IBA Accent 03 IBA Accent is het relatieblad van het ingenieursbureau van de gemeente Amsterdam, oktober 2012.
Weer of geen weer? Ruim voordat warme zomerdagen en hevige plensbuien werden toegeschreven aan het broeikaseffect, klaagden onze grootouders al over te heet of te nat weer. Klimaatdiscussies zijn niet iets van de laatste decennia. Sterker nog, Noach voorzag al grote problemen door een veranderend neerslagregime en een stijgende zeespiegel en bouwde daarom de eerste klimaatadaptieve behuizing. En hoewel hij zijn kennis over de klimaatontwikkeling
kreeg ingefluisterd en we het tegenwoordig moeten doen met op metingen gebaseerde voorspellingen, is er in essentie weinig veranderd. We zullen bij de bouw van onze huizen rekening moeten houden met veranderende klimaatomstandigheden. Maar dat is lastig. In tegenstelling tot Noach beschikken we namelijk niet over een feilloze voorspeller. Over klimaatontwikkelingen bestaan allerlei scenario’s, variërend van het meest zwartgallige
al-het-ijs-van-Groenland-is-over-100-jaargesmolten-scenario, tot het ach-het-zalwel-loslopen-want-slecht-weer-haddenwe-vroeger-ook-scenario. Klimaatadaptie betekent daarom het leefgebied zodanig inrichten dat je flexibel kunt inspelen op die onzekere ontwikkelingen. Slim ontwerpen dus. En dat doen we. Weer of geen weer. Edwin Meisner
Klimaatbestendig bouwen aan Amsterdam
Extreme buien zorgen voor verwerkingsproblemen in de stad.
Hoe het klimaat verandert, dat weten we niet precies. Wel weten we dat het in onze delta van levensbelang is om goed voorbereid te zijn. Op de klimaatverandering, maar ook op veranderingen in de ruimtelijke sector. De Commissie Waterbeheer 21e eeuw zette klimaatverandering in 2000 op de agenda. Het KNMI publiceerde zes jaar later de klimaatscenario’s. Die geven aan in welke
mate temperatuur, neerslag, wind, et cetera veranderen bij een bepaalde mondiale klimaatverandering. In Nederland betekent dit de komst van nattere winters, drogere zomers, meer extreme regenbuien en een stijging van de zeespiegel. In opdracht van het Rijk maakte de Deltacommissie, ook wel de commissie Veerman genoemd, in 2008 een tweede Deltaplan. Mogelijke maatregelen zijn opgenomen in het Nationaal Waterplan.
Nationaal Waterplan De komende jaren komen besluiten voort uit het Deltaprogramma. Denk aan richtlijnen voor nieuwbouw en herstructurering, beschermingsniveaus en zoetwatervoorraad. Beslissingen kunnen doorwerken tot in de kleinste grachten en de houten palen waarop Amsterdam is gebouwd. Een opvallende maatregel uit het Nationaal Waterplan is het verhogen van het peil in het IJsselmeer. Bij
Lees verder op pagina 2
IBA Accent 03 pagina 2
Vervolg van pagina 1 eb kan dan nog steeds zonder te pompen water worden afgevoerd naar de Waddenzee. Maar een hoger waterpeil in het IJsselmeer heeft enorme gevolgen voor omliggende dijken en steden. Voor Amsterdam is het belangrijk inzichtelijk te krijgen wat dit voor consequenties heeft op het IJmeer/ Markermeer. De ambitie van Amsterdam om de stad verder te verdichten, werpt ook vragen op. Meer verhard oppervlak zorgt voor extra risico op wateroverlast, dus er zullen oplossingen moeten komen om de voorspelde extreme regenbuien te verwerken. Gevolgen voor Amsterdam Om de consequenties voor Amsterdam op een rij te zetten, trekken de Dienst Ruimtelijke Ordening en Waternet de gebiedspilot De waterbestendige stad (zie ook pagina 4). Ze vertalen het Nationaal Waterplan naar de Amsterdamse situatie, een opgave voor iedereen die werkt aan de ontwikkeling van de stad. Ook voor IBA. Vanuit de techniek
