Israel- kurd magazine No 7

‫محەممەد تۆفیق‪:‬‬ ‫كورد هیچ كات دژی جوولەكە نەبووە‬ ‫‪10‬‬

‫ئه‌ستێر ‌ه شه‌ش چوکڵه‌که‌ی ‪41‬‬

‫ه کوردستاندایه‌‬ ‫ش ل‌‬ ‫جووله‌که‌ ‌‬

‫‪12‬‬ ‫مێژووی‬ ‫جووله‌که‌کانی‬ ‫کرماشان‬

‫ئاماری ژیان‬ ‫و حەشیمەتی‬ ‫ئیسرائیل‬

‫‪31‬‬

‫سوپای پاسداران‪ ،‬لە هێزێكی سەربازییەوە تا‬ ‫زلهێزێكی ئابووری‬ ‫‪36‬‬

‫ئه‌وانه‌ی له‌ کوردستاندا به‌بێ پێناسی گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬کورد کار بکه‌ن‪ ،‬هیچ په‌یوه‌ندییه‌کیان به‌ ئێمه‌وه‌ نییه‌‪.‬‬

‫مانگنامه‌یه‌کی سیاسییه گرینگی ب ‌ه‬ ‫په‌یوه‌ندی کورد و ئیسرائیل ده‌دات‬

‫خاوه‌ن ئیمتیاز‪:‬‬ ‫داود باغستانی‬ ‫سه‌رنووسه‌ر‪:‬‬ ‫مه‌ولوود ئافه‌ند‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫‪+964 750 405 2788‬‬

‫هاوکارانی ئه‌م ژماره‌یه‌‪:‬‬ ‫دینۆ دانیال‪/‬ئیسرائیل‬ ‫به‌شیر سه‌بری بۆتانی‪/‬ئیسرائیل‬ ‫شێرزاد عه‌بدوڵاڵ قۆریتانی‬ ‫سه‌الحه‌ددین بایه‌زیدی‬ ‫هاوار بازیان‬ ‫بینیامین مه‌حموود حه‌سه‌ن‬ ‫بارزان ئیبراهیم‬ ‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫سه‌ری هه‌موو مانگێک گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬کورد بخوێنه‌وه‌‬

‫دیزاینه‌ر‪:‬‬ ‫شێرکۆ ئومێد‬ ‫ماڵپه‌ڕ‪:‬‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬ ‫ئیمه‌یل‪:‬‬ ‫‪israelkurd@gmail.com‬‬

‫نرخ‪ 2000 :‬دینار ‪1‬‬

‫بۆ رای گشتی‬ ‫روونكردنەوەیەك لە گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد‬

‫دیارە هەموو گەل و نەتەوەیەكی جیهان‪ ،‬مێژوویان پڕە لە سەركەوتن و ژێركەوتن‪،‬خۆشی و ناخۆشی‪ ،‬سەروەری و ژێر دەستەیی‪ ،‬ئێمەی‬ ‫كوردیش بەو پێیەیی كە بەشێكی گرنگ و زیندووین لە مێژوویی مرۆڤایەتی‪ ،‬بۆیە هەموو ئەو الیانە تاریك و پرشنگدارانە لە مێژووی ئێمەشدا‬ ‫هەیە‪ ،‬لە روانگەی ئەو بۆچوونەوە كە ڕای گشتی نەتەوەكەمان و نەوەكانی داهاتوومان ئاگادار بن لە دوێنی و ئەمڕۆی مێژوومان و بۆ ئەوەی‬ ‫راستیەكان دوور لە بوختان و چاوبەستەكی و چەواشەكاری بنووسرێتەوەو بۆ ئەو مەبەستەی ڕێگە بگرین لەو كەس و سەرچاوانەی كە هەمیشە‬ ‫دەیانەوێت الیەنە پرشنگداراكانی ئەو مێژووەمان بشێوێنن‪ ،‬بۆیە ئێمە لە گۆڤاری «ئیسرائیل‪-‬كورد» شانازی دەكەین بەو مێژووەوە و سەركردە و‬ ‫كاركتەرانەی سەر قافڵەی ئەو رەووت و قۆناغە مێژوویانەن‪ ،‬ئێمە لە كاتێكدا ئەم یاد و یادەورەیە گرنگانە بە بەردەوامی باڵودەكەینەوە‪ ،‬تەنیا و‬ ‫تەنیا مەبەستمان دەرخستنی رووی راستی رووداوەكان و قۆناغەكانە وەك خۆی وهەروەها بۆ ئەوەشە نەوەكانی داهاتوو بێ ئاگا نەبن لە مێژووی‬ ‫پڕ سەروەری نەتەوەكەمان و سوود و پەند و عیبرەت وانەی لێ وەرگرن‪ .‬بۆیە گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد ئەو الپەرە‬ ‫مێژوویی و ئەرشیفیانە هەڵدەداتەوەو وەك خۆی دەیخاتە بەردەم خوێنەران و ڕای گشتی كوردستانی و‬ ‫ڕۆڵەكانی نەتەوەی كوردمان‪.‬‬ ‫لە گەڵ ڕێز و حورمەت و ستایشی بێسنوورمان بۆ سەركردە مێژووییەكانی قۆناغ بە قۆناغی گەل‬ ‫و نەتەوەكەمان‪.‬‬ ‫گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد‬ ‫‪ 20‬دیسەمبەری ‪2009‬‬

