben we een Groeifonds Groen. Elke keer als er gronduitgifte plaatsvindt, komt een bepaald bedrag vrij voor groenvoorziening. Dit bedrag is gekoppeld aan het aantal vierkante meters dat wordt uitgegeven. Begin 2012 is bijvoorbeeld 40.000 m² grond uitgegeven aan projectontwikkelaars. Hierdoor is ons groenbudget weer aanzienlijk aangevuld. Dergelijke transacties zijn inderdaad minder frequent dan verwacht, maar vaak genoeg om steeds weer voldoende geld vrij te maken voor groen.”

Mooi staaltje techniek

Vanwege het sterk stedelijke karakter van Zuidas is dit gebied wat betreft groenvoorziening een ‘geval apart’. Het vergt een flinke dosis creativiteit en vindingrijkheid om een goede balans te vinden tussen groen en steen. “Er zijn een aantal in het oog springende manieren gevonden om groen een plek te geven. De verschillende soorten bomen op het Zuidplein bijvoorbeeld. Deze zijn half in de grond gezakt en staan in feite op de parkeergarage onder het plein. In de garage zie je al die bakken het plafond uit komen. En wat ik ook een mooi staaltje techniek vind, is de kabels- en leidingentunnel onder de Mahlerlaan. De tunnel gaat met al zijn kabels en leidingen naar de nog te bebouwen kavels. Met een druk op de knop gaat er een luikje open in de grond en kun je er bij. Zo hoef je niet de hele openbare ruimte open te halen als er weer ergens gebouwd gaat worden.

Het mooie daarbij is dat op die tunnel ook nog bomen kunnen groeien.”

“We hebben de bewoners steeds willen betrekken bij de ontwikkeling van dit gebied.Toch is er soms frictie tussen de wensen van bewoners en de bouwplannen. Een groep actieve bewoners had bezwaar gemaakt tegen de parkeergarage onder het Beatrixpark. Hiervoor moest een aanzienlijk aantal bomen verdwijnen.

Akzo Nobel, die daar gaat bouwen, heeft uiteindelijk een manier gevonden om veel meer bomen in tact te laten. De bewoners hebben hun bezwaar ingetrokken. Hieruit blijkt maar weer hoe belangrijk het is om mensen serieus te nemen en om altijd in gesprek te gaan.”

GROEN

19

5

5

6

Maartje Oome

Je moet er oog voor hebben. Aan de westrand loopt een Tromp AS/ Tuinen Bijvan artAmsterdam Buitendijks park Amstel Bij artMichiel Groene van West programmacoördinator Groene AS provincie NoordHolland Ton Denters projectarchitect Groene AS, strategisch adviseur Ingenieursbureau Amsterdam

7

Beeld: Mariette Carstens, Ton Denters en Michiel Tromp

aaneengesloten groene zone: de Groene AS. Deze 21 kilometer lange natuurcorridor maakt deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur. Het is één van de vele groene wegen in Nederland, maar wél uniek. In ons land is er geen verbinding te vinden die zo

8

nadrukkelijk door het stedelijk gebied gaat en waar stad en land zich zo vermengen.

De Groene AS, de verrassing van de Bij art Van Beuningenplein

Bouwen aan natuur

De Groene AS loopt van Amstelveen en Aalsmeer in het zuiden naar Halfweg in het noorden. Door verstedelijking is het groen in dit gebied in de loop der tijd in de knel geraakt. Via de Groene AS wordt gewerkt aan het herstel en verbinden van gevrijwaarde groenenclaves, waaronder nog fraaie (veen)weiderestanten. Door het opheffen van barrières komen de geïsoleerd geraakte gebiedjes weer tot leven en kunnen planten en dieren zich weer verspreiden en verplaatsen. Voor veel soorten is dit noodzakelijk om te overleven. Naast natuur gaat het om groenbeleving en behoud van stedelijke kwaliteit en een investering in een aantrekkelijk recreatienetwerk. Bij de start in 1995 is gekozen voor mens én natuur en werd de Groene AS tot een recreatieve en ecologische verbindingszone gedoopt. Vertrekpunt is een plan met 26 projectonderdelen, die in maat en schaal aanzienlijk verschillen. Inmiddels is circa driekwart van de projecten gerealiseerd, de komende jaren gaat de Groene AS zijn finale tegemoet.

Natuur en recreatie zijn binnen handbereik van een grote groep stedelingen gekomen.

Natuur verbinden, barrières opheffen

De grondslag van de Groene AS ligt in de jaren negentig. Het natuurbeleidsplan (NBP) werd geboren en de Ecologische Hoofdstructuur (EHS) ten doop gehouden. Doelstelling was het opheffen van barrières en het aaneenschakelen van grotere en kleinere

20

GROEN

Bij art Bomen;Bomenplan

natuurgebieden, om zo de weerbaarheid van de natuur te vergroten. Daarbij werd ook de Randstad in beschouwing genomen, waaronder het Groene Hart en een uitloper daarvan aan de westflank van Amsterdam; de huidige Groene AS. Het idee was de geEen gedurfd plan

Na jaren gezamenlijke voorbereiding ondertekende elf overheidspartijen* in 1995 het Ontwikkelingsplan De Groene AS. Een veelzijdig plan, waarbij ‘AS’ niet alleen het middelpunt is waar de natuur om draait, maar ook een afkorting is van de twee te verbinden natuurkerngebieden: Amstelland en Spaarnwoude. Het plan omvat 1500 hectare. Er is ingezet op een investering van 38 miljoen euro (indertijd 83,4 miljoen gulden) en een realisatieperiode van twintig jaar. Diverse sectoren leveren daarbij een bijdrage: zo zijn er ‘Schipholgelden’ in het kader van ‘Mainport en Groen’ beschikbaar gekomen. Al bij de planvorming is ingezien dat het realiseren van de Groene AS geen gemakkelijke opgave is in een gebied waar ook veel woningen, bedrijfsterreinen en de nodige infrastructuur een plaats moe(s)ten krijgen. * Provincie Noord-Holland, de waterschappen, gemeente Amsterdam (en later de stadsdelen), de gemeenten Amstelveen, Aalsmeer, Haarlemmermeer en de Rijksoverheid.

Bij art S

stad ïsoleerd geraakte (veenweide)natuurgebieden in dit gebied aan de rand van de stad weer met elkaar te verbinden en het geheel weer voldoende kwaliteit te geven.

Sloten maakten zich destijds sterk voor ‘hun’ weilandje. Er kwam een referendum (1995), waarbij Amsterdammers zich in grote meerderheid tegen het bebouwen van dit gebiedje uitspraken. Ook de vereniging “De Oeverlanden Blijven!” boekte succes. Door hun inzet bleven de noordelijke oeverlanden van de Nieuwe Meer groen. Aansprekend is eveneens het werk van de Stichting de Bovenlanden, zij nam het voortouw in het behoud van de Aalsmeerse bovenlanden en hun cultuurhistorische waarden. Zo zijn er nog talloze initiatieven. Naast behoud gaat het om beheer van het geheel. Jaarlijks is er een speciale middag waarbij alle beheerders, particulier of overheid, zijn uitgenodigd om kennis te nemen en op de hoogte te blijven van elkaars activiteiten. Dit versterkt de samenhang en verhoogt het enthousiasme om verder te werken aan de realisatie van de Groene AS. Het hart: De Westelijke Tuinsteden

Tot aan de jaren vijftig bestond westelijk Amsterdam voor een belangrijk deel uit agrarisch (veen) weidegebied. Geen moderne landbouw, maar verrassend kleinschalig. Sindsdien is er veel veranderd.

Dat geldt zeker voor het hart van de Groene AS: de Westelijke Tuinsteden. De Westelijke Tuinsteden zijn een begrip. In 1935 werden ze op ‘de kaart gezet’ in het Algemeen Uitbreidingsplan van Am-

De Groene AS leeft

Water is binnen de Groene AS hét verbindende element. Barrières zijn geslecht, natuurvriendelijke oevers aangelegd, nieuwe leefgebieden gecreëerd en de waterkwaliteit is verbeterd. Speciale aandacht kregen kritische doelsoorten, waaronder ringslang, blauwborst, rivierdonderpad en waterspitsmuis.

Met het op orde brengen van hun leefgebied is de Groene AS geschikt gemaakt voor veel meer natuur.

Uniek zijn de grutto’s van de Osdorperpolders en de nieuwe klutenkolonies bij Halfweg. In deze omgeving foerageren tevens lepelaars, die sinds kort in de nabijgelegen Rottepolder broeden. Maar er zijn meer successen; zo heeft de ringslang nieuwe plekken bereikt, broedt de blauwborst verspreid over het hele gebied en is de Lutkemeerpolder een rijk vogelgebied geworden met roerdomp, grote zilverreiger, snor en sprinkhaanzanger. Een succes is ook de rietorchis die bloeit op meerdere plaatsen.

Rietorchis profiteert van het natuurherstel.

De Groene AS leeft ook onder de bewoners. Het gebied is in trek bij fietsers, wandelaars, natuurliefhebbers. Betrokkenheid met de Groene AS is er vanaf het eerste uur. Bekend is het comité Behoud Weilandje Vrije Geer. De bewoners van het dorp

GROEN

21

sterdam. Begin jaren vijftig begon de aanleg van woningen in de wijk Bos en Lommer. Daarna werd de Sloterplas gegraven en daaromheen verrees de nieuwbouw van Slotermeer, Geuzenveld, Slotervaart en Osdorp. De naam tuinsteden is treffend gekozen. In tegenstelling tot de gesloten bouwblokken uit de binnenstad en de negentiendeeeuwse stadsuitbreidingen werd gebouwd in een open structuur. Meer ruimte en groen tussen de gevels, vaak in een ‘hofjesstructuur’ en afwisselend hoog en laag. Met die bebouwing verdween hier het kleinschalige veenweidelandschap, maar enkele restanten bleven bewaard. Het zijn juist deze restanten die de Groene AS cachet geven. Het zijn verrassende oases met mooie, wonderlijke contrasten tussen stad en land. Natuur floreert en de geschiedenis van het landschap laat zich hier lezen.

Ga eens kijken in de Osdorperpolders, de oeverlanden van het Amsterdamse Bos en uiteraard in de Vrije Geer. De Vrije Geer is, nadat per referendum werd besloten dit eeuwenoude natuurgebiedje van verstedelijking te vrijwaren, een symbool geworden van een nieuwe stedelijke koers. Groen is niet langer de sta in de weg voor plannen, maar een essentieel onderdeel daarvan.

Natuurpark Vrije Geer: bij referendum open en groen gehouden.

22

GROEN

Van afzonderlijke delen tot één geheel

Het streven was om in twintig jaar tijd de hele Groene AS te realiseren. Met nog vier jaar te gaan is dat grotendeels gelukt. Veel is geïnvesteerd in het binnenstedelijk groen van Amsterdam-West en Amstelveen. Aansprekend is Tuinen van West, een nieuw stadslandbouw-, natuur- en recreatiegebied van formaat (circa 400 hectare) in het stadsdeel Nieuw-West. Andere boegbeelden zijn de Lange Bretten, de Oeverlanden van het Nieuwe Meer, de Vrije Geer, het Schinkelbos (een 60 hectare grote uitbreiding van het Amsterdamse Bos) en het Park Zwanenburg in de Haarlemmermeer. Nog in uitvoering zijn de golfbaan Nieuwe Meer en natuurvriendelijke oevers in het Sloterpark en langs de Ringvaart bij Aalsmeer. Er resten nog forse knelpunten: de natuurstrook langs de Nesserlaan in de Bovenkerkerpolder bij Amstelveen en de passage door en langs het dorp Sloten en de oversteek over de Slotervaart.