geven wij onze input mee aan de beleidsdiensten, want strategische keuzes moet je technisch goed onderbouwen. Onze kennis en ervaring uit de planvorming en realisatie van projecten komt hierbij goed van pas. We geven advies bij het opstellen van plannen, kijken hoe je beleid in projecten kunt toepassen en zoeken technische oplossingen voor knelpunten. Daardoor kan beleid eenvoudiger in de praktijk worden gebracht. Ontwikkelkansen De klimaatverandering gecombineerd met de verdere verdichting van de stad is een grote uitdaging, nu en in de toekomst. Met alleen aanpassingen als grotere hemelwaterafvoer en uitbreiding van oppervlaktewater komen we er niet. Daarnaast lijkt de tijd van grootschalige gebiedsontwikkeling voorbij. Gebieden worden in delen, gefaseerd, ontwikkeld. Oplossingen moeten gezocht worden in verbeterde samenwerking en afstemming met ontwikkelaars en initiatiefnemers, meervoudig ruimtegebruik en een ‘groeiend’ watersysteem. Dikwijls kun je
nieuwe kwaliteiten toevoegen en oplossingen vinden voor de waterproblematiek door verbinding te leggen met andere opgaven. Drijvend wonen (zie pagina 2) en multifunc-
We houden rekening met nattere winters, drogere zomers, meer extreme regenbuien en een stijging van de zeespiegel. tionele dijken (zie pagina 5) zijn voorbeelden van meervoudig ruimtegebruik en gecombineerde opgaven die kansen bieden voor de toekomst. Meer informatie: Annemarij Kooistra, (020) 251 1371, akooistra@iba.amsterdam.nl of Teun Timmermans, (020) 251 1346, ttimmermans@iba.amsterdam.nl
Waterbuurt op IJburg telt bijna 100 drijvende woningen. IBA begeleidde de uitvoering van de steigers en adviseerde over waterkwaliteit.
Drijvend wonen is klimaatbestendig wonen Als er meer regen valt, dan hebben we voldoende waterberging nodig. Maar juist in de stad is er gebrek aan ruimte. Bouwen op water is dan ook een geweldige kans. Drijvend wonen in Amsterdam is niet meer beperkt tot woonboten langs de kades van grachten. Op IJburg is sinds 2009 Waterbuurt te bewonderen, een drijvende stadsbuurt met bijna honderd woningen. Nergens in Nederland is op zo’n grote schaal geëxperimenteerd met deze manier van wonen op water. Het is zo’n succes dat een tweede fase van zelfbouw waterwoningen op Steigereiland eraan zit te komen.
Koudwatervrees De komst van Waterbuurt was niet vanzelfsprekend. Het eerste ontwerp stuitte op veel problemen. Ze kwamen vooral voort uit koudwatervrees bij de gemeente, diensten en bedrijven. Denk bijvoorbeeld aan het leggen van nutsvoorzieningen in steigers, het toetsen van vluchtroutes en het beheren van een stuk unieke openbare ruimte. Daarnaast was het nodig om in de wet- en regelgeving een waterwoning als onroerend goed te beschouwen en daarmee gelijk te stellen aan een woning op land.
waterbeheerders, nutsbedrijven, bouwers, bewoners, gemeente en private ontwikkelaars. Dat maakt de stap mogelijk om buitendijks te gaan bouwen, met waterwoningen die grotere waterfluctuaties aankunnen en bestand zijn tegen grotere golfslag. Zonder inpoldering van water of ophoging van land. Met als ultieme stap om een complete stad op water te bouwen. Nu is dat nog niet realistisch, maar dat we meer gaan wonen op water wel. En dat is een welkome stap op weg naar een klimaatbestendige stad.
Veel ervaring Het experiment op IJburg heeft ons veel opgeleverd als het gaat om ervaring met
Meer info: Renate van Bemmelen, (020) 251 1336, rbemmelen@iba.amsterdam.nl
IBA Accent 03 pagina 3
IJburg is klaar voor de toekomst IJburg is een uniek stuk Nederland. Voor het eerst in de geschiedenis heeft grootschalige landaanwinning in het water plaatsgevonden door eilanden te maken, in plaats van het water weg te pompen. Ons land is wereldberoemd om z’n polders en de bijbehorende strijd om het water buiten de deur te houden. Aan die reputatie is nu een hoofdstuk toegevoegd: eilanden maken. Het grote voordeel van eilanden is dat ze boven het omringende water uitste-
IJburg is een goed voorbeeld van klimaatadaptief ontwerpen en bouwen. ken, waardoor een duurzamere waterhuishouding mogelijk is. Met andere woorden: je hoeft niet constant te pompen om droge voeten te houden. Daarmee doemt direct
een probleem op: hoe hoog maak je de eilanden, zodat de generaties na ons ook nog droge voeten hebben? Klimaatverandering zorgt voor zeespiegelstijging en dat werkt door in het IJmeer-Markermeer, waarin IJburg ligt.
