Markkanaal 100 jaar blz. 1 t/m 100

100 jaar Markkanaal 1905—2005

2

Š2005 M.A. Kuijpers Adres: Kloosterplein 2c, 4811 GN Breda E-mail: ma.kuijpers@wanadoo.nl Website genealogie familie Kuijpers http://marinuskuijpers.tiscaliweb.nl Website Vrachelen http://home.wanadoo.nl/ma.kuijpers Website Markkanaal http://marinuskuijpers1.tripod.com/vrachelen

Alle rechten gereserveerd. Uitgegeven in eigen beheer ISBN nummer: 9080868922 Druk oktober 2005.

Niets uit deze uitgave mag worden openbaar gemaakt en/of verveelvoudigd door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de auteur. De inhoud van dit boek is met de grootste zorgvuldigheid tot stand gekomen. Mocht er echter onjuiste informatie instaan, dan is de auteur hiervoor niet aansprakelijk.

3

Voorwoord

Voor u ligt al weer mijn vierde boek "100 jaar Markkanaal 1905 – 2005”. Hierin worden aan de hand van talrijke foto’s de wetenswaardigheden rondom het Markkanaal Oosterhout - Terheijden uit die periode beschreven.

Zo kunt u in het boek onder meer lezen over de afgraving en inrichting van het Markkanaal. Onderwerpen zoals scheepvaart, bediening van bruggen en sluizen, bedrijvigheid rondom het kanaal, natuur en recreatie worden verder uitgediept. Meer leest u ook over buurtschappen, toponiemen, oude gebouwen, landschappen en de waterhuishouding in de directe omgeving van het Markkanaal. Al met al is ‘100 jaar Markkanaal’ wederom een aantrekkelijk boek voor iedereen die affiniteit heeft of had met het wonen en werken in de omgeving van het kanaal.

Ik heb opnieuw veel plezier beleefd aan het samenstellen van dit sfeervolle boek. Mijn dank aan iedereen die mij geholpen heeft bij de realisatie ervan. Ik wens u veel lees- en kijkplezier toe.

Rinus Kuijpers

4

5

Inhoud 1.

Plannen en vergunningen

2.

blz.

7

21.

Flora en fauna

Rijkswaterstaat

11

22.

Toponiemen

107

3.

Onteigening

15

23.

Fietsroutes

121

4.

Aanleg kanaal

17

24.

Sport en recreatie

122

5.

Kunstwerken

23

25.

Bedrijven aan het Markkanaal

6.

Gebouwen

37

26.

De twee oudjes

142

7.

Oorlog 1940 - 1945

39

27.

Archeologie

145

8.

Bevrijding

41

28.

Vestigingen

147

9.

Tijdelijke overgangen

43

29.

Landgoederen

151

10.

Sluis- en brugwachters

47

30.

Woningbouw

153

11.

Uitspanningen

57

31.

De twee zwaaikommen

159

12.

Scheepvaart

61

32.

Bronnen

161

13.

Ter Aalsterbrug

69

33.

Index

163

14.

Verlegging kanaal

71

15.

Marksluis

83

16.

Vrachelsebrug

86

17.

Jachthaven

87

18.

Sint Jans Basiliek

89

19.

De Agglomeratie van het Markkanaal

90

20.

Water

97

blz.

99

131

6

Citaat: "Naarmate in de loop van de negentiende eeuw de bedrijvigheid in Brabant meer en meer op dreef kwam, nam ook de behoefte aan goede waterverbindingen toe, wat er ten slotte - in 1889 - toe leidde, dat een gewestelijk initiatief werd genomen tot het doen opmaken van een ontwerp voor een oost-west gerichte vaarweg. Hiervoor werd f2.000 uitgetrokken en de toenmalige hoofdingenieur van de Provinciale Waterstaat ir. F.E. Bake, werd met het werk, het maken van een project voor een scheepvaartkanaal ter verbinding van de Zuid-Willemsvaart en de rivier de Mark onderling en met de rivier de Amer belast. Dit ontwerp was - waarschijnlijk omdat het kon steunen op allerlei eerder gemaakte studies - reeds na korte tijd, nl. medio 1890, gereed. De kosten van uitvoering van dit plan werden geraamd op ruim f4,5 miljoen; verschillende belanghebbende gemeenten hadden zich bereid verklaard daarin voor f 0,7 miljoen bij te dragen. Intussen had wel de overtuiging postgevat, dat, gezien enerzijds de omvang en de kosten van het project en anderzijds de omstandigheid, dat het belang daarvan toch wel voor een deel bovenprovinciaal mocht worden geacht, het aangewezen leek, dat de aanleg, het beheer en het onderhoud door het rijk zouden worden verzorgd met bijdragen van streek en provincie en niet, zoals aanvankelijk de opzet was, doe locale instanties met subsidie van overheidswege".

Uit: Wilhelminakanaal/Markkanaal, door A. de Graaff.

7

1. Plannen en vergunningen

Het eerste ontwerp anno 1784

2 1 1

Gebruik makende van inundatie van de verdedigingswerken, omdat de grachten al gegraven waren en dat deze dan dienst konden doen voor het kanaal. (1).

Zie Nieuw Canaal voor de inundatie van de vesting van Steelhoven en Houtse Linie. (2)

Uitgedrukt op schaal van 1500 roeden Rhijnlands, of EĂŠn Uur gaans.

Fr. Camps Ing., de landmeter v. S. Bosch 1784.

8

Het tweede ontwerp anno 1890

Het tweede plan voor het aanleggen van het kanaal was helemaal anders van aard. Dit kanaal zou rechtstreeks van Breda naar Oosterhout lopen. Beginnende in de Belcrum Polder, langs de spoorbaan Breda / Boxtel, richting noord naar Teteringen met daar een laaden losplaats, via Blauwe Hoef en de Vrachelse Heide naar Oosterhout.

Ontwerp kanaal Breda - Oosterhout.

Litho van J. Flier te Breda.

Het kanaal zou volgens dit plan echter te lang en te duur worden en daarom koos men weer voor een derde plan: nl. een kortere verbinding van Oosterhout naar de rivier de Mark in Terheijden.

9

Het derde ontwerp en tevens het definitieve

Penschets van een kanaal van Oosterhout naar de Rivier de Mark Het Markkanaal door kruist 5 gemeenten: Oosterhout Terheijden Teteringen Princenhage Breda

en 9 toponiemen (streken / gebieden) Den Konings Dijk Tussen de Veeke – en de Hondstraat De Houtse Akkers Ter Aalst Banken en Zipten Munnikenhof De Bergen Het Speyk De Hartel

10

De wet is op 17 juni 1905 aangenomen en 29 juni 1905 in het Staatsblad afgekondigd.

Wettelijke goedkeuring voor het Wilhelminakanaal op 28 februari 1906.

11

2. Rijkswaterstaat

Letterlijke vertaling van de brief hiernaast.

188 Personeel opzichters, b.n. opz.

Korte inhoud der stukken

Mededeling naar aanleiding van no. 2424 (genomen dienst) betreft het in dienst stellen van een opzichter uit het vaste corps voor de voorbereidende bureel werkzaamheden.

Als antwoord op id. dat alleen een vast opzichter bij de uitvoering van werken kan worden geplaatst en het aanwezige tijdelijke personeel voor continuatie kan worden voorgedragen.

Voorstel tot continuatie uiterlijk tot 1 Jan. 1910 Van sw in dienst zijnde buiten opzichters F. van den Bout ad. f. 75,— per maand 5,— p.m. verhoging L.W. van Muilwijk “ “ 110,— per maand 5,— p.m. verhoging J.M. Koole “ “ 60,— per maand C.J. van Veggel “ “ 60,— per maand Continuatie als bovenvoorgestelde uiterlijk 31 december 1909.

12

Benoeming Ing. in Algemene Dienst A.P.M. Kapteyn te Utrecht.

Maandrapport over februari 1906.

13

Personeel en aannemers

Ingenieur van den Waterstaat Dienststaat van Christiaan Lodewijk Schuller tot Peursum Ingenieur van den Waterstaat der 3e klasse geboren 25 november 1877 te Utrecht.

Aankoop boot 1913.

14

Waterstaat Tilburg 20 juli 1912.

Wilhelminakanaal Nr. 360 Schutsluis in het kanaal van de Mark Bestedingsstukken 10 bijlagen Enz. enz.

Aanbesteding voor het maken van een schutsluis met ophaalbrug.

Bestedingstukken van de bouw van de schutsluis in het kanaal naar de Mark.

15

3. Onteigening Enkele boerderijen in Vrachelen werden onteigend om plaats te maken voor de aanleg van het kanaal. De eerste boerderij die moest verdwijnen was van de familie Van Gils in de Veekestraat.

Hier woonden destijds Cornelia van Gils (°1837), Theodorus (°1842) en Elisabeth (°1844). Theodorus en Elisabeth waren bij de aanvang van de werkzaamheden voor het kanaal al overleden. De tweede boerderij die afgebroken moest worden was Veekestraat J 11, van Cornelis Johannes Braat (°1869-†1951), gehuwd met Cornelia Bul (°1878-†1937), hij was de eigenaar sinds enkele jaren. Ook de boerderij, Hondstraat J 19 moest het veld ruimen voor de aanleg van het Markkanaal. Hier woonde Gerardus van Gils (°1859-†1913).

Er moesten ook veel percelen onteigend worden voor het aanleggen van het Markkanaal, wegen en paden werden verlegd en kregen tevens ook een andere benaming. Zie onder.

M A R K K A N A A L Buren die eerst naast elkaar woonden werden van elkaar gescheiden.

Links werd 2e Hondstraat en rechts de 1e Hondstraat.

Lijst van namen van de eigenaren met aanduiding van perceelnummer - grootte.

In 1913 is van het parochiaal R.K. Armbestuur van Den Hout onteigend door de staat voor het Wilhelminakanaal: t.b.v. het Markkanaal Teraalst

sectie O nr 468

33 are en 40 ca

469

1.08 are en 60 ca

475

25 are en 90 ca 12 are en 20 ca

Houtse Akkers

sectie P nr. 601

18 are en 17 ca

606

13 are en 19 ca

616

34 are en 10 ca

623

20 are en 35 ca

632

30 are en 60 ca

633

62 are en 10 ca

totaal 3 ha, 58 are en 61 ca voor de som van ƒ 3363,00 Bron: Jan Rovers, Den Hout

16

Onteigening van gronden onder Terheijden aan de Mark Zoals eerder geschreven begon men met het graven van het kanaal aan de Mark, dus ook met de onteigeningen en de bestektekeningen. De zwarte geaccentueerde strook geeft het kanaal aan.

Hieronder de kadastrale kaart van gemeente Terheijden Sectie F. De nummers zijn erg onduidelijk. Hiernaast de lijst van eigenaren die hun eigendommen in deze strook van het kanaal hadden liggen en onteigend werden.

Breda

De Hartelse vliet

De

weg

van

M

jk oerdi

naar

Mark

De zwarte strook geeft het te graven kanaal aan.

Een willekeurige kopie van namen van eigenaren onder de Gemeente Terheijden Sectie F.

17

4. Aanleg kanaal Aanbesteding schutsluis ƒ 232.773,—

Aanbesteding Markkanaal ƒ 734.400,—

De electrische en mechanische inrichting ƒ 22.240,—

18

Doorsnede Markkanaal

Terheijden

Oosterhout

19

Het Markkanaal werd met de schop gegraven

In 1912 werd met de afgraving van het kanaal begonnen, de boogbruggen waren toen al gebouwd.

Ingenieurs, aannemers, opzichters en de arbeiders, die polderjongens werden genoemd, klaarden het werk. Ook vele boeren die grenzend aan het kanaal woonden, reden met paard en kipkar zand uit het kanaal.

De bij het graven van de kanalen vrijkomende baggerspecie werd al rijdend van de kar gedeponeerd. Men ziet dus over nagenoeg de volle lengte de kanalen tussen dijken liggen, welke in de loop der jaren een natuurlijke en deels ook aangebrachte begroeiing hebben gekregen en op mooie dagen druk bezocht worden door het recreatie zoekend publiek.