Meeliften en meebewegen

Het landelijk natuurbeleid en de uitvoering daarvan zijn aan het wijzigen. Niet alleen de bezuinigingen zijn daar debet aan, maar ook een andere kijk

interview Stadslandbouw in Tuinen van West

op de maatschappij. Het is niet uitsluitend meer de overheid die natuur creëert. Meer en meer worden zaken overgelaten aan samenwerkende privaatpublieke partijen. Er wordt minder gekeken naar kwantiteit, kwaliteit staat meer dan ooit voorop.

Ook beheer is van belang. Soms kunnen simpele beheersmaatregelen al een wereld van verschil maken. Waar mogelijk worden projecten gecombineerd; natuur en recreatie als onderdeel van andere ruimtelijke ingrepen. De aanleg van de Westrandweg is daar een mooi voorbeeld van.

Dwars door het nog open gebied van Tuinen van West wordt de A5 aangelegd, één van de maatregelen om de Noordelijke Randstad beter bereikbaar te maken. Vanaf het eerste moment dat de besluitvorming vanuit de tracéwet werd voorbereid, is gedacht aan het formuleren van maatregelen om gelijktijdig de Groene AS mee te nemen. De omlegging van de A9 om Badhoevedorp heen is ook illustratief. De verbreding van de A9 voor het verbeteren van de bereikbaarheid van Schiphol en Almere gaat straks hand in hand met de aanleg van de Groene AS in en nabij het Amsterdamse Bos.

Marieke Mittelmeijer Foto: Janus van den Eijnden

Aan de rand van het Amsterdamse stadsdeel Nieuw-West ligt Tuinen van West: een groen gebied in ontwikkeling met natuur, recreatie en stadslandbouw.

“Ondanks de bezuinigingen gaat de ontwikkeling grotendeels door”, vertelt stadsdeelwethouder Ronald Mauer (D66). Het geheim van de smid? “Je hebt ondernemers nodig.”

Wie denkt dat de hoofdstad slechts bestaat uit stenen, komt bedrogen uit. Dwars door stadsdeel Amsterdam Nieuw-West meandert de Groene AS, de recreatieve ecologische zone die natuurgebieden tussen Amstelland en Spaarnwoude met elkaar verbindt. Op de kaart wijst stadsdeelwethouder Ronald Mauer vier polders aan die langs de Groene AS liggen: oude veenweide- en poldergebieden waar veel vogels rusten en broeden. Samen vormen ze de Tuinen van West: een gebied van maar liefst 400 hectare, ongeveer een kwart van stadsdeel Nieuw-West. “Tuinen van West is belangrijk voor het stadsdeel. We verstedelijken steeds meer en daarom is het goed dat we worden omringd door groen. Mensen kunnen lopend of met de fiets naar Tuinen van West.”

Stadslandbouw

De Groene As is in trek bij fietsers, wandelaars én natuurliefhebbers.

Er zijn meer ideeën in ontwikkeling. Compensatie op afstand: waar de EHS moet wijken voor de ‘sterkere’ ruimtelijke functies, zoals wonen of infrastructuur is compensatie wettelijk vereist. In de regel zo dicht mogelijk bij de plek die verloren is gegaan. Maar waarom eigenlijk? Is het niet beter om een plek te kiezen waar de meeste winst geboekt kan worden voor mens én natuur! Dat past prima in het spoor van de Groene AS. Een plan dat zijn succes dankt aan een gedurfde benadering waarin creativiteit, flexibiliteit, samenwerking, bestuurlijke continuïteit en een lange adem de sleutelwoorden zijn.

Natuur, recreatie en stadslandbouw, dat zijn de drie pijlers van Tuinen van West.

“Natuur waar het kan, en recreatie om de natuur te laten zien”, vertelt Mauer.

Stadslandbouw neemt een belangrijke plaats in.“We hebben een innovatieprogramma voor stadslandbouw samen met het InnovatieNetwerk Agro & Groen Ondernemers die iets willen met natuur of landbouw in de Tuinen van West geven we een kans.” Samen met bewoners en ondernemers heeft het stadsdeel nagedacht over de mogelijkheden. Ideeën zijn er genoeg. Mauer: “Stel je eens voor: een ondernemer die groente produceert met mensen die een beperking hebben. De ondernemer heeft contact met moeders uit de buurt, die met de groenten gezonde schoollunches bereiden. Zo verbind je groen met andere beleidsterreinen, zoals emancipatie, educatie en gezondheid.”

INKOMSTEN

Stadslandbouw is ook om een financiële reden van belang. “Je hebt ondernemers nodig in tijden van bezuinigingen. Als wij grond in erfpacht uitgeven, levert dat inkomsten op. Daarmee kunnen we het natuur- en recreatiegebied verder aanleggen en onderhouden. Ondernemers geven Tuinen van West ook een economische waarde.” Natuurlijk houdt het stadsdeel de touwtjes strak in handen, benadrukt Mauer. “Het moet natuurlijk geen kermisterrein worden, het gaat om bescheiden initiatieven. We bewaken het delicate evenwicht tussen recreatie en de capaciteit van het gebied.”

GROEN

23

Column

De verwildering van Holland

Remco Daalder stadsecoloog, Dienst Ruimtelijke Ordening, gemeente Amsterdam

De steden groeien, het platteland ontvolkt. In Nederland zoeken we krampachtig naar nieuwe economische dragers voor het ommeland van krimpende dorpen, waar gemarginaliseerde landbouw en leegstaande bedrijventerreinen nauwelijks meer iets opleveren.

Ecotoerisme kan een oplossing zijn.

In Oost-Europa vallen miljoenen hectaren voormalige landbouwgrond vrij door de trek naar de stad. Het Wereld Natuur Fonds is het project Rewilding Europe gestart om dit ontvolkte platteland nieuwe economische impulsen te geven. De gedachte erachter is dat grote, goed ontsloten en spectaculaire natuurgebieden overal ter wereld toeristen trekken. In Oost-Europa groeien verlaten akkers binnen tien jaar spontaan dicht met bomen.

De nieuwe bossen verbinden bestaande natuurgebieden met elkaar waardoor spannende gebieden van formaat ontstaan. Door de toestromende toeristen valt er weer wat te verdienen en de natuur vaart er wel bij.

In Nederland kan dit ook. Krimpgebieden in Groningen of het rivierengebied lenen zich uitstekend voor grootschalige natuurontwikkeling door het aan elkaar knopen van bestaande natuurgebieden door gebruik te maken van vrijvallende akkers en bedrijventerreinen. Grote natuurgebieden op minder dan twee uur rijden van de Randstad kunnen razend populaire toeristenbestemmingen worden.

Als ze tenminste goed ontsloten zijn. Je moet er dagen lang kunnen lopen, fietsen, kanovaren, zwemmen, kamperen, en uiteraard moeten er dorpjes zijn waar je materiaal of een gids kan huren, waar horeca is en slaapgelegenheid.

Zelfs voor de Randstad is verwildering een optie.

Het beheer van de recreatiegebieden rond de grote steden wordt onbetaalbaar. De oplossing wordt vaak gezocht in het binnen halen van evenementen en het verhuren van grond aan commerciĂŤle organisaties. Maar het kan ook anders. Je kunt ook kijken welke delen je uit het beheer kunt halen. Laat (na voorbereidend grondwerk) de natuur daar maar zijn gang gaan. En laat iedereen zijn eigen weg zoeken.

Dat is in het eeuwenoude Epping Forest, dat zich in London bijna tot in het centrum uitstrekt, ook een groot succes. Troepen scouts verdwijnen daar soms voor dagen in het bos om avonturen te beleven.

Verwildering van Europa, Holland en de Randstad kan een nieuw soort exploiteerbare natuur opleveren, waar stedelingen ĂŠn mensen in krimpgebieden van kunnen profiteren.

24

GROEN

Het groene kapitaal 4 Aansprekende voorbeeldprojecten Amsterdam ‘bouwt’ voortdurend aan groen. Het besef dat groen op allerlei niveaus de kwaliteit van het stedelijk leven verbetert en ook bijdraagt aan de internationale concurrentiepositie van de metropool staat daarbij Investeren betaalt zich zo in meerdere opzichten uit. Het Amsterdamse groen heeft aanzien, Bij artvoorop.

Natuurontwikkeling IJmeer de lobbenstructuur met groene scheggen zijn wereldwijd uniek en dat geldt ook voor de grachtengordel met zijn beeldbepalende iepen. Fenomenaal is het water in en om de stad. Waterland en het IJmeer-Markermeer, wetlands van allure, grenzen direct aan de stad.

De stad staat niet stil. Waar de metropool in verandering is, beweegt het groen mee. Dat vergt behendigheid 4 4 en creativiteit in stedelijke planning en uitvoering daarvan. Met nieuwe inzichten, eigentijdse oplossingen en innovaties ontwikkelen we het groen mee. Dat gebeurt 4op allerlei manieren en in steeds andere toonaarden.

De artikelen in Groen en bijgaande voorbeeldprojecten laten iets van dit brede spectrum zien.

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

Bij art Natuurontwikkeling IJmeer IJmeer Bij art Natuurontwikkeling

Bij Metropolitaan landschap Bij Metropolitaan landschap

De iconen bij de artikelen en het beeldkatern verwijzen naar zes hoofdthema’s: Bij art Natuurontwikkeling IJmeer Hoogstedelijk groen

Groene metropool

Nieuwe Natuur 4 Volgermeerpolder

10

Natuurontwikkeling & water

4

Bij art Natuurontwikkeling IJmeer

Bij Metropolitaan landschap

4

Bij art Natuuro

Bij Metropolitaan landschap Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Bij art Buitendijks park Amstel

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer IJmeer Icoon bij art Natuurontwikkeling

Achtergrond: De Volgermeerpolder is landelijk bekend als

‘gifpolder’. DitIJmeer gebied was in gebruik als vuilnisbelt, waarbij uidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer Bij art Natuurontwikkeling Bij Metropolitaan Biodiversiteit Bij art Natuurontwikkeling IJmeer Recreatie in Metropolitaan landschap landschap Tijdelijk groen veel verontreinigd afval (tienduizenden vaten gif) is gedumpt. & bomen & om de stad & stadslandbouw

Wat: In 1998 viel het besluit om deze meest vervuilde locatie van Nederland te saneren. De hernieuwde polder bestaat uit sawa’s, een soort vijvers met veen, riet en waterplanten en is omringd door dijkjes met wandel- en fietspaden. De dijkjes Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art wandelaars Natuurontwikkeling nodigen uit doorIJmeer het gebied te gaan zwerven.

Investering € 220 miljoen.

Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natu Wie: Gemeente Amsterdam, ministere van I&M (voorheen Bij art Natuurontwikkeling IJmeer VROM) Bij art Bomen;Bomenplan Bij art Soortenbeleid, ontsnippering Meer weten: www.volgermeer.nl Bij art Buitendijks park Amstel Bij art Buitendijks park Amstel Bij art Groene AS/ Tuinen van West Bij art Groene AS/ Tuinen van West

4

Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

n West

11

Bij art Buitendijks park Amstel

Park op Gaasperdammerweg

Bij art Groene AS/ Tuinen van West Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

12

IJdijkenroute

Bij art Buitendijks park Amstel Bij art Groene AS/ Tuinen van West

Bij art Buitendij

Achtergrond: Amsterdam is groot geworden dankzij de Achtergrond: De Gaasperdammerweg (A9) levert geluidsart Bomen;Bomenplan Bijaan art het Bomen;Bomenplan BijZuiderzee. art Soortenbeleid, ontsnipp Bij art Soortenbeleid, o Bij stad art Van Beuningenplein Bij Van Beuningenplein gunstigeBij ligging IJ en de voormalige hinder op, doorsnijdt de enart wijken worden van elkaar De stad beschermd door zeedijken. Die dijken zijn nog gescheiden.

Met de aanleg van de Gaasperdammertunnel Bij artpark Buitendijks parkwerd Amstel artTuinen Groene AS/ Tuinen van West Bij art Buitendijks Amstel art GroeneBij AS/ van West Bij art Bomen;Bomenplan Bij art Soortenbeleid, ontsnippering zichtbaar, maar je moet er wel oog voor hebben. komt daarin verandering.