slot heeft het interne watersysteem van IJburg – de grachten – een vast peil gekregen, onafhankelijk van het buitenwater. En om scheepvaart mogelijk te maken staan de grachten van IJburg in verbinding met het buitenwater via verschillende sluizen.
Klimaatrobuust IJburg is een klimaatrobuust woongebied, ontworpen om minimaal voor de komende 100 jaar een stijging van het Markermeerpeil te kunnen weerstaan. Een willekeurige bewoner zal zich er niet van bewust zijn, maar dit uit zich op verschillende manieren. Ten eerste is de hoogte van de eilanden afgestemd op een waterpeil dat hoger is dan vandaag de dag. Daarnaast zijn de dijken rond de eilanden zodanig ontworpen dat ze gemakkelijk aangepast kunnen worden aan hogere buitenwaterstanden. Daarvoor is langs de dijken een strook van enkele meters gereserveerd, waar geen huizen staan, geen bomen groeien en geen kabels of leidingen in de grond liggen. Tot
Creativiteit Door de scheiding van intern en extern oppervlaktewater is het mogelijk om bij een stijgend buitenwaterpeil het binnenwater op hetzelfde niveau te houden, zodat de kades en oevers binnen het woongebied, net als de dijken aan de buitenkant, ook in de toekomst voldoende waterkerend zullen zijn. IJburg is voorbereid op de toekomst. Het is een voorbeeld van klimaatadaptief ontwerpen en bouwen, tot stand gekomen door bundeling van kennis en creativiteit van architecten, ingenieurs en waterbeheerders. Meer informatie: Edwin Meisner, (020) 251 1333, emeisner@iba.amsterdam.nl
Leven aan en met het water op IJburg, nu en in de toekomst.
IBA Accent 03 pagina 4
Camiel van Drimmelen en Rob Koeze
Amsterdam waterbestendig Hoe anticipeert Amsterdam op klimaatveranderingen en ruimtelijke ontwikkelingen? De Dienst Ruimtelijke Ordening (DRO) en Waternet brengen de waterbestendigheid van Amsterdam in kaart. Het watersysteem van Amsterdam is op orde. Maar de klimaatverandering en de ambitie om de stad verder te verdichten, vragen om aanpassingen. Camiel van Drimmelen, hoofd planoloog bij DRO en Rob Koeze, senior beleidsadviseur bij Waternet, werken aan de vraag hoe Amsterdam zijn waterbestendigheid kan behouden en vergroten. Deltaprogramma Aanleiding voor hun werk is de Deltacommissie, die in 2008 een langetermijnvisie gaf op de waterveiligheid van Nederland. Amsterdam was onvoldoende meegenomen, vond het gemeentebestuur. ‘Het college van B en W besloot daarom zelf een strategie te ontwikkelen’, vertelt Van Drimmelen. Dat werd het programma Amsterdam Waterbestendig. ‘Via pilots en projecten verkennen we met lokale, regionale en nationale partijen de wateropgave en zetten we deze op de agenda.’ Koeze: ‘Over twee jaar maakt het Deltaprogramma strategische keuzes voor Nederland. Wij zorgen dat de juiste informatie over Amsterdam beschikbaar is.’ Het Deltaprogramma werkt onder andere
aan een nieuwe nationale veiligheidsstrategie. Die richt zich op het voorkomen van overstromingen én op andere manieren om Nederland veilig te houden en schade te beperken. Zoals een duurzame inrichting en goede calamiteitenbeheersing. Uit de pilot De waterbestendige stad blijkt dat dit principe ook bruikbaar is voor Amsterdam. De pilot laat zien dat overstromingen vanuit de Noordzee en de Lek de grootste impact hebben. Daarbij overstromen de Watergraafsmeer, de IJ-oevers en het Westelijk Havengebied. Een belangrijk advies is het beschermingsniveau van de Lekdijk te verhogen. Tegelijkertijd zijn er veel mogelijkheden om kwetsbare gebieden en objecten beter te beschermen voor als het toch mis gaat. Tussen de oren Hoewel strategische beslissingen nog niet aan de orde zijn, proberen Van Drimmelen en Koeze waterbestendigheid nu al bij iedereen op het netvlies te krijgen. Koeze: ‘Beheerders van vitale infrastructuur weten soms niet dat ze zich in overstromingsgevoelig gebied bevinden.’ Er zijn ook al maatregelen mogelijk, zo blijkt bij nadere verkenning voor de Zaan/IJ-oevers. ‘Als de bodem wordt gesaneerd, dan kost het weinig extra om de oever op te hogen.’ Naast waterveiligheid spelen ook andere vraagstukken, zoals wateroverlast en droogte. De klimaatverandering en verharding