‫‪photo: reuters‬‬

‫‪2‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫چاوپێكەوتنێك لەگەڵ ئەفسەری مۆساد و ژەنەڕاڵی خانەنشین چۆری‬ ‫ساڵی ‪ 1966‬لەسەر ئەركی دەزگای هەواڵگری موساد بۆ‬ ‫یارمەتی كورد هاتم بۆ كوردستان‬

‫“‬

‫هه‌ڤپه‌یڤین‪ :‬دینۆ دانیال‬

‫لە رێگەی باڵیۆزخانەی خۆمانەوە‬ ‫داوام كرد ئەو فەرماندە كوردانە ببەم‬ ‫بۆ ئیسرائیل‬

‫چاوپێكەوتنێك لەگەڵ ئەفسەری مۆساد ژەنەراڵی خانەنشین سەگی چۆری كە یەكێك بوو لەو گروپە ئیسرائیلیەی كە‬ ‫لە سەرەتای سااڵنی ‪ 66‬تا ‪ 67‬و بۆ هاوكاری كورد لە ئیسرائیلەوە هاتبوو بۆ كوردستان و لەگەڵ پێشمەرگەكان پالنی‬ ‫شەرەیان لە دژی سوپای عێراق دادەرشت‪ ،‬سەردەمیەك كە كورد لە ژێر هەرەشە و هێرشی واڵتانی داگیركەری‬ ‫كوردستان دابوو و لە هەموو الیەكەوە كەوتبوو بەر هێرش‪ ،‬گەورە ئەندازیارانی ئیسرائیل لە كوردستان یارمەتی و‬ ‫پەروەردی پێشمەرگەیان گرتە دەكرد‪ ،‬هێزی پێشمەرگە كە ئەو كات وەك جوری باسی دەكات لە تفەنگی برنۆ زیاتر هیچ‬ ‫چەكیكی تریان بەكار نەهێنابوو‪ ،‬لە رووی پالنی شەڕ لە بەرامبەر هێزی سوپای عێراق كە لە هەموو روویەكەوە پر چەك‬ ‫بوون و ژمارەیان چەند هەزار كەس زیارتر بوو شەرەیان دەكرد‪ ،‬سەردەمێك كە كورد جگە لە ئیسرائیل هیچ رێگەیەكی‬ ‫تری نەمابوو بۆ وەرگرتنی هاوكاری و پەیوەندی‪،‬ئایا نزیكبوونەوی كورد لەو قۆناغەدا كارێكی هەڵە بوو؟ ئایا كورد هیچ‬ ‫زەرەرێكی كرد لەو دۆستایەتییە؟ ئەوەو چەندین پرسیارەی تر لەو چاوپێكەوتنەدا لەگەڵ سەگی چوری كە یەكێك بوو لە‬ ‫دۆستە هەرە نزیكەكانی مەال مستەفای بارزانی بخوێنەوە‪.‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪3‬‬

‫“‬

‫خۆزگە ئەوەی بارزانی دەیزانی‬ ‫هەموو ئەوانی دیكەش زانیبایان‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬با لە ژیانی خۆتەوە دەست پێبكەین و بزانین‬ ‫چوری كێیە؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬من لە ئیسرائیل لەدایك بووم‪ .‬باوكم بە رەچەڵەك‬ ‫خەڵكی التڤیایە (یەكێك لە كۆمارەكانی یەكیەتیی سۆڤییەت) دایكیشم‬ ‫پۆڵۆنییە‪ .‬من لە شاری مۆشابی گوش تەلمۆن‪-‬بن ڤێرد كە نزیك شاری بە دڵ نەبوو‪ ،‬منیش داوام كرد فەرماندە كوردەكان بهێنن بۆ تاران و‬ ‫ناتانیایە لە ناوەڕاستی ئیسرائیل گەورە بووم‪ .‬ساڵی ‪ 1952‬لە سوپای خۆم فێریان بكەم‪ .‬ئەوان هاتن بۆ الم و كۆرسەكە دەستی پێ كرد‪،‬‬ ‫بەرگریی ئیسرائیل بووم بە سەرباز و كۆرسی ئەفسەریی پەرەشووتم بەاڵم لەوێ سەركەوتوو نەبوو‪ ،‬چونكە شا زۆر حەزی لە كورد نەدەكرد‪.‬‬ ‫بینی و بووم بە فەرماندەی یەكەی تایبەتی سوپا و فەرماندەی كەتیبە من لە رێگەی باڵیۆزخانەی خۆمانەوە داوام كرد كە ئەو فەرماندە‬ ‫و دواتر چەندین پلەی دیكەم وەرگرت‪ .‬یەكێك لە كارە گرینگەكانم كوردانە ببەم بۆ ئیسرائیل و لەوێ فێریان بكەم و رەزامەندی لەسەر‬ ‫هاتەوە و ئەوانم بە فڕۆكە هێنا بۆ ئیسرائیل‪ .‬ئەوانم لە میوانخانەیەك‬ ‫ئەوە بوو كە یارمەتیی كورد بدەم‪.‬‬ ‫لە كەرمێل لە نزیك حەیفا دانا و رۆژانە دەمبردن بۆ نێو سەربازگەی‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬یەكەم جار كەی چووی بۆ كوردستان و ئامانج لەو خۆمان و مەشقم پێ دەكردن‪ .‬مەشقەكە نزیكەی مانگێكی خایاند و‬ ‫زۆر شتی باش فێر بوون و دواتر گەڕانەوە بۆ تاران و لەوێشەوە بۆ‬ ‫سەردانەت چ بوو؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬من ساڵی یەكەمی یارمەتیی ئیسرائیل بۆ كورد چووم كوردستان‪.‬‬