Wat: De IJdijkenroute loopt van Velsen via hartje Amsterdam Wat: De Gaasperdammertunnel is een onderdeel in de (waaronder Nieuwendijk, Nieuwmarkt, Hoogte Kadijk en de weguitbreiding Schiphol-Amsterdam-Almere. De tunnel Zeedijk) naar Muiderberg. De hele route is 80 kilometer lang. wordt circa 2,5 km lang. Voor omwonenden is dat goed Met QR-codes, die langs het traject zijn aangebracht, komt nieuws, de milieuhinder neemt fors af en de leefbaarheid toe. hetBomen;Bomenplan verhaal van de IJdijken in tekst enSoortenbeleid, beeld tot leven.

De weg verdwijnt uit het zicht, ervoor in de plaats komt een Bij art Bij art ontsnippering Bij art Van Beuningenplein Investering €120.000. park. Verwachte oplevering inrichting tunneldak 2020. InvesBijtering art Buitendijks park Amstel Wie: Noord-Holland, Sparked, gemeenten Bij art Bomen;Bo groene inrichting € 4 á 7 miljoen.

Bij artProvincie Van Beuningenplein Amsterdam, Velsen, Spaarnwoude-Haarlemmerliede, Wie: Rijkswaterstaat, gemeente Amsterdam Muiden en Diemen Meer weten: www.rijkswaterstaat.nl/wegen/plannen_en_proMeer weten: www.ijdijkenroute.nl jecten/a_wegen/a9/planstudie_schiphol_amsterdam_almere Bij art Bomen;Bomenplan

Bij art Van Beuningenplein art Van Beuningenplein

Bij art Bomen;Bomenplan

Bij art Soortenbeleid, Bij art Soortenbeleid, ontsnipperingontsnippering

1

14

18

13 7

16 8

5 4 5 9

17

10

2

12 3

6

11 15

Amsterdam groene metropool Overzichtskaart met projecten die in Groen worden beschreven

13

Cultuurpark Westergasfabriek

Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer

14

4

Tijdelijke natuur Westpoort

Bij art Buitendijks park Amstel

Bij art Groene AS/ Tuinen van West

Achtergrond: Havengebied Westpoort bezit bijzondere Achtergrond: Het cultuurpark is een park nieuwe stijl. natuur, die zichIJmeer lang niet altijd laat verenigen met geplande Imposante industriële monumenten van de voormalige Bij art Natuurontwikkeling Bij Metropolitaan landschap havenontwikkelingen. Een dilemma, of toch niet?

Westergasfabriek, geven het terrein allure.

Wat: In Westpoort liggen veel terreinen op bestemming te Wat: Het park bruist. Je vindt er trendy cafés, eettentjes, wachten. Natuur heeft daar vrij spel en zeldzame, begaleries, een bioscoop en er zijn doorlopend allerlei schermde soorten kunnen zich vestigen. Om dit te voormarkten, feesten, manifestaties, voorstellingen en optredens. komen worden percelen met plastic afgedekt of omgeHet park genereert inkomsten en dat is te zien. Inrichting, ploegd. Dat is in niemands belang. Haven 4 Amsterdam onderhoud en beheer zijn hoogwaardig. Dat kan omdat ze heeft een ontheffing van de Flora- en Faunawet gekoppeld zijn aan de winstgevende activiteiten. Onderne4 gekregen om tijdelijke natuur de kans te geven. Op een terrein van 9 mers dragen bij aan de exploitatie van het geheel. Een uniek hectare wordt ervaring opgedaan. park! art Bomen;Bomenplan Bij art Buitendijks Amstel stadsdeel Westerpark,Bij art Van Beuningenplein Wie: Haven Amsterdam, ministerie vanBijEL&I, MCA en InWie: Gemeentepark Amsterdam, WesterBij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer novatie Netwerk gasfabriek bv., stichting Westergasfabriek Bij art Natuurontwikkeling IJmeer Bij Metropolitaan landschap Meer weten: www.havenamsterdam.nl/Ned/Ontdek-deMeer weten: www.westergasfabriek.nl/westergasfabriek/ Bij art Natuurontwikkeling IJmeer Bij Metropolitaan landschap haven/Recreatie--en-havengebieden/Natuur-in-de-haven cultuurpark

15

Zorglandschap Klarenbeek

Daktuin Stopera

16

4

Bij art Bomen;Bomenplan Bij art Soortenbeleid, ontsnippering Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer Bij art Buitendijks Amstel Bij art Groene AS/ Tuinen van West Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoonpark bij art Natuurontwikkeling IJmeer

Achtergrond: Aan de dagelijkse drukte ontsnappen, het Bij art Natuurontwikkeling Bij Metropolitaan landschap platteland ervaren, ontspannen en bezinnen; dat is waar het Achtergrond:IJmeer Groene daken hebben een positief effect op in het zorglandschap om gaat. De boerderij Klarenbeek ligt de luchtkwaliteit, het stadsklimaat en het interne klimaat in op een steenworp afstand van Amsterdam in het landelijke de gebouwen. Amsterdam heeft 150.000 m2 groen dak, Amstelland. ongeveer 2% van de Amsterdamse daken. De gemeente wil Wat: In 2007 is het initiatief genomen om Klarenbeek met groene daken verder stimuleren en heeft samen met enkele omliggende landerijen om te bouwen naar een zorglandstadsdelen een subsidieregeling ingesteld. goed. Recreatie, landschapsbeheer, landbouw en zorgWat: Bij de Stopera heeft de gemeente het voortouw genofuncties staan centraal. Het zorglandschap is samen met men. Op het dak is 1.700 m2 grasmat aangelegd, één van boeren uit de omgeving opgezet. Investering € 1,2 miljoen. de grootste groene daken in de metropool. Investering Wie: Woonstichting De Keij, Zorginstelling Cordaan, DLG, € 70.000.

Bij art Bomen;Bomenplan Bij art Soortenbeleid, ontsnippering BijWie: art Buitendijks Amstel art Groenestadsdeel AS/ TuinenOost, van West Bij art Van Bij Beuningenplein gemeente Amsterdam, Groengebied Gemeentepark Amsterdam, stadsdelen, burgerinitiatief Bij art Natuurontwikkeling Zuidelijke IJmeerkust Icoon bij art Natuurontwikkeling IJmeer Bij art Buitendijks park Amstel Bij art Groene AS/ Tuinen van West Amstelland en provincie Noord-Holland Netwerk Groene Daken Meer weten: www.cordaan.nl/locatiewijzer/verstandelijk_ Meer weten: www.amsterdam.nl/toerisme-vrije-tijd/groengehandicaptenzorg/werk_en_dagbesteding/klarenbeek natuur/groene daken

17

Funforest Amsterdamse Bos

Bij art Van Beuningenplein Bij art Van Beuningenplein Bij art Groene AS/ Tuinen van West

18

Bij art Bomen;Bomenplan Bij art Bomen;Bomenplan Bij art Buitendijks park Amstel

Iepenarboretum bij het Eye Bij art Soortenbeleid, ontsnippering Bij art Soortenbeleid, ontsnippering

Achtergrond: Amsterdam mag zich ‘European City of Trees’ noemen. Al sinds de 16e eeuw worden in straten systematisch bomen aangeplant. Amsterdam heeft ruim 380.000 straatbomen; de iep is beeldbepalend. De diversiteit aan Achtergrond: Minder achter de tv, computer en meer buiten iepen wordt permanent tentoongesteld in het Iepenarboretum actief zijn. Om die reden zijn natuurspeelplaatsen in opkomst. op de noordelijke IJ-oever naast het nieuwe EYE filminstituut.

Hier kun je ravotten, klauteren, onderzoeken en je fantasie Wat: Op deze locatie zijn alle 32 iepensoorten die in uitleven. Alleen iets voor kinderen? Wel nee!

Amsterdam voorkomen ondergebracht. Een ode aan de iep, Wat: Funforest is een klimpark in de boomkronen. de meest geliefde straatboom van Amsterdam. Investering Verschillende klimbanen van vijf tot vijftien meter hoog met € 130.000. touwladders, slingers en kabelbanen. Voor kinderen en Wie: Gemeente Amsterdam, stadsdeel Noord, projectbureau volwassenen. Ook de zakelijke markt blijkt een interessante Bij art Bomen;Bomenplan Bij artKwekerijen Soortenbeleid, ontsnippering Noordwaarts, Bonte Hoek en Landlab studio voor doelgroep (incentives/bedrijfsuitjes).

Bij art Van Beuningenplein landschapsarchitectuur Wie: Amsterdamse Bos, gemeenten Amsterdam en Meer weten: Amstelveen en Funforest www.landlab.nl/project.php?menu=project&sectie=park stad&id=14 Meer weten: www.funforest.nl

Column

Geluk op de vierkante meter

Het Amsterdamse imago van een groene stad lees je niet af uit de cijfers. De oppervlakte openbaar groen per woning ligt in Amsterdam ver onder de landelijke norm en blijkt, geheel tegen de gevoelswaarde in, ook beduidend minder te zijn dan bijvoorbeeld in Den Haag of zelfs in Rotterdam. Toch is die norm van 75 m2 openbaar groen per woning, die in de Nota Ruimte werd vastgesteld, geen complete onzin. Maar het voorbeeld Amsterdam laat zien dat de essentie er niet mee wordt gepakt.

Yttje Feddes landschapsarchitect & directeur Feddes/Olthof Landschapsarchitecten

Naast kwantiteit gaat het natuurlijk om kwaliteit, om de verweving van de groenstructuur met de stad en het royale gevoel van vrijheid dat je daar als stadsbewoner aan ontleent.

Fiets ik vandaag langs de Overtoom óf door het Vondelpark naar het Leidseplein? Bovendien is de Amsterdamse groenstructuur heel uitgekiend gekoppeld aan de waterstructuur. Dat levert veel continuïteit en weidsheid per vierkante meter groen, en een prettige doorluchtigheid van de stad op warme dagen.

Is die hoofdgroenstructuur dus de essentie, het raamwerk dat we in elk geval overeind moeten houden in de binnenstedelijke verdichting? Dat zeker, zou ik zeggen, maar het is niet genoeg. De testcase voor een leefbare groene stad is het antwoord op de vraag: kun je er kind zijn? Zie je in je vroegste herinneringen de bloeiende kastanje boven de zandbak en de pauwen in de kinderboerderij? En later: het voetbalpleintje om de hoek, op de fiets naar voetbaltraining, de zelf gekweekte ‘voetbal’ui uit de schoolwerktuin? Er moet een plek zijn om een geheime hut te bouwen en met je vrienden bij een skatebaantje rond te hangen.

Zomervakantie in Amsterdam is zeilles op de Sloterplas, met de tram naar het strandje bij de Diemerzeedijk, ponykamp in het Amsterdamse Bos. En nog later, als je je voor dat alles te oud voelt: gewoon chillen in het Westerpark. Het geluk zit in de structuur, maar ook in de marge en in het ongerijmde. Laten we dat er met de stedelijke verdichting niet zomaar uitpersen.

Foto: Edwin van Eis

GROEN

29

6

Bart Vlaanderen Bij art Buitendijks park Amstel senior hoofdontwerper Dienst Ruimtelijke Ordening gemeente Amsterdam Janke Algra projectleider openbare ruimte Ingenieursbureau Amsterdam

8

Beeld: Dienst Ruimtelijke Ordening, DPI Animation House

9 Een nieuw park aan de Amstel

Bij art Bomen;Bomenplan

Bij art Soortenbeleid, ontsnippering

Een stadspark aan de Amstel met prominent uitzicht over water.

Aan dit prachtige perspectief wordt gewerkt. Tot voor kort was dit gebied ten zuiden van het Amstelstation een rommelig en een ontoegankelijk bedrijventerrein, waar slechts een glimp van de Amstel kon worden opgevangen. Nu de meeste gebouwen zijn gesloopt, ontvouwt zich een nieuw stadsgezicht over de Amstel. Eind 2013 is het nieuwe park zo goed als ingericht en klaar voor de zomer van 2014.

