AZERBAYCAN’DA TÜRKÇÜ VE TURANCI SİYASAL PARTİLER by FİKİR KALESİ

OAKA Cilt: 8, Sayı: 16, ss. 144-164, 2013

AZERBAYCAN’DA TÜRKÇÜ VE TURANCI SİYASAL PARTİLER TURKIST AND TURANIST POLITICAL PARTIES IN AZERBAIJAN Fahri TÜRK* ÖZET Azerbaycan Türkçü ve Turancı siyasal partiler açısından Türk dünyasında özel bir yere ve öneme sahiptir. 19. yüzyılın sonlarında Rus Çarlığı’nın egemenliği altındaki Azerbaycan ilk Türkçülük hareketlerinin ortaya çıktığı ve 1911 yılında da Türk Federal Müsavat Halk Partisi adında ilk kez Türkçü ve Turancı ideolojiye ve programa sahip bir siyasal partinin kurulduğu bir bölgedir. Sovyet sonrası süreçte de etkin olan Türkçü görüşler Azerbaycan Halk Cephesi örneğinde görüldüğü üzere iktidara gelmiş, ancak süreç içinde bir dizi nedenden ötürü etkisini yitirerek politik sahnede ciddi bir aktör olmaktan uzaklaşmıştır. Bu makalenin amacı, Azerbaycan’da değişim sürecinde ortaya çıkan Türkçü ve Turancı partileri belirleyerek bu partilerin günümüzde sisteme neden alternatif oluşturamadıkları sorusuna cevap aramaya çalışmaktır. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler, Müsavat Partisi, Bozkurt Partisi, Turan Partisi, Türk Milliyetçi Partisi

ABSTRACT Azerbaijan occupies a special place and significance with regard to Turkist and Turanist political parties. Azerbaijan under the dominion of the Russian Empire at the end of the 19th century was the birthplace of the first Turkist movements and, in 1911, a political party with a Turkist and Turanist ideology and agenda named the Musavat Party (direct transition: Turkish Federal Equal People’s Party) was established. In the post-Soviet process, Turkist notions came into power with the Azerbaijani People’s Front; however, over time they lost their influence due to several reasons and they withdrew from the political stage as a significant actor. The purpose of this article is to identify Turkist and Turanist political parties which appeared during Azerbaijan’s transition process and thus try to discover why these political parties cannot adapt to today’s system.

Doç. Dr., Trakya Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Uluslararası İlişkiler Bölümü Öğretim Üyesi. E-posta: fahriturk11@gmail.com. Bu çalışmasının gelişmesine ve daha yetkin hale gelmesine yapmış olduğu katkıdan dolayı özellikle Milli Kurtuluş Partisi (MKP) lideri Vügar Beyturan’a teşekkürü bir borç bilirim.

144

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

Keywords: Azerbaijan, Turkist and Turanist Political Parties, Musavat Party, Bozkurt Party, Turan Party, Turkish Nationalist Party

Giriş Türk dünyasına Türkçü ve Turancı siyasal partiler açısından bakıldığında Azerbaycan’ın özel bir yeri ve önemi olduğu görülmektedir. Azerbaycan, hem 19. yüzyılın sonlarında Türkçülük hareketlerinin ortaya çıktığı, hem de 1911 yılında Türk Federal Müsavat Halk Partisi adında ilk kez Türkçü ve Turancı ideolojiye sahip bir siyasal partinin kurulduğu ülkedir. Türkçülük ve Turancılık düşüncesinin Orta Asya bölgesinde veya tarihsel adıyla Türkistan’da siyasal bir programa sahip olması bu gelişmelerden sonradır.1 Hatta Azerbaycan’da Türkçü hareket bağımsızlığın ilk yıllarında Ebulfelz Elçibey döneminde iktidara dahi gelmiştir. Ancak Azerbaycan Halk Cephesi (AHC) haricinde kurulan Müsavat, Bozkurt ve Turan adlı partiler Azerbaycan’ın siyasal yaşamında yeterince etkili olamamışlardır. Bu çalışma açısından önem arz eden “Türkçülük” kavramına yakından bakmak gerekmektedir. Türkiye Türklerinde Türkçülük esas itibarıyla ulus-devlet inşasında yalnızca kültürel bir unsur olarak kullanılarak kapsamı “Misak-ı Milli” sınırlarına indirgendiğinden Türk dünyası dikkate alınmamıştır. Bu makalede “Türkçülük” kavramı Türkiye’de yaygın olarak kullanımdaki “Türk milliyetçiliği” anlamında değil ulus üstü (transnasyonel) Türkçülük anlamında kullanılmaktadır. Bu haliyle Türkçülüğün kullanımı esasında “Turancılık” kavramının taşıdığı anlama karşılık gelmektedir. Çözümlemeye tabi tutulacak siyasal partilerinin seçiminde ise parti programlarında Türk cumhuriyetleri arasında ileri düzeyde bir bütünleşmeyi hedef alan siyasal partiler Türkçü ve Turancı olarak kabul edilmişlerdir. Bu nedenden dolayı her ne kadar Vügar Beyturan gibi siyasetçiler Büyük Kuruluş Partisi’nin (BKP) Türkçü ve Turancı olarak nitelendirilemeyeceğini söylese de bu çalışmada söz konusu parti, programındaki Türkçü ve Turancı vurgudan dolayı Türkçü ve Turancı partiler arasında ele alınmıştır. Bu makalenin amacı, Azerbaycan’da değişim sürecinde ortaya çıkan Türkçü ve Turancı partileri belirleyerek bu partilerin sisteme neden alternatif oluştura1

Orta Asya’da ortaya çıkan Türkçü ve Turancı siyasal hareketler hakkında ayrıntılı bir çalışma için bkz. Fahri Türk, “Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasal Hareketler (1989-2007)”, Gönül Pultar (Der.), Ağır Gökyüzünde Kanat Çırpmak. Sovyetsonrası Türk Cumhuriyetlerinde Kültürel Kimlik Arayışı ve Müzakeresi, (İstanbul: Tetragon Yaynları, 2002), ss. 287-324.

145

Fahri TÜRK

madıklarını ve bu ülkenin siyasal sistemi içindeki konumlarının gelecekte nasıl şekillenebileceği sorularına cevap aramaya çalışmaktır. Bunu yapabilmek için önce Azerbaycan’daki Türkçü hareketlerin tarihsel arka planı hakkında bilgi verilerek 1911 yılında Müsavat Partisi’nin ortaya çıkışı ve amaçları aydınlatılacaktır. Daha sonra günümüzdeki siyasal partilerin nasıl bir politik ortamda faaliyet gösterdiklerinin anlaşılabilmesi için Azerbaycan’ın siyasal sistemi ana hatlarıyla mercek altına alınacaktır. Bir sonraki adımda ise Azerbaycan’da adeta bütün siyasal partilerin çekirdeğini teşkil etmiş olan AHC üzerinde durularak bağımsızlık döneminde ortaya çıkan Türkçü ve Turancı partiler tespit edilerek; bunların siyasal meselelere bakış açıları ve politikaları Tablo 1’de yer alan siyasal partiler temelinde çözümlenecektir. Tarihsel Arka Plan Azerbaycan Türkleri arasında Turancı ve Türkçü hareketlerin entelektüel tabanı oldukça güçlüdür. Bundan dolayı bazı aydınların manevi katkıları bilinmeden Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı hareketleri tam manasıyla anlamak mümkün değildir. Bu yüzden öncelikle 19. yüzyılın ikinci yarısından sonra Azerbaycan’da ortaya çıkan Turancı hareketlere göz atmakta fayda vardır. Azerbaycan Türkleri arasında ilk Türkçü olarak Mirza Fethi Ali Ahundzade (1811-1878) anılabilir. Türkçe komediler yazmak suretiyle dilde Türkçülük alanında önemli adımlar atan Ahundzade ufku çok geniş olan bir aydındı. Ahundzade, 1863 yılında İstanbul’a gelerek Arapça alfabenin ıslah edilmesi yönünde hazırlamış olduğu raporu Sadrazam Keçecizade Fuat Paşa’ya sunmuştur. Bu amaçla Tahran’a da giden oradaki önde gelen devlet adamlarıyla da görüşmüş ancak gittiği ülkelerin yöneticilerini bu konuda ikna edememiştir.2 19. yüzyılın son çeyreğinde Azerbaycan aydınlanmasının önde gelen isimlerinden biri de 1875-1877 yılları arasında “Ekinci” adıyla Rusya’daki ilk Türkçe gazete’yi çıkaran Melekzade Hasan Bey Zerdabi olmuştur. Hasan Bey meslekten ziraatçı olduğu için gazetesinde daha çok zirai ve iktisadi konulara ağırlık vermiştir. Gazetenin son sayılarında siyasal içerikli makalelerin artmasıyla birlikte “Türk dillerinin birleştirilmesi” meselesine vurgu yapılmıştır.3 20. yüzyılda yazdığı makalelerle Turancılığını açık ve net bir şekilde ortaya koyan bir diğer Türk aydını ise Hüseyinzade Ali Bey’dir. O etnisite üstü bakış 2

Ahundzade’nin eserleri ve faaliyetleri hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Yusuf Akçura, Türkçülüğün Tarihi, (İstanbul: Kaynak Yayınları, 2. Baskı, 2001), ss. 43-46.