‫كە دەكاتە ساڵی ‪ ،1966‬ئەو كات لە سوپا ئەفسەر بووم و مۆساد‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬داوی گەڕانەوەی فەرماندە كوردەكان بۆ تاران‪،‬‬ ‫رایسپاردم بچم بۆ كوردستان و ئەوەش فەرمانێك بوو‪.‬‬ ‫تۆش لەگەڵیان گەڕایەوە؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬بەڵێ منیش لەگەڵیان گەڕامەوە و ئەوانم دابەش كرد‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬بە تەنیا چووی بۆ كوردستان یان كەسی ترت‬ ‫هەر فەرماندەیەك ‪ 20‬كەسم بۆ ئامادە كرد كە لە دژی سوپای عێراق‬ ‫لەگەڵدا بوو؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬من بەتەنیا چووم‪ ،‬بەاڵم كەسایەتیی مۆساد‪ ،‬داڤید شەڕی پارتیزانی بكەن‪ ،‬چونكە كوردەكان لە تفەنگی بڕنۆ و هەندێك‬ ‫كرۆن‪ ،‬وەك بەرپرسی مۆساد و یەكێكی دیكەش لەوێ بوون بەاڵم چەكی دیكە زیاتریان نەبوو و سوپای عێراق پڕچەك بوون و باشترین‬ ‫ئێستا ناوەكەیم بیر نایە‪ .‬ئەو كات چووم بۆ بارەگای بارزانی لە حاجی چەكیان هەبوو‪.‬‬ ‫ئۆمەران‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬داوی تەواوبوونی كۆرسەكە چیت كرد؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬دوای تەواوبوونی كۆرسەكە خۆمان بۆ هێرشی‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كاتێك گەیشتی بۆ كوردستان سەرەتا چیت كرد و‬ ‫بەرگری ئامادە كرد‪ .‬دوای توانەوەی بەفر‪ ،‬سوپای عێراق خۆی بۆ‬ ‫كێ پێشوازی لێ كردی؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬من میوانی بارەگای مەال مستەفا بارزانی بووم هێرش ئامادە دەكرد و نیازیان هەبوو حاجی ئۆمەران بگرن‪ .‬من‬ ‫و ئیدریس بارزانی و مەسعود بارزانی و ئەندامانی سەركردایەتی بەرنامەی باشم بۆ فێركردنیان ئامادە كردبوو‪ ،‬هەروەها منیش هەندێك‬ ‫پێشوازییان لێ كردم‪ ،‬بەاڵم بارزانی لەوێ نەبوو‪ .‬كە لێم پرسین شتیان لێ فێر بووم‪ .‬دواتر هەر فەرماندەیەی ئەركێكم پێ سپارد‪.‬‬ ‫باوكتان لە كوێیە؟ ئەوان گوتیان چووەتە بەرەكانی شەڕ لە پێنجوێن‪.‬‬ ‫گوتم تا بارزانی دێتەوە با دەست بە كارەكانمان بكەین و خۆمان‬ ‫ئامادە بكەین‪ ،‬ئەوانیش رازی بوون‪ ،‬ئەوان زۆر ژیرانە لێم تێگەیشتن و‬ ‫هەر بە زوویی لێم تێگەیشتن‪ .‬من كوردی و عەرەبیم نەدەزانی و داڤید‬ ‫كرۆن كە پێشتر لەوێ بوو قسەكانمی دەكرد بە عەرەبی‪ ،‬بەاڵم زۆر زوو‬ ‫ئەوان لە من دەگەیشتن و منیش لە ئەوان‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كاتێك چووی بۆ تاران چیت كرد تا یارمەتی كورد‬ ‫بدەی بە گشتی ؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬كاتێك گەیشتم بۆ تاران داوایان لێ كردم كۆرسێك‬ ‫بۆ ئەفسەرانی ئێرانی ساز بكەم و فێری هەندێك شێوازی سەرەتایی‬ ‫شەڕیان بكەم و ئەوانیش فێری كوردەكانی بكەن‪ ،‬دیار بوو شا ئەوەی‬

‫‪4‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬هێڵی بەرگریتان لە كام شوێنەكان دانا؟ ئایا تۆش‬ ‫لە سەنگەرەكانی شەڕ نزیك بووی؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬پالنی هێڵی بەرگریمان لە رەواندز و لە پشت چیای‬ ‫زۆزك و هندرێن دانا و له‌و شه‌ڕانه‌دا من به‌شدار بووم‪ .‬كاتێك دوژمن بە‬ ‫هێزێكی زۆرەوە هێرشی هێنا‪ ،‬كوردەكان نەیاندەزانی چۆن لە بەرامبەر‬ ‫تانگ و فڕۆكەی دوژمن بەرگری بكەن‪ .‬یەكەم جار هێڵی هێرشی‬ ‫بەرگری پێشەوەم دانا و رەچاوی ئەو شتانەم كرد كە كوردەكان لە‬ ‫دەستیاندا بوو‪ .‬ئەوان زۆربەیان بڕنۆیان پێ بوو و نیشانەیان زۆر راست‬ ‫بوو و یەك گوللەیان بە فیڕۆ نەدەدا‪ .‬هەرچەندە كەم بوایەن‪ ،‬وەك‬ ‫زنجیر بوون و كەمبوونیان پێوە دیار نەبوو و دەیانتوانی بەرگری بكەن‬ ‫و دوژمنیان سەرسام دەكرد‪ .‬ئێمە دوو كۆمەڵەمان دروست كرد هەتا‬ ‫بتوانن هێرش بكەن و لە كاتی هێرشی دوژمندا بتوانن بەرگری بكەن‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫“‬