Park voor nieuwe woon-werkwijk

Positionering Buitendijks park aan de Amstel.

Wanneer de eerste ideeën voor een park op deze plek zijn ontstaan, is moeilijk te zeggen. Het gebied is vanwege de strategische ligging aan de Amstel in diverse beleidstukken met pijlen en vlekken aangeduid als onderdeel van recreatieve of ecologische zones. Veel verder dan ambities kwam het lange tijd niet. In 2003 heeft de gemeente het gebied aangewezen als uitbreiding van de hoofdgroenstructuur in het voorlaatste Structuurplan Kiezen voor Stedelijkheid. Belangrijkste doel: het groengebied langs de Amstel dieper de stad in te brengen. Maar zonder een concrete financiële reservering blijft het zeer onzeker of zo’n bestemming daadwerkelijk wordt uitgevoerd. De aanleg van deze groenstructuur werd een stuk kansrijker door het te koppelen aan de transformatie van het aangrenzende bedrijventerrein tot woonwerkgebied. Opname

30

GROEN

van het nieuwe park in het stedenbouwkundig plan Amstelkwartier (2007), maakte het mogelijk om de aanleg van het park mee te nemen in de grondexploitatie van de nieuwe woon-werkwijk.

Ingrijpende transformatie

Het initiatief voor de ontwikkeling van de nieuwe stadswijk Overamstel ligt ruim tien jaar terug: besloten werd om de rioolwaterzuivering in dit ge-

bied te verplaatsen naar het Westelijk Havengebied.

Het stadsbestuur liet in eerste instantie de mogelijkheden onderzoeken om het vrijkomende terrein intensief te bebouwen en geschikt te maken voor kantoren, bedrijven en woningen. Uit een verkenning bleek echter al snel dat het omliggende gebied erbij betrokken moest worden, om zo’n ingrijpende transformatie te laten slagen. In het structuurplan Kiezen voor Stedelijkheid heeft Overamstel, de bestemming van een gemengd woon-/werkgebied (4.000 tot 6.000 woningen) gekregen. Het deelgebied Amstelkwartier met een park aan de Amstel is de eerste stap van deze transformatie.

Ruimte aan de Amstel

De grootste troef van Overamstel als toekomstig woongebied is de ligging. Aan het groen en water van de Amstel met de binnenstad, de volkstuinen en weilanden van het groengebied Amstelland op een steenworp afstand. Overamstel ligt letterlijk op het knikpunt van stad en buitengebied. Hier verandert de Amstel van een meanderende veenrivier in een gekanaliseerde stadsrivier (kaart pagina 30). Een reeks van parken op beide oevers is kenmerkend voor dit overgangsgebied: aan de westkant het Martin Luther Kingpark, begraafplaats Zorgvlied en het Amstelpark. Aan de oostkant volkstuinenpark Amstelglorie en sportpark Overamstel. Het nieuwe

park schikt zich op een vanzelfsprekende wijze in deze reeks van parken. Om daadwerkelijk bij de Amstel te kunnen komen, moest ruimte worden vrijgemaakt. Daarvoor is een aantal bedrijfsactiviteiten uit het gebied verplaatst. Een roeivereniging, twee monumentale panden en een jachthaven blijven gehandhaafd. In de haven is ruimte voor een drijvend zwembad. Het drijvende zwembad Bad Buiten dat er nu al ligt, is een tijdelijk initiatief van Waternet. In de voormalige directeurswoning van de Zuidergasfabriek komt horeca, eventueel in combinatie met een culturele voorziening en bedrijfswoning. Via een tender worden marktpartijen uitgenodigd om het concept voor de jachthaven en de monumentale directeurswoning verder uit te werken.

Overamstel Plannenkaart.

Kantje boord

Hoewel de kwaliteiten van een park langs de Amstel evident zijn, had het maar weinig gescheeld of er was geen park gekomen. Een groot deel van het gebied was namelijk niet in eigendom van de gemeente. Een deel van de grondeigenaren had na het verschijnen van het stedenbouwkundig plan (2007) een alternatief plan gemaakt met woningbouw zonder park. Natuurlijk is wonen direct aan de Amstel zeer gewild. Maar de gemeente Amsterdam vindt dat met een openbaar park aan het water iedereen de weidsheid van de Amstel kan erva-

GROEN

31

Stadszicht ziet Amstelkwartier als sluitstuk tussen overgang stad-landschap. Het gaat uit van een sterk contrast tussen stad en water. Een verharde brede kadezone, waarin de dijkzone is opgenomen, begrensd door een hoge kademuur.

Dienst Ruimtelijke Ordening hebben onafhankelijk van elkaar in een week tijd een schetsontwerp aangeleverd. De resultaten laten mooi de bandbreedte zien van mogelijke invullingen (zie hiernaast). Van een natuurlijke en extensieve invulling met een vooroever van riet (plan Waterrijk) tot een hoog stedelijke kade aan de Amstel (plan Stadszicht).

Het winnende ontwerp ‘Lazy Sunday’ gaat uit van een parkachtige inrichting waarin de aanwezige kwaliteiten op een vanzelfsprekende wijze zijn opgenomen. De Korte Ouderkerkerdijk vormt samen met de strakker getrokken oeverlijn de ruimtelijke drager van het plan. Een tuinachtige inrichting met thematische plekken rond de aanwezige monumenten is de overgang naar de bebouwing, terwijl het park tussen de Korte Ouderkerkdijk en de Amstel een neutrale inrichting krijgt van gras en bomen.

Park voor recreatie en natuur

WaterRijk Amstelkwartier maakt een duidelijk contrast tussen het binnendijkse, stedelijke deel en het buitendijkse, natuurlijke deel. Het plan is opgebouwd uit 3 lagen: een verharde oeverzone, een brede rietzone en inprikkers met verblijfsplekken.

Lazy Sunday haakt in op de Amstelscheg en benut de (vele) aanwezige kwaliteiten: zichtassen, parels zoals de monumenten en het ophaalbruggetje. De rommelige oeverlijn wordt strakker getrokken en begeleidt daarmee de bocht van de Amstel.

ren. Niet alleen enkele fortuinlijke bewoners van appartementen aan de rivier. Bovendien is het park een voorwaarde om de hoge bebouwingsdichtheid van het Amstelkwartier mogelijk te maken.

Ten slotte zou met een bebouwde Amsteloever weinig terecht komen van de uitbreiding van de hoofdgroenstructuur. Ondanks veel overleg met betrokken grondeigenaren was een onteigeningsprocedure nodig. De rechter stelde de gemeente Amsterdam in het gelijk.

Winnend ontwerp: Lazy Sunday

Nu het park is veiliggesteld en de belangrijkste ingrediënten bekend zijn, is gestart met een concreet parkontwerp. De wensen van omwonenden zijn daarbij meegenomen. Drie ontwerpteams van de

32

GROEN

Het Buitendijkse park heeft een recreatieve en ecologische functie. De balans tussen beide functies was lastig te vinden, ze gaan niet vanzelfsprekend harmonieus samen. Het park zal druk gebruikt worden en dat vraagt om een robuuste inrichting.

De overgang tussen land en water biedt de meeste kans voor het creëren van natuurwaarden. De oorspronkelijk strakke oeverlijn is veranderd in een geleidelijke overgang van los gestapelde donkere granietplaten, met flinke spleten ertussen, en een vooroever met waterplanten die het zicht op de Amstel niet blokkeert. Op een paar plekken is riet voorzien. Droge biotopen worden beplant met hagen, boomgroepen en borders met vaste planten.

Kijk in de techniek

In het park ligt de waterkering van de Amstel onder het maaiveld. Hoewel de waterkering niet zichtbaar is, legt zij wel beperkingen op aan de inrichting van het park. Zoals het verbod tot plaatsen van bomen, banken en hagen. In het ontwerp is de kering zoveel mogelijk gecombineerd met verharding. Naast de waterkering moet rekening worden gehouden met een minimaal aantal vierkante meters waterbergend vermogen. Het deel tussen de kering en de Amstel is buitendijks gebied dat moet kunnen overstromen bij extreem hoogwater. Het maaiveld mag daarom maximaal 0.20+ NAP liggen, met een waterpeil van de Amstel van 0.40- NAP. Door de opbolling van het grondwater hebben de bomen maar een doorwortelbare ruimte van hooguit 50 centimeter. Dit beperkt de keuze van de bomen aanzienlijk. Na onderzoek blijkt dat de wilg en

Impressie van Amstelkwartier met park vanaf Amstel.

A Jachthaven met drijvend zwembad B Monumentaal pand met nieuwbouw, wordt horeca C Korte Ouderkerkerdijk D Natuurvriendelijke oever E Clubgebouw roeivereniging RIC F Rijksmonumentale directeurswoning

de berk hier het beste gedijen. Bovendien blijven enkele aanwezige bomen gehandhaafd en worden ze gedurende de uitvoering zorgvuldig beschermd.

Om de bomen zo veel mogelijk droge doorwortelbare ruimte te bieden, is het belangrijk om de grondwaterstand laag te houden. Er is gekozen voor het aanleggen van drainage en het toepassen van een zandlaag om het regenwater snel richting de Amstel af te voeren. Tegelijkertijd moet de grond echter ook voldoende vochthoudend zijn, om een stevige grasmat te kunnen ontwikkelen die ook goed blijft bij intensief gebruik. Door onder andere organische stoffen als heide- en houtcompost in de toplaag van zand toe te voegen, wordt voldoende vocht vastgehouden. Een andere uitdaging vormde de nieuwe oeverconstructie. De huidige rafelige oeverlijn wordt strakgetrokken tot een nieuwe vloeiende oeverlijn. Dit betekent: deels afgraven en deels aanplempen. De oeverconstructie is van groot belang. De Amstel is namelijk op de meeste plekken langs de oever circa 4 tot 5 meter diep, terwijl de ondergrond zeer instabiel is. Er komt daarom een damwand vlak voor de nieuwe oeverlijn (zie hieronder). Ten westen van de roeivereniging is de totale oppervlakte van het oude land, inclusief de

bestaande oeverconstructie, tot onder de waterspiegel afgegraven. Dit was aanzienlijk goedkoper dan alles afgraven tot de diepte van de Amstel. Bovendien ontstaat meteen een groene vooroever waar onderwaterplanten en riet zich ontwikkelen.

Bij inrichting van het park is duurzaamheid een belangrijk gegeven. Het was voor de steigers vanzelfsprekend om alleen duurzaam geproduceerd hout te gebruiken. Het inkopen van duurzaam geproduceerde granieten platen voor de oever blijkt een stuk lastiger, aangezien er nog geen keur bestaat voor natuursteen. Uiteindelijk viel de keuze op Europees natuursteen dat bij transport de laagste CO2 uitstoot geeft.

Wonen aan de Amstel

Het streven is om (een deel van) het park klaar te hebben, zodra de eerste bewoners in Amstelkwartier zijn gearriveerd. Vanaf dag één betekent ‘wonen aan de Amstel’, daadwerkelijk met je voeten in de Amstel van het uitzicht genieten. Het park wordt in dit artikel aangeduid als het ‘park aan de Amstel’. Het heeft namelijk nog geen naam. Het is aan Amsterdammers om via een prijsvraag een passende naam te bedenken.

GROEN

Doorsnee oever.

33

Column

Het heilige groen

Edwin Meisner projectmanager Ingenieursbureau Amsterdam

Als er één kleur is die een uniforme emotie opwekt, is het wel groen. Waar rood kan staan voor romantiek, maar ook voor gevaar, en dus zowel een positieve, als negatieve klank kan hebben, staat groen voor veilig, verstandig, natuurlijk en duurzaam. Maar ondanks het positieve gevoel dat groen oproept, is de meest voorkomende kleur op aarde de laatste jaren onderhevig aan een stevige devaluatie. Betekende ‘een groene omgeving’ vroeger gewoon dat er veel bomen en planten stonden, tegenwoordig wordt alles dat maar enigszins neigt naar een beperkte CO2-uitstoot ‘groen’ genoemd.