A.g.e., ss. 63-65.

146

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

açısıyla, Tatar, Kazak, Azeri gibi ayrı ayrı milletlerin bulunmadığını bu etnik grupların hepsinin Türk olduklarını vurgulamıştır. Akçura, Ali Bey’in Mısır’da yayımlanan Türk gazetesine “Turani” mahlası ile yazı yazmasını onun Turancılığının işareti olarak yorumlamakta ve onu duygusallığı ağır bassa da Türkler arasında ilk Turancı olarak nitelemektedir. Ali Bey’in şairane Turancılığı, 1908 yılında İttihat ve Terakki Partisi’nin iktidara gelmesinden sonra Ziya Gökalp gibi önde gelen Türkçü ve Turancıların ortaya çıkmasına vesile olmuştur.4 Bu duygusal özelliğinden dolayı bu dönemdeki Türkçülüğün “romantik, dini ve etnik” yanı ağır basmaktaydı. Türklüğün doğal bir birlik oluşturduğunu düşünen Ali Bey’e göre ayrıca Turancılık yapılmasına gerek yoktu.5 Azerbaycan’da yine bu dönemin önemli Turancı simalarından Ahmet Ağaoğlu’nun ayrı bir yeri ve önemi vardır. Ailesi ulema sınıfından olan Ahmet Bey Azerbaycan Türkleri arasında Avrupa’ya eğitim için giden ilk kişiydi. Burada bulunduğu dönemde hem kendini yetiştirmeye gayret etmiş hem de Ahmet Rıza Bey gibi ileri gelen Genç Türklerle tanışmıştır. Yukarıda bahsedildiği gibi Hayat gazetesiyle birlikte Türkçülük ve Turancılık düşüncelerinin yaygınlaşmasına önemli katkılarda bulunmuştur. Bu gazetede bir yıl çalıştıktan sonra ayrılan Ağaoğlu, “İrşat” adlı başka bir günlük gazete kurarak Türkler arasındaki mezhep ayrılığından kaynaklanan düşmanlığı aşmaya çalışmıştır. Ağaoğlu, özellikle önemli gördüğü kadın ve alfabe sorunu üzerinde durmuştur. Eğitim hayatının modernleşmesi için Azerbaycan’ı adım adım gezmiştir.6 Aşağıda ayrıntılı olarak ele alınacak olan Türk Federal Müsavat Halk Partisi’nin (Müsavat Partisi) kurulması bu entelektüel arka planda gerçekleşmiştir.

1864 yılında doğan Ali Bey Kafkasya’nın önde gelen ailelerindendi. 1889’da Petersburg’ta Tabii İlimler Fakültesini bitirdikten sonra Türkiye’ye gelmiş ve Abdülhamid’in istibdatından bunaldığı için Azerbeycan’a geri dönmüştür ki bu devrede onun Turancılık faaliyetlerinin yoğunlaştığı bilinmektedir. Ali Bey, 1908 yılında İTC iktidara geldikten sonra tekrar İstanbul’a gitmiştir. Büyükbabası ve Mirza Ahundzade’den etkilenmek suretiyle Türkçeye ve Türklüğe büyük bir bağlılık duyuyordu. 1905 yılında bir grup arkadaşı (Zeynelabidin Takiyef, Ahmet Ağaoğlu ve Ali Merdan Topçubaşıyef) ile Bakü’de “Hayat” adlı Türkçe bir gazete kurmuşlar ve Ali Bey iki yıl boyunca bu gazetenin başyazarı ve müdürü olmuştur. Bu konuda bkz. Yusuf Akçura, Türkçülüğün Tarihi, ss. 140-146.

Türkiye ve Azerbaycan’da Türkçülüğün farklı tezahürleri için bkz. Büşra Ersanlı, “Türkiye ve Azerbaycan’da Türkçülük (1990’lı Yıllar)”, Avrasya Etüdleri, Cilt: 3, Sayı: 3, Sonbahar 1996, ss. 1-20.

Ağaoğlu’nun hayatı ve faaliyetleri için ayrıntılı olarak bkz. Yusuf Akçura, Türkçülüğün Tarihi, ss. 147-163.

147

Fahri TÜRK

Türk Federal Müsavat Halk Partisi Türk Birliği düşüncesini savunan ilk siyasal parti, 20. yüzyılın başlarında Azerbaycan’da kurulmuştur. Azerbaycan’ın siyasal hayatında önemli rol oynayacak olan Müsavat Partisi’ni (MP), 1911 yılında Mehmet Emin Resulzade (1884-1955)7 kurmuştur. MP’nin tam adı “Türk Federal Müsavat Halk Partisi”dir. Partinin ilk bildirisinde İslâm Birliği düşüncesi ağır basmaktaydı. Yani Türklük ile Müslümanlık henüz birbirinden kesin çizgilerle ayrılmamıştı. MP’nin hedefi bir yandan tüm Müslüman ülkelerin bağımsızlıklarını korumalarına yardımcı olmak, diğer yandan da o sırada bağımsızlığını kazanamamış Müslüman devletlerin bağımsızlıklarını sağlamalarına yardımcı olmaktı.8 MP’nin 1917’de yapılan Birinci Kurultay’ında bir ulus meydana getirmek için yalnız din birliğinin yetmeyeceği, bunun yanında ortak dil, gelenek ve görenek ve edebiyatın da gerekli olduğu kabul edildi. Böylece partimim Birinci Kurultay’ında bütün Türklerin bir ulus olduğu onaylanmış oluyordu. Bu durumda, MP’de ümmetçilik devri kapanmış, Türk milliyetçiliği devri başlamıştı.9 Bu partinin kadroları Resulzade liderliğinde bağımsız Azerbaycan ile Türk birliği düşüncesini savunmaya başladılar ve 1918’de, kısa ömürlü olacak, Azerbaycan Halk (Demokratik) Cumhuriyeti’ni kurdular. MP kendisine uzak hedef olarak bütün dünya Türklerinin birleşmesini koymuştu. Bu düşünce, partinin 1919’da Bakü’de yapılan İkinci Kurultay’ında şu şekilde dile getirilmişti: “Bugünkü hali ile dağınık bulunan geniş Türk dünyasının bir gün birlik ve beraberlik içerisinde büyük Türk dünyasını oluşturacağına inanıyoruz. Bu imanla gittiğimiz emel yolunun baş hedefi gayemizin düşünceden gerçeğe dönüştürülmesidir”.10 7

Bakü doğumlu Resulzade, Türk dünyasının yetiştirmiş olduğu en büyük Türkçülerdendir. İstanbul’a gelerek 1911-1913 arasında Türk Ocağı’nda çalışmış, 1913’te ülkesine dönmüş ve 1917’de bağımsız Azerbaycan fikrini savunan Müsavat Partisi’nin başkanı olmuştur. Bu partinin lideri sıfatıyla Demokratik Azerbaycan Cumhuriyeti (1918-1920)’nin bağımsızlığını ilan ederek Azerbaycan Ulusal Konseyi’nin Başkanı (devlet başkanı) olmuştur. Türkistan’daki Türk cumhuriyetlerinin de Rusya’dan ayrılması ve “Türk Devletleri Federasyonu”nun kurulması fikrini savunmuş olan Resulzade, Azerbaycan’ın Bolşevikler tarafından işgalinden sonra, geri kalan hayatını sürgünde, Polonya, Almanya ve Türkiye’de geçirmiş ve Ankara’da vefat etmiştir. Türkiye’ye 1947 yılında gelen Resulzade, bu tarihten iki yıl sonra Ankara’da, hâlen faaliyette olan, Azerbaycan Kültür Derneği’ni kurmuştur (http://www.kulturelbellek.com/mehmet-eminresulzade-kimdir/) (Erişim Tarihi: 10 Mart 2013).

Seyfettin Gendilov, Siyasi Tarih, (Bakü: Bakü Devlet Üniversitesi Yayınları, 1995), s. 69.