‫شا زۆر حەزی لە كورد نەدەكرد‬

‫و بەرپەرچی بدەنەوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ژمارەی سوپای عێراق چەند بوو و لە كوێ بوون؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬سوپای عێراق شەش كەتیبە بوون و لە گەلی عەلی‬ ‫بەگ و خەلیفان بوون و مەزندە دەكرا نزیكەی دە هەزار سەرباز زیاتر‬ ‫بن‪ .‬باشترین چەكیان پێ بوو و بە تانگ و فڕۆكە پاڵپشتی دەكران و‬ ‫سوپایەكی سەربازیی مەشقپێكراو بوون‪ .‬من ئەفسەری پەرەشووتوانی‬ ‫بووم و هەندێك زانیاریم هەبوو و لە ئیسرائیل شەڕی پارتیزانیی‬ ‫دژی تیرۆرم كردبوو‪ .‬سوپای عێراق چاوەڕێ بوو بەفری چیای زۆزك‬ ‫و هندرێن و باڵەكایەتی بتوێتەوە و هێرش بكات و زۆر نەچێتە نێو‬ ‫ناوچەكەوە‪ .‬من چەند گرووپێكم بۆ هێرشكردن و بەرپەرچدانەوە‬ ‫ئامادە كرد‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئەو كاتانەی كە تۆ بارزانیت دەبینی زیاتر باسی‬ ‫چیتان دەكرد و داواكاری ئەو لە تۆ چی بوو؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬هەموو رۆژێك بارزانیم دەبینی‪ .‬من بۆ ئەوە چووبووم‬ ‫كە یارمەتییان بدەم‪ .‬مۆساد رایسپاردبووم كە هەندێك ئەرك بەجێ‬ ‫بگەیەنم و یارمەتی كورد بدەم‪ .‬ئەركی من ئەوە بوو كە بە هەر‬ ‫شێوەیەك لە توانامدا بێت یارمەتی كورد بدەم و كارێك بكەم كە بە‬ ‫سوودی كورد بێت و لە بەرەكانی شەڕدا دوژمن ببەزێنین‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كاتێك بارزانی لە پێنجوێن گەڕایەوە تۆ لە بارەی‬ ‫بەرنامەی شەڕەكە و ئەو پالنەی داتڕشتبوو چیت پێ گوت؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬كاتێك بارزانی گەڕایەوە لە شوێنەكەی خۆمان‬ ‫هاتە المان‪ ،‬من و میكی كە سەرۆكی شاندەكە بوو لەوێ بووین‪ .‬من‬ ‫بەرنامەكانی شەڕەكەم بۆ روون كردەوە‪ ،‬بەاڵم خۆزگە ئەوەی ئەو‬ ‫دەیزانی هەموو ئەوانی دیكەش زانیبایان‪ .‬من بەرنامەی خۆمم بۆ روون‬ ‫كردەوە و ئەویش رازی بوو‪ .‬بە راستی سەركردە بوو‪ ،‬تا جیهان ماوە‬ ‫سەركردەیەكی وا بە خۆیەوە نابینێتەوە‪ ،‬زۆر بەداخەوەم كە ئێستا لە‬ ‫المان نەماوە‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬دوای ئەوەی بارزانی بە بەرنامەكەی تۆ رازی بوو‬ ‫كەی بۆ هێرشەكە دەستبەكار بوون‪ ،‬ئایا بەرنامەكە سەركەوتنی‬ ‫هێنا؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬بەپێی بەرنامەكەمان‪ ،‬كاتێك عێراقییەكان دەستیان‬ ‫بە هێرش دەكرد‪ ،‬ئێمە هێڵی بەرگریمان دانابوو‪ ،‬ئەوان ناچار بوون‬ ‫پیادە هێرش بكەنە سەر چیاكان‪ ،‬چونكە رێگەكان بۆ تانگ شیاو‬ ‫نەبوون تەنانەت هەندێك شوێنی وا هەبوو كە بە پیادەش ترسناك‬ ‫بوو‪ .‬وەك باسم كرد كورد بە نیشانەڕاستی بەناوبانگە‪ ،‬پێم گوتن‬ ‫تەقە مەكەن تا سەری سوپاكە دێتە ناوتان ئینجا بە بڕنۆكانتان‬ ‫تەقەیان لێ بكەن تا دانەبەدانەیان لە ناو دەبەن‪ .‬ئێمە لە بەرزاییەكانی‬ ‫زۆزك و هندرێن بووین‪ .‬پێم گوتن تەقە لە تانگەكان نەكەن نەوەك‬ ‫شوێنەكەمان ئاشكرا بێت‪ .‬سوپاكە ناچار بوون پیادە بێن‪ ،‬كورد‬