Naast mankracht werden toen ook al machines ingezet, zoals een locomobiel centrifugaalpomp (F), een locomobiel met vijzel en centrifugaalpomp (F1), een excavateur (graafwerktuig) (K), Baggermolen (L) en een grondzuig- en persmachine (M).

De foto van dit werktuig is gemaakt in het Wilhelminakanaal maar het werd ook gebruikt in het Markkanaal.

Legenda.

Doorsnede Markkanaal met aanduiding.

Een uur arbeid van een smid of metaalwerker ƒ 0,21 , een verver of een ambachtsman ƒ 0,20, een grondwerker ƒ 0,18 en een gewoon arbeider ƒ 0,16.

Resp. € 0,09½/ 0,09/ 0,08/ 0,07.

Excavateur (graafwerktuig).

20

Vertaling: Vanwege de afdeeling Den Hout van den Noord. Brabantse Boerenbond werd voor den aanleg van los– en werkplaats, waarvoor een verloopige vergunning werd verleend bij MinisteriÍle beschikking van 22 augustus 1913 no. 228 Afd. Nat. Het heiwerk van den loswal voltooid en hieraan timmerwerk verricht, terwijl uitgegaan werd met het voltooien der grondwerken.

Kanaal zuid

21 Kanaal

Kanaal noord

Straten / wegen die van naam veranderden door de aanleg van het Markkanaal Bredaseweg/ Terheijdenseweg Markkanaal zuid en

noord worden Nieuwe Bredase Baan

Bredase Baan

Markkanaal noord wordt Bergen

Markkanaal zuid wordt Salesdreef en

De Linie - Grenspad - Oosterhout/Breda Markkanaal zuid wordt Koestraatje en

Markkanaal noord vervalt

Teraalster Spoor

Markkanaal zuid wordt Teraalst en

Markkanaal noord wordt Houteindsestraat daarna Markkanaalpad

Ruiterspoor

Markkanaal zuid wordt Bergsebaan en

Markkanaal noord blijft Ruiterspoor

Luijseneijkstraatje

vervalt in zijn geheel door het kanaal en worden akkerpaden

Herweg

Markkanaal zuid niet nader genoemd en

Markkanaal noord blijft Herweg

Hondstraat

Markkanaal zuid wordt 2e Hondstraat en

Markkanaal noord wordt 1e Hondstraat

Bij het verleggen van het Markkanaal in 1970 vervalt de 1e Hondstraat en de 2e Hondstraat Veekestraat

Markkanaal zuid wordt 2e Veekestraat en

wordt weer Hondstraat

Markkanaal noord wordt 1e Veekestraat

Bij het verleggen van het Markkanaal in 1970 vervalt de 1e Veekestraat en de 2e Veekestraat wordt Veekestraat en Lage Molenpolderweg Na het graven van het kanaal in 1910 werd er een weg aangelegd van de ene ophaalbrug naar de andere ophaalbrug de “Kanaaldijk west” Na de verbreding 1970 werd deze weg de ‘Korenbocht” genoemd

22

Waterstanden

Vertaling:

Wat de te verwachten waterstanden betreft deze zijn in de Oosterhoutsche Haven 0.70 m ÷ 2,50 m à + N.A.P., in het kanaal naar de Mark 0.70 m ÷ 1,90 m + N.A.P., Het zijvlak der ophaalbrug over het buitenhoofd, welke brug gelegen zal zijn in de omgelegden Koningsdijk, ligt op dezelfde hoogte als het aansluitend deel van den Koningsdijk, zijnde 3.50m + N.A.P. In overleg met den Hoofd Ingenieur van den Prov.

Waterstaat.

Bekend waterpeil aan de sluizen.

N.A.P, afk. v. Normaal Amsterdams Peil, het referentievlak ten opzichte waarvan in Nederland alle hoogten worden aangegeven.

Hoogten zijn belangrijk voor bijvoorbeeld het bepalen van de waterstanden, voor de waterhuishouding, bij de bouw van civieltechnische werken als tunnels en stormvloedkeringen en bij onderzoek naar bodembeweging (gaswinning, klink, tektoniek) en zeespiegelstijging.

De hoogte van het NAP-vlak is ongeveer gelijk aan het gemiddeld zeeniveau. Een aanduiding ‘boven of onder NAP’ wil dus zeggen: hoger of lager dan het gemiddeld zeeniveau.

Hoogten

23

5. Kunstwerken Terwijl er al gewerkt werd aan de sluizen in Oosterhout, begon men in 1913 met het graven van het Markkanaal dat, ongeveer zes kilometer lang, kwam te lopen van Oosterhout naar een punt in de Mark even ten zuiden van Terheijden. Bezuiden de Koningsdijk onder de gemeente Oosterhout werd daar een schutsluis met een enkele kolk gebouwd en een ophaalbrug. Dat deed men vaak: het was voordelig een sluishoofd met de fundamenten van een ophaalbrug te combineren; dat kon dan immers ook met de functies van sluis- en brugwachter.

Kempenaar De sluis kreeg de zogenaamde bajonetvorm, waarbij de invaart- en uitvaartopeningen aan weerszijde van de lengte-as van de kolk liggen, zodat het eerst binnenvarende schip de sluis ook als eerste kan verlaten. Alle sluizen in het Wilhelminakanaal zijn van dit type. De doorvaarbreedte is 7,5 m, de schutkolk 65 m lang en 16 m breed .

Deze afmetingen zouden kunnen wijzen op de Kempenaar, een veelvoorkomend scheepstype met een laadvermogen van 600 ton. De breedte van een dergelijk schip was 6,60 m en de diepgang kon 2,5 m bereiken. De kanaalbodem en de sluizen lieten echter maar een diepgang van 1,9 m toe. Men kon een Kempenaar dus maar ten dele laden. Schippers noemen het Wilhelminakanaal ook een 'droog kanaal': het is voor schepen met een schroef te smal. De golfslag remt de voortstuwende werking. Deze beperking is een van de redenen dat het vervoer op het Wilhelminakanaal is achtergebleven bij de landelijke ontwikkelingen. Alleen aan begin en eindpunten van het kanaal vindt scheepvaart van betekenis plaats.

Spuikanaaltje

Situatie tekening schutsluis aan de Koningsdijk.

In de Marksluis werden de gebruikelijke tropisch hardhouten puntdeuren toegepast. De sluis moest naar twee zijden kerend gemaakt worden, omdat het verval zowel naar de Mark als naar de Donge gericht kon zijn. Het vullen en legen van de kolk gebeurde door openingen in de deuren die met tolkleppen, van boven afbediend, werden afgesloten. Zo'n tolklep draait net als een toldeur, om een verticale as die uit het midden van de klep is geplaatst. Parallel aan de schutsluis werd een spuikanaaltje gegraven om bij lage waterstanden zoet water uit de Amer via de Donge en het Markkanaal op de Mark te kunnen brengen, om zodoende de omliggende landerijen te bevloeien.

In oktober 1915 was het Markkanaal klaar en kon men vanaf de Amer over water Breda bereiken. .

24

Brugwachterswoning te Oosterhout

De draaibrug

Brugwachterswoning aan de weg van Breda naar Moerdijk in 1910 in Terheijden.

Tekening van de woning van de sluiswachter en diens knecht links.

De aanbouw links is niet conform de oorspronkelijke tekening. Korenbocht 11 en 13.

De oorspronkelijk draaibrug van Terheijden naar Breda.

25

Boogbruggen De aanbesteding voor beide bruggen over het Markkanaal op 27 december 1911 was 24.034 gulden. De begroting was gesteld op 28.200 gulden.

De bouw van de twee bruggen over het Markkanaal startte op 1 maart 1911.

De kosten Voor de aanleg van kanalen en bruggen waren de totale kosten in 1907 beraamd op zo’n 500.000 gulden. Hierin waren posten verwerkt als personeelskosten voor het ontwerp en het bureel (samen ruim 10.000 gulden), de kosten voor opmetingen en boringen (12.000 gulden), reis- en verblijfkosten van de betrokkenen (6.000 gulden) en de grootste kostenpost, de onteigening van de grond: 418.250 gulden

Ter Aalsterbrug 1910.

In Oosterhout werden drie boogbruggen gebouwd. Met de eerste brug, de Goorse Brug over het Wilhelminakanaal bij de Goorstraat werd een aanvang gemaakt in 1906 - 1907. Deze brug werd begroot op 14.000 gulden. De twee andere boogbruggen gingen over het Markkanaal. EĂŠn daarvan was gelegen ten westen van de Veekestraat en de andere ten westen van het Ruiterspoor.

Tante Mien Ligtvoet, Tiny Rovers Weterings en haar moeder Clasina Weterings - Ligtvoet staand op de brug tussen de Veekestraat en de Hondstraat.

Boogbrug over het Markkanaal tussen de Hondstraat en de Veeke-straat. Moeder en kind onbekend. Op de Achtergrond de boerderij van de familie Van Vugt en familie Krijnen (1e Hondstraat).

26

Op deze brief werd het navolgende met de hand geschreven en nauwelijks leesbaar geantwoord.

Uw schrijven van gisteren inhoudende de mededeling, dit overeenkomstig de afspraak de twee bogen en het midden gedeelte van de brug op een dag zonder onderbreking zullen worden afgestort, is door mij ontvangen.

Tot Uwe inlichting deel ik U mede, dat aan de brug bij de Goorstraat over hetzelfde gedeelte gewerkt is, een dag van 's morgens 5.30 uur tot 's avonds 10.00 uur met totaal 34 werklieden.

Daar het derhalve bij deze werkzaamheden waarschijnlijk noodzakelijk zal zijn, na zonsondergang door te werken, wordt U daartoe op grond van ยง 485 der D. V. gevorderde vergunning verleend. Daarbij worden aangedragen ene behoorlijke verlichtings-middelen moeten blij en aanvang des bedoelde werkzaamheden op het werk aanwezig zijn, ten zij die vang ?? vroegtijdig plaats hebben het aantal werk-lieden zoo groot is, dat ene bei:i"ndiging der werk-zaamheden voor zonsondergang daar de toezicht hebbende waarschijnlijk wordt geacht. Enz. enz.

Getekend: Stulemeijer.

27

Ophaalbruggen Terheijden Deze ophaalbrug is de oorspronkelijke brug die in 1915 werd geplaatst over het Markkanaal nabij de Bergen. Tevens werd er een brugwachterswoning gebouwd voor de brugwachter, die tot taak had de brug te bedienen bij aankomend vaarverkeer. Ook moest hij geld incasseren van de schippers, want men mocht wel gratis op het kanaal (Rijkswaterstaat) varen maar niet op de rivier de Mark (Waterschap).

Ophaalbrug Salesdreef (1915 - 1940).

De oorspronkelijk ophaalbrug over het Markkanaal bij de Bergen/ Salesdreef (1915).

Richting Terheijden.

Richting Teteringen.

28

Vrachelen

Ophaalbrug over de Marksluis met op de achtergrond de boerderij van

Ophaalbrug over de Marksluis richting

de fam. Joosen.

Vrachelen/ Den Hout/ Made.

Ophaalbrug over de Marksluis met op de achtergrond de brugwachterswoning.

De ophaalbrug van de Marksluis werd door de Duitsers op 30 oktober 1944 opgeblazen. Hier is op 3 november 1944 door de Engelse 240 Field Company Royal Engineers een Baileybrug gebouwd. In december 1972 werd de sluis gedempt. Op 9 januari 1973 werd de brug gesloopt.

De oude schutsluis met ophaalbrug over het Markkanaal omstreeks 1940. Links op de foto de voormalige boerderij van Kees van Riel, Vrachelsestraat 2. Afgebrand met de bevrijding in 1944.

29

Baileybrug Terheijden

Rijkswaterstaat Directie Bruggen.

Tekening met de gegevens van de maten.