Mirza Bala, Milli Azerbaycan Hareketi Müsavat Halk Fırkası Tarihi, (Bakü: Bakü Devlet Üniversitesi Yayınları, 1998), s. 73.

10 Yalçın Toker, Büyük Uyanış, (İstanbul: Toker Yayınları, 1992), ss. 41-42.

148

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

Sovyet Sonrası Azerbaycan’da Siyasal Sistem Yirminci yüzyılın son on yılında yaşanan (1991’in sonunda SSCB’nin yıkılmasıyla başlayan) siyasal değişim süreci, bağımsızlığını kazanan her ülkede farklı bir gelişim çizgisi izlemiştir. Michael McFaul’un yapmış olduğu komünizm-sonrası rejimler tipolojisine göre, Azerbaycan “yarı-demokrasiler” kategorisi içerisinde değerlendirilmiştir.11 Bu tipoloji genelde komünizm-sonrası ülkelerin bağımsızlıklarını kazandıkları dönemi, yani değişim sürecinin başlangıç safhasını yansıtsa da, bu durum özellikle Azerbaycan ve Orta Asya ülkeleri için güncelliğini hâlen korumaktadır. Esasında Azerbaycan’ın, demokratik muhalefet ile eski komünistler arasında iktidar paylaşımının dengede olduğu bir ülke olduğu söylenebilir.12 Bu ülkede 1992’de Türkçü ve Turancı söylemleriyle tanınan Elçibey liderliğindeki AHC iktidara dahi gelmiştir. Ancak Karabağ sorunu ve özellikle Rusya ve İran faktörleri, Elçibey’in kısa sürede iktidardan uzaklaştırılmasına neden olmuştur. Azerbaycan Anayasası’nın devletin esaslarını düzenleyen yedinci maddesine göre devlet tekçi, demokratik, hukuka dayanan ve laik bir cumhuriyettir. Her ne kadar Azerbaycan’da yasama, yürütme ve yargı yetkileri, Milli Meclis, Cumhurbaşkanı ve yüksek yargı organları arasında paylaştırılmış olsa da sistem içerinde cumhurbaşkanına tanınan geniş yetkiler belirleyicidir. Bu yetkiler cumhurbaşkanının ülkeyi temsil etme görevinden, ülkenin birliğini ve bütünlüğünü korumaktan silahlı kuvvetlerin başbuğu olmaya kadar geniş bir yelpazeyi kapsamaktadır.13 Doğrudan halk tarafından iki turlu seçimler aracılığıyla belirlenen cumhurbaşkanı 35 yaşını doldurmuş kişiler arasından en az 10 yıldır Azerbaycan’da yaşayan, genel seçimlere katılma hakkına sahip, yükseköğrenim yapmış vatandaşlar arasından beş yıllığına genel ve eşit oy esasına göre seçilir.14 11 Michael McFaul, “The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship: Noncooperative Transitions in the Postcommunist World”, World Politics, Vol. 54, No. 2, 2002, ss. 212-244. 12 A.g.e., s. 227. 13 Devlet başkanının görev ve yetkileri için bkz. Azerbaycan Anayasası’nın “Azerbaycan Dövletinin Başçısı” adlı sekizinci ve “Azerbaycan Respublikası Prezidentinin Selahiyetleri” başlıklı yüz dokuzuncu maddeleri (http://www.azerbaijan.az/portal/General/Constitution/doc/ constitution_a.pdf) (Erişim Tarihi: 03 Mart 2013). 14 Haluk Alkan, Azerbaycan Paradoksu: Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, (Ankara: USAK Yayınları, 2010), s. 94. Azerbaycan’ın siyasal sistemi, devlet başkanı, parlamento, merkezi yönetim, yerel yönetimler ve sistem içerinde Nahçıvan’ın statüsü konusunda bkz. Recep Rehimli, “Azerbaycan’ın Yönetim Sistemi”, Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 9, 2009, ss. 377-386, (http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt2/sayi9pdf/rehimli_recep.pdf) (Erişim Tarihi: 21.03.2013).

149

Fahri TÜRK

125 sandalyeli ve tek kanatlı olan Azerbaycan Milli Meclisi seçimleri dar bölge çoğunluk sistemine göre beş yılda bir yapılır. Ancak bu ülkenin seçim kanununda Kazakistan (%7), Kırgızistan (%5 ülke ve % 0,5 bölge) ve Tacikistan (% 5) gibi Orta Asya ülkelerinde olduğu üzere seçim barajı bulunmamaktadır. Milletvekili seçilebilme (edilgen seçim hakkı) yaşı 25 iken, seçimlerde oy kullanma hakkı (etken seçim hakkı) 18 olarak belirlenmiştir. Azerbaycan’da siyasal rejimin temelini oluşturan Anayasa 12 Kasım 1995 tarihinde kabul edilmiş, 24 Ağustos 2002 ve 18 Mart 2009 tarihlerinde olmak üzere iki kez değişikliğe uğramıştır. Azerbaycan siyasal hayatında politik yelpazenin farklı kanatlarından birçok siyasal parti yer almaktadır. Bu partiler arasında Türkçü görüşlere sahip birçok parti de siyasal arenada faaliyet göstermiştir/göstermektedir. Azerbaycan Halk Cephesi Azerbaycan Halk Cephesi (AHC), SSCB döneminde Baltık ülkelerindeki halk cephesi oluşumları örnek alınarak, Elçibey liderliğinde 1988’de hayata geçirilmiş bir örgüttür. Kurucuları arasında Elçibey’den başka Tevfik Kasımov, Necef Necefov, Yusuf Samedoğlu ve Leyla Yunusova gibi isimler yer almıştır. AHC’nin 1993’lerde 2.000.000 civarında üye ve sempatizana sahip olduğu tahmin edilmekteydi. AHC, Azerbaycan’da demokratik bir toplum ve hukuk devleti oluşturulmasını savunmuştur. Ancak demokrasi ve hukuk devleti kavramları AHC’yi oluşturan bütün parti ve gruplar tarafından kendi çıkarları ve hedefleri doğrultusunda yorumlanmıştır. 1992 yılında Ayaz Muttalibov’un istifasının ardından Elçibey AHC’nin adayı olarak Azerbaycan Cumhurbaşkanlığına seçilmiştir. AHC 4 Haziran 1993’te Elçibey’in cumhurbaşkanlığı bıraktığı tarihe kadar iktidarda kalmıştır. 25 Haziran 1995 tarihinde AHC’nin tüzüğünde yapılan bir değişiklik ile bir Halk Cephesi Hareketi olan kurum partiye dönüştürülmüştür. Ancak resmen Adalet Bakanlığı tarafından kuruluşunun onaylanması 1 Eylül 1995 tarihinde gerçekleşmiştir. Amacını bağımsızlığın gerçekleştirilmesi ve demokratik hukuk devletinin kurulması olarak ortaya koyan Azerbaycan Halk Cephesi Partisi (AHCP); 1995 Parlamento seçimlerinde üç, 2000 yılında yapılan seçimlerde ise dört milletvekilliği elde etmiştir. 29 Ağustos 2000 tarihinde Elçibey’in vefat etmesinden sonra AHCP liberaller (Fettayev) ve gelenekçiler (Kerimov) olarak ikiye ayrılmıştır.15 15 Ceyhun Mecidov, Azerbaycan’da Demokratikleşme Süreci ve Siyasi Partiler: Çok Partili Hayata Geçiş, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008, s. 198.