‫ساڵی ‪-1966‬ئیدریس بارزانی‪ ،‬مه‌ال مسته‌فا بارزانی ‪ ،‬چۆری‬

‫“‬

‫بارزانی بە‬ ‫كوژرانی ئەو‬ ‫ژمارە زۆرەی‬ ‫سەربازەكان زۆر‬ ‫دڵتەنگ بوو‪ ،‬ئەو‬ ‫نەیدەویست ئەو‬ ‫ژمارە زۆرەی‬ ‫دوژمن بكوژرێن‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪5‬‬

‫خاوەنی ناوچەكە بوون و زۆر شارەزای ناوچەكە بوون‪ ،‬بۆیەش بەختی‬ ‫سەركەوتن زیاتر بە الی كوردەوەیە‪ .‬لەو شەڕەدا زیانی دوژمن بە‬ ‫زیاتر لە سێ هەزار سەرباز مەزندە دەكرا‪ .‬داوام لە مالزم یونس‬ ‫كرد فەرماندەی شەڕەكەم بۆ بگرێت‪ ،‬بەاڵم بە داخەوە شەهید بوو و‬ ‫فەرماندەی شەڕەكەش كوژرا‪.‬‬

‫تەنیا ئەوەیان هەبوو كە لەو شەڕەدا گرتبوویان و هەندێكی كەمیشیان‬ ‫مابوو‪ .‬بە ئێرانییەكانمان گوت كوا چەك و تەقەمەنی‪ ،‬ئەوانیش گوتیان‬ ‫چووە بۆ پێنجوێن‪ ،‬دیار بوو خۆیان لێ دەدزییەوە و حەزیان نەدەكرد‬ ‫تەقەمەنی بۆ كورد بنێرن و بە منیان دەگوت كارەكانت تەواو بووە و‬ ‫بگەڕێوە واڵتی خۆت‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬دوای ئەو سەركەوتنە بەرنامەی دیكەت چی بوو؟‬ ‫ئایا بارزانی لە كارەكانت رازی بوو؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬بەڵی بارزانی زۆر لێم رازی بوو‪ ،‬بەاڵم بە كوژرانی‬ ‫ئەو ژمارە زۆرەی سەربازەكان زۆر دڵتەنگ بوو‪ ،‬ئەو نەیدەویست ئەو‬ ‫ژمارە زۆرەی دوژمن بكوژرێن‪ .‬دوای ئەو شەڕە لەناكاو هێرشی فڕۆكە‬ ‫و تانگ و تۆپەكان بۆ سەر كوردستان وەستان و ئێمە سەرمان سوڕ‬ ‫ما‪ ،‬دواتر هەواڵی ئەوە هات كە عەبدولسەالم عارف لە نێو فڕۆكەدا‬ ‫سووتاوە و عەبدولڕەحمانی برای بووە بە سەرۆك كۆمار و داوای لە‬ ‫بارزانی كرد شەڕ رابگرن و گفتوگۆ بكەن‪ .‬من بە بارزانیم گوت ئێمە‬ ‫شەڕ دەكەین و تۆش گفتوگۆ بكەن‪ ،‬ئەویش گوتی چۆن دەبێ شەڕ‬ ‫بكەین كاتێك گفتوگۆمان هەیە‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كاتێك لە كوردستان بووی بە چ رێگەیەك قسەت‬ ‫لەگەڵ سەركردایەتی كورد و لێپرسراوانی واڵتی خۆت دەكرد؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬كاتی خۆی هاوڕێیەكم لە كۆمپانیای مۆتۆرۆال‬ ‫هەبوو‪ .‬پێم گوت چ ئامێرێك باشە بۆ كوردەكان بیكڕم‪ ،‬گوتی ئامێری‬ ‫بێتەلمان هەیە كە مەودایەكەی ‪ 40‬كیلۆمەترە‪ .‬من پێم باش بوو‬ ‫و راپۆرتێكم بۆ مۆساد نووسی و داوام كرد ئەو ئامێرانە بۆ كورد‬ ‫بكڕن‪ ،‬ئەوانیش لەسەر داوای من ژمارەیەكی زۆریان كڕی و هێنام‬ ‫بۆ كوردەكان و تەسلیمی ئیدریس بارزانیم كرد و ئەویش دای بە‬ ‫فەرماندەكانی پێشمەرگە لە بەرەكانی شەڕ‪ .‬زۆر سوودمان لەو ئامێرانە‬ ‫وەرگرت و دەوڵەتی عێراقیش زوو ئەوەی ئاشكرا نەكرد‪ .‬لە ئیسرائیل‬ ‫پێیان راگەیاندم كە كارم تەواو بووە و دەبێ بگەڕێمەوە‪ .‬منیش گوتم‬ ‫تا بارزانی هەموو بەرنامەكەی من وەرنەگرێت ناگەڕێمەوە‪ .‬ئەو كات‬ ‫گەرووی عومەر ئاغا گیرابوو‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئایا ئێران بۆ دابینكردنی چەك و تەقەمەنی یارمەتی‬ ‫كوردی دەدا؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬كوردەكان چەك و تەقەمەنییان زۆر كەم مابوو‪.‬‬