De toevoeging ‘groen’ duidt niet langer de kleur van iets aan, maar geeft er waarde aan en bezorgt de gebruiker of bezitter een schoon geweten, zonder dat hij zich afvraagt wat ‘groen’ eigenlijk wil zeggen. Logisch dat zaken te pas en te onpas groen worden genoemd. Groen verkoopt immers. Groene aandelen, groene auto’s in alle kleuren, en als absoluut dieptepunt groene stroom. Het heilige groen. Come on! Ik ben niet tegen groen, integendeel. Hoe meer bomen in mijn straat, des te beter. En ook ik hoop dat mijn kinderen in een schonere en groenere omgeving opgroeien dan ikzelf. Maar dat lukt niet met groene verkoopargumenten. Goed dat dit vakblad nog gaat over ‘groen’ in zijn oorspronkelijke betekenis en de kleur op zijn oorspronkelijke waarde weet te schatten. Groen is belangrijk, het maakt de wereld leefbaar, we moeten er zuinig op zijn. Maar laten we ook zuinig zijn op het gebruik van het woord zelf.

Foto: Edwin Meisner

34

GROEN

7

Een betere kwaliteit van het leven in de stad staat vol in het vizier van

Marieke Mittelmeijer

Bij art Van Beuningenp Interview met: Dirk de Jager

Amsterdamse bestuurders. “De mens moet centraal staan, niet de auto”,

stadsdeelwethouder Stadsdeel West

vindt ook Dirk de Jager, wethouder van stadsdeel West. Zijn stadsdeel

Etienne Minnaard

Ingenieursbureau Amsterdam

wordt steeds groener. Een mooi voorbeeld is de vernieuwing van het

Beeld: Ewout Huibers (Concrete), Etienne Minnaard

Van Beuningenplein, gefinancierd uit het parkeerfonds.

Groen plein als huiskamer van de buurt

Waar de Jordaan eindigt, begint de Staatsliedenbuurt. Stadsdeel West en de woningcorporaties knapten deze twintigste-eeuwse buurt op. Opvallend is de aanpak van de openbare ruimte. Voetgangers, fietsers, spelende kinderen en groen kregen de ruimte. Dat betekent: brede trottoirs aan de zonzijde, plek voor nieuwe bomen en fietsen en minder parkeerplekken op straat. Dat is nu het uitgangspunt voor het hele stadsdeel.

Van Beuningenplein

In de Fannius Scholtenbuurt, onderdeel van de Staatsliedenbuurt, zijn bijna alle straten vernieuwd.

Maar liefst vierhonderd parkeerplaatsen zijn opgeheven en gecompenseerd. Tweehonderd daarvan in een nieuwe parkeergarage onder het Van Beuningenplein. Met geld uit het parkeerfonds werd niet alleen de ondergrondse garage aangelegd maar ook het Van Beuningenplein van gevel tot gevel heringericht. Op basis van bewonerswensen is maatwerk geleverd. Zo kregen enkele straten extra

verblijfsruimte of groen en is doorgaand autoverkeer verdwenen.

Van Beuningenplein.

Op het Van Beuningenplein bleven de reusachtige Italiaanse populieren staan en er kwam veel groen bij. Het plein is ingericht met sportvoorzieningen, rustplekken, speelgelegenheid voor jonge kinderen, een tienercentrum, waterspeeltoestellen en een horecapaviljoen. Met goedvinden van de bewoners werden twee straten aan het plein opgeheven. Het resultaat: een groen, autoluw speel- en verblijfsplein dat functioneert als huiskamer van de buurt.

“Op zondag is het er bomvol”, zegt Dirk de Jager.

Betrokken bij het Van Beuningenplein waren: Stadsdeel West Amsterdam Ingenieursbureau Amsterdam IJsterk Bomenwerkgroep West en Buurtbeheer Duyst & Projecten Tauw Dijk&co landschapsarchitectuur Concrete Carve ontwerp- en ingenieursbureau Ballast Nedam

“Groen in de stad is een noodzaak”, vindt De Jager. “Parken, pleinen, postzegelparkjes, een goede bomenstructuur, geveltuinen, een heg in plaats van een hek: groen zorgt voor een betere kwaliteit van leven in de stad. Investeer je niet in groen en ruimte, dan ga je het verliezen: gezinnen verlaten de stad.” Stadsdeel West wil daarom dat mensen

GROEN

35

Vier straten die zijn omgevormd naar meer groen en verblijfsruimte.

hun auto zoveel mogelijk ondergronds en langs de Ring A10 parkeren. Naar verwachting kunnen zo nog eens 3000 parkeerplekken verdwijnen uit het straatbeeld van stadsdeel West. “Amsterdam is niet ontworpen op zoveel blik, het is een nauwe, compacte stad. We moeten echte keuzes maken.”

Levensruimte

De tijd is er rijp voor, zo lijkt het. In Amsterdam is een trend te zien waarbij mensen zich de openbare ruimte toe-eigenen. Ze plaatsen bankjes, bloembakken en zelfs zandbakken op hun stoep, beplanten de grond rond bomen en tuinieren op braakliggende terreinen. “Mensen die bewust in de stad blijven wonen, beschouwen de openbare ruimte als hun levensruimte. Als stadsdeel stimuleren wij dat.

Het is een mooie, goede ontwikkeling als mensen het gevoel hebben: de straat en de stad zijn van mij”, zegt De Jager. “Ook het zelfbeheer van groen neemt een vlucht. Neem het Bos en Lommerplantsoen: bewoners willen dat zelf beheren en hebben daarvoor een stichting opgericht. Wij betalen eenmalig de aanlegkosten, daarna besparen we op het onderhoud omdat de bewoners dat uitvoeren.”

“We moeten duurzame en echte keuzes maken” Beuningenplein is de betrokkenheid van bewoners groot. Veel mensen participeerden in het planproces en een krachtige bewonersgroep zette zich in voor het behoud van de bomen rond het plein.

Een groep Marokkaanse mannen wil plantenbakken beheren om er moestuinen te beginnen. “Er is nu veel meer contact tussen buurtbewoners”, vertelde een buurtbewoonster in mei 2012 aan het Parool. “Het is bijna dorpsachtig.” De behoefte van mensen aan participatie en zelfbeheer vraagt om andere manier van werken van de overheid. De Jager: “Ambtenaren denken nog vanuit ‘zorgen voor’.

Maar dat is de oude overheid. Het gaat nu om de vraag: wat kunnen we doen om de eigen kracht en ideeën van mensen te benutten?” Datzelfde geldt voor de kracht van de markt. Het Van Beuningenplein is uitgevoerd onder een Design, Construct & Maintain (DCM) contract waarbij de aannemer werd gevraagd om slimme oplossingen. “Het is spannend”, vindt De Jager. “We volgen een route waardoor leven in de stad steeds aangenamer en leuker wordt met elkaar. En daar gaat het om.”

Sociaal effect

“Investeren in groen heeft een enorm sociaal effect”, vervolgt De Jager. “Ik zie het als een innovatie in stedelijke ontwikkeling.” Ook bij het Van

“Groen in de stad is een noodzaak.

Investeer je niet in groen en ruimte, dan ga je het verliezen: gezinnen verlaten de stad.”

Dirk de Jager portefeuillehouder openbare ruimte en nieuw parkeren Stadsdeel West

36

GROEN

Groen als economische factor

‘De waardering voor het groen en water in en rondom de stad neemt toe. Daardoor vervult het een steeds belangrijker rol voor het welzijn van de Amsterdammers. Ook is de nabijheid van parken en water steeds vaker een reden voor bedrijven om zich ergens te vestigen. Groen en water zijn daarmee belangrijke economische factoren geworden.’

Structuurvisie Amsterdam 2040

Van een onveilig en ontoegankelijk plein veranderde het Van Beuningenplein in een levendige plek voor mensen van 0 tot 100 jaar. Een groene oase in de stad. Wat waren de succesfactoren?

Van Beuningenplein 4 factoren voor succes

Grote Italiaanse populieren en entree plein.

1. De kracht van bewoners

“Het programma van eisen voor het Van Beuningenplein werd opgesteld met bewoners”, vertelt Etienne Minnaard, projectleider planproces Van Beuningenplein en momenteel manager Ingenieursbureau Amsterdam. “Van deur tot deur is gegaan om fundamentele keuzes voor te leggen.

Een meerderheid was voor het opheffen van straten, zodat het plein nu van gevel tot gevel loopt.”

Dankzij de inbreng van bewoners biedt het plein voor ieder wat wils. Een bewonersgroep eiste dat de grote Italiaanse populieren bleven staan. “Dat heeft het plan beter gemaakt: de enorme bomen gaven het nieuwe plein meteen een volwassen uitstraling.”

Doordat de populieren bleven staan, was er minder oppervlak voor de parkeergarage. De garage kreeg daarom twee parkeerlagen; een duurdere maar betere keuze voor de openbare ruimte. “Bewoners dwingen je scherp te zijn en dat zorgt voor meer kwaliteit.”

2. Integrale aanpak in een snelkookpan

Het programma van eisen bood een helder kader om in korte tijd een integraal ontwerpproces te doorlopen. Ook de ruimtes voor welzijn, onderwijs en horeca werden hierin meegenomen. De energie en het enthousiasme in het team waren ongekend.

Minnaard:“Alle disciplines zaten samen aan tafel en werkzaamheden werden gecombineerd, zodat een samenhangend geheel ontstond.” Dijk en Co schetste grote groenelementen om de bestaande bomen.

Architect Concrete trok de lijnen van het gebouw door in de openbare ruimte. Carve gebruikte de

GROEN

37

Beplanting en half verharding rond grote bestaande bomen.

ringbalken boven het plein voor speelelementen en een watergordijn. Door het geïntegreerde contract kon de aannemer een watersysteem met een machinekamer in de parkeergarage ontwerpen en dat maakte het mogelijk bomen te planten op het plein en het watergordijn te voorzien van water.

3. Gedifferentieerde toepassing van integraal DCM contract

Je moet doen waar je goed in bent, dat was het uitgangspunt bij de aanpak van het Van Beuningenplein. Datgene waar je geen kennis van of ervaring mee hebt, leg je bij de markt.“Door die keuze is het Design, Construct & Maintain (DCM) contract gedifferentieerd in de mate van specificatie”, vertelt Minnaard. “Zo werd de parkeergarage functioneel gespecificeerd, kwam er een schetsontwerp voor de gebouwen en werden de speeltoestellen tot op besteksniveau beschreven.” De verantwoordelijkheid voor de uitvoering lag bij één opdrachtnemer.

Gezien de verticale raakvlakken was het prettig om

Ringbalken vanuit de gebouwen die Carve benutte voor speelelementen.

38

GROEN

de coördinatierisico’s bij de markt te kunnen leggen. Ingenieursbureau Amsterdam leverde het projectmanagement op het contract. Bij het opstellen van een integraal contract is het nodig dat ontwerpers én de politiek vroegtijdig keuzes maken. Het is lastig om na aanbesteding nog op het ontwerp te sturen. “Groot voordeel van deze manier van werken is dat het meerwerk voorkomt. Bovendien kun je met geïntegreerde contracten alle kanten op.” Zo was de opdrachtnemer verantwoordelijk voor de uitvoering van het omgevingsmanagement, coördinatie van kabels en leidingen en de bescherming van de bomen.Tien jaar onderhoud voor de garage en de gebouwen gaf een prikkel om kwaliteit te leveren.

4. Behoud van bestaand groen

Groen speelt een cruciale rol op het Van Beuningenplein. Het groenoppervlak ging van 1300 m2 naar 2000 m2, het aantal bomen van ruim 60 naar zo’n 95 stuks. Minnaard vertelt: “Met deskundigen en belanghebbenden zijn eisen opgesteld om de bomen tijdens het werk te beschermen. Vooraf is veel onderzoek gedaan naar het behoud van de bomen, wortelpakketten en speciale maatregelen.