150

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

AHC 1995 yılında partileşinceye kadar birçok parti ve halk hareketini bünyesinde barındırmıştır. Bunların arasında; yukarıda sözü edilen MP dışında, (Azerbaycan’da İslâm’ın yeniden doğuşunu savunan) “Hak,” (bütün Türkleri birleştirecek bir İslâm devletinden yana olan) “Birlik,” (Kuzey Azerbaycan ile İran hâkimiyetinde bulunan Güney Azerbaycan’ın yeniden birleşmesini savunan) “Diriliş,” (Azerbaycan’da yaşayan bütün halkların barış içinde bir arada yaşamasını savunan) “Hür Müslümanlar Birliği,” (radikal-milliyetçi örgüt) “Kızılbaş,” (“Azerbaycan Azerilerindir” sloganıyla hareket eden Azerî milliyetçiliğini esas alan örgüt) “Zengezur,” “Karabağ Halk Komitesi,” “Yeşiller Partisi,” “Sosyal Demokrat Parti” ve Azerbaycan’da yaşayan çeşitli ulusların (Ahıska Türkleri, Polonyalılar, Ruslar ve Yahudilerin) kurmuş olduğu kültür dernekleri sayılabilir.16 Liberal bir anlayışla kurulan AHC kısa bir süre sonra milliyetçi ve Türkçü bir çizgiye yönelmiştir.17 AHC daha sonra kendi içinde gelenekçiler ve liberaller olmak üzere ikiye ayrılmıştır. Elçibey vefat ettikten sonra AHC’nin siyasal gücü Müsavat Partisi bünyesinde toplanmıştır.18 Müsavat Partisi AHCP’ye oranla daha milliyetçi ve Turancı bir söyleme sahiptir. Parti tabanını meydana getiren kişiler genellikle Karabağlılardan oluşmaktadır. Turancı Partiler (1989-2013) Günümüzde (2013) Adalet Bakanlığı’na kayıtlı toplam 56 partinin olduğu Azerbaycan’da programı uyarınca Türkçü ve Turancı yönelime sahip Müsavat Partisi, Büyük Kuruluş Partisi (BKP), Milli Kurtuluş Partisi (MKP) ve Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi (ADBK) adlı siyasal partiler bulunmaktadır.19 Diğer yandan Azerbaycan’da 1989-2013 döneminde Türkçü ve Turancı görüşe sahip olan toplam on siyasal parti kurulmuştur (Bkz. Tablo 1). Ancak bu bağlamda bu partilerden bazılarının resmi kuruluşlarının hiçbir zaman gerçekleşmediği vurgulanmalıdır.20 16 Igor Trutanow, Zwischen Koran und Coca Cola, (Berlin: Aufbau Taschenbuch, 1994), s. 97. 17 Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz. Shireen, Hunter, The Transcaucasus in Transition: Nationbuilding and Conflict, (Washington DC: Center for Strategic and International Studies, 1994), ss. 68-69. 18 Haluk Alkan, Azerbaycan Paradoksu: Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, s. 176. 19 Azerbaycan Siyasi Partiyalarının Siyahısı, (http://az.wikipedia.org/wiki/Az%C9%99rbaycan_ siyasi_ partiyalar%C4%B1) (Erişim Tarihi: 21.02.2013). 20 Azerbaycan’da 2009 yılı sonu itibarıyla siyasal partiler ve liderleri için bkz. Tahira Allahyarova & Farhad Mammadov, Political Parties in Azerbaijan: From One Election to Another, Center for Strategic Studies under the President of the Republic of Azerbaijan, Baku 2010, ss. 17-18, (http://sam.gov.az/uploads/ files/political_parties_in_azerbaijan.pdf) (Erişim Tarihi: 27 Ocak 2013).

151

Fahri TÜRK

Tablo 1: Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler 1989-2012 Adı Müsavat Partisi Turan Partisi Çağdaş Turan Partisi Yeni Turan Partisi Türk Dünyası Birliği Partisi Milli Demokrat Partisi (Bozkurt)* Türk Milliyetçi Partisi** Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi Milli Kurtuluş Partisi Büyük Kuruluş Partisi

Başkanı İsa Gamber Nimet Penakov Arif Tağıyev Rövşen Memedli Cümşüd Türkel

Kuruluş Yılı/Yönelim 1992/ Türkçü-Turancı 1992/ Türkçü-Turancı 1992/Türkçü-Turancı 1997/Türkçü-Turancı 1992 Türkçü-Turancı

İsgender Hamidov

1993 Türkçü-Turancı

Vügar Beyturan***

1998/Türkçü-Turancı

Şakir Ulubeyli

1993/Türkçü-Turancı

Muhammet Hatemi Fazıl Mustafa

1989/Türkçü-Turancı 2003/Türkçü-Turancı

Kaynak: http://www.isagambar.az/2003-1/BA-siyahi.htm), (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013) ve Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan’ın yazar tarafından hazırlanmış olan sorulara e-mektup aracılığı ile vermiş olduğu cevap, 14 Mart 2013. * Bu partinin adına yaygın yazında “Kuzey Azerbaycan Milli Demokrat Bozkurt Partiyası” şeklinde de tesadüf edilmektedir. ** Bu partinin Azerbaycan Türkçesindeki karşılığı “Türk Milletçi Partiyası” şeklindedir. Azerbaycan Türkçesindeki “Milletçi” kavramı Türkiye Türkçesinde “Milliyetçi” kavramına denk gelmektedir. *** Vügar Beyturan 1989 yılında Kuzey Azerbaycan’ın ilk gençlik kurumlarından biri olan “Kuzey Azerbaycan Milli-Demokratik Gençler Birliğini (KAMDGB), 1992 yılında Türk Milliyetçi Gençler Teşkilatını (TMGT) ve 1998’da ise Türk Milliyetçi Partisi’ni (TMP) kurmuştur. 2006-2008 yılları arasında “Bizim Azerbaycan” (Türkçü, milliyetçi-demokratik bir anlayışa sahip olan bu oluşum on muhalefet partisini mevcut rejime karşı birleştirmiştir.) adlı bir blokun liderliğini yapmıştır. Beyturan 2008 yılında ise kuruluşu 1989 yılında gerçekleştirilmiş olan ve Azerbaycan’ın bağımsızlığını ve toprak bütünlüğünü savunan Milli Kurtuluş Partisi’nin başkanlığını yapmaya başlamıştır (Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan’ın yazar tarafından hazırlanmış olan sorulara e-mektup aracılığı ile vermiş olduğu cevap, 14 Mart 2013 ve (http:// www.turkishweekly.net/news/72798/-azerbaijani-political-party-chairmanresigns.html) (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013). 152

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

Tablo 1’de ortaya konulan siyasal partilerden Turan ve Çağdaş Turan partileri artık tarihe karışmış durumdadırlar. Türk Milliyetçi Partisi 2008 yılında kendisiyle aynı ideolojiye sahip olan MKP ile birleşerek bütünleştiğinden varlığını sürdürmemektedir.21 Günümüzde “Turan” adı taşıyan partilerden sadece “Yeni Turan Partisi” (YTP) siyasal yelpazede yer almaktadır ki bu parti Adalet Bakanlığı’nda kayıt edilmediğinden bir nevi Türkiye’deki tabela partilerine benzetilebilir. Günümüzde YTP, 1990’lı yıllarda etkili olan Türk Dünyası Birliği Partisi ve Azerbaycan Dünyevi Bozkurt Partisi gibi partilerden daha zayıf bir konumdadır. Söz konusu bu iki partinin 1990’lı yıllarda en güçlü oldukları dönemde üye sayıları birkaç bin ile ifade ediliyordu. Aşağıda da değinileceği gibi Milli Demokrat Partisi (Bozkurt) Hamidov sonrası iki ayrı partiye ayrıldığından etkisini kaybettiği söylenebilir. Tablo 1’de yer alan partilerden sadece MP, YTP, MKP ve BKP adlı siyasal partiler varlığını sürdürmektedir ki bunlardan MKP, lideri Beyturan’ın ifadelerine göre faaliyetlerini durdurmuş vaziyettedir.22 Beyturan’a göre Azerbaycan’da yer alan Türkçü ve Turancı partiler sadece programlarında Türkçülüğe ve Turancılığa yer veren partilerdir. Bu partilerin savunduğu Türkçülük, örneğin, Nihal Atsız’ın savunduğu şekilde ırkçı bir Türkçülüğe tekabül etmemektedir. Bu partilerin savunduğu Türkçülük daha çok Resulzade-Elçibey çizgisinde bir Türkçülüktür.23 Azerbaycan’daki Türkçü ve Turancı partilerin ideolojik çizgisi daha çok Türk dünyası ile işbirliğinden yana olan “milliyetçi-demokratik” bir çizgi olarak tanımlanmaktadır. Azerbaycan’da günümüzde Nihal Atsız tarzı Türkçülüğü ve Turancılığı savunan tek Turancı parti Beyturan liderliğindeki MKP’dir.24

21 Türk Milliyetçi Partisi Eski Lideri Vügar Beyturan’ın yazar tarafından hazırlanmış olan sorulara e-mektup aracılığı ile vermiş olduğu cevap, 14 Mart 2013. 22 Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan ile yapılan mülakat, 21 Mart 2013. 23 Muhalif ve bağımsızlıkçı bir Türkçülük olan Azerbaycan Türkçülüğü, Hüseyinzade Ali Bey ve Mehmet Emin Resulzade gibi büyük Türkçülerin geleneksel mirasından süzülerek Elçibey Türkçülüğünde ete kemiğe bürünmüştür. Elçibey’in Türkçülüğünün genel ilkeleri ise; Azerbaycan Türk maneviyatının temeli, demokrasi ile bütünleşme, İslamcılıkla ilişki, milli değerlere bağlılık, şövenizm karşıtlığı ve Azerbaycancılık şeklindedir. Büşra, Ersanlı, “Türkiye ve Azerbaycan’da Türkçülük (1990’lı Yıllar)”, s. 12. 24 Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan ile yapılan mülakat, 21 Mart 2013.