‫‪6‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫“‬

‫بارزانی نامەیەكی بۆ ناردم‪ .‬ئەو‬ ‫نامەیەم بۆ یادگاری هەڵگرتووە‬ ‫تا ئەو كاتەی دەمرم شانازی پێوە‬ ‫دەكەم كە سەركردەیەكی گەورەی‬ ‫كورد بە دەستوخەتی خۆی نامەی بۆ‬ ‫من نووسیوە‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئایا ئەو كات كەتیبەی چواری سوپای عێراق لەوێ‬ ‫مابوو‪ .‬تۆ لەگەڵ مەسعود بارزانی چیتان كرد و ئەركی میكی لەوێ‬ ‫چی بوو؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬میكی و مەسعود بارزانی دەزگای پاراستنیان دروست‬ ‫كرد‪ .‬ئەو هێزە زۆر چاالك بوو‪ .‬من گوتم دەبێ هێرش بكەنە سەر‬ ‫كەتیبەی چوار كە لە هندرێن بوو و بیانگرین‪ .‬دوو كەتیبەی دیكەش لە‬ ‫گەاڵڵە هەبوون كە لە الیەكی دیكەوە هاتبوون‪ .‬فەرماندەی كەتیبەكە‬ ‫گوتبووی ناڕوات تا هەموو شوێنەكان نەگرێت‪ ،‬ئێمەش گوتمان با‬ ‫بێت و شەڕ دەستی پێ كۆد‪ .‬زیانێكی زۆریان بەر كەوت و كوژراو و‬

‫چۆری و کۆمه‌ڵێک پێشمه‌رگه‌‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪7‬‬