Foto van de Baileybrug (1955 - 1957), de open ophaalbrug en het wachthuisje.

30

31

Brug aan de Terheijdenseweg 1936 Terheijdensebrug in 1936 in aanbouw. De draaibrug voldeed niet meer vanwege het toenemende autoverkeer. De personenauto op de foto rijdt nog over de oude draaibrug richting Breda.

Brug in aanbouw.

De oude T-Ford rijdt over de oorspronkelijke draaibrug van 1910.

Tekening boogbrug 1957.

De nieuwe brug is klaar en het grote vrachtverkeer hoeft niet meer over de oude draaibrug. De boogbrug is nog maar amper vier jaar oud wanneer ze wordt vernield in 1940.

32

Boogbruggen Van oud naar nieuw en van smal naar breed. Brug te zien vanaf de weg Breda naar Terheijden. Het gevaarte weegt maar liefst 1500 ton. Twintig duizend auto’s passeren er dagelijks de brug, in 2010 zijn er dat naar schatting 23.500. Voor de Provincie Noord - Brabant reden genoeg om de vijftig jaar oude boogbrug te vervangen.

Met behulp van superzwaar materieel is de nieuwe brug over het Markkanaal tussen Breda en Terheijden op zijn plaats gelegd. Het 338 ton wegende middelste deel van de brug, inclusief bogen, geplaatst en daarna het oostelijke deel van 180 ton.

Dit zou de vierde betonnen moeten zijn n.l.

1.

2.

3.

1. Oude ansichtkaart tussen 1936 en 1940.

2. De boogbrug van 1957.

De brug van 1936 De brug van 1957 De brug van 2003

2. Oude ansichtkaart.

3. De boogbrug van 2003.

De nieuwe brug wordt geplaatst (2003).

33

De nieuwe brug tussen Breda en Terheijden

De brug gezien vanaf het Markkanaal naar de Mark.

De brug gezien komend vanuit Breda.

De brug gezien vanaf de rivier de Mark.

De brug gezien vanuit Terheijden (fietspad).

34

De brug tussen Teteringen en Terheijden van “Salesdreef” naar “De Bergen” Afmetingen: Lengte betonnen railing: 2,70 m.

Afm. tot boog; 13.50 m. 2 x De boog is 44 m lang Breedte: Railing: 0,30 m.

Voetpad: 0,70 m.

Rijbaan: 3 m.

Onderdoorvaarhoogte: 7.60 m.

Materiaal beton en ijzer.

De brug vanaf Terheijden naar Oosterhout.

Twee bogen op een plaatje, gezien vanuit Oosterhout.

Brug gezien vanaf Oosterhout, Markkanaal– Zuid.

De brug gezien vanuit Teteringen.

De brug gezien vanaf de Bergen.

35

Ter Aalsterbrug 1910

Drie bruggen in drie fase: 1910: De oorspronkelijke Boogbrug (beton) 1948: De tijdelijke smalle ijzeren brug 1976: De bestaande brug (Beton) Alle 3 de foto’s zijn genomen van zuid naar noord.

Van Ter Aalst naar Den Hout.

1948 Calender Hamilton brug.

1976

Foto’s B. van Oerle.

36

Situatie bruggen 1920 en 2005 Markkanaaal 1920 Terheijden

Markkanaaal 2005 Terheijden

Markkanaaal 1920 Oosterhout

Markkanaaal 2005 Oosterhout

37

6. Gebouwen Kruidenierswinkel t.b.v. de scheepvaart

Puntbuiltjes.

Zoethout.

Café aan het kanaal

Het Leeuwke aan het Wilhelminakanaal West 14. Nu Korenbocht 1.

Deze kruidenierswinkel werd het Leeuwke genoemd, de winkel van Kees de Leeuw (*1895-†1977), Wilhelminakanaal West 14. Later werd op deze plaats het huis van de familie Van Mook gebouwd (tegenwoordig Korenbocht 1, Oosterhout).

Voor de schepen was Kees parlevinker. Zodra de schepen in de sluizen toegelaten werden, sprong Kees op de fiets, met de mand voorop en reed naar de schippers om hen te voorzien van levensmiddelen. Zijn moeder Cornelia de Leeuw - Baartmans (Vrouwke de Leeuw) hielp de klanten in de winkel.

De winkelinventaris was eenvoudig. De gehele voorraad was in de winkel aanwezig, alles was los te koop. Er werd niet meer verkocht dan de eerste levensbehoeften zoals koffie, suiker, zout, specerijen en nog enkele andere levensmiddelen. Het gekochte waar werd gewogen en verpakt in bruine papieren puntbuiltjes of rechte papieren zakken.

Naar verluidt moet er in de Herweg aan het Markkanaal een café hebben gestaan (1860 - 1938). De heer Kronenburg uit Geertruidenberg was de eigenaar ervan en het pand werd tot ongeveer 1938 bewoond door Kees en Sjoke Martens - Van Gils.

Sjoke "Peperkoek" schonk er de jenever uit een theekan. Zou het dan toch een illegaal pand geweest zijn?! Ook in het archief in Oosterhout kunnen we niets terugvinden omtrent een vergunning voor alcoholische dranken.

Toen het pand in verval was speelden de kinderen er graag in. Nellie Gommers - Bosgoed was één van hen en weet nog dat ze ooit een dubbeltje vond toen ze er aan het spelen was. Dit was in de jaren 1940 een hele vondst.

De oudste dochter van de familie Martens, Adriana (Jeanne) Doms - Martens vertelt dat ze iedere zaterdag naar de huisbaas in Geertruidenberg fietste om de huur te betalen. Die bedroeg toen twee gulden vijftig per week, oftewel tien gulden per maand of 120 gulden per jaar.

Waar eens het huis van de familie Martens stond in de Herweg, afgebroken in 1938, groeien nu struiken.

38

Brand boerderij door locomotief Zo zou het dieseltreintje eruit gezien kunnen hebben bij het graven van het Markkanaal.

(Foto:Nationaal Smalspoormuseum, Valkenburg.)

De boerderij is bij het aanleggen van het kanaal afgebrand.

Oorzaak van de brand was dat er vonken van het dieseltreintje, waarmee het zand werd vervoerd bij het uitgraven van het kanaal, terecht waren gekomen op de boerderij. De schuur van de boerderij stond met de achterzijde tegen het nieuwe kanaal aan (Markkanaal) . De vonken kwamen op het rieten dak van de schuur en zowel de schuur als het huis brandden af. De hofstede werd opnieuw opgetrokken in 1915. Zie hier naast.

Vrachelsestraat 7, Vrachelen, erf - zuidzijde.

Langgevelboerderij met huis, stal en schuur, (Koningsdijk J 6), Vrachelsestraat 7, straatzijde.

De boerderij werd weer verwoest door brand met de bevrijding van de oorlog 1940-1945. De bewoners familie Van den Hout verhuisde toen naar Vrachelsestraat 18. De boerderij is op die plaats niet meer opgebouwd, omdat het perceel te klein was en te kort bij het Markkanaal lag. Onderstaand een overzicht van de bewoners van 1900 tot en met 1944.

Huisn

ADRES

NO JAAR

BEWONER

NAAM

GEB. DATUM

735

Den Koningsdijk J2

1900

Ginneken van

Hubertus

14 december 1842

735

Den Koningsdijk J2

1910

Ginneken van

Hubertus

14 december 1842

735

Den Koningsdijk J6

1921

Ginneken van

Hubertus

14 december 1842

735

Den Koningsdijk J6

1921

Hout van den

Arnoldus

10 juli 1897

735

Den Koningsdijk J6

1930

Ginneken van

Hubertus

14 december 1842

735

Den Koningsdijk J6

1930

Hout van den

Arnoldus

10 juli 1897

735

Vrachelsestraat 7

1938

Hout van den

Arnoldus

10 juli 1897

735

Vrachelsestraat 7

1944

Hout van den

Arnoldus

10 juli 1897

39

7. Oorlog 1940 – 1945 Voor de bevrijding van Vrachelen is er veel gevochten bij het Markkanaal. De Polen hebben de buurtschap bevrijd, helaas niet zonder slachtoffers. Verschillende boerderijen werden in brand gestoken. De bevrijding van Vrachelen was op 3 november 1944 een feit.

De Poolse Tanks waren na de bevrijding van Breda op 29 oktober 1944 doorgestoten richting Markkanaal en de oversteek hiervan de Mark-Dintellinie mislukte in eerste instantie. De tweede poging had echter wel succes. Nu misleidden de Geallieerden de vijand door in de vroege ochtenduren van 3 november 1944 vanaf de Spinolaschans nabij Terheijden met tanks te schieten. De Duitsers reageerden met zwaar artillerievuur op deze schijnaanval. Ondertussen werden bij de Ter Aalsterbrug de slapende Duitsers in hun loopgraven verrast. De Polen waren in de duisternis met hun vouwboten zo stil mogelijk vanuit de bosrand naar het Markkanaal geslopen en hier overgestoken.

De Poolse tank 534 gestationeerd in het Wilhelminapark, Breda.

Ze vormden een bruggenhoofd in de vorm van een halve cirkel die tot enkele meters voorbij café "Het Kopske" reikte. Uiteindelijk begonnen de Duitsers met artillerievuur tegenstand te bieden, maar de Polen hielden stand totdat in de late middag de beloofde versterkingen uit Oosterhout arriveerden. Het waren de Schotten, de Prinses Irene Brigade die via van Tilburg, Dongen en Oosterhout kwamen.

Tijdens de oorlog (1940-1941) was de brug over het Markkanaal aan de Bredaseweg vernieuwd, maar aan het eind van de oorlog wederom vernield. Hier is men bezig met de opruimingswerkzaamheden. (foto: Mevr. Typer– de Hoogh, 1945 (Heemkunde de Vlasselt).

Terheijdensebrug.

40

Gevecht op het Markkanaal De voetbrug, die door de genietroepen was gelegd, werd drijvende gehouden door vierkante balen gevuld met kapok. De balen werden met touwen op hun plaats gehouden en planken vormden het looppad. Nu konden de Polen op enkele plaatsen gelijktijdig het Markkanaal oversteken. Ook bij Ter Aalst staken ze op 2 november, gesteund door de Prinses Irene Brigade, 's nachts het Markkanaal over. Ze peddelden met acht vouwboten naar de overkant, waar man tegen man gevochten werd. Het Missiehuis in Teteringen werd als noodhospitaal ingericht.

Twee keer bevrijd De familie Verweijmeren zat al enkele dagen in de schuilkelder achter hun cafĂŠ. Die bewuste morgen stonden dan eindelijk de bevrijders, met een geweer in de aanslag, bij de ingang van de schuilkelder. De dames waren vooraan gaan zitten om duidelijk te demonstreren dat hun schuilkelder geen Duitse loopgraaf was! Omdat de Polen een gevaarlijke dag verwachtten, legden ze de familie Verweijmeren geduldig uit dat het beter was om ergens anders hun toevlucht te zoeken. Zo snel mogelijk gingen ze naar de boerderij van Christ Gommers op het "Eind van Den Hout", niet wetende dat ze daarmee de frontlinie passeerden. Zodoende kwamen ze weer in bezet gebied en werden ze de volgende dag voor de tweede keer bevrijd. Bij de omliggende boerderijen sneuvelden ruiten en iedereen bleef in de kelder of schuilkelder. De granaten floten en sloegen in. Aan eten werd niet gedacht, behalve aan het vee in de stal.

Dat loeide luidruchtig aan het eind van de dag. Sommige boeren slopen snel naar de stal om het vee te voeren.

Rozenhoedje

De voetbrug over het Markkanaal vlak bij de Marksluis.

Onder de Houtse kastanjebomen, tegenover de kerk, stonden keukenwagens met eten klaar. In de lokalen van de jongensschool werden grote voedsel- voorraden aan- en afgevoerd. Er lagen bergen met kuch (hard zuur soldatenbrood dat lang eetbaar bleef), worsten, munitie voor alle wapens en vaten met carbid voor de lampen.