van de stad maken deze vraagstukken nog groter. Van Drimmelen adviseert: ‘Zorg voor een goede inrichting van de openbare ruimte die water kan bergen zonder dat we daar last van hebben. Het is makkelijk te integreren in het werk dat we al doen maar het moet wel bij de ontwerpers tussen de oren zitten.’ Daarnaast is het belangrijk om het verschil uit te leggen tussen waterveiligheid en wateroverlast, vindt Koeze. ‘Het kan gebeuren dat de straat een keer onder water staat. Dat is niet erg, daar zijn stoepranden voor gemaakt.’
Colofon Redactie Erik Bakker, Ethel van Kesteren, Eric Kruythoff, Ferdinand de Ligt, Tjeerd Roozendaal, Roel Schoenmaker Tekstredactie en interviews Marieke Mittelmeijer Eindredactie Ethel van Kesteren Beeld Tom van der Leij, Ingenieursbureau Amsterdam, Edwin van Eis, Marjolijn Pokorny, Kim Schagen Vormgeving Erik Rikkelman, Van vandaag, Amsterdam Druk Noordhoek Offset bv, Aalsmeer Dit is een uitgave van gemeente Amsterdam, Ingenieursbureau, postbus 12693, 1100 AR Amsterdam Voor meer informatie afdeling Organisatie Personeel en Communicatie, communicatie@iba. amsterdam.nl, www.amsterdam.nl/iba Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen zonder schriftelijke toestemming van de redactie
IBA Accent 03 pagina 5
Dijk dient meerdere doelen Het versterken van een dijk gaat vaak ten koste van de ruimte langs de dijk, ruimte die al schaars is. Maar het kan ook anders: een dijkversterking die samengaat met een ruimtelijke ontwikkeling. IBA heeft dit concept uitgewerkt in een multifunctionele dijk. Voor Science Park Amsterdam hebben we bijvoorbeeld vier varianten opgesteld. De eerste is de terpendijk; een brede terp waarin een verholen waterkering is opgenomen. Hierdoor komt een groot deel van de beschermingszone vrij voor bijvoorbeeld bouwgrond. De tweede variant is een trapdijk; een grondlichaam gecombineerd met constructies. Een getrapt profiel vervangt daarbij het binnendijkse talud, wat een dui-
delijke functiescheiding mogelijk maakt. De derde variant is bebouwing op en in de dijk. De kelders en het grondlichaam vormen samen de waterkering. De vierde en laatste variant is een volledig constructieve oplossing; een diepwand neemt de waterkerende functie van het grondlichaam volledig over. Deze constructie brengt het ruimtebeslag van de waterkering fors terug tot slechts enkele meters maar ophoging is niet meer mogelijk en de diepwand is duur. Voor Science Park heeft IBA de terpendijk tot in detail uitgewerkt omdat dit slechts beperkte beheerveranderingen met zich meebrengt en de functie-invulling het meest flexibel is.
Terugverdienen De aanleg van een multifunctionele dijk is bijna altijd duurder dan een conventionele dijkversterking. Wat de multifunctionele dijk echter aantrekkelijk maakt, zijn de terugverdienmogelijkheden. De kruinverbreding en het toepassen van een verholen waterkering maakt het mogelijk om bebouwing op en aan de dijk toe te staan. Zo kan de extra investering in de waterkering worden terugverdiend. Bovendien neemt de waterveiligheid toe, is de dijk sterker en heeft een langere levensduur. Meer informatie: Franco Pantano (020) 251 1343, fpantano@iba.amsterdam.nl
Een voorbeeld van een multifunctionele dijk: de trapdijk.