‫“‬

‫میكی و مەسعود بارزانی دەزگای‬ ‫پاراستنیان دروست كرد‬

‫بریندارێكی زۆریان هەبوو و فەرماندەی كەتیبەكەش كوژرا‪ .‬من داوام‬ ‫كرد بە زیندوویی بۆم بهێنن بۆ ئەوەی بزانین بەرنامەیان چییە‪،‬‬ ‫بەاڵم نەگەیشتە دەستم كوژرا و لە هەمووی گرینگتر ئەوە بوو كە‬ ‫عێراقییەكان لە هەموو شوێنەكان كشانەوە‪ .‬دوای ئەوە چەك و كوردەكان لەگەڵ ئێرانییەكان لێك نزیك بكاتەوە‪ .‬ئەو كات جەمال‬ ‫تەقەمەنی ئێران گەیشت و رەوشەكە گۆڕا‪ .‬بارزانی رایگەیاند ئەمە زۆر عەبدولناسر لە میسر دەیگوت خوزستان لە سەر كەنداوی فارس دەبێ‬ ‫زۆرە‪ ،‬من بەم هەموو كوشتارە رازی نیم‪ ،‬من دژی رژێمی عێراقم دژی بۆ باوەشی نەتەوەی عەرەب بگەڕێتەوە و تەنیا سوپای عێراق لەوێ‬ ‫نەوەكانی نیم‪ .‬دەزانم ئەو سەربازانە زۆربەیان بە زۆری هێنراون بۆ نزیك بوو و شا گوتی‪ ،‬دەبێ شتێك بكرێت كە سوپای عێراق لەو‬ ‫شەڕ و كەسوكاریان هەیە‪ .‬من نامەوێ شەڕی كورد و عەرەب بكەم‪ ،‬ناوچەیە دوور بخرێتەوە‪ .‬ئەوە بوو نمرۆدی ئێران و كوردەكانی لێك‬ ‫نزیك كردەوە و شەڕەكە كەوتە ناوچە كوردییەكان و ئێران یارمەتی‬ ‫تەنیا شەڕی رژێم دەكەم‪.‬‬ ‫كوردەكانی دەدا كە زۆر پێویستییان پێی هەبوو‪ .‬ئیسرائیلیش لە‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬تۆ پاش تەواوبوونی شەڕەكە گەڕایەتەوە بۆ كاتی شەڕی ئازادیی ئیسرائیلەوە رقی لە دەوڵەتی عێراق بوو و ئەمە‬ ‫ئیسرائیل و لەوێ چیت بەسەر هات و كەی دووبارە گەڕایەوە نێو هەلێكی باش بوو‪.‬‬ ‫كوردستان؟‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كەی لەسەر بانگیشتی مەال مستەفا بارزانی دووبارە‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬كۆتایی ئایاری ‪ 1966‬كوردستانم بەجێ هێشت و‬ ‫گەڕامەوە ئیسرائیل و لە ئیسرائیلیش بۆ كۆرسێك رەوانە كرام كە تۆ گەرایەوە بۆ كوردستان؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬من لە رەمەتە گواڵن بووم كە سەرۆكی مۆساد بانگی‬ ‫ساڵێكی خایاند و لە ئەمریكا بەڕێوە چوو‪ .‬بەر لە شەڕی رزگاریی‬ ‫ساڵی ‪ 1967‬گەڕامەوە بۆ فەرماندەییەكەی خۆم لە رەمەتە گواڵن و كردم‪ ،‬گوتی بارزانی دەڵێ دەبێ چوریم بۆ بنێریتەوە‪ .‬منیش خۆم‬ ‫لەوێ بووم كە بارزانی نامەیەكی بۆ ناردم‪ .‬ئەو نامەیەم بۆ یادگاری ئامادە كرد و ساڵی ‪ 1974‬بوو كە حكوومەتی عێراق دووبارە هێرشی‬ ‫هەڵگرتووە تا ئەو كاتەی دەمرم شانازی پێوە دەكەم كە سەركردەیەكی كردبووەوە سەر كوردستان‪ .‬كاتێك گەیشتم بارزانی گوتی دوژمن‬ ‫گەورەی كورد بە دەستوخەتی خۆی نامەی بۆ من نووسیوە‪ .‬بەر هێرشی هێناوەتەوە و دەبێ كارێكی وا بكەین لە خشتەیان بەرین‪.‬‬ ‫لەوەی بچمەوە گوتم با هێرش بكەین بۆ سەر دوژمن لە چیای كۆرەك‪ ،‬ئامادەكارییەكی وامان كرد كە توانیمان دوژمن ببەزێنین و چەندین‬ ‫بارزانی بە زۆری رازی بوو و كاتێك دوژمن هەستی بەوە كرد‪ ،‬بە ئااڵی جار و لە چەندین بەرەدا وانەیەكی وامان پێ دان هیچ كات لەبیری‬ ‫سپی هاتن بۆ گفتوگۆ و بارزانی گوتی بەسە‪ ،‬كە ئەوان بۆ گفتوگۆ نەبەنەوە و ئێمە سەركەوتین‪ ،‬بەاڵم بە داخەوە بە فڕوفێڵی شای ئێران‬ ‫هاتن من شەڕ ناكەم‪ .‬من گوتم تۆ گفتوگۆ بكە‪ ،‬من و كاك ئیدریس و عەرەبەكان و هەندێك واڵتی دیكە شۆڕشەكە نسكۆی هێنا‪ .‬هەزاران‬ ‫بارزانی و كاك مەسعود بارزانی شەڕ دەكەین‪ ،‬ئەو گوتی نابێ‪ .‬ئەوەی ساڵو لە گیانی بارزانی كە برا گەورەیەكی من بوو‪ .‬بە راستی پیاوێكی‬ ‫جێگەی منی گرتەوە‪ ،‬ناوی «ئاریك ریگب» بوو كە دواتر لە شەڕی ناودار بوو و سەركردەی وەك ئەو لە جیهاندا كەمە‪.‬‬ ‫دۆڵی ئوردون كوژرا‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئەگەر شتێكی تایبەت ماوە ئێمە باسمان‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬لەسەر رەزامەندی خۆت ویستت بچی یارمەتی نەكردبێ‪،‬یا پەیامێكی تایبەتت هەیە بۆ خوێنەرانی گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬‬ ‫كورد چییە؟‬ ‫كوردەكان بدەی یان مۆساد وەك ئەركێك ئەوەی پێ سپاردی؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬ڕێز و سالۆی تایبەتم هەیە بۆ هەموو بەرپرسانی‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬كاتێك لە سوپا بووم‪ ،‬بەرپرسی كەتیبەی ‪890‬ی‬ ‫پەرەشووتوانی بووم كە تا ئێستاش باشترین كەتیبەی سوپای گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد و هیوای سەركەوتنتان بۆ دەخوازم‪ .‬دوا ئاواتم‬ ‫ئیسرائیلە‪ .‬زۆر ئەزموونم لەو كارەی خۆمدا هەبوو‪ .‬دەزگای هەواڵگری ئەوەیە كە بە دیداری سەرۆك كاك مەسعود بارزانی شاد ببمەوە‪.‬‬ ‫زۆر بیری دەكەم و هیوای سەالمەتی و تەندروستی بۆ دەخوازم‪ .‬بە‬ ‫مۆساد منی دەستنیشان كرد و گوتی دەبێ بچی بۆ كوردستان‪.‬‬ ‫راستی سەرۆكێكی شیاوە بۆ ئەمڕۆی نەتەوەی كورد‪ .‬دكتۆر مەحمود‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كاتێك تۆ چووی یارمەتی كورد بدەی ئێرانییەكان عوسمانیش كاتی خۆی زۆر هاتووە بۆ الم و زۆر بیری ئەویش دەكەم‬ ‫نەیاندەویست‪ ،‬ئایا ئێوە وەك ئیسرائیل لە نزیككردنەوەی كورد و و هیوای تەمەندرێژی بۆ دەخوازم‪.‬‬ ‫ئێراندا دەستتان هەبووە؟‬ ‫سەگی چۆری‪ :‬لە ئێران یەكێكمان وەك راوێژكاری سەربازی هەبوو‬ ‫بە ناوی یەعقوب نمرۆدی‪ ،‬ئەو پیاوێكی زۆر ژیر و بەتوانا بوو و توانی‬

‫‪8‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫دەقی نامەی بارزانی نەمر بۆ ژەنەراڵی سوپاساالری ئیسرائیلی سەگی چۆری‬

‫برای بەڕێز و ئازیزم سۆری‬ ‫دوای پێشكەش كردنی ساڵو و ڕێزم‪ ،‬چاوەكانتان ماچ دەكەم‪ ،‬پرسیاری تەندروستی و گوزەرانتانم‪ ،‬لە خوا داواكارم كە هەردەم تەندروستیتان باش‬ ‫بێت و هەمیشە لە خێر و خۆشیدا بیت‪.‬‬ ‫ئەگەر ئێوەش لە ئەحواڵی ئێمە بپرسن‪ ،‬سوپاس بۆ خوا لە خێر و خۆشی و تەندروستی باشداین‪ ،‬بەاڵم رەوەشەكە لەالی ئێمە ئالۆزە و بەردەوام‬ ‫گۆڕانكاری نۆی روودەدات‪.‬‬ ‫ئێمە هیوادارین كە ئێوە ئێمەتان هەمیشە لە بیر بێت و یارمەتیمان بدەن لەم رەوەش و فۆناغەی گەلی ئێمەی تێدایە‪.‬‬ ‫ئێمە دڵخواز و چاوەڕوانی فرسەتێكی نۆیی دیدارین‪ .‬ئەمەو لە دڵەوە داخوازی تەندروستی و بەختەوەریوو سەركەوتنتانین‪.‬‬ ‫دڵسۆزتان‬ ‫مستەفا بارزانی‬ ‫‪1967/7/23‬‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪9‬‬