Bron: Jos van Alphen, Dorst

Inmiddels vroegen de burgers zich af of de Geallieerden al overgestoken waren. Het ene rozenhoedje na het andere werd gebeden.

Er werd heel wat gestreden en de bezetters vernielden alles wat ze achter moesten laten. De tanks van de Geallieerden vermeden zoveel mogelijk de verharde wegen, omdat de Duitsers landmijnen hadden gelegd. Derhalve reden ze door weilanden en vers geploegde akkers en gingen over de volle breedte van de Houtsche Akkers pal naar het noorden. Enkele Duitse weerstandsnesten moesten worden aangepakt.

Maar tot blijdschap van de Polen trokDe hulzen lagen voor ken de Duitsers zich in kleine groepjes terug. het oprapen.

41

8. Bevrijding

De Gedenksteen geplaatst 3 november 1984, 40 jaar later.

De Gedenksteen met de Ter Aalsterbrug.

42

Wij doen de groeten niet aan ‌.

De nieuwe brug werd door een scheepsbok op zijn plaats gezet.

Ondanks alles was het tocht gezellig op het pontje.

Calender Hamilton brug.

Door de mensen van Ter Aalst werd een pont ingezet, omdat de bestaande brug tijdens de Duitse Inval was vernietigd. Op de foto kun je wel zien dat het niet voor niets was, want van het pontje werd veel gebruik gemaakt.

(foto’s B. van Oerle).

43

9. Tijdelijke overgangen Naast de zogeheten Baileybruggen die voor de belangrijkste verbindingen werden aangelegd, werd met roeibootjes of zoals onder op de foto met een nood pontje de verbinding tussen de kanaal oevers in stand gehouden. In de oorlogsjaren 1940 - 1945 maar ook geruime tijd daarna was het veelal behelpen bij de beschadigde bruggen.

Het waren vaak de kinderen die er op uitgestuurd werden met de geit. En dat vonden ze helemaal niet erg, integendeel. Ik ging met mijn broer moesten als kind vanuit het Goor ook wel eens met de geit naar de bok van Janus Dooremalen op de Vrachelse Heide, maar het waarom van dat bezoekje was voor ons onduidelijk. We werden via het Terheijdensspoor en de kleine pont over het Markkanaal gestuurd, omdat het te gevaarlijk was om met de geit over de smalle ophaalbrug van de Marksluis te lopen. Onderweg kwamen we langs het Hemeltje, het mooie bospad.

Veerman Nico Jansen .

Terheijdensspoor, nu doodlopend.

Het pontje over het Markkanaal bij het Ruiterspoor. Veerman Nico Jansen en bakker Wim Broeders met de bakkersfiets uit Den Hout.

Het Hemeltje in het Defensiebos.

44

Schoolgaande jeugd van Ter Aalst in de jaren 1948 Keurig gekleed en gekapt, de meisjes met hoed op de foto: de schoolgaande jeugd van Ter Aalst.

De kinderen liepen van Ter Aalst naar de Jongensschool op Den Hout. Voor de middag pauze hadden ze boterhammetjes bij zich,

want in het vrije middag uur konden ze niet de afstand op en neer lopen.

Kees Bogers deed ook dienst op het pontje van Ter Aalst, ze noemden hem de veerman van het kanaal. Cornelius Adrianus Bogers geboren op 10 januari 1906 in Dongen. Zijn ouders Petrus Josephus Bogers en Catharina van Opstal kwamen in 1921 in Vrachelen wonen.

Voor alle zonen (Janus, Kees, Jan en Louis) was er geen werk op de boerderij dus er werd naar ander werk uitgekeken en zodoende ging Kees als veerman bij Rijkswaterstaat werken.

Veerman Kees Bogers, achterste rij v.l.n.r.: Bertus Beljaars, To Damen, Adri Geboers, Liza Geboers.

Voorste rij v.l.n.r.: Antoon Geboers, Jo Geboers, Rinus Huijbregts en Jan Geboers.

45

Veerman Jacobus (Koos ) Verweijmeren in de periode 1940 - 1948.

Boven midden het wachthuisje en rechts een vrouw met de fiets.

Foto: Antonius Verweijmeren.

46

A

nc

Kwartierstaat van Kees Bogers

s tru

n Cor

e liu

sA

.

er Bog

s

b: 10 januari 1906 in D o ng en

J.

B

e og

rs oge

rs

18 uni

78

in

Pe j el 29 Bav b: ne k ne 19 0 3 G in uar i r b e f m : 12 t te r ho u in Oos r d: 12 decembe

us B n e li Cor 0 in 18 5 b: ± eken G in n

ichielse Maria M in b: ± 1850 Ginneken

n

1943 in Goorstraat 16, Vrachelen C. va n Op stal b: 1 5m aa r K7 t 18 1, D 78 d: en in 18 Ho in ut fe br Oo ua st ri er 19 ho 61 ut

Adria nus v an Op b: ± stal 1845 in Oo s terh out m: 26 apr Oo il 1 8 ste 77 rho in ut

Jo ha n b: 5 s na H 18 az e pt en 4 e be Vr 6 i n J mbe rg ac r he 7 71 le , n

es to rs

of

Co rn el iu

s

A

dr ia

nu

s

Bo ge rs

47

10. Sluis- en brugwachters Sluiswachters zijn in dienst van Rijkswaterstaat.

Een sluiswachter is de man of vrouw die een schutsluis bediend. Hij bewaakt en bepaalt hoe er geschut wordt en int het eventuele schutgeld, het bedrag dat moet worden betaald om geschut te worden. Het schutgeld wordt, vanwege de administratieve rompslomp die het met zich meebrengt, nog nauwelijks geheven. Op de grote sluizen is de sluiswachter beroepsmatig aangesteld. Bij kleine sluizen wordt het werk vaak gedaan door iemand die "het erbij doet". Er kan dan vaak alleen worden geschut op bepaalde tijden van een dag.

Sluiswachters van de familie Volman 1 2

2 2 2 2 2 2

Jan Volman (1902), Jan Volman Sr. (1876), Hendrik Volman

Johannes Volman Geboren: 23 december 1876 in Westervoort x Johanna Roelofs Geboren: 3 oktober 1874 in Westervoort Getrouwd: 28 mei 1899 in Westervoort Hendrik Petrus Volman Geboren: 28 februari 1900 in Westervoort Overleden: 29 september 1983 in Waalwijk x Maria Anna de Wit Geboren: 28 mei 1901 in Oosterhout Getrouwd: 20 mei 1926 in Oosterhout Overleden: 6 december 1994 in Waalwijk Bernard Volman Geboren: 10 januari 1901 in Westervoort Overleden: voor 1914 in Dussen Johannes Stephanus Volman Geboren: 30 april 1902 in Westervoort Hendrika Volman Geboren: 18 december 1903 in Westervoort x NN Slagmolen Johanna Theodora Volman Geboren: 1 december 1905 in Westervoort x NN Bindels Petronella Volman Geboren: 11 december 1907 in Raamsdonk x Joseph Dominicus van der Avoird Bertha Maria Volman Geboren: 6 februari 1914 in Dussen x Adrianus Nuijten.

48

De oudste telg van het gezin Jan Volman en Johanna Roelofs

Jan Volman en Johanna Roelofs met hun oudste zoon Henk.

Bets Nuijten -Volman geboren bij de pont in Keizersveer gemeente Dussen op 6 februari 1914. Toen ze anderhalf jaar was verhuisde zij met vader, moeder, haar broer en haar zussen Rika, Anna en Nelly naar Oosterhout. Ze gingen in de brugwachterswoning wonen, die juist gebouwd was aan het Markkanaal.

Toen nog onder Koningsdijk 1D, later J 4 en na 1945 Markkanaal 5. (zie schema).

Bij de zusters in de Kegelstraat in Oosterhout ging ze naar de Lagere school en daarna nog 5 jaar naar de naaischool. Met de kinderen van Janus Doormalen van het Joodskerkhof liepen ze mee naar school, Maria, Cor, Jo en Anna Doormalen. Bij Marie van Bavel - Fransen in de Veekestraat ging ze eieren halen, liet bij Louw Krijnen in de Vrachelsestraat de schoenen herstellen en bij Bet van den Hout van Ginneken kwam ze ook geregeld. In haar jeugd ging ze wel eens dansen in Oosterhout bij de Koppelpaarden en zo leerde ze haar man Adrianus Nuijten (*1914-†1987) kennen, met wie ze in 1943 trouwde en in Dorst gingen wonen. Later verhuisden ze naar Breda en nu woont ze in het Verzorgingscentrum Ruitersbos te Breda.

Gouden bruiloft Jan Volman en Johanna Roelofs 1949.

Drie Jannen Volman (geboren 1876-1902-1941).

Bets Nuijten - Volman (*1914).

(Foto juli 2005).

49

Bewoners van de dienstwoning voor sluismeesterknecht EIG.-

VOOR-

HNO

ADRES

NO

JAAR

BEWONER

NAAM

GEB. DATUM

OVERL. DATUM

ECHTGENO(O)T(E)

BEROEP

733.5

Koningsdijk

J3

1913

Stuurman

Cornelius

1 mei 1861

1916 n. Bergen

Trijntje Bogtman

opzichter

733,5

Koningsdijk

1A J3

1913

Harmsen

Willem

4 januari 1886

1916 n. Terneuzen

Ongehuwd

ingenieur

733,5

Koningsdijk

1A J3

1919

Vissers

Cornelius

26 november 1878

1919 vertokken

Theodora Rollenberg

sluisknecht

733.2

Koningsdijk

J3

1910

Seters

Gerardus

3 augustus 1995

1916 naar Raamsdonk

Alegonda Kieboom

arbeider

733.5

Koningsdijk

J3

1919

Vissers

Antonius

30 december 1886

Petr. v. d. Kieboom

sluisknecht

733.5

Markkanaal

J3

1925

Laat de

Pieter

30 juli 1892

Wilhelmina v. Drunen

brugwachter

733.5

Markkanaal

1

1950

Laat de

Pieter

30 juli 1892

Wilhelmina v. Drunen

brugwachter

733.5

Markkanaal

1

1965

Franken

?

sluismeester

733.5

Markkanaal

1

1970

Mook van

A.

sluismeester

733.5

Markkanaal

1

1980

Mook van

A.

sluismeester

733.5

Korenbocht

13

1990

Mook van

A.

naar Oosterhout

ong. 1991

sluismeester Geen dienstwoning

733.5

Korenbocht

13

1999

Gaag van der RenĂŠ

9 juli 1959

bewoners in 2000

Barbara Frik

meer

50

Bewoners van de dienstwoning voor sluismeester

VOORHNO

ADRES

NO

JAAR

EIG.-BEWONER NAAM

GEB. DATUM

OVERL. DATUM

ECHTGENO(O)T(E)

BEROEP

Koningsdijk 733.6

1D

J4

1915

Volman

Johannes

23 december 1876

1958

Johanna Roelofs

sluismeester

733.6

Koningsdijk

J4

1921

Volman

Johannes

23 december 1876

1958

Johanna Roelofs

sluismeester

733.6

Markkanaal

J4

1930

Volman

Johannes

23 december 1876

1958

Johanna Roelofs

sluismeester

733.6

Markkanaal

3

1950

Vernimmen

Marinus

12 augustus 1899

16 juli 1959

Corrie Dogge

sluismeester

733.6

Markkanaal

3

1950

Huisveld

Hubertus

1 februari 1903

1 oktober 1970

Geertruida Blom

sluiswachter

733.6

Markkanaal

3

1965

Huisveld

Hubertus

1 februari 1903

1 oktober 1970

Geertruida Blom

sluiswachter

733.6

Markkanaal

3

1970

Huisveld

Hubertus

1 februari 1903

1 oktober 1970

Geertruida Blom

sluiswachter

733.6

Markkanaal

3

1980

Huisveld

Hubertus

1 februari 1903

2 oktober 1974

Geertruida Blom

sluiswachter geen dienstwoning

733.6

Korenbocht

15

1995

Joosen

Thomas

28 december 1952

bewoners in 2000

Cornelia van Strien

meer

51

Personeel en hun 'kunstwerken' Op de foto staat "Oosterhout Wilhelminakanaal", maar volgens de foto moet dit toch de ophaalbrug van de Marksluis zijn, omdat rechts midden de boogbrug de Veekestraat/Hondstraat is. Deze brug lag nl. ongeveer 500 meter verderop. Bovendien was Jan Volman (foto) sluiswachter bij de Marksluis.