Om het werkgebied te bepalen, werden wortelpakketten nagemeten en sommige bomen zelfs 3D ingemeten.” Op het beschadigen van de bomen stond een forse boete. Al in het eerste uur heeft de contractmanager een boete gegeven omdat een boomwortel werd beschadigd. Tijdens de bouw werd een bomenwacht ingezet en is het grondwaterpeil nauwlettend in de gaten gehouden. Een drain rondom de bouwkuip gaf de bomen ook in de zomer voldoende water.

interview Mainport Groen

Marieke Mittelmeijer

Amsterdam hult zich in het groen. Onze hoofdstad staat internationaal bekend om haar grachten met de vele iepen en om de groene scheggen die tot in het stadshart lopen. Het stedelijk gebied en groen hebben zich door de tijden heen in onderlinge samenhang ontwikkeld. “De Amsterdamse metropool mag zich met recht Mainport Groen noemen”, zegt Ton Denters, strategisch adviseur openbare ruimte & groen bij Ingenieursbureau Amsterdam en samensteller van deze editie van Groen.

“Jac. P. Thijsse kwam in de vorige eeuw al met het idee van samenhangende parken en groene dwarsverbindingen”, vertelt Denters. “In het Amsterdam Uitbreidingsplan van 1935 werd dit idee omarmd en tot op de dag van vandaag werken we daaraan op een eigentijdse manier. Groen maakt de stad meer waard, dat realiseren we ons steeds meer. Groen heeft een positieve invloed op de gezondheid, het leefklimaat en niet in de laatste plaats op de economie.”

en. Werken we aan een infrastructurele verbinding? Dan kunnen we tegelijkertijd onze groendoelen realiseren.Want het is niet de vraag óf, maar hóe we werken aan een groene, leefbare stad. Dat laten we zien in deze editie van Groen.”

Think different

Anders dan in de afgelopen decennia leven we nu in een periode waarin grote plannen nauwelijks aan de orde zijn. Denters: “Er zijn minder middelen beschikbaar en dat daagt ons uit gedurfd te denken en doen. Want projecten hoeven niet per se groots te zijn, kleine initiatieven met veel impact werken ook. Deze tijden vragen om een nieuwe, ambitieuze aanpak om onze doelen te realiseren.”

Betrokkenheid verzilveren

Groen leeft bij bewoners en daar ligt belangrijk kapitaal, meent Denters.“De betrokkenheid van bewoners verzilveren is een uitdaging. De mogelijkheden zijn groot, vooral in een flexibele stad waar tijdelijk ruimtegebruik een belangrijk issue is. Niet voor niets breekt Martin Melchers een lans voor tijdelijke natuur. Aansprekende initiatieven zijn stadslandbouw en zorglandschappen.

Marktpartijen nemen niet zelden het voortouw en vragen dan hooguit om steun en regie van de overheid.”

Samen doen

Hoe gaan we verder met de ontwikkeling van de groene stad?

“We moeten het sámen doen, dat staat vast”, zegt Denters.“Het is de uitdaging voor overheden om nog meer feeling te krijgen met bewoners, belangengroepen, maatschappelijke organisaties en de markt. Vaak kunnen we meeliften met andere ontwikkeling-

GROEN

39

9

8

Bij art Hans Bomen;Bomenplan Kaljee hoofdstedelijk bomenconsulent Dienst Ruimtelijke Ordening gemeente Amsterdam

Jan-Willem Obbink groenspecialist openbare ruimte Ingenieursbureau Amsterdam

Bij art Soortenbeleid, ontsnippering

Amsterdam plant

Beeld: Edwin van Eis, Hans Kaljee Stadsarchief gemeente Amsterdam

Slimme groeiplaatsen voor bomen houden stad groen en leefbaar

Amsterdam is een groene wereldstad. Typerend zijn de bomenrijen langs de grachten en de bomen in vrijwel elke straat. De aanplant van bomen wordt echter steeds ingewikkelder en soms onmogelijk omdat de vraag naar woon- en werkruimte blijft stijgen. Daarom werkt Amsterdam aan het inrichten van slimme en innovatieve groeiplaatsen. En voor bestaande bomen wordt zorgvuldig gekeken of ze kunnen worden opgenomen in (bouw)plannen.

40

GROEN

al 400 jaar bomen Systematische boomaanplant vanaf 17e eeuw

‘Amsterdam wordt doorsneden door vele grachten en in het nieuwe gedeelte zijn deze ruim en recht met aan beide zijden zeer brede kaden, zodat ze precies op de Venetiaanse wijk Cannaregio lijken’, schreef Tomaso Contarini (ambassadeur van Venetië) in 1610.‘Maar heel veel mooier, omdat ze gewoonlijk langs de hele lengte van de gracht aan de rand van de kaden een rechte rij grote bomen planten, die ze ‘lind’ noemen en die door hun groen zeer veel bijdragen aan de fraaiheid van deze en andere steden’.

Reizigers verbaasden zich over de groene stad, want de openbare ruimte was in die tijd nagenoeg boomloos. Bomen werden voornamelijk geplant in (klooster)tuinen en boomgaarden. De campagne om de stad met bomen te vergroenen, viel onder de ‘extraordinaris zaecken’. In korte tijd werd de aan-

plant van bomen langs de grachten een standaard en belangrijk onderdeel van het stedenbouwkundig plan. De bomen zijn volgens een vast stramien, op twee Amsterdamse roedes (26 voet = 7,36 meter), van elkaar geplant. In een in 1663 uitgegeven stadsbeschrijving staat dat de boombeplantingen zijn uitgebreid ‘door de gansche stadt’. In 2010 heeft UNESCO mede om die reden de historische binnenstad van Amsterdam uitgeroepen tot Werelderfgoed. De Amsterdamse stadsuitbreiding is het eerste stedenbouwkundig project ter wereld dat op zo’n grote schaal is aangelegd. Uniek is het rastermatige ontwerp, met concentrische ringen van grachten en radiaalstraten. In 2013 bestaan de grachten met haar bomen vierhonderd jaar.

Grotere claims op boven- en ondergrondse ruimte maakt groeiruimte voor bomen schaarser.

Leefbare stad

In de 17e eeuw werden niet alleen uit esthetische overwegingen bomen geplant. Ze werden vermoedelijk ook geplant vanwege het stabiliserende efDetail kaart van Pieter Bast uit 1597 met regelmatige bomenrij langs de stadsgracht binnen de stadswal, de latere Herengracht.

GROEN

41

Bomen hebben een positief effect op gezondheid.

fect van het wortelgestel op de kades. De vele gebruiksmogelijkheden zijn waarschijnlijk de reden geweest dat met name iepen zijn geplant. Iepenhout is goed te bewerken en uitermate geschikt voor onder andere sluisdeuren, meubels en klompen. Het blad van de iep is bovendien gewild als veevoer. Uit een verordening van het stadsbestuur valt op te maken dat men bomen plantte om de stad dragelijk te houden. De bomen werden geplant op marktplaatsen en pleinen om de hitte te beperken. Vee mocht niet te lang in de zon staan en bederfelijke marktwaren bleven in de schaduw langer koel.

Anno 2012 zijn de voordelen van stadsbomen onverminderd van kracht. Onderzoeken bevestigen dat stadsbomen onmisbaar zijn voor een leefbare stad. KPMG-onderzoek, met Amsterdam als case (2012), toont aan dat een groene omgeving met bomen een positief effect heeft op de gezondheid.

Mensen voelen zich prettiger en gaan meer bewegen. Investeren in meer groen en bomen leidt tot lagere kosten van zorg en ziekteverzuim, een besparing van honderden miljoenen euro’s. Op dit moment is er veel aandacht voor het verkoelende effect van bomen. Steden warmen op door de toenemende verdichting en verstening. Beton, steen en asfalt nemen gemakkelijker warmte op dan bomen.

Des te meer schaduw bomen leveren, hoe koeler de stad blijft. Bomen dempen de zomerhitte tot wel 4°C. En bomen zijn aantrekkelijk voor flora en fauna: vleermuizen foerageren rond de boomkronen en op de stam zitten specifieke varens en korstmossen.

Meer weten over moderne groeiplaatsen in Amsterdam?

Amsterdams bomenzand

Vanaf de jaren ’60 lag het tempo van de stadsuitbreidingen dusdanig hoog dat alleen al in de tuinsteden het areaal bomen elk jaar met circa 10.000 bomen toenam. Stedenbouwers realiseerden zich echter nog niet dat een klein plantgat met 1 m3 grond in de verharding volstrekt ontoereikend is.

42

GROEN

De ontwikkeling van deze bomen blijft sterk achter.

De stagnerende groei en bijkomende problemen, zoals opdruk van bestratingen door boomwortels, was in de jaren ’80 aanleiding om onderzoek te doen naar een methode om de groeiplaats voor bomen in verhardingen te verbeteren. Onderzoekers van de gemeente Amsterdam hebben samen met ingenieurs van de universiteit Wageningen een speciaal groeimengsel ontwikkeld. Het mengsel is geschikt voor het gebruik onder verhardingen en biedt een goede groeiplaats voor bomen. Het Amsterdams bomenzand deed zijn intrede. Dertig jaar na de ontwikkeling van dit product is bomenzand nog steeds onmisbaar bij aanplant van bomen in verhardingen. Het beperkte plantgat heeft inmiddels plaats gemaakt voor groeiplaatsen met minimaal 25 m3 doorwortelbare ruimte. Voor een boom die levenslang afhankelijk is van die 25 m3 is dit feitelijk maar weinig. Maar voor de beperkte ruimte die in de stad beschikbaar is, is dit vaak al een flinke claim op de ondergrondse ruimte.

Innovatie in verdichte stad

Amsterdam is en blijft ongekend populair: in 2030 telt Amsterdam bijna 68.000 inwoners meer, in de afgelopen twintig jaar is het aantal fietsers verdubbeld en maandelijks komen er circa 1.000 nieuwe Amsterdammers bij. Het beleid is erop gericht om de stad verder te verdichten en het buitengebied niet verder aan te tasten. Een breuk met de trend uit het verleden waarbij de stad vooral uitbreidde.

Verdichting betekent niet alleen meer bovengrondse infrastructuur, maar ook extra claims op de ondergrond voor onder meer kabels, leidingen en parkeergarages. Groeiruimte voor bomen wordt hierdoor steeds nijpender. Deze ontwikkeling vraagt om een innovatieve aanpak.

Innovatief is de aanplant van bomen op IJburg, dat door landaanwinning tot stand is gekomen. Hier is een nieuw concept toegepast. Alle straatbomen zijn aangeplant in de parkeerstrook die tevens als

ondergrondse groeiplaats is ingericht. Vrij van kabels en leidingen. Tussen de bomen is telkens in een langwerpige plantstrook van boom tot boom 25 m3 bomenzand (per boom) aangebracht. Onder de verharding zijn speciale drukverdelende ‘kratjes’ aangelegd (sandwichconstructie). Deze Amsterdamse vinding is samen met het bedrijfsleven en andere gemeenten ontwikkeld. De kratjes verdelen de piekbelastingen van geparkeerde auto’s zonder dat het bomenzand wordt samengeperst en wortelgroei wordt belemmerd. De verwachting is dat het terugkerende probleem van opdruk door boomwortels sterk vermindert of zelfs helemaal afwezig blijft. Wortels groeien alleen onder de kratjes door. Een enorme kwaliteitsverbetering van de openbare ruimte. Op de proeflocatie zijn na vijf jaar de kratjes verwijderd en is de beworteling beoordeeld. Wortels ontwikkelen zich uitstekend in het bomenzand en blijven onder de drukverdelende kratjes groeien.

cheologie, funderingen, energie en explosieven brengt de scan de gevolgen voor bomen in kaart.