153

Fahri TÜRK

Müsavat Partisi Tarihsel süreçte Azerbaycan’ın bağımsızlığı konusunda, yukarıda vurgulandığı gibi, önemli rol oynamış olan Müsavat Partisi (MP)25, bu ülkede 1990’larda kurulan siyasal partiler arasında yerini (tekrar) almıştır. MP önce, 1 Temmuz 1989 tarihinde partiler üstü bir yapı olarak kurulan “Azerbaycan Halk Cephesi” (AHC) içinde, “Azerbaycan Milli İstiklal Partisi” (AMİP)26 ile birlikte yer almış olan önemli bir oluşumdur. Ayrı bir parti olarak Kasım 1992’de Bakü’de kurulmuştur. 2010 yılında takriben 3.000 üyesi bulunan parti, “Yeni Müsavat” adında bir gazete çıkarmaktadır. Partinin genel başkanı (1992 ilâ 1993 yılları arasında Azerbaycan Millî Meclisi’nin başkanlığını da yapmış olan) İsa Gamberov (Gambar/ov, Kamber)’dur.27 Gamberov’un Türkiye’ye karşı kontrollü yaklaşımı, adeta parti içindeki liberallerin düşüncelerini yansıtır gibidir. Gamberov’a göre Türkiye, Azerbaycan için önemli bir ülkedir, ancak Azerbaycan’da “Türkiyecilik” yapılmamalıdır. Türkiye’nin “büyük ağabey” rolüne soyunmaması gerektiğini belirten Gamberov, bu ülkenin sadece kendi ulusal menfaatleri çerçevesinde Azerbaycan’ın haklarını savunması gerektiğini vurgulamaktadır. AHC’de milliyetçi-liberal eksende devam eden tartışmalar, MP, AHC’den koptuktan ve kendisi ayrı bir parti olduktan sonra da bu yeni kurulan parti içinde devam etmiştir. Bir yandan Hikmet Hacızade’nin öncülüğünü yaptığı, insan haklarına önem veren, liberal demokratik yaklaşımı benimseyen hizbin; diğer yandan da, Nesib Nesibli (Nasib Nasibzade)’nin savunduğu, Resulzade’nin Türkçü milliyetçilik anlayışını savunan hizbin birbirleriyle tartışmaları, parti içinde hâlen devam etmektedir. Nesibli’nin savunduğu Türkçü yaklaşımın partinin bir 25 Bu partinin adına bazı kaynaklarda “Yeni Müsavat Partisi” olarak ta rastlanmaktadır. Bunun nedeni 20. Yüzyılın ilk yarısında Resulzade liderliğinde kurulan partinin temel alınmasıdır. Bağımsızlık sonrası kurulan partinin asıl adı Müsavat Partisi’dir. 26 1992’de kurulan ve hâlen muhalefette olan bir parti. 27 1992 yılında, Cumhurbaşkanı Ayaz Mutallibov (Cumhurbaşkanlığı 1990-1992) istifaya mecbur edildikten sonra, seçimler yapılıncaya kadar Cumhurbaşkanlığına vekalet eden Gamberov, aynı yıl Cumhurbaşkanı seçilen Elçibey ile yaşadığı görüş ayrılığı nedeniyle, AHC’den ayrılarak MP’nin kurucuları arasına girdi. Gamberov, Haydar Aliyev’in (1923-2003) ölümü üzerine 2003’te yapılan Başkanlık seçimlerinde Azerbaycan’da faaliyet gösteren on dört muhalif siyasal partinin (Müsavat Partisi, Azerbaycan Halk Cephesi, Ahrar Partisi, Azerbaycan Halk Partisi, Azaldık Partisi, Çağdaş Turan Partisi, Azerbaycan Halk Azatlık Partisi, Azerbaycan Demokratik Sağ Partisi, Türk Milliyetçi Partisi, Milli Demokratik İdrak Partisi, Yeşiller Partisi, Türk Dünyası Birliği Partisi, Azat Azerbaycan Partisi, Ümit Partisi) ortak adayı olarak, İlham Aliyev’e karşı aday oldu, ama (Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı’nın pek çok usulsüzlük tespit ettiği ve eleştirdiği) seçimde yenildi (http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=2680), (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013).

154

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

bölümü tarafından benimsenmesi, MP’yi Turancı partiler arasına sokmaktadır. MP, parti programında yer alan “Türkçülük, İslâm birliği, modernlik ve müsavatçılık [eşitlikçilik]” sloganına sadık kaldığını belirtmekte ve bunun Türk kültürüne aidiyet anlamına geldiğini vurgulamaktadır. Parti programında Azerbaycan’ın “Kuzey” ve “Güney” olarak bölünmüşlüğünden bahisle, er geç bu birleşmenin gerçekleşmesi gerektiği savunulmaktadır. Lakin Güney Azerbaycan’ın kaderinin, İranlı Azerîler tarafından belirlenmesi gerektiği belirtilmektedir. MP’nin programında ayrıca Azerbaycan’ın Türk ve İslâm dünyasına özel bir önem vermesi ve bu dünyaya dahil ülkelerle daha yakın ilişkiler kurması gerektiği görüşü yer almaktadır.28 İlk başlarda AHC ve MP’nin üyeleri örtüşmekteydi. Örneğin, 1992 yılında MP’lilerin sadece üçte biri AHC üyesi durumundaydı. Kamberov partisinin AHC ile ilişkisinin resmi olmaktan çok ortak ülkü ve ilkelere dayandığını belirmektedir. Demokratik ilkelere ve hukukun üstünlüğüne dayanan bağımsız bir devlet kurma, serbest pazar ekonomisine geçiş ve Güney ve Kuzey Azerbeycan’ın birleşmesi gibi hususlar fazlasıyla Gamberov’un liberal anlayışını yansıtmaktadır.29 Diğer yandan Vügar Beyturan’a göre, MP 2011 yılında Liberal Demokratik Birliğe (Beynelhalk Liberal Demokratik Alyans) dahil olduktan sonra Resulzade çizgisinden uzaklaşarak Türkçülükten ve Turancılıktan vazgeçmiştir. Bu yüzden Beyturan artık MP’nin parti programında Türkçülüğe oldukça düşük düzeyde yer verdiğini iddia etmektedir.30 Bozkurt Partisi - Demokratik Milli Partisi Bozkurt Partisi (bundan sonra kısaca Bozkurt) İskender M. Hamidov31 tarafından 1992’de AHC’nin bir kolu olarak kurulmuş, ilk kongresini 26 Aralık 1993 tarihinde yaparak başkanlığa Bahtiyar Ahmedov’u seçmiştir. Partinin kuruluşu Azerbaycan Adalet Bakanlığı’nca Nisan 1994’te resmen onaylanmıştır. Ancak 28 Musavat Partiyasının Programı ve Nizamnamesi, 1993, ss. 3-12. 29 Nihal İncioğlu, “Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma”, Büşra Ersanlı vd. (Der.), Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbeycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan), (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994), ss. 110111. 30 Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan’ın yazar tarafından hazırlanmış olan sorulara e-mektup aracılığı ile vermiş olduğu cevap, 14 Mart 2013. 31 AHC’ye 1991’de katılan Hamidov, Muttalibov’un devrilmesine iştirak etmiş, ardından da Elçibey döneminde (1992-1993) İçişleri Bakanı olarak görev yapmıştır. Fakat diğer partiler tarafından çok fazla eleştirildiği için, Mart 1993’te bu görevden alınmıştır.