Boogbrug uitvergroot van foto links.

Op de foto; v.l.n.r.: Jan Volman, zijn dochters Riek, Bets en Lisa Volman, Willem Timmermans, Nel en An Volman en twee kinderen uit de buurt.

Deze foto is op dezelfde plaatsgenomen als de foto hiernaast maar vele jaren later.

52

Vrachelen telde meerdere brugwachters, onder wie Christ van Poppel, Christ Jansen en zijn zoon Nico Jansen. Nico was brugwachter en sluiswachter en bediende ook na de oorlog in 1945 het pontje over het Markkanaal aan het Ruiterspoor. Het pontje verving tijdelijk de vaste boogbrug die in de oorlog was opgeblazen.

Ophaalbrug Marksluis, op de achtergrond de boerderij van Jan Krijnen, nu Korenbocht 14.

Bertus Huijsveld en NN Franken bij de oude sluis.

Christ Jansen (°1889-†1971).

Christ van Poppel (°1927-†1988).

53

Familie Vernimmen Rinus Vernimmen geboren 12 augustus 1899 kwam in 1950 met echtgenote Corry Dogge, geboren 7 augustus 1901 in Oosterhout wonen aan het Markkanaal no. 1. Hij werd hier aangesteld als sluismeester.

De kinderen gingen naar de lagere school in Oosterhout. Piet ging naar de H. Hartschool in de Bouwlingstraat. In 1956 werd Rinus brugwachter bij de draaibrug aan de Bredaseweg. (Op 60 jarige leeftijd kwam hij te overlijden).

Corry, Corry Vernimmen - Dogge, Rinus, Betsy, Joke, Piet en Leny Vernimmen.

Rinus Vernimmen (r) met zijn collega de Graaf.

Op de sluisdeur Betsy en Leny Vernimmen.

Terwijl pa het schip schut in de kolk, poseren Leny en Piet Vernimmen voor de fotograaf.

54

Familie Huijsveld

Zwaaikom gezien vanaf de oprit van de brugwachterswoning Markkanaal 1 en 3.

Truus Huisveld - Blom (*1910-†1965) met hond Robbie.

Adri, Anton, Gerrit, Annie, Tonny, Gijs, Truus, Huub en Jos Huisveld.

Jos huisveld op de sluisdeur, gedurfd maar je bent natuurlijk een zoon van de sluiswachter.

55

Brugwachters in Terheijden Adres voor 1938

Naam

tijdvak

Beroep/functie

Plaats van functie

C1 C1 C1 C1

Johannes van Dalsum Dominicus Gordeijns Christiaan Mouwen Andreas van Rijthoven

1913 - 1916 1925 – 1927 1927 – 1933 1937 – ????

Opzichter RWS Brugwachter Brugwachter Spoorweg wachter

Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden

C2 C2

Antonius van Baal Cornelis Broeders

1921 – 1925 1935 – 1937

Brugwachter Brugwachter

Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden

C3 C3 C3 C3

Dirk Cornelis van der Hooft Hermanus Martens??

Jacob Jukten Hendrik Verwegen

1914 - 1917 ???? – 1934 ???? – ????

1936 - 1938

Ambtenaar RWS Brugwachter Brugwachter Brugwachter

Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden

C Keet 1

Jan van Dalfsen

1914 - 1914

Ploegbaas

Brug Breda/Terheijden

C Keet 4

Jan Bellaart

1914 - 1914

C Keet 2

Johannes Heerbaart

1914 - 1915

Machinist

Brug Breda/Terheijden

C Keet 5

Cornelis Jacobs

1914 - 1915

Arbeider

Brug Breda/Terheijden

C Kanaal 6

Jan Janssen

1914 - 1915

Arbeider

Brug Breda/Terheijden

C48A C48A C48A Keet C48A

Ernest Johannes Jacobs Wilhelmus Timmermans Hubrecht Bellaart Wouter Verbakel

1915 1915 1914 1916

Brugwachter Brugwachter Machinist Brugwachter

Brug Brug Brug Brug

A32 A32 A32 A32

Alphonsus Dickens Arie Dolk Jacobus Dolk Jacobus Notenboom

1925 - 1935 1915 - 1921 Zoon van Arie Dolk 1932 - 1940

Brugwachter Brugwachter Hulp brugwachter Kantonnier/Brugwachter

Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden Brug Breda/Terheijden

A14 A14 A14 A14

Cornelis Sprangers Wilhelmus Verbakel Theodorus Wolftrath Marinus Dingenhouts

1934 – 1938 ???? – 1921 1921 – 1924 1946 - 1954

Brugwachter Brugwachter Brugwachter Brugwachter

Brug De Bergen Brug De Bergen Brug De Bergen Brug Breda/Terheijden

- 1916 – 1916 – 1915 - 1918

Brug Breda/Terheijden

Lijst samengesteld uit het bevolkingsregister 1910 -1938 Terheijden.

De Bergen De Bergen De Bergen De Bergen

56

Nakomelingen van Jacobus Notenboom Adriaan Notenboom was gehuwd met Cecilia Verwaters.

Zoon Jacobus Adrianus werd geboren op 24 februari 1900 te Zevenbergen

†7 juni 1961

Hij huwde met Anna Maria Nuijten geboren op 22 oktober 1904 Klundert

†2 november 1995

Adriaan Cornelis Notenboom Lucia Johanna Notenboom Cecilia Notenboom

30 april 1931 1 oktober 1932 18 augustus 1939

Zevenbergen Zevenbergen Terheijden

Gehuwd met Jack Kuypers Cecile Kuypers - Notenboom.

Foto's in de lijstjes haar vader en moeder.

Koos Notenboom met zoon Adrianus (r) en een Duits Officier.

Jacobus (Koos) Notenboom was van beroep kantonnier en brugwachter bij Rijkswaterstaat. Hij woonde bij de Terheijdensebrug die in 1936 gebouwd was, in het woonhuis naast de brugwachterswoning. Het gezin Notenboom woonde onder de brug zei men, omdat de nieuwe boogbrug veel hoger lag dan het woonhuis. Daarom zegt Cecile dat ze als enige onder de brug geboren is. Maar helaas toen ze acht maanden oud was moest het hele gezin vluchten, omdat in mei 1940 de brug vernield werd, om de Duitsers te beletten om het kanaal over te steken. Daarom verhuisden ze tijdelijk naar het centrum van Terheijden. In de oorlog deed vader Notenboom veel karweitjes voor de Duitsers omdat er aan de weg en aan het Markkanaal weinig te doen was door de vernielingen tijdens de oorlog. De Duitsers repareerden deze brug en werd opnieuw met woonhuis en brugwachterswoning gebombardeerd tijdens de bevrijding.

57

11. Uitspanningen Wilhelmus Johannes Verweijmeren geboren te Princenhage dd. 22 augustus 1889, was gehuwd met Pietronella Jansen, geboren 20 juni 1894.

Het echtpaar kwam in 1929 op het Ruiterspoor wonen. Hij had deze woning, annex café en aangrenzende de Houtsche Loswal gekocht van de Coöperatie, die in 1918 opgericht was door Molenaar Kock, de hoofdonderwijzer Van der Vrande van de Jongensschool Den Hout en Jan van Leijsen, landbouwer van Den Hout.

Bidprentje.

Hier nog de kleine jongen bij zijn moeder in haar armen.

Voetbalveld

Woonhuis annex café en pakhuis.

De eerste caféhouder in 1918 was Leendert de Krom (*19-12-1874) gehuwd met Cornelia Antoinetta van Molenschot (*16 maart 1880).

Zij verhuisden in 1929 naar Teteringen. Hij was in dienst van de coöperatie en werd als zodanig zetbaas genoemd.

De familie Verweijmeren had een groot gezin en er gebeurde nog al het een en het ander. Toontje geboren 12 januari 1928 kwam door verdrinking om het leven in het Markkanaal toen hij drie jaar oud was op 1 juni 1931 (zie bidprentje).

Vader Willem maakte van de landbouwgrond die toch maar weinig opbracht een voetbalveld en zo konden zijn zoons thuis voetballen met vrienden en na een wedstrijdje was er dan wel een drankje in het café, wat meer opbracht dan zijn product op het land.

Vader had veel werk op de loswal bij de aanvoer van bieten in het najaar en het aanvoeren van pulp van de suikerfabriek in Breda.

Later werd het meest riet aan- en afgevoerd op de loswal van de Oosterhoutse Bouwplatenfabriek Gebroeders De Wijs.

58

Familie Verweijmeren

In 1965 nam Toontje de jongste zoon het bedrijf van zijn vader over. Er ontwikkelde zich nog veel meer o.a. plaatselijke voetbal want vader had inmiddels al een voetbalveld aangelegd. Zijn vader Willem was mede oprichter van N.A.C. te Breda toen hij nog in Princenhage woonde.

Hier Toontje als cafĂŠhouder achter de bar.

Zwemles van vader in het Markkanaal. v.l.n.r.: Piet de Ruijter, Willem Verweijmeren, Toontje Verweijmeren (*1934) en Pim van Raaij.

Onderste rij v.l.n.r.: De gebroeders Gerrit, Janus, Koos, Toontje, Jan (keeper) Kees Verweijmeren.

Let wel: Ant. Verweijmeren aan het Markkanaal.

59

Woonhuis, Los- en laadplaats, Café Den Hout

Dit stond er op de voorgevel anno 1918.

Los & laadplaats - coöp. ver. - Den Hout.

Voorgevel in een winters jasje aan het Ruiterspoor.

De Houtschen Loswal aan het Markkanaal

Foto B. van Oerle.

Houtschen Loswal heeft plaats moeten maken voor de sport, trainingen voor honden enz.

Houtschen Loswal op de voorgrond Ansichtkaart: Den Hout, Houtschen Loswal.

mevr. A. Verweijmeren - de Jongh (*1940 -†1978) Op de achtergrond het huis van familie Verweijmeren.

60

Tonnages van schepen

61

12. Scheepvaart Scheepvaart, algemene benaming voor alle vaart van schepen op zee of op de binnenwateren. Hoewel de term ook de pleziervaart met jachten kan omvatten, wordt doorgaans gedoeld op de commerciële scheepvaart, uitgevoerd met handelsschepen en dienstverlenende schepen als sleepboten, baggerschepen en bevoorradingsschepen.

Regels voor de scheepvaart Rijkswaterstaat zorgt voor de aanleg, maar vooral voor het beheer en onderhoud van vaarwegen. De waterdistricten Noord-Brabant en Roermond zijn verantwoordelijk voor het beheer en het onderhoud van: • de Zuid -Willemsvaart • het Wilhelminakanaal • het Markkanaal enz.

In de zomerperiode is er op de kanalen meer recreatievaart. Om het wegverkeer zo min mogelijk te ontregelen, probeert de RWS tijdens de drukkere zomerperiode de recreatievaart zoveel mogelijk in konvooi de bruggen te laten passeren.

Periode van droogte Bij het schutten van een sluis wordt er een grote hoeveelheid water verplaatst. Om tijdens een droge periode water te besparen, streven ze er naar een optimaal gebruik van de schutruimte van de sluizen. Hierdoor kan het voorkomen dat er wat langer dan gebruikelijk moet worden gewacht voordat er geschut wordt. Alleen door een verantwoord gebruik, kunnen de kanalen tijdens lange droogte in gebruik blijven.