Kort Amsterdam Rainproof: beter bestand tegen hevige regenbuien Water op straat en in kelders, we hebben er regelmatig mee te maken. Bij hevige regenbuien kunnen riolen het water niet verwerken en stromen de straten over. Waternet is, met verschillende gemeentelijke diensten waaronder IBA, begonnen met Amsterdam Rainproof. Dit programma heeft als doel Amsterdam vanaf 2015 beter bestand te laten zijn tegen hevige regenbuien. Ook moet de Amsterdammer regenwater op straat gaan accepteren als legitieme wijze voor waterberging bij deze piekneerslag. Begin 2013 organiseert Amsterdam Rainproof een symposium. IBA is hier ook bij aanwezig om expertise te delen over berging en afvoer van hemelwater.
Doorbraak: nieuwe wijze van boomcompensatie goedgekeurd IBA heeft een Boomcompensatieplan opgesteld voor het eerste deelgebied Amstelkwartier, in opdracht van projectbureau Oost. Dit plan richt zich naast fysieke herplant op het investeren in hoogwaardige groeiplaatsen. Hierdoor voldeed het plan in ĂŠĂŠn keer aan de herplantvoorschriften die in alle kapvergunningen voor Amstelkwartier zijn opgelegd. Dienst Milieu en Bouwtoezicht, de vergunningverlener, ging akkoord vanwege het uitstekende toekomstperspectief voor de bomen en omdat het plan past bij het doel van de bomenverordening. Het is een enorme doorbraak, gezien de grote opgave die grootstedelijke projecten hebben bij de boomverordening van 2008. De nieuwe wijze van compenseren kan nu al in de planuitwerking en bij de vergunningaanvraag worden meegenomen.
Vakblad Groen in teken van Amsterdam groene metropool In november staat het Vakblad Groen volledig in het teken van de groene metropool Amsterdam. Hoe hebben stedelijk gebied en groen zich door de tijden heen in onderlinge samenhang ontwikkeld? Welke initiatieven zijn genomen? En hoe gaat het verder met de ontwikkeling van de groene stad? Artikelen, interviews en columns over groene projecten, van beleid tot uitvoering, passeren de revue. Interesse in dit nummer? Mail naam en volledige adresgegevens naar: communicatie@iba.amsterdam.nl (zolang de voorraad strekt).
IBA Accent 03 pagina 6
Franco Pantano
‘Zeeburgereiland krijgt primaire waterkering’ Franco Pantano is waterbouwkundig ingenieur en werkt aan de waterkeringen van Noord-Holland. ‘Ik werk als projectleider aan het Zeeburgereiland in Amsterdam-Oost, dat is nu een buitendijks gebied. Maar omdat het een woongebied wordt, krijgt het eiland een primaire waterkering: een dijk die beschermt tegen het buitenwater. Dat is geen eenvoudige opgave. Het Zeeburgereiland is een kruispunt van belangrijke infrastructuur. Je hebt er de Zeeburgertunnel, de Piet Heintunnel en de IJburglaan. Deze
kunstwerken kruisen de waterkering maar mogen niet ín de waterkering komen. Niet alleen in technisch opzicht is het een hele opgave. We hebben ook te maken met verschillende beheerders die met het ontwerp moeten instemmen. Bovendien moet de dijk in de Wet op de Waterkering worden opgenomen als primaire waterkering.’ ‘Ik werk nu twaalf jaar bij IBA. Ik heb gestudeerd aan de technische universiteit van Turijn en kwam als wk-roeier naar Amsterdam. De eerste jaren bij IBA werkte ik als specialist aan de aanleg van IJburg, nu ben
ik vooral als adviseur bij IJburg betrokken. Er heerst hier een leuke sfeer, met een positieve concurrentie tussen de specialisten. We proberen een ontwerp of project steeds beter te maken. Naast het werk aan het Zeeburgereiland ben ik als technisch adviseur gedetacheerd bij het Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier. Daar maak ik deel uit van een groot team dat werkt aan de versterking van de primaire waterkeringen in Noord-Holland. Bij de aanleg van IJburg ontwierpen we dijken met zand op een slappe (ongunstige) bodem en die kennis komt nu weer goed van pas.’