Bij de planvoorbereiding geven boomexperts advies hoe rekening te houden met de invloed van ruimtelijke ingrepen op bestaande bomen. De gemeente Amsterdam heeft hiervoor een Bomentoets ontwikkeld. Een beoordelingsinstrument om de boomwaarden in beeld te brengen, zodat waardevolle bomen in plannen kunnen worden ingepast.

Een ander innovatief voorbeeld is de aanleg van een ondergrondse Integrale Leidingentunnel (ILT) van 800 meter lengte op de Zuidas. De ILT bestaat uit twee gescheiden manshoge compartimenten waarin alle kabels en leidingen gebundeld zijn. Bovenop op de tunnel zijn in een leeflaag van 1 meter dikte 70 straatbomen geplant. De bomen groeien hier uitstekend. Een voorbeeld van hoe in een gebied met een zeer hoge bebouwingsdichtheid functies kunnen worden gecombineerd.

Multifunctionele groeiplaatsen

Vroegtijdig in planvorming

De stedelijke verdichting heeft invloed op de bestaande bomenstructuur. Om schade aan bomen te beperken, worden bouwplannen en maaiveld ontwerpen voorgelegd aan het Amsterdams Planvormingsoverleg. Zij zijn expert op het gebied van onder andere stedenbouw, ondergrondse infra en boomtechniek en adviseren hierover. Hieruit kan een quickscan volgen. Naast bodemkwaliteit, ar-

Vijf jaar oude aanplant op IJburg met drukverdelende ‘kratjes’ geven positief resultaat.

Bomentoets

Uitvoering: start planproces Inhoud: boominformatie boomwaarden effectanalyse toekomst bomen beschermende en compenserende maatregelen Verwerking: in ontwerpproces en engineering

Vanuit de historische traditie plant Amsterdam in vrijwel elke straat bomen. Het areaal aan bomen is na de Tweede Wereldoorlog gegroeid van zo’n 25.000 naar inmiddels 350.000 laan- en straatbomen. Bij een toenemende verdichting van de stad zijn creatieve oplossingen nodig om een groene stad te houden en boomaanplant mogelijk te maken. De komende jaren moet vooral worden ingezet op het combineren van functies en het slim inrichten van de openbare ruimte, zodat de schaarse ruimte optimaal wordt benut. Zo wordt bij de inrichting van de openbare ruimte steeds vaker parkeerplaatsen gecombineerd met speciaal ingerichte wortelstraten. Bomen kunnen zich dan optimaal ontwikkelen. En als er kwalitatief goede bomen groeien in de stad draagt dit bij aan meer verkoeling en een aangenaam en gezond stadsklimaat. Bomen leveren zo een bijdrage aan de inrichting van een duurzame stad.

GROEN

43

9

Ruim baan voor Amsterdamse natuurwaarden

BijGeert artTimmermans Soortenbeleid, ontsnipperingNatuur in de Amsterdamse regio doet er toe en de stad werkt aan

hoofdontwerper/ projectleider landschapsarchitectuur & ecologie Dienst Ruimtelijke Ordening Amsterdam

het behoud daarvan. De stad heeft zeer specifieke en karakteristieke

Maurice Backerra adviseur ecologie en groen, Ingenieursbureau Amsterdam

onder andere hun habitat in grachten, kanalen, op kademuren, in

Beeld: Maurice Backerra, Geert Timmermans, Hans Bootsma, Ton Denters, Heimans en Thijsse Stichting, Margriet de Hooge

natuurwaarden. Ruim 10.000 soorten planten en dieren hebben

parken, plantsoenen, bermen, sportparken, volkstuincomplexen en veenweiden. Het Amsterdams natuurbeleid past in een traditie.

Soortenbeleid en ontsnippering Een traditie die teruggaat tot in de Gouden Eeuw.

Amsterdam was toen een belangrijk kenniscentrum voor ‘natuurlijke historie’.

Amsterdam speelt een vooraanstaande rol als het om stedelijk natuurbeleid gaat. De Woningwet van 1901 verplichtte het gemeentebestuur uitbrei-

Schubvaren, steenbreekvaren en tongvaren

Nergens in ons land staan binnen een straal van enkele kilometers zo veel verschillende varensoorten bijeen als in Amsterdam.Vooral gracht- en kademuren zijn erg varenrijk, hier groeien ook diverse beschermde soorten waaronder schubvaren, steenbreekvaren en tongvaren. Bij herstelwerkzaamheden worden de beschermde soorten ontzien, in de Amsterdamse gedragscode Floraen faunawet is vastgelegd hoe. Soms zijn de maatregelen heel eenvoudig; een muur kan eenvoudig worden opgeknapt, waarbij de planten gewoon op hun plek blijven en er omheen wordt gevoegd. Het gebruik van een speciale kalkmortel draagt bij aan betere groeicondities. In andere gevallen is handhaven geen optie, maar is verplanten naar een geschikte plek elders in de stad een goede mogelijkheid.

Tongvaren in Spaarndammerbuurt Amsterdam.

44

GROEN

dingsplannen te maken voor verdere groei van de stad. De onderwijzer en veldbioloog Jac. P. Thijsse kwam met het idee voor de aanleg van parken rond het Nieuwe Meer, een Zuiderzeepark (nu gedeeltelijk Flevopark), groene dwarsverbindingen van de Amstelveenseweg en de Schinkelkade naar de Amstel en een park in de Sloterdijkermeerpolder (nu Sloterpark). In het Amsterdams Uitbreidingsplan (AUP) van 1935 zijn veel van Thijsse’s voorstellen uitgewerkt. Sindsdien wordt bij nieuwe ruimtelijke plannen in het voetspoor van Thijsse gewerkt, maar wel met een eigentijdse inslag. Een serie van aansprekende publicaties over Amsterdamse stadsnatuur, met het boek Haring in het IJ (1991) als een eerste boegbeeld, heeft daar zeker aan bijgedragen.

Ook in de Structuurvisie Amsterdam 2040 staan de beginselen van het Amsterdamse Uitbreidingsplan centraal. Deze structuurvisie is de eerste waarin aandacht is voor biodiversiteit en voor ecologische verbindingen. Dat biodiversiteit nu een plek heeft gekregen in het belangrijkste ruimtelijke beleidsdocument van de stad tekent de mentaliteitsverandering die in de afgelopen jaren heeft plaatsgevonden.

Gebiedsbeleid

De Amsterdamse groenstructuur staat sinds het AUP op de kaart. In 1996 is in een structuurplan

het concept van de Hoofdgroenstructuur planologisch vastgelegd. In de Structuurvisie 2040 is deze groenstructuur verder uitgewerkt en verfijnd met de toevoeging van de ecologische groenstructuur.

Dit samenhangende groene netwerk zorgt tevens voor voldoende en afwisselende groenvoorzieningen voor alle Amsterdammers. Voor functiewijziging binnen de Hoofdgroenstructuur geldt het nee-tenzij-principe. Functiewijzigingen worden voorgelegd aan een speciale toetsingscommissie, de Technische Adviescommissie (TAC). Deze onafhankelijke commissie adviseert het college. Bij geschillen volgt een behandeling in de Amsterdamse gemeenteraad.

Soortenbeleid en gedragscode

Vanaf 1985 inventariseren vrijwilligers en professionals de Amsterdamse stadsnatuur. Meer dan 500.000 waarnemingen van flora en fauna, vullen een speciaal databasearchief: de Ecologische Atlas Amsterdam. Elke vier jaar wordt met deze gegevens de Natuurwaardenkaart geactualiseerd. De kaart is de onderlegger voor nieuw beleid en gebiedsontwikkeling. Sinds tien jaar geleden de Flora- en faunawet in werking trad, heeft de soortenbescher-

ming zich in rap tempo ontwikkeld. Amsterdam telt ruim 300 soorten die wettelijk beschermd zijn.

Voor bepaalde soorten is vrijstelling van ontheffing te krijgen.Voorwaarde daarbij is dat volgens de regels van een goedgekeurde gedragscode wordt gehandeld. De instandhouding van soorten staat voorop en zorgvuldigheid is daarbij een belangrijk gegeven. Sinds 2010 heeft de gemeente Amsterdam een eigen gedragscode. Werken volgens deze code scheelt tijd en geld omdat een lange ontheffingsprocedure niet meer nodig is. Voor de medewerkers van de gemeente is een vijfdaagse cursus ontwikkeld waarin zij leren hoe te handelen volgens de regels van de gedragscode. Na succesvolle afronding van het examen ontvangen de cursisten een erkend certificaat van het ministerie van Economische zaken, Landbouw en Innovatie. Inmiddels hebben al meer dan honderd Amsterdamse ambtenaren deze cursus gevolgd.

Voordat een project start, wordt conform de gedragscode een natuurtoets uitgevoerd. De Ecologische Atlas Amsterdam en veldinventarisaties zijn hiervoor de basis. Aan de hand van de natuurtoets wordt een ecologisch werkprotocol opgesteld. Het

GROEN

Jac. P. Thijsse (rechts) bij zijn leerlingen die hij het natuurbesef bijbracht.

Voor info over de Gedragscode en de Ecologische Atlas Amsterdam: www.flora-fauna. amsterdam.nl.

45

Ringslang

Het gaat goed met de ringslang. De gemeente maakt daar samen met bewoners werk van. Op veel plaatsen zijn voor de ringslang speciale broeihopen aangelegd. Soms worden per broeihoop honderden eieren aangetroffen. De soort profiteert ook van de ecologische verbindingszones in en om de stad.

Allerlei knelpunten zijn opgelost en het leefgebied is geoptimaliseerd door de aanleg van meer natuurvriendelijke oevers. Inmiddels leven honderden ringslangen op de dijken rond het IJmeer bij Amsterdam en ook de populatie bij Amstelveen zit in de lift.

protocol beschrijft de eventuele benodigde mitigerende maatregelen. Het is het uitgangspunt voor het bestek en voor de aannemer die het Plan van Aanpak opstelt voor start uitvoering.

Ontsnippering

Via groene wegen kan de natuur tot diep in de stad doordringen. Goed voor de beleving van de natuur in de stad, maar ook belangrijk om de biodiversiteit van de stad te behouden. Essentieel is wel dat deze wegen ook echt functioneren en dat knelpunten worden weggenomen. De gemeente Gierzwaluw

De gierzwaluw is de stadsvogel bij uitstek. Bij het slopen of vervangen van pannendaken worden de broedplaatsen van deze zwaluw nog al eens verstoord of vernietigd. Het nest van de gierzwaluw is jaarrond beschermd. Jaarrond wil zeggen dat ook na het broedseizoen, als de gierzwaluw al weer in Afrika vertoeft, het nest en de locatie beschermd zijn. In de gedragscode zijn werkwijzen afgesproken hoe hier mee om te gaan. Mitigerende en compenserende maatregelen zoals het aanbrengen van speciale neststenen en dakpannen zijn hierbij mogelijkheden.

Oude Haagseweg, verplanting kattendoorn.

Oude Haagseweg

Het tracé van de Oude Haagseweg, een voormalige snelweg van Amsterdam naar Den Haag, ligt tussen het natuurgebied De Oeverlanden en de snelweg A4. Langs dit tracé liggen prachtige bloemrijke bermen met een keur aan Rode lijst- en beschermde soorten, waaronder rietorchis. De meest opmerkelijke soort is blauwe bremraap, een soort met zowel in als buiten Nederland een beperkte verspreiding.

In 2013 staan werkzaamheden gepland om over de betonnen rijweg een vijftien centimeter dikke laag asfalt aan te brengen. Gelet op de bijzondere betekenis en de hoge natuurwaarde wordt van alles gedaan om het karakter van deze berm te behouden. Daarbij is ook de hulp ingeroepen van vrijwilligers van de Vereniging “De Oeverlanden Blijven!”. Zij helpen, waar nodig, met het verplanten van de bijzondere soorten. Hun betrokkenheid heeft tevens als voordeel dat veel lokale kennis beschikbaar is en draagvlak is ontstaan voor het project.