Vaarsnelheid Op de Noord - Brabantse en Midden - Limburgse kanalen gelden geen afwijkende vaarsnelheden. In het algemeen geldt dat een schipper alle voorschriften in acht moet nemen die zijn geboden (volgens goed zeemanschap of door de omstandigheden waarin het schip zich bevindt), om te voorkomen dat:  het leven van personen in gevaar wordt gebracht  de veiligheid of het vlotte verloop van de scheepvaart in gevaar wordt gebracht  schade wordt veroorzaakt aan andere schepen, aan drijvende voorwerpen, aan oevers of aan alle werken en inrichtingen die zich in de vaarweg of op de oevers daarvan bevinden. Daarom is het vooral bij los- en laadplaatsen en bij afmeergelegenheden goed te letten op de snelheid!

62

Invaren van een sluis U kunt een sluis invaren als het voorgaande schip volledig ligt afgemeerd. De schipper van dit schip moet hier ruim de tijd voor krijgen.

Omgaan met kegelschepen Bij tankschepen met één blauwe kegel MOET minimaal 10 meter zijdelings afstand worden gehouden. Dit geldt in een sluis, maar ook bij het ligplaats nemen en bij het wachten op een schutting.

Recreatievaartuigen en passasiersschepen worden nooit samen met een kegelschip geschut. Wanneer beroepsvaart samen met een tankschip met één blauwe kegel wordt geschut, moet u de volgende veiligheidsvoorschriften naleven: • de motor moet worden afgezet; • in de kolk mag niet worden gerookt; • open vuur in de kolk is verboden;

“Tramontane” vol geladen met zand. Richting Breda. 62 m. lang, 6.60 m. breed en een laadvermogen van 700 ton.

Ligplaatsenbeleid De Brabantse kanalen en Limburgse kanalen zijn opgenomen in Bijlage 14 van het BPR (Binnenvaart Politie Reglement) onder (a) opgenomen als vaarwegen waarop het in principe niet is toegestaan ligplaats te nemen. Het is daarom alleen toegestaan om ligplaats te nemen op plaatsen waar dit door middel van verkeerstekens is toegestaan of wanneer ontheffing is verleend. Op alle andere plaatsen is het nemen van een ligplaats verboden (artikel 9.03, lid 1 en 6).

De locatie en het gebruik van deze vastgestelde ligplaatsen wordt door middel van verkeerstekens aangeduid.

“Alena” leeg richting Oosterhout.

63

Sleepboot.

Beurtschip.

Klipper.

Steilsteven.

64

Sleepboten

De Steilsteven

Sleepboten waren grote motorloze schepen speciaal ontworpen om gesleept te worden. Het waren de voorlopers van de huidige duwbakken. In de overgang van zeil- naar motorvaart aanvankelijk vooral (Rijn) aken waarvan het zeiltuig verwijderd was en waarvan de schipper de dure ombouw naar motoraandrijving niet verantwoord achtte. Later speciaal voor dit doel gebouwde schepen (ijzeren kanen) met een extra groot roerblad en zeer groot meest horizontaal geplaatst stuurwiel, want in kanalen met lage bruggen diende de bovenkant van het stuurhuis verwijderd te worden en was een vertikaal stuurwiel te hoog. Een gewoon rijnschip had meestal een vertikaal stuurwiel omdat die constructie weer minder plaats innam. Als roerblad werd wel een klaproer toegepast. Dat was een roer waarin een schuif kon worden neergelaten om het roereffect te vergroten.

Bij een rechte voorsteven en sterk geveegd rond achterschip noemde men het een kast. Tot op de dag van vandaag (2002) zijn er nog sleepkasten in bedrijf.

Klassiek steilsteven motorschip met "luxe roef", ontstaan als motorschip met hulpzeil. Met de komst van de verbrandingsmotor bleek dat de rompvorm en ruimte van het achterschip van zeilende vrachtvaarders ongeschikt was om een motor in te bouwen. Het achterschip werd dus volledig aangepast en verruimd, waardoor tevens meer leefruimte voor het schippersgezin beschikbaar kwam. Vaak werd de salonroef met tropische houtsoorten betimmerd. Dat was een grote "luxe". Tussen 1920 en 1932 zijn de meeste luxe motors gebouwd in verschillende uitvoeringen en in grootte uiteenlopend van 15 tot 300 ton. De meeste met een recht vlak en een karakteristiek sterke zeeg. Omdat ze hoofdzakelijk werkzaam waren in de beurtvaart werden ze ook wel beurtmotor genoemd. Er was ook een uitvoering die voor ondiepe kustwateren gebruikt werd. Het was de Beltvaarder of Wad- en Sontvaarder. In de jaren zestig ontstond een trend om deze schepen om te bouwen en in te korten tot varend woonschip, vooral gewild bij gepensioneerde schippers, die geen zitvlees hadden voor een huis aan de wal. Tegenwoordig wordt het model voor permanente bewoning naar oud voorbeeld weer nieuw gebouwd. Het vlak in een lichte V-vorm, waardoor met minder motorvermogen volstaan kan worden en een minder overtuigende zeeg die afbouw en inrichting vergemakkelijkt.

De Klipper Schip met een scherpe overhangende boeg, de klippersteven en een overhangend hek waardoor geen helmstok, maar een stuurrad werd toegepast. In de 19e eeuw tijdens de overgang van hout- naar ijzerbouw ontstaan uit de zeegaande clipper. Klippers waren van ijzer en later van staal. Op het binnenwater hadden de meeste klippers een tuigage met ĂŠĂŠn mast. Aken met zo'n typische scherpe steven heten Klipperaak. In de begin periode waren er ook wel schippers die geen stuurrad wensten en daarom het schip lieten uitvoeren met een tjalkachtige achterkant.

Beurtschip Aan de voorzijde heeft het schip een volle vorm met een hoog oplopende voorsteven. Het achterschip loopt vrij scherp toe waardoor een zogenaamde gepiekte vorm ontstaat. Opvallend is het opboeisel dat aan de achterzijde niet tegen de steven sluit maar doorschiet, waardoor een zogeheten `staatsie' ontstaat. De achterzijde van de staatsie werd door een hekbalk afgesloten.

65

Vracht - en Tankschepen in het Markkanaal

“ Helena” Tanker binnenland, tonnage 1000 ton.

Afm.: 80 m. bij 9,5 m.

“ De Onderneming” Beunschip binnenland, tonnage 941 ton.

Afm.: 70 m. bij 7.45m. diepgang 3.2.0 zand en grind.

Sleep stoomboot.

“ DIRK” Overslag pompboot, gewicht 45 ton lang, 28,12 m. breed 5,02 m. diepgang 1,51m.

Eig.: Peters Cement Overslag, Raamsdonksveer.

66

De Kempenaar Meer juist is zeilkast, want kasten stammen uit de zeiltijd in de overgang naar ijzerbouw. Houten kasten bestaan niet, ze werden uitsluitend in ijzer en later staal gebouwd. Je zou het kastje kunnen omschrijven als een kruising tussen steilsteven en klipper, een rechte steven en een geveegd achterschip. Kasten waren evenals klippers snelle zeilers met meestal één mast. Door de rechte steven hadden ze een efficiëntere laadruimte. De Friese maatkast is niet anders dan een zeilkast met aangepaste lengte (maat) aan de toenmalige sluizen en bruggen in Friesland. Wanneer in latere tijd over een kast werd gesproken werd daarmee een groot sleepschip aangeduid.

Kempenaar/kast.

hoog opspuitend schroefwater door de gedeeltelijk ijdel draaiende schroef. Schepen met een beter besneden achterschip (droge spitsen) hadden dit niet nodig. Aanvankelijk werden tot rond 1920 alleen ijzeren sleepspitsen (spitsbakken) gebouwd, die gejaagd of gesleept werden. Het motorschip is met zijn afmeting van 38 bij 5,05 m. evenals zijn voorganger speciaal ontworpen voor de Belgische kanalen en Franse kanaalsluizen (40 x 5.10m). In de periode 1920 - 1929 zijn er in België zo'n 950 te water gelaten. Veel Belgische "38 meters" zijn tijdens de tweede wereldoorlog door het Duitse leger "gekopt". Dat wil zeggen, dat het voorschip er met de snijbrander werd afgebrand. In plaats daarvan kwam dan een landingsklep. De bedoeling hiervan was, om deze schepen in te zetten bij de geplande invasie van Engeland. Omdat spitsen te smal zijn om op zee te varen, werden er telkens twee aan elkaar gelast.

Spits.

De Spits Ontstaan uit een doosvormig houten Belgisch binnenscheepje, dat in Wallonië pointu, maar in Frankrijk péniche flamande [vlaamse boot] en in Nederland ook wel penis of sigarenkistje werd genoemd. De oorspronkelijke spits is afgeleid van dit plompe scheepje, maar kreeg een spits oorschip. Later verdween dat kenmerk en werd de spits een stalen motorschip van 350 ton met weinig zeeg, stompe voorsteven en bolle kont. De vorm van het achterschip bepaalde of er sprake was van een "droge" of een "natte" spits. De vaartuigen met een vol achterschip (extra laadruimte) moesten ongeladen ballastwater in het ruim laten lopen ter voorkoming van

Direct na de tweede wereldoorlog werden veel spitsen gemotoriseerd met luidruchtige maar betrouwbare GM-diesels. Het waren de door de Amerikanen achtergelaten reservemotoren voor Shermantanks. Belgische werven leverden in de vijftiger jaren in hoog tempo achter elkaar nieuwe spitsen af, ook grotere "47 meters", die de helft goedkoper waren dan een luxe motor. In Nederland gebouwde (Dedemsvaart, Kampen en Dordrecht) spitsen waren van dikker staal en zwaarder uitgevoerd voor rivier- en IJsselmeervaart en dus duurder, waarbij scheepswerf "De Biesbosch" in Dordrecht vooral het Franse model zonder zeeg maakte. De laatste spits in Nederland liep in 1973 van stapel.

67

Rijkswaterstaat Rijkswaterstaat is de uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Verkeer en Waterstaat. Er zijn twee werkgebieden: water en verkeer en vervoer. Er wordt gewerkt aan de bescherming van het land tegen overstromingen, aan de zorg voor schoon en voldoende water en aan de bevordering van de vlotte en veilige doorstroming van het verkeer. Rijkswaterstaat is de verkeersmanager van het landelijke snelwegennet en hoofdvaarwegennet.

Rijkspolitie te water

De huwelijksboot In de uitmonding van het Markkanaal in de Zwaaikom lag de woonark 'De Paradiso' gebouwd door Co Blijlevens. Een echt huwelijksbootje, want toen het klaar was in 1964, trouwden Co met Liesbeth Reijntjes en gingen er samen op wonen.

Iedereen vond hem zo mooi dat er zelfs nog een ansichtkaart van gemaakt werd.

Foto BN/DeStem.

Op deze plaats is nu de aanlegsteiger en opstapplaats van de Rondvaartboot

Rijkswaterstaat op de kanalen.

Ligging op de kruising Wilhelminakanaal en Markkanaal, Wilhelminalaan, RWS 95.

OOSTERHOUT, Zwaaikom.

OOSTERHOUT, Zwaaikom.

68

Rondvaartbedrijf De Durme - Stad Geertruidenberg In de zomer vaart de boot elke week twee dagen door het Markkanaal.

De ene dag van Oosterhout naar Oudenbosch en de andere dag van Oudenbosch naar Oosterhout. Fietsen kunnen mee op de boot en het is de bedoeling, dat je per fiets terug rijdt naar de plaats waar je aan boord bent gegaan. De fietsroute is uitgestippelde langs een mooie landschappelijke weg.

Vader.

Zoon.

Vaart alleen in de zomermaanden door het Markkanaal. Oosterhout - Oudenbosch.

69

13.Ter Aalsterbrug Ruime verbinding Ter Aalst - Den Hout De nieuwe Ter Aalsterbrug, die het heide en bosgebied van Vrachelen verbindt met het Ruiterspoor in Den Hout is in 1976 gereed gekomen.