155

Fahri TÜRK

Azerbaycan Anayasa Mahkemesi 1995’te adını sakıncalı bulduğundan partinin Adalet Bakanlığı’ndaki kaydının silinmesine karar vermiştir. Bozkurt yönetimi bunun üzerine 1999 yılında yaptığı ikinci Kurultayında adını değiştirerek Demokratik Milli Partisi adını almıştır. Buna rağmen mahkeme partinin kaydını İskender Hamidov 1995-2003 yılları arasında hapiste olduğundan dolayı yapmamıştır. Parti ancak 24 Aralık 2008 yılında Adalet Bakanlığı’nda tekrar kayıt edilmiştir.32 Başkanlığını önce Tufan Kerimli yapmış, daha sonra yerine İskender Hamidov geçmiştir.33 Kendisini toplumsal ve siyasal bir örgüt olarak tanımlayan parti, Azerbaycan’ın tam bağımsızlığı ve toprak bütünlüğü için mücadele etmektedir. Bozkurt, hem Azerbaycan’da hem de yurtdışında yaşayan Azerîleri üyeliğe kabul etmektedir.34 Bozkurt, 1992’den itibaren kendisiyle aynı adı taşıyan bir de gazete çıkarmıştır. Karabağ sorununun35 askerî yoldan çözümünü savunan parti, 1994’te Rusya’ya karşı Çeçenlerin mücadelesini desteklemiştir. Ancak partinin kurucusu Hamidov, Mart 1995’te muhalefet liderlerine karşı girişilen operasyonda tutuklanmış36 ve parti, Haydar Aliyev yönetimi tarafından siyasetten men edilmiştir. Bu olaydan sonra 11 Haziran 1995’te Bozkurt’un adı “Azerbaycan Demokratik Milli Partisi” olarak değiştirilmiştir. Parti politikasındaki önemli noktalardan biri 32 (http://mediaforum.az/articles.php?article_id=20081225111619656&lang=az&page=00) (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013). 33 Tahira Allahyarova & Farhad Mammadov, Political Parties in Azerbaijan: From One Election to Another, s.18. 34 Brenda Shaffer, “Republic of Azerbaijan”, Vladimir Babak, Demian Vaisman and Aryeh Wasserman (Ed.), Political Organization in Central Asia and Azerbaijan. Sources and Documents, (London: Frank Cass, 2004), ss. 21-93. 35 Uzun bir tarihe sahip olan “Karabağ sorunu,” SSCB’nin dağılma sürecine girdiği dönemde 1988 yılında Ermenistan’ın Azerbaycan’a ait Dağlık Karabağ özerk bölgesinde (yeniden) hak iddia etmeye başlamasıyla ortaya çıkmıştır. Ermenilerin Dağlık Karabağ üzerindeki hak iddiaları burada nüfusun çoğunluğunu oluşturdukları kabulünden yola çıkmaktadır. Ermenilerin mevcut durum itibariyle Dağlık Karabağ’da çoğunluğu teşkil ettikleri bir gerçektir. 1989 sayımına göre Dağlık Karabağ nüfusunun %75’i Ermenilerden, %25’i Azerilerden oluşmaktadır. Ancak, burada Ermeni sayısının artmasının temel nedeni, Rusya’nın Kafkaslarda izlediği politikadır. Ermeniler 1992 yılında Hocalı’da Azerilere yönelik büyük bir katliam gerçekleştirmiştir. Arkasından, 1993 yılında Ermeni birlikleri, Rus birliklerinin de katılımıyla Azerbaycan topraklarının %20’sini ele geçirmişlerdir. 1994 yılında geçici bir ateşkes ilan edilmiştir. Minsk Grubu’nun çabalarına rağmen Karabağ sorununda hâlen bir barışa ulaşılmış değildir. Dağlık Karabağ konusunda bkz. M. Turgut Demirtepe (Der.), Dağlık Karabağ Sorunu: Dar Alanda Büyük Oyun, (Ankara: USAK, 2011); Ceylan Tokluoğlu, “Azerbaycan”, İsmail Aydıngün & Çiğdem Balım (Der.), Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna, Türk Dilli HalklarTürkiye ile İlişkiler, (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2012), ss. 33-34. 36 Hamidov 1995-2004 yıllarını cezaevinde tutuklu olarak geçirmiştir.

156

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

de Azerbaycan’ın Bağımsız Devletler Topluluğu’na üyeliğinin kategorik olarak reddedilmesidir. “Aşırı milliyetçi” olarak nitelenebilecek bu parti, Türkiye yanlısı bir politika izlemekte ve diğer Türk halklarıyla işbirliğini savunmaktadır. Bozkurt ayrıca esaret altında bulunan Türklerin bağımsızlıklarına kavuşmaları için onlara yardım edilmesi gerektiğini savunmaktadır. Nitekim, partinin programına göre, henüz bağımsızlıklarını kazanamamış Türk halklarını desteklemek, partinin öncelikleri arasındadır. Bozkurt’un Turancı bir politika benimsediği, programındaki şu cümlelerden açık ve net bir şekilde anlaşılmaktadır: “Sadece Azerbaycan’da değil, tüm Türk halklarının bulundukları ülkelerde faal olan Bozkurt, Türk halkları arasında manevî ve siyasal dayanışmayı meydana getirmek için mücadele etmektedir. Bundan başka, Türk devletleri arasında ekonomik ve kültürel alanda işbirliğinin geliştirilmesi için çaba harcanması gerekmektedir.”37 Bozkurt yetkilileri, bu amaca ulaşılıncaya kadar mücadeleye devam edileceğini de belirtmektedir. Vügar Beyturan’a göre Bozkurt ideolojiden çok lidere bağlı bir siyasal partidir. Hamidov’un 2010 yılında siyaset sahnesinden çekilmesinden sonra bu parti aynı adı taşıyan zayıf ve etkisiz iki partiye bölünmüştür. Bu partilerden ikisi de “Turan” adını taşımaktadır. Ancak bu partiler Adalet Bakanlığı tarafından kaydedilmemişlerdir.38 Turan Partisi Turan Partisi (TP), 1992’de kurulmuş olan Azerbaycan Hür İşçiler Birliği ileri gelenleri tarafından, 1994 yılında hayata geçirilmiştir. Partinin kuruluş kongresi 2 Haziran 1994 tarihinde 1.972 partili tarafından seçilen 174 delegenin katılımıyla yapılmış ve başkanlığına Nimet Panakov39 seçilmiştir. Turan Partisi, yayın organı olarak Devlet adında bir gazete çıkarmıştır.40 Panakov’un bir söyleşi sırasında, “Türk’ün Türk’ten başka dostu yoktur” görüşüyle ilgili olarak yaptığı yorumlar, partisinin Türklüğe bakışı konusunda önemli ipuçları vermektedir. Türk olduğunu söyleyen ve kendisini “Türkçü” ve “Turancı” olarak niteleyen Panakov’a göre, Türkçülük ve Turancılık diğer uluslara karşı otomatik olarak 37 Brenda Shaffer, “Republic of Azerbaijan”, s. 35. 38 Türk Milliyetçi Partisi Eski Lideri Vügar Beyturan ile 15 Mart 2003 tarihinde yapılan mülakat, 15 Mart 2013. 39 Daha önce AHC’nin kurucuları arasında yer olan Panakov, radikal olarak nitelendirilebilecek görüşleri dolayısıyla 1990’lı yılların başlarında AHC’den atılmıştır. Daha sonra iki yıl Haydar Aliyev ile birlikte çalışan Panakov, 1995’ten sonra rejimi eleştirenler safına katılmıştır. 40 Brenda Shaffer, “Republic of Azerbaijan”, ss. 82-83.