Amsterdam heeft voor het opheffen van 150 knelpunten geld beschikbaar gesteld. Meestal gaat het om relatief kleine investeringen, maar wel zeer de moeite waard voor de natuur in de stad. Denk aan maatregelen als faunagoten, onderdoorgangen, rietlanden, vispassages en wildroosters. Daarnaast worden voor de financiering van het opheffen van knelpunten de compensatie- en/of mitigatieplicht ingezet. Voorbeelden hiervan zijn de verdubbeling van de A9 of de aanleg van de Oostelijke Ontsluitingsweg IJburg.

Nestelende gierzwaluwen moeten bij werkzaamheden worden ontzien.

46

GROEN

Gijsbrecht van Aemstelpark

Eekhoorns spreken tot de verbeelding en maatregelen die deze soort ten goede komen, worden door velen met enthousiasme begroet. In Amsterdam komt de soort op bescheiden schaal voor op plaatsen met oude bomen en voldoende dichte ondergroei. De belangrijkste populaties huizen in het Amsterdamse Bos en het Amstelpark. De verbinding tussen beide populaties wordt gevormd door het Gijsbrecht van Aemstelpark.

Zes autowegen doorsnijden dit park. Afgelopen jaar zijn hier zes eekhoornbruggen aangebracht.

Eekhoorns verplaatsen zich via de boomkronen door over takken te lopen en van tak tot tak te springen. Ter hoogte van de genoemde autowegen staan de bomen te ver uit elkaar, waardoor eekhoorns over het asfalt moesten oversteken.

Een eekhoornbrug bestaat uit twee dikke touwen waar een kunststoffen mat tussenin is bevestigd.

De brug is ongeveer twintig centimeter breed.

De brug is boven de weg tussen de boomkronen opgespannen zodat eekhoorns veilig de weg kunnen oversteken. In totaal is driehonderd meter eekhoornbrug aangelegd. Door een beter functionerende verbinding tussen beide leefgebieden, neemt de genetische variatie toe en daarmee de

Aanpak knelpunten.

levensvatbaarheid van de populatie. Met cameravallen wordt onderzocht of en hoe de bruggen functioneren. De verwachting is dat ook andere soorten zoals de boommarter zullen profiteren; met de beelden zullen we het gaan zien.

Eekhoornpassage over de Europaboulevard verbindt Amstelpark en Gijsbrecht van Aemstelpark.

GROEN

47

Geuzenbos

In Amsterdam Westpoort, ter hoogte van Halfweg, ligt het struinnatuurgebied Geuzenbos. Dit gebied wordt begraasd door Konikpaarden en Schotse hooglanders. Het bos wordt doorsneden door de Wethouder van Essenweg.

In het voorjaar van 2012 is een ecologische passage gerealiseerd. Het werk bestond uit het aanleggen van verkeersdrempels, het versmallen van de rijweg en het aanbrengen van veeroosters in het asfalt van de rijweg. Op deze manier is de auto ‘te gast’ op het asfalt.

Schotse hooglanders bij ecologische passage.

interview “ Je voelt je net de schepper”

Marieke Mittelmeijer

Martin Melchers was stadsecoloog bij de gemeente Amsterdam.

Hij ging drie jaar geleden met pensioen maar werkt nog altijd. Op

braakliggende terreinen ziet Melchers kansen voor tijdelijke natuur.

“Ik ben een kind van de tijdelijke natuur. In 1944 ben ik geboren aan de rand van de stad. Ik heb nog gezien hoe de Sloterplas werd gegraven. De grond uit de plas lag daar om in te klinken voor de bebouwing. Op land dat zomaar ligt te liggen en niet wordt afgewaterd, komt vanzelf natuur.”

Biotopenbeleid

“Soortenbeleid is eigenlijk biotopenbeleid. Als je weet waar een soort van houdt, dan schep je die omstandigheden. We weten precies hoe dat moet, de natuur doet de rest. Bij de Amsterdamse havens heb ik een jongensdroom mogen uitvoeren. Op een stuk

grond dat nog niet was uitgegeven mocht ik mijn gang gaan.

Het was een van de slechtste stukjes van de haven, heel droog en er broedde nooit wat. Er zat niet veel: een paar veldmuizen, een padje. Veel meer was het niet. Een week lang heb ik er gewerkt met een paar mannen en een kraan. Dan voel je je net de schepper. We hebben een natte vallei gemaakt, waar rugstreeppadden zich kunnen voortplanten. De oever hebben we recht afgestoken zodat oeverzwaluwen een kans zouden hebben. Een tijd later ging ik weer kijken. Het was een wonder wat er was gebeurd. Er zaten rugstreeppadden en er groeiden orchideeën.

In de poel zwommen stekelbaarsjes, die waren ingevlogen door de eenden. Ik heb zelfs een veldleeuwerik gezien.”

Eten, vrijen, slapen

“Als je een terrein goed aanbiedt, dan zoeken de dieren het vanzelf op. Het moet bereikbaar zijn en ze moeten kunnen eten, vrijen en slapen. Tijdelijke natuur draagt bij aan de instandhouding van soorten zoals de rugstreeppad en is ook nog eens de best georganiseerde regeling die er is. De grond heeft al een bestemming, dus natuur kan het nooit worden. Is de grond weer nodig? Dan steek je de planten die de moeite waard zijn uit en die verplaats je naar een ander terrein. De padden vang je en de stekeltjes laat je wegzwemmen. Het is een halve middag werk, dan heb je weer een bouwkavel. Wat tijdelijke natuur op een kavel kost? Met vijftienhonderd euro kom je al een heel eind.”

48

GROEN

DĂŠ vakbeurs voor de groene branche branch ok: Bezoek o urs Venray e b k erij Va

k r 2012 Boomkwe novembe 27 t/m 29

Hardenberg

Venray

8, 9 en 10 januari 2013

5, 6 en 7 februari 2013

www.evenementenhal.nl Ons evenement. UW 15257 EH Groene Sector met boom 185x127mm fc .indd 1

MOMENT. 12-10-2012 13:26:58

Duurzaam vergroenen www.ginkelgroep.nl

Landschapsarchitectuur

Tuinarchitectuur

Ecologie

Groenbeleid

Inrichtingstechniek

Beheertechniek

www.btladvies.nl

67e jaargang - MEI 2011 - Nr. 5 67e jaargang - AUGUSTUS 2011 - Nr. 7/8

67e jaargang - APRIL 2011 - Nr. 4

67e jaargang - JUNI 2011 - Nr. 6

Groene Groene gevels: gevels: beter beter voor voor u u en en uw uw omgeving omgeving ............................................... ............................................... 12 12 In deze Groen komen mensen aan het

Geluidsoverlast: Geluidsoverlast: een een bron bron van van ergernis ergernis .......................................................... .......................................................... 20 20

woord die na hun afstuderen alweer

Waterwonen in Nederland ............................................................................... 16

De 10 Kleurrijke De buxus buxus bij bij Paleis Paleis Het Het Loo Loo .............................................................................. ..............................................................................

10 oase Kleurrijke oase in in hartje hartje stad stad Utrecht Utrecht ............................................................. ............................................................. 24 24

een jaar of langer aan het werk zijn.

Het Oosterpark Wat hebben ze aan hun opleiding gehad verdubbeld

Kabeljauwse 18 Samenwonen op Kabeljauwse en en Hoekse Hoekse twisten twisten herleven herleven in in Assumburg Assumburg ............................. .............................

18 Samenwonen op een een landgoed landgoed in in Zoelen Zoelen ...................................................... ...................................................... 38 38

............................................................................. 20

Lincoln Lincoln Park Park in in Miami Miami Beach Beach ............................................................................ ............................................................................ 24 24

en wat vinden hun werkgevers van devoor Windesheim Tweede jeugd

Thuiskomen Thuiskomen in in de de Haarlemmermeer Haarlemmermeer ............................................................... ............................................................... 32 32

hebben gekregen?

..................................................................... 24

bagage die ze tijdens hun opleiding

Van bouwgrond naar Reizende Tuin ................................................................ 40

2011-05_Groen 01.indd 1

26-04-11 09:12

Lees in deze Groen onder andere ook over de historische tuin vanuit verschillende

2011-04_Groen 01.indd 1

2011-08_Groenover 01.indd de 1 invalshoeken, krachtwijk

21-03-11 15:59

18-07-11 10:07

Immerloo en over regionale beeldverhalen

0597 - 530 335 2011-06_Groen 01.indd 1

24-05-11 09:18

Heem werkt aan BIODIVERSITEIT

✁

www.heem.nl info@heem.nl

Word ook abonnee van het vakblad Groen voor ruimte in Stad en Landschap en profiteer het eerste jaar van een korting van maar liefst dertig procent op de abonnementsprijs! U betaalt het eerste jaar Studenten betalen

56,–.

31,50. Hak de knoop nu door, vul de

bon in en stuur deze op naar Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest of mail uw gegevens naar aboservice@aboland.nl.

Naam:

VUL HIER DE BON IN

Adres:

Ingevuld opsturen naar: Abonnementenland, Postbus 20, 1910 AA Uitgeest.

Postcode en Plaats: Bankrekening- of gironummer: Geeft zich op als abonnee van het Vakblad Groen voor Ik ben student (kopie studiekaart toevoegen) en betaal

BON_VAR-A.indd 1

50

GROEN

56,– per jaar.

31,50 per jaar.

Of mail uw gegevens naar: aboservice@aboland

23-02-2007 10:17

advertentieGroen-def2_Opmaak 1 16-12-10 10:03 Pagina 1

LANDSCHAPPARTNERS

www.landschappartners.nl | info @ landschappartners.nl | 030 - 6666199

www.detijdinruimtetafel.nl

Vughterstraat 221, 5211 GD Den Bosch, T: 073 - 61 40 191, I: www.parklaan.nl

NATIONALE BOMENBANK Boomverplanting

groenvoorziening A l s h e t o m btuinen o m e&n projecten gaat. sport & recreatie

•

Ve r z o r g i n g

•

Onderzoek

www.nationalebomenbank.nl - Tel.: 0184-69 89 89

www. cursuscentrumcambium.nl - Tel.: 0184-69 89 88

www.hoekhoveniers.nl

ADVERTEREN IN

68e jaargang - NOVEMBER 2012 - Nr. 11

68e jaargang - OKTOBER 2012 - Nr. 10

groenvoorziening tuinen & projecten sport & recreatie

Natuur ontwikkeling

Amsterdam groene metropool 2012-11_Groen 01.indd 1

09-10-12 13:21

68e jaargang - SEPTEMBER 2012 - Nr. 9

Het Het langste langste park park van van Nederland Nederland ........................................................................ ........................................................................ 66 BosBos- en en natuurcompensatie natuurcompensatie ............................................................................. ............................................................................. 22 22

www.hoekhoveniers.nl www.hoekhoveniers.nl

Modder Modder aan aan je je broek broek ........................................................................................ ........................................................................................ 38 38 Een Een groene groene leefomgeving leefomgeving als als toetsingscriterium toetsingscriterium in in de de MER MER ........................ ........................ 42 42

2012-10_Groen 01.indd 1

18-09-12 10:58

68e jaargang - AUGUSTUS 2012 - Nr. 7/8

Biodiversiteit met verrassend resultaat 68e jaargang - JUNI 2012 - Nr. 6

2012-09_Groen 01.indd 1

21-08-12 16:41

Het Park van de Toekomst .................................................................................. 6 Onderhoud en beheer Floriade 2012 ............................................................... 12 Le Jardin de la Bière ......................................................................................... 17 Geniedijk wordt Geniepark ...............................................................................36

2012-08_Groen 01.indd 1

13-07-12 11:14

Net afgestudeerd en aan het werk ............................................................ 6 - 26 Traditionele RAW-bestekken of geïntegreerde contracten? ......................... 27 Waterwingebied Amersfoort ........................................................................... 34 Wegh der Weegen ............................................................................................. 42

0597 - 530 335 2012-06_Groen 01.indd 1

T: 0321 - 385330 E: info@attis-advies.nl

21-05-12 11:14