De fraaie nieuwe betonnen overspanning is in plaats gekomen van de oude oorlogsbrug, die onmiddellijk na het starten van de bouwwerkzaamheden aan de nieuwe brug ook uit het verkeer werd genomen, omdat hij levensgevaarlijk bleek te zijn. Waar in de oorlog de brug uit een ijzeren constructie bestond, is de nieuwe brug geheel van beton geconstrueerd.

Het ophalen van de ijzeren Calender Hamilton brug.

De nieuwe Ter Aalsterbrug.

70

Opritten De overspanning bedraagt tussen de landhoofden ruim 90 meter, terwijl het Markkanaal ter plaatse ruim 44 meter breed is. De breedte van de brug bedraagt 8.80 meter, hetgeen een rijbaan met een effectieve breedte van 6.60 meter oplevert. De brug is gebouwd door de firma Hakkers en Schermers onder directie van de bruggen van Rijkswaterstaat. De brug ligt een 50 tal meters meer in de Oosterhoutse richting dan de oude brug, die inmiddels helemaal opgeruimd is.

Vanaf kanaaldijk zuid.

Afmetingen: Lengte: 23 m + 44 m + 23 m = 90 m.

Breedte: Rijbaan 6,20 m.

Looppad beide zijde 0.90 m Railing beide zijde 0,40 m.

Hoogte railing 0,95 m.

Onderdoorvaarhoogte 7.65 m.

Vanaf kanaaldijk noord.

Vanaf kanaaldijk noord.

Vanaf kanaaldijk zuid.

71

14. Verlegging Markkanaal Afscheid van de oude Marksluis 1915

De kruising van het oude Markkanaal met het nieuwe Wilhelminakanaal.

De schutsluizen waren van het bajonettype, met een doorvaartbreedte in de hoofden van 7,5 m, een drempeldiepte van 2,40 m Kanaalpeil, kolkbreedten van 16 m en schutlengten van 65 m, met uitzondering van sluis 5, die in verband met de omstandigheid, dat deze vrijwel steeds openstond, een wat afwijkende vorm had gekregen. De puntdeuren en de rioolschuiven der sluizen werden alle elektrische bediend vanuit een centraal bedieningshuis, dat ongeveer in het midden van het sluisplateau was opgesteld. Het vullen en ledigen van de schutkolken voltrok zich via riolen in de gemetselde sluiswanden; deze riolen werden afgesloten met behulp van z.g. open cilinderschuiven. Van vermelde sluisafmetingen valt reeds af te leiden, dat de voor het achter sluizen gelegen gedeelte van het Wilhelminakanaal, evenals zulks voor het buitenpand het geval, was uitgegaan van een schip van 60 x 7 x 1,90 m, voor wat de dimensionering betreft. Helaas waren deze maten niet in te passen in de huidige classificatie van binnenschepen. Wat de lengte- en breedtemaat betreft, zou men denken aan de 600 tons kempenaar; deze heeft echter een grotere diepgang, nl. 2,40 a 2,50 m. Het gevolg is, dat gevaren moet worden hetzij met slechte dele afgeladen kempenaars, hetzij met kleinere schepen. Geen van beide werkwijzen levert het volle rendement dat bij de gegeven schutlengte en doorvaartwijdten mogelijk zou zijn. Wat dat betreft is het Markkanaal in het voordeel, aangezien de toegestane diepgang, zoals reeds vermeld, daar groter is.

Tekst steen van de oude schutsluis "Marksluis 1915 - 1971".

72

“De dode Arm”

Inlaat duiker

Het afgesloten stuk van het Markkanaal noord - zuid in de richting van Oosterhout. Verboden in te varen.

In de vijftiger jaren van de vorige eeuw werd hier gezwommen en geschaatst (1947). Nu is het stilstaand water.

Het afgesloten stuk van het Markkanaal zuid – noord in de richting van Terheijden.

Aan de linker oever lag de Camping van Jan Bosgoed, later van de familie Gommers “de Sint Hubertushoeve”.

7373

Afbraak huizen en boerderijen Het Markkanaal wordt boerderijen noodlottig. De boerderij van Drik den Dekker, 1e Hondstraat 8 (voorheen woonde hier de familie Willem van Vugt), is in 1967 afgebroken vanwege de verlegging van het Markkanaal en de bouw van een grote schutsluis met ophaalbrug. Zijn broer Gied den Dekker, die in dezelfde boerderij woonde, heeft een nieuwe woning gebouwd in de Herweg.

Drik en Gied den Dekker waren niet de enigen wiens boerderij moest worden afgebroken vanwege de verandering aan het Markkanaal. Ook Bert van den Hout (Vrachelsestraat 18), de familie Verhoef (Vrachelsestraat 20) en de familie Den Dekker (Vrachelsestraat 22) moesten hun boerderijen verlaten om plaats te maken voor de nieuwe waterweg. Frans den Dekker ging verder boeren in de Achterstraat in Den Hout en verhuisde met zijn gehele gezin naar deze nieuwe plek.

Drie op een rij

Vrachelsestraat 22.

Huis van de schoenmaker, Vrachelsestraat 19.

Woonhuis annex cafĂŠ, Vrachelsestraat 21.

De 2 lindebomen zijn er nog maar nu wel naast Veldeind 6.

Vrachelsestraat 26 - 24.

Het vierde huis dat plaats moest maken voor het kanaal was de dubbele woning van Sil Verhoeven, Vrachelsestraat 24 - 26. Nummer 26 was voorheen het huis van de familie Weterings, de laatste jaren woonde Piet Verhoeven daar. De twee lindebomen die voor het huis van de familie Verhoeven stonden, zijn wel blijven staan.

Vrachelsestraat 20.

Vrachelsestraat 18.

74

Getekend nieuw over oud

75

1e Hondstraat 8, afbraak 1967.

Boerderij valt in het water De laatste boerderij die werd afgebroken voor het kanaal was van P. van Ginneken, Herweg 6. Deze kwam in het nieuwe kanaal te liggen.

Piet vertrok met zijn gehele gezin naar de Achterstraat in Den Hout. Vanwege deze afbraken verdwenen veel boeren van het toneel. Ook de (gedwongen) verkoop van hun landerijen droeg eraan bij dat de agrarische bevolking geleidelijk verdween.

Het graven is in volle gang.

Pal ten westen van de Vrachelsestraat, verraden enorme bergen zand en een dorpje van knalgeel geverfde directieketen, dat men hier aan het front staat. Ingesloten tussen huizenhoge zanddepots ligt daar de 190 m. lange, 30 m. brede en 10 m. diepe bouwput voor de nieuwe sluis in het Markkanaal. Achttien pompen slurpen tot een diepte van 20 meter het grondwater weg en houden de bouwput waar 75.000 kubieke meter zand uit gekomen is kurk droog. tekst: B. van Oerle

20 28

een Voorh

Herw

26-24

22

eg 6.

Nieuw Markkanaal en Oud Markkanaal Foto bewerkt, richting Oosterhout. Oostelijke richting, achter de schutsluis.

V.l.n.r.: Vrachelsestraat 28 –26/24 – 22 – 20.

Situatie bij de verandering

76

19

16 15 1.

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19.

17

18

Marksluis

3

5

2

1

7

11

Markkanaal

9

8

4

10 12

14

De dam (Brug over de Veekestraat) De inlaat duiker Markkanaal doodlopend Restant 1e Hondstraat Boerderij H. den Dekker 9Afgebroken) Boerderij A. Krijnen (afgebrand 1944) Lage Molenpolderweg Herweg nu Vrachelsedijk Boerderij J. den Dekker (afgebroken) G. Baijens Oude Kanaaldijk Noord Markkanaal Nieuwe Wilhelminalaan (wordt nog verlegd) Boerderij Arie Stadhouders (Veekestraat, afgebroken) Camping St. Hubertus Hoeve 2e Hondstraat, nu Hondstraat Markkanaal Zuid Boerderij M. Kuijpers– Havermans (afgebroken) Boerderij P. van Ginneken (afgebroken)

13

Sluis 1

77

Nieuwe Schutsluis Een zevental betonwagens rijdt de bouwput in en uit om per uur een slordige 60 km3 betonspecie aan te voeren, want de sluiskolkvloer, die 1,40 m. dik wordt moet binnen enkele weken gestort zijn.

Er is reeds 1500 km3 beton de bouwput ingereden, in totaal zal er 10.500 km3 beton worden verwerkt samen met 1100 ton ijzer.

De gemiddelde doorvaart hoogte van de brug is 5.75 m. n.a.p zodat de scheepvaart en het wegverkeer hier nagenoeg ongestoord doorgang kan vinden.

Over een lengte van een kilometer is al een stuk van het nieuwe Markkanaal gegraven. Het hieruit gekomen zand 330.000 km3 is 15 hectare van het industrieterrein Weststad opgespoten en ligt bij wijze van spreke al op klanten te wachten. In totaal zal voor dit industrieterrein een miljoen km3 zand nodig zijn. Voor een deel komt dat uit de verbreding van de oostelijke oever van het zo genaamde buitenpand, waarmee in mei een begin wordt gemaakt. De rest van het zand wordt verkregen door het graven van de insteekhaven, waarvoor de aanzet aanstonds al wordt gemaakt. De thans op handen zijnde sluiswerken hebben tot gevolg dat de Vrachelsestraat een stuk moet worden verlegd. De beide ophaalbruggetjes over het Markkanaal en Wilhelminakanaal zullen verdwijnen en bij de nieuwe sluizen worden vervangen door grotere ophaalbruggen die beter voor het wegverkeer geschikt zijn. De nieuwe worden 13 meter breed waarvan 7 meter voor het wegverkeer. De oude bruggetjes hebben een breedte van niet meer dan 4 meter. (B. van Oerle).

Betonwagens rijden aan en af.

De zandzuiger in het Markkanaal.

78

De ophaalbrug met een rijbaanbreedte van 7 meter is gebouwd met aan weerskanten fietspaden van 1.50 m. breed. De mogelijkheid is open gehouden voor de bouw van een tweede brug, die in de toekomst wellicht noodzakelijk zal worden in verband met de ontwikkeling van het industrieterrein en als gevolg daarvan toenemende verkeersintensiteit.

De sluisdeuren worden in gevaren via de oude sluis naar de nieuwe Marksluis.

De schutsluis is al goed zichtbaar.

De Markkanaalsluis is in 1970 klaar gekomen met een schutlengte van 120 meter en een breedte van 14 meter. In hetzelfde bestek, werd met grote voortvarendheid gewerkt aan de eerste fase van de kanaalwerken, die het landschap op Vrachelen grondig hebben veranderd.

De sluisdeur in de Marksluis.

79

Boerderij naast de Marksluis Op de achtergrond de boerderij die in de oorlog 1940 - 1945 was afgebrand en in 1953 weer opgebouwd in deze bouwstijl. Ongeveer 20 jaar later werd deze weer afgebroken voor de aanleg voor de Vrachelsebrug en de Marksluis. De laatste bewoner was fam. M. Kuijpers Havermans. Het adres was 1e Hondstraat 2 en nu De Lage Molenpolderweg. De 1e Hondstraat is ontstaan bij de aanleg van het Markkanaal in 1915, hierbij werd de Hondstraat gesplitst in 1e Hondstraat ten noorden en 2e Hondstraat ten zuiden van het Markkanaal.

De ophaalbrug wordt geplaatst.

80

Inlaatduiker

1

1 1

Bij de bouw van de inlaatduiker (duikersluis met inlaat) in het Markkanaal medio 1971 vond men nog de resten van de boogbrug aan de Veekestraat/Hondstraat (Zie no. 1 op de drie foto’s). Het is nl. de zijwand van de brug aan de noordzijde van het kanaal. Deze brug is ook met de oorlog van 1940 - 1945 gebombardeerd en nooit meer op gebouwd. In mijn jeugdjaren heb ik dit restant dikwijls bewonderd wanneer de weg van school naar huis wel eens over dit stuk kanaaldijk ging. Op deze plek ligt nu de inlaatduiker om het water in het Markkanaal op pijl te houden. Over deze duiker ligt nu de dam en verbindt Vrachelen I met Vrachelen II. Jaagpad of trekpad, het pad langs een bevaarbaar water, dat dient tot het van de wal uit ‘jagen’ of trekken Jaagpad geheel overgroeit door planten en struiken.