157

Fahri TÜRK

düşmanlık gerektirmemektedir. Panakov’un vurguladığı diğer bir önemli nokta ise, Azerbaycan’daki Türkçülüğün, Türk Dünyası konseptine soğuk olduğudur.41 Azerbaycan’ın bir coğrafî yer adı olduğuna da işaret eden Panakov, bu terimin Türk adı yerine geçemeyeceğini vurgulamaktadır.42 Türk Milliyetçi Partisi Türk Milliyetçi Partisi (TMP) 1998 yılında Vügar Beyturan tarafından bir gençlik partisi olarak kurulduğundan üyeleri doğal olarak genellikle gençlerden oluşuyordu. Daha sonraları orta yaşlı insanlar da bu partinin saflarına katılmıştır. Beyturan’ın bildirdiğine göre TMP genellikle etnik olarak Azerbaycan Türklerinin çoğunlukta olduğu illerde ve bölgelerde örgütlenmiştir. Kurulduğu yıl Cumhurbaşkanlığı seçimlerini boykot eden TMP 2000 yılında yapılan parlamento seçimlerinde MP’yi, 2003 Cumhurbaşkanlığı seçimlerinde de İsa Gamber’i desteklemiştir. 2005 yılında yapılan Parlamento seçimlerine kendi adaylarıyla katılan TMP seçimlerde yapılan yolsuzluklar nedeniyle hiçbir milletvekili çıkaramamıştır. TMP 2008 yılında Milli Kurtuluş Partisi (MKP) ile birleştiğinde MKP’nin lideri Muhammed Hatemi parti başkanlığını Vügar Beyturan’a devretmiştir. Vügar Beyturan birleşme döneminde on binden fazla üyelerinin olduğunu belirtmektedir. MKP günümüzde faaliyetlerini durdurmuş vaziyettedir. Üyelerinin genellikle yüksek eğitimli kişiler olduğunu vurgulayan Vügar Beyturan MKP’nin seçimlere katılıp katılmayacağının 2015 yılında yapılacak yeni kurultayda belirleneceğini söylemektedir.43 TMP ve devamı olan MKP’nin ideolojisini “Yeni Turancılık” olarak adlandıran Beyturan, bunu Türk cumhuriyetlerinin bağımsızlıklarını muhafaza ederek; ekonomi, siyaset ve askeri alanlarda bir konfederatif yapı oluşturmak şeklinde anladığını belirmektedir. Beyturan’ın düşüncesine göre Türk cumhuriyetleri arasında Avrupa Birliği benzeri bir bütünleşme modeli oluşturulabilir. Bu bağlamda 2012 yılında Türk cumhuriyetleri arasında oluşturulan Türk Konseyi ve 2008 yılında kurulmuş olan Türk Parlamenterler Asamblesi gibi birliklerin çok önemli olduğunu dile getiren Beyturan bu çabaların kesinlikle yeterli olmadığının altını çizmektedir. Bu kurumlarının içinin doldurulması gerektiğini vurgulayan MKP 41 Burada kasdedilen Azerbaycan’daki Türkçülüğün, kendi dar milliyetçi kalıpları içine çekilerek, tüm Türklüğü temel alan bir anlayıştan uzak olduğudur. 42 Nimet Panakov ile Yapılan Söyleşi, Meydan, 6 Temmuz 1993, s. 6. 43 Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan ile 15 Mart 2013 tarihinde yapılan mülakat, 15 Mart 2013.

158

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

lideri ortak bir “Türk Dünyası Ordusunun” kurulması gerektiğinin kaçınılmaz olduğunu düşünmektedir. Özellikle Avrasya Ordusu oluşturulması çalışmalarının daha doğrusu içinde “Avrasya” kelimesi geçen oluşumlarda Rusya’nın da yer almasından dolayı bu örgütlerin Türk dünyasının amaçlarına hizmet etmekten uzak olduğuna inanan Beyturan bu tür düşüncelerin arkasında Nursultan Nazarbayev’in olduğunu düşünmektedir. Karabağ meselesinin çözümünün savaşsız mümkün olmadığını savunan Beyturan Azerbaycan’daki bütün Türkçü ve Turancı partilerin sadece bu konuda hemfikir olduklarını düşünmektedir. Beyturan partisinin izleyeceği ekonomik programı sosyal yönelimli serbest pazar ekonomisi olarak tanımlamaktadır.44 Beyturan, Elçibey’in izlemiş olduğu Türkçü ve Turancı politikanın aynı ideolojideki siyasal partiler tarafından sürdürülebilmesi için milliyetçi kesimin AHC çapında bir teşkilata ihtiyaçlarının olduğunu düşünmektedir. Beyturan’a göre, Elçibey’den sonra iktidar mücadelesi içinde olan liderler ya Türkçü ve Turancı ideolojiye sahip olmamışlar ya da iktidara gelebilmek için hiçbir şansları olmamıştır. Milliyetçi kesimin parçalanmış olduğunun ve faal olmadığının altını çizen Beyturan bunun nedenini ciddi kurumların yokluğuna bağlamaktadır. Bundan dolayı insanlar Azerbaycan Halk Cephesi Partisi’ne, hatta iktidar partisi olan Yeni Azerbaycan Partisi’ne yönelmektedir. Azerbaycan’ın toprak bütünlüğü, Güney Azerbaycan meselesi ve etnik sorunlar yüzünden halkın milliyetçiliğe teveccühü mümkündür. Sosyal meselelere isabetli olarak cevap verebilmek için milliyetçi kesimin hızlı bir şekilde birleştirici ve yapıcı bir lider etrafında birleşmesi kaçınılmazdır. Türkçü ve Turancı partilerin etkili hale gelmemesinde halkın siyasete karşı ilgisizliği de önemli bir rol oynamaktadır. Beyturan Türkçü muhalefet partilerinin bir çatı altında birleşmeleri halinde %30-35 oranında oy alabileceklerini düşünmektedir. Kişisel ihtiraslar ve çekişmeler de Türkçü ve Turancı muhalefetin parçalanmışlığının bir diğer nedenidir. 45 Büyük Kuruluş Partisi 2003 yılında kuruluşu gerçekleştirilen Büyük Kuruluş Partisi (BKP) iki yıl sonra Adalet Bakanlığı’na kaydedilmiştir. Kurucusu Fazıl Mustafa (Fazil Qazanferoğlu)’dır.46 Partinin üye sayısı 3.000 olarak belirtilmektedir. Diğer yan44 Aynı mülakat. 45 Aynı mülakat. 46 15 Ekim 1965 tarihinde doğan Fazıl Mustafa 1991 yılında Bakü Devlet Üniversitesinde hukuk eğitiminin ardından muhtelif zamanlarda AHC’de müşavir olarak görev yapmıştır. Dağlık

159

Fahri TÜRK

dan partinin 2009 yılında kabul ettiği üye sayısı olarak 1500 kişi olarak ortaya konmaktadır. BKP 2005 yılında yapılan Parlamento seçimlerine 17 adayla katılmıştır ancak bunların içerisinden sadece partinin başkanı olan Mustafa seçilmiştir.47 BKP parti programında Azerbaycan Türkçesinden “Türk dili” olarak bahsetmekte ve bu dilin Azerbaycan coğrafyasında tek resmi dil vasıtası olarak kabul edilmesi gerektiğini ileri sürmektedir. Bu siyasal partinin Türkçü ve Turancılığına delalet eden nokta ise programında temel amaçların ele alındığı bölümde; Güney Azerbaycan Türklerinin ve diğer Türk topluluklarının insan haklarını müdafaa etme hususu ile Türk cumhuriyetleri ve Azerbaycan arasında siyasi, iktisadi ve kültürel ilişkilerin en ileri düzeye taşınması gerektiğine yapılan vurgudur.48 Türk devletleri ile bütünleşmeye gitme hususu parti tüzüğünün amaçlar başlığı altında da “Türk dünyası ile bütünleşmenin en yüksek seviyeye çıkarılması” olarak belirtilmektedir.49 Buna rağmen Beyturan, Fazıl Mustafa’nın milletvekili olabilmek için Türkçü ve Turancı söylemlerden uzaklaşarak daha liberal söylemler benimsediğini belirtmektedir. Esasında onun da kendini artık Türkçü ve Turancı olarak nitelendirmeyeceğini iddia etmektedir.50 Sonuç 19. yüzyılda Azerbaycan’da Türkçü hareketlerin güçlü olmasının yansımaları hiç kuşkusuz 1911 yılında Türk Federal Müsavat Halk Partisi’nin kurulmasıyla kendini göstermiştir. Bu tarihsel arka plandan dolayı bağımsızlık döneminde Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı ülküye sahip olan siyasal partiler ortaya çıkmıştır. Yukarıda ortaya konulduğu gibi, Azerbaycan’da değişim sürecinde Müsavat, Bozkurt ve Turan adlarını taşıyan, Türkçülüğü ve Turancılığı savunan çeşitli partiler ve siyasal hareketler ortaya çıkmış olmasına rağmen, bunlardan siyasal sistem içerisinde başlangıcından günümüze kadar varlığını sürdürenler; Müsavat ve Bozkurt’un devamı olan Azerbaycan Milli Demokratik Partisi ve TMP’nin de saflarına katıldığı Milli Kurtuluş Partisi’dir. Diğer yandan Nimet Penakov önKarabağ mücadelesinde rol alan Mustafa 1995-1998 yılları arasında Elçibey’in özel temsilciliği görevini yürütmüştür. 2005-2010 döneminde Azerbaycan Milli Meclisine seçilen Mustafa 2010-2015 dönemi içinde milletvekili seçilmiş durumdadır. (http://az.wikipedia.org/wiki/Fazil_ Mustafa) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2013). 47 Tahira Allahyarova & Farhad Mammadov, Political Parties in Azerbaijan: From One Election to Another, ss. 115-116. 48 (http://bqp.az/meramname.php) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2013). 49 (http://bqp.az/nizamname.php) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2013). 50 Türk Milliyetçi Partisi eski lideri Vügar Beyturan ile yapılan mülakat, 15 Mart 2013.

160

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

derliğinde 1992 yılında kurulmuş olan Turan Partisi’nin yanında “Çağdaş Turan Partisi” (lideri Arif Tağıyev) ve “Yeni Turan Partisi” (lideri Rövşen Memedli) adlarında aynı ideolojiyi paylaşan başka siyasal partilerin kurulduğu ancak bunların siyaseten bir varlık gösteremedikleri ortaya çıkmaktadır. Türkçü ve Turancı partiler içerisinde Türkiye’ye karşı fikir ayrılığı da söz konusudur. Örneğin, MP lideri Gamberov Türkiye’ye karşı çekimser bir tavır sergilemekte ve Panakov’un vurguladığı gibi Azerbaycan Türkçülüğü içinde Türk dünyasına düşmanca duygular besleyen gruplar dahi bulunmaktadır. Diğer yandan Bozkurt ve Turan partileri, içinde Türkiye’nin de yer alacağı bir “Türk birliği”ni savunmaktadır. Vügar Beyturan ise 2012 yılında resmen kurulan Türk Konseyi’nin sözde kalmaması gerektiğini ve özellikle Türk cumhuriyetlerinin içinde Avrasyacı söylemleri barındıran oluşumlarda yer almamaları gerektiğini vurgulamaktadır. Beyturan ayrıca AB’nin Türk dünyasında gerçekleştirilmeye çalışılan bütünleşme hareketleri için bir “rol model” olması gerektiğini de dile getirmektedir. Esasında Azerbaycan’da 1990’lardan günümüze Türkçü ve Turancı ideolojiyi benimseyen on farklı siyasal partinin olması siyasal parti yelpazesinin sağ tarafındaki parçalanmışlığı gözler önüne sermektedir ki bunun en önemli nedeni diğer Orta Asya ülkelerinde olduğu gibi halkın siyasal partilere karşı ilgisizliği ve siyasal parti liderlerinin dar görüşlülüğü ve bencilliğidir. Gerçekte büyük bir potansiyele sahip olan Türkçü ve Turancı partiler teknik bakımdan (taşra teşkilatlarının kurulması gibi) demokratik gelenekler bakımından güçlü olan Türkiye tarafından sivil toplum örgütleri vasıtasıyla desteklenebilir. Her ne kadar şu anda Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı siyasal partiler sisteme alternatif oluşturamasalar da geçmişte tıpkı AHC döneminde olduğu gibi birleştirici ve kucaklayıcı bir lider önderliğinde - Beyturan’ın da belirttiği gibi - yüzde 30-35 oy alarak iktidara gelebilirler. Ancak bunun gerçekleşebilmesi için öncelikle Azerbaycan’ın sorunlu demokrasiler arasından çıkarak Parlamento ve Cumhurbaşkanlığı seçimlerinin güvenliğini sağlayarak tam demokrasiler sınıfına geçmesi gerekmektedir. Kaldı ki AHC 1992 yılında iyi bir program ve halkın ikna edilmesiyle birlikte iktidara gelinebileceğini göstermiştir.

161

Fahri TÜRK

KAYNAKÇA Alkan, Haluk, Azerbaycan Paradoksu Azerbaycan’ın İç ve Dış Politikası, (Ankara: USAK Yayınları, 2010). Allahyarova, Tahira & Farhad Mammadov, Political Parties in Azerbaijan: From One Election to Another, Center for Strategic Studies under the President of the Republic of Azerbaijan, Baku 2010, (http://sam.gov.az/uploads/ files/political_parties_in_azerbaijan.pdf) (Erişim Tarihi: 27 Ocak 2013). Akçura, Yusuf, Türkçülüğün Tarihi, (İstanbul: Kaynak Yayınları, 2. Baskı, 2001). Bala, Mirza, Milli Azerbaycan Hareketi Müsavat Halk Fırkası Tarihi, (Bakü: Bakü Devlet Üniversitesi Yayınları, 1998). Demirtepe, M. Turgut (Der.), Dağlık Karabağ Sorunu: Dar Alanda Büyük Oyun, (Ankara: USAK, 2011). Ersanlı, Büşra, “Türkiye ve Azerbaycan’da Türkçülük (1990’lı Yıllar)”, Avrasya Etüdleri, Cilt: 3, Sayı: 3, Sonbahar 1996, ss. 1-20. Gendilov, Seyfettin, Siyasi Tarih, (Bakü: Bakü Devlet Üniversitesi Yayınları, 1995). Hunter, Shireen, The Transcaucasus in Transition: Nation-building and Conflict, (Washington DC: Center for Strategic and International Studies, 1994). İncioğlu, Nihal, “Yeni Türk Cumhuriyetlerinde Toplumsal Bölünmeler, Siyasi Güçler ve Yeni Siyasal Yapılanma”, Büşra Ersanlı vd. (Der.), Bağımsızlığın İlk Yılları (Azerbeycan, Kazakistan, Kırgızistan, Özbekistan, Türkmenistan), (Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1994). McFaul, Michael. “The Fourth Wave of Democracy and Dictatorship. Noncooperative Transitions in the Postcommunist World”, World Politics, Vol. 54, No. 2, 2002. Mecidov, Ceyhun, Azerbaycan’da Demokratikleşme Süreci ve Siyasi Partiler: Çok Partili Hayata Geçiş, Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kamu Yönetimi ve Siyaset Bilimi Anabilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara, 2008. Musavat Partiyası’nın Programı ve Nizamnamesi, Gence, 1993. Rehimli, Recep, “Azerbaycan’ın Yönetim Sistemi”, Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt: 2, Sayı: 9, 2009, (http://www.sosyalarastirmalar.com/cilt2/sayi9pdf/ rehimli_recep.pdf) (Erişim Tarihi: 21.03.2013). 162

Azerbaycan’da Türkçü ve Turancı Siyasal Partiler

Shaffer, Brenda, “Republic of Azerbaijan”, Vladimir Babak, Demian Vaisman and Aryeh Wasserman (Ed.), Political Organization in Central Asia and Azerbaijan: Sources and Documents, (London: Frank Cass, 2004). Toker, Yalçın, Büyük Uyanış, (İstanbul: Toker, 1992). Tokluoğlu, Ceylan, “Azerbaycan”, İsmail Aydıngün & Çiğdem Balım (Ed.) Bağımsızlıklarının Yirminci Yılında Azerbaycan, Gürcistan ve Ukrayna, Türk Dilli Halklar-Türkiye ile İlişkiler, (Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2012). Trutanow, Igor, Zwischen Koran und Coca Cola, (Berlin: Aufbau Taschenbuch, 1994). Türk, Fahri, “Azerbaycan ve Orta Asya’da Değişim Sürecinde Ortaya Çıkan Turancı Siyasal Hareketler (1989-2007)”, Gönül Pultar (Der.) Ağır Gökyüzünde Kanat Çırpmak: Sovyet-sonrası Türk Cumhuriyetlerinde Kültürel Kimlik Arayışı ve Müzakeresi, (İstanbul: Tetragon Yayınları, 2002). Nimet Panakov ile Yapılan Söyleşi, Meydan, 6 Temmuz 1993. Vügar Beyturan (Türk Milliyetçi Partisi eski lideri) İle Mülakat, 14 Mart 2013. Vügar Beyturan (Türk Milliyetçi Partisi eski lideri) İle Mülakat, 15 Mart 2013. Vügar Beyturan (Türk Milliyetçi Partisi eski lideri) İle Mülakat, 21 Mart 2013.

İnternet Kaynakları: “Azerbaycan Siyasi Partiyalarının Siyahısı”, (http://az.wikipedia.org/wiki/ Az%C9%99rbaycan_siyasi_ partiyalar%C4%B1) (Erişim Tarihi: 21.02.20 13). (http://www.azerbaijan.az/portal/General/Constitution/doc/constitution_a.pdf) (Erişim Tarihi: 03 Mart 2013). (http://www.isagambar.az/2003-1/BA-siyahi.htm) (Erişim Tarihi: 26 Ocak 20 13). (http://www.turkishweekly.net/news/72798/-azerbaijani-political-partychairman-resigns.html) (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013). (http://www.kimkimdir.gen.tr/kimkimdir.php?id=2680) (Erişim Tarihi 26 Ocak 2013). 163

Fahri TÜRK

(http://mediaforum.az/articles.php?article_id=20081225111619656&lang=az& page=00) (Erişim Tarihi: 26 Ocak 2013). (http://www.kulturelbellek.com/mehmet-emin-resulzade-kimdir/) (Erişim Tarihi: 10 Mart 2013). (http://bqp.az/nizamname.php) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2013). (http://bqp.az/meramname.php) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2013). (http://az.wikipedia.org/wiki/Fazil_Mustafa) (Erişim Tarihi: 12 Mart 2013).

164