Wordt niet gebruikt als jaagpad maar als een wandelpad.

81

Situatie van de kanalen na 1975 in de rode cirkel aangegeven

Wilhelminakanaal

Markkanaal

Markkanaal

Wilhelminakanaal

82 Houtse weiden

De kanalen van uit de Lucht 1976

Het Goor

Marksluis Mar Markkkkaanaal naal

Ma rk

ka n

aa

l

aal n a l k naa lmina a k ina ilhe m l W ilhe

Ma

rkk ana

al

W

RWS

Nog geen woningbouw op Vrachelen

Sluis 1

Jachthaven Wordt Jachthaven

83

15. Marksluis

Cornelis J. van Groesen, sluismeester.

Brugwachter anno 2005 'brugwachter , 'bruggenwachter (de (m) ; -s) iemand die belast is met het openen, sluiten enz. van een brug.

Schutsluis dicht.

(Sluiskolk)

Sleper omge-

Van Groesen bemant nu de Marksluis. Hoogstwaarschijnlijk wordt dit gebouw nog voor 2006 gesloten en wordt alles geregeld via Sluis 1, het brugwachterhuis aan het Wilhelminakanaal.

bouwd in plezier jacht. “Bianca�

84

Het begin van het Markkanaal begint bij de Marksluis.

Schutlengte 120 m., schutbreedte 12 m.

Brug over de Marksluis, de onderdoorvaarhoogte in gesloten toestand is 5.95 m.

Gesloten sluisdeuren in westelijke richting.

Open sluisdeuren. Bij het schutten wordt er meestal maar ĂŠen tal Open sluisdeuren in westelijke richting.

sluisdeuren gebruikt.

Sluisdeuren van sluiskolk gaan open.

Sluistrap.

85

Schutten van een boot

Een sluis bevat twee stel deuren die ervoor zorgen dat een boot of schip van het ene waterpeil naar het andere kan worden verplaatst. Op de afbeelding gaan de bovenstroomse sluisdeuren open, zodat de boot de sluis binnen kan varen. Daarna worden de bovenstroomse deuren gesloten. De valdeuren worden geopend en het water stroomt erdoor. Wanneer het waterpeil aan beide zijden van de benedenstroomse sluisdeuren gelijk is, stroomt er geen water meer door de valdeuren. De benedenstroomse sluisdeuren gaan open en de boot kan verder varen.

86

16. Vrachelsebrug

Afmetingen: Breedte 13 meter, waarvan 7 meter voor het wegverkeer.

Deze brug is de vervanger van de oude ophaalbrug uit 1973. De allereerste brug is op 14 september 1944 door de Duitsers opgeblazen. Dagelijks wordt veel vracht en zand vervoerd voor de wegenbouw. 's Zomers is er veel pleziervaart.

Dit gedeelte van het kanaal is sinds 1915 in gebruik als verbinding met de Mark en de Amer. In 1919 werd het westelijk gedeelte van Tilburg vrijgegeven, in 1923 werd het Wilhelminakanaal officieel geopend. In 1965 is besloten om dit gedeelte van het kanaal te verruimen.

87

17. Jachthaven

Gedenksteen: Jachthaven , tekst: Den Ouwen Sluis mei 1990.

Het anker.

Jachthavenmeester dhr. J.G. Delhaas.

Hijskraan voor te water lating.

88

Ook de oude ophaalbrug is verdwenen. Hiervoor in de plaats is een jachthaven gekomen. De nieuwe Markbrug is gebouwd bij de Lage Molenpolderweg, nabij de Vrachelsestraat.

Gezien vanaf de oude Marksluis.

De jachthaven met op de achtergrond de twee kerktorens, De jachthaven vanuit de lucht, voorheen de Marksluis.

de St. Janskerk links en de Heilige Hart Kerk rechts.

Ligplaats (wachtplaats) voor schepen die de schutsluis doorgaan. Links voor en rechts achter de Marksluis.

89

18. St. Jan Basiliek St. Jan ziet uit op het Markkanaal De katholieke Sint Jansbasiliek - ook wel Sint Jan Basiliek - op de Markt in Oosterhout is een in oorsprong driebeukige gotische kruiskerk uit de tweede helft van de 15de eeuw (Âą1475), met aan weerszijden een tweede zijbeuk uit 1882. De huidige toren dateert uit de 16de eeuw. De kerk is gebouwd op de resten van een veel oudere tufstenen kerk die waarschijnlijk is opgetrokken tussen 1000 en 1100.

De St. Jan gezien vanaf het Ruiterspoor, Den Hout.

In de jaren 1881 - 1883, in 1975 en voor het laatst in 2000 werd de kerk herhaaldelijk gerestaureerd. De toren van dit monument werd in 1959 voor de somma van 1 gulden (ongeveer â‚Ź 0,45) overgedragen aan de gemeente. De kerk is een fraai gebouw van bijzondere oudheidkundige en historische waarde. In de gebrandschilderde ramen in de zuiderbeuk zijn belangrijke gebeurtenissen uit de kerkelijke geschiedenis van Oosterhout in beeld gebracht en in de noorderbeuk, in koor en dwarsschip, worden bijbelse taferelen voorgesteld.

Historische waarde In 1625 werden een groot deel van de kerk en het houtwerk van de toren door brand verwoest tijdens de schermutselingen rondom het Beleg van Breda (1624 - 1625) door Spinola tijdens de Tachtigjarige Oorlog.

90

19. De agglomeratie van het Markkanaal Oosterhout

Noord

Terheijden

Noord

Zuid

Zuid

91

Het Markkanaal vanaf de Terheijdensebrug richting Oosterhout (oostelijke richting) Links het Speijk en rechts de Hartel en de woning van de fam. Hendrickx

92

Het Markkanaal vanaf de brug bij Salesdreef richting Oosterhout (oostelijke richting) Links Munnikenhof en de Banken rechts de Zipten

93

Het Markkanaal vanaf Ter Aalsterbrug richting Terheijden (westelijke richting) Links Ter Aalst en rechts de Banken

94

Het Markkanaal vanaf Ter Aalsterbrug richting Oosterhout (oostelijke richting) Links de Houtse Akkers en rechts Bergs Akker, nu de Zandwinningplas Op de Horizon de woontorens "De Bakens" Vrachelen II

95

De Markkanaaldijk noord

WATERLEIDING

De kanaaldijk noord nabij Markkanaalpad richting Terheijden.

De kanaaldijk noord nabij Munnikenhof

N.V. PNEM

GASUNIE

AFSTAND

richting Oosterhout.

De kanaaldijk noord (oud) achter G. Baijens richting De kanaaldijk noord nabij Pannekoeckershuys richting De kanaaldijk noord nabij Brug Salesdreef richting Oosterhout.

Oosterhout.

Oosterhout.

96

Markkanaaldijk-Zuid in de herfst

De Kanaaldijken zijn ontstaan uit het opgehoopte zand van de uitgraving van het Markkanaal: meer voor de hand liggend kan het eigenlijk niet.

Winter landschap op de Markkanaal-Zuid, stil en verlaten maar wel mooi

Eikels.

Richting Terheijden Markkanaal-Zuid.

Paddestoel.

Richting Oosterhout Markkanaal-Zuid.

Eikels.

Richting Oosterhout Markkanaal-Zuid.

Lijsterbes.

Richting Oosterhout Markkanaal-Zuid.

97

20. Water Water (het) kleurloze vloeistof waarvan de molecule bestaat uit twee atomen waterstof en één atoom zuurstof (H2O);.

Wie Wat Water!

Het Hoogheemraadschap van West - Brabant.

97

Het Hoogheemraadschap van West - Brabant is het grootste waterschap in het westelijk deel van Noord-Brabant en omvat globaal het gebied van de vier waterschappen samen. (Het Schelderkwartier, Mark en Weerijs, Land van Nassau en De Dongenstroom). Het hoogheemraadschap beheert onder andere het waterpeil in de grotere rivieren in West - Brabant, zoals de Mark, de Dintel en de Vliet. Ook dit is waterbeheersing en u kunt dit zien als een aanvulling op de taak die de andere waterschappen in West-Brabant uitvoeren. Daarnaast heeft het hoogheemraadschap de zorg voor de water-kering. Dit betekent dat het hoogheemraadschap West - Brabant beschermt tegen overstromingen door dijken, kades en bergboezems goed te onderhouden en eventueel te verstevigen. In totaal beheert het hoogheem-raadschap ruim 350 kilometer dijken en kades. Op dit moment vinden in West-Brabant dijkverbeteringen plaats. Een lang traject van planvorming, overleg en inspraak is hieraan voorafgegaan.

Dit water is alleen drinkbaar als het grondig gezuiverd wordt door de waterbedrijven. cWatershap Brabantse Delta zorgt voor schoon water, veilige dijken, water in stad en dorp, natuurbehoud, de hoogte van het water en veilig scheepvaartverkeer.

Jaarlijks wordt in ons land zo'n 750 miljoen m3 grondwater aan de bodem onttrokken voor de openbare drinkwatervoorziening. In het Rijnstroomgebied zijn miljoenen mensen aangewezen op drinkwater dat afkomstig is van de Rijn. In Nederland zijn enkele drinkwaterproductiebedrijven die het oppervlaktewater, waaronder IJsselmeer, Rijn- en Maaswater gebruiken voor de bereiding van drinkwater. De winning van grondwater kan leiden tot een verlaging van de grondwaterstand. Grondwaterwinning nabij natuurgebieden kan verdroging tot gevolg hebben. Ook in het westen van het land veroorzaakt waterwinning soms problemen, namelijk in de duinen.

Kanaalwater Kanaalwater en rivierwater worden meer en meer voor industriële doeleinden gebruikt, mits een goede zuiveringsinstallatie voorhanden is. De samenstelling is enerzijds afhankelijk van de natuurlijke factoren (contact met bepaalde gesteenten), anderzijds van de industriële afvalstoffen. Door toenemende vervuiling bevat rivier- en kanaalwater echter vaak afvalstoffen.

Iedere maand wordt de werking van de inlaatduiker gecontroleerd.

98

Welwater Dit is een vorm van water dat vanzelf naar de oppervlakte welt. Het is afkomstig van grondwater. De samenstelling van welwater wordt sterk bepaald door de aard van de grondlagen. Mineraalwellen met een hoog gehalte aan koolstofdioxide en zouten worden voor industrieel gebruik in verschillende industrieĂŤn (zoals brouwerijen) uitgesloten. Onder bijzondere omstandigheden kunnen deze waters als mineraalwater geconsumeerd worden.

Grondwater Dit is het onderaardse water dat zich boven een ondoordringbare laag bevindt en in "aders" wordt verzameld. De samenstelling ervan is afhankelijk van de diverse aardlagen. Grondwater ontstaat door regen die op een bepaalde plek valt of over lange afstanden wordt vervoerd, rivieren en meren of door de zee. Dit kan verzilting (zouthoudend worden) tot gevolg hebben.

Transport van water en stroom

Op de foto ziet U de waterloop van af het Markkanaal, hier loopt het water in droge tijden naar de polder " De Banken" in noordelijke richting en voorziet de sloten van water, enerzijds voor de weilanden en anderszijds voor het vee.

De elektriciteitspaal en rechts de waterloop.

Het sluisje en duiker in de noordelijke kanaaloever.

Dezelfde elektriciteitspaal vanaf het kanaal gezien.

99

21. Flora en fauna

Balsemien

(Balsaminaceae) Kattestaart (Lythrum salicaria)

Vlier (Sambucus nigra)

Wilde Astilbe

100

Bloem en vrucht

Bramen van bloem tot vrucht.

Brem van bloem tot zaad.