‫محەممەد تۆفیق‪:‬‬

‫كورد هیچ كات دژی جوولەكە نەبووە‬ ‫هەڤپەیڤین‪ :‬شێرزاد عەبدوڵاڵ قۆریتانی‬

‫زۆربه‌ی سیاسییه‌کانی کوردستان به‌ ترسه‌و ‌ه ل ‌ه په‌یوه‌ندیی کورد و ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل ده‌ڕوانن و پێیان‬ ‫وایه‌ تا کورد نه‌توانێت خۆی ل ‌ه مه‌رکه‌زییه‌تی به‌غدا رزگار بکات‪ ،‬هیچ کات ناتوانێ به‌ ئاوایه‌کی ئاشکرا‬

‫په‌یوه‌ندی له‌گه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل دروست بکات‪ .‬محەممەد تۆفیق رەحیم‪ ،‬گوتەبێژی لیستی گۆڕان‪،‬‬

‫لەم هه‌ڤپه‌یڤینه‌دا لەگەڵ گۆڤاری ئیسرائیل‪-‬كورد تیشك دەخاتە سەر كۆمەڵێك خاڵ سەبارەت بە‬

‫دروستكردنی پەیوەندیی كورد و ئیسرائیل و پێی وایه‌ کورد به‌بێ بڕیاری حکوومه‌تی ناوه‌ندی هیچ‬ ‫هه‌نگاوێک له‌و چوارچێوه‌یه‌دا بهاوێت‪.‬‬

‫‪10‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫“‬

‫پەیوەندییەكی ئاشكرا له‌گه‌ڵ ئیسرائیل‬ ‫واڵتانی عەرەبی و عێراق تووڕە‬ ‫دەكات و من عێراقم بە الوە گرینگە‬

‫ئیسرائیل كورد‪ :‬ئێوە وەك بزووتنەوەی گۆڕان تا چ ئاستێك‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ واڵتی ئیسرائیل بە پێویست دەزانن ؟‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬بزووتنەوەی گۆڕان‪ ،‬بزووتنەوەیەكە تازە دروست‬ ‫ئیسرائیل ‪-‬كورد‪ :‬بەپێی بەڵگەنامەكان لە رابردوودا شۆڕشی‬ ‫بووە بە هۆی بارودۆخی كوردستان كە بە باودۆخێكی نالەبار دەزانێ‬ ‫ئەو شێوە حوكمڕانییەی لە كوردستان بەو شێوەیە دەزانێ كە لەگەڵ رزگاریخوازی نەتەوەی كورد پەیوەندیی باشی لەگەڵ واڵتی ئیسرائیل‬ ‫ئەم سەردەمە ناگونجێ‪ ،‬یپمان وایە ئێمە ئەگەر گۆڕانكارییەك لە هەبووە‪ ،‬بە بۆچوونی ئێوە ئەم پەیوەندییە بە كوێ گەیشت؟‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬وەكو باس دەكرێ و بەڵگەكان نیشان دەدەن‪ ،‬ئەو‬ ‫سیستەمی سیاسیدا نەكەین‪ ،‬ئەوا ئەو دەسكەوتانەی گەلی كورد‬ ‫لەدەست دەچن‪ ،‬بەاڵم بۆ پەیوەندییكردن بە دەرەوە‪ ،‬خۆتان دەزانن پەیوەندییە تا ساڵی ‪ 1975‬هەبووە و دواتر نەماوە‪ .‬ئەوە دەردەكەوێ‬ ‫كوردستان بەشێكە لە عێراق و پەیوەندیش مەسەلەیكی سیادییە‪ ،‬كە لەو سەردەمەدا ئەو پەیوەندییە لە بەرژەوەندیی كورددا نەبووە‪،‬‬ ‫حكوومەتی ناوەندیی بەغدا بەرپرسن لەوەی كە پەیوەندیی لەگەڵ ئەگەر لە بەرژەوەندیی كورددا بوایە‪ ،‬دەبوو بەرگریی لە مەسەلەی‬ ‫واڵتانی دەرەوە دروست بكەن جا هەرواڵتێك بێت‪ ،‬ئەگەرنا هەرێمی كورد كردبا‪ ،‬بەاڵم ئەو سەردەمە رێككەوتننامەی جەزائیر هات و‬ ‫ئیسرائیل كە دۆستی بزووتنەوەی ئازادیخوازی كورد بوو‪ ،‬دەستیان لە‬ ‫كوردستان بە تەنیا ناتوانێ بڕیار لەو مەسەالنە بدات‪.‬‬ ‫كورد هەڵگرت و هیچیان بۆ كورد نكرد‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬پەیوەندییەكانی واڵتانی عەرەبی و ئیسالمی لەگەڵ‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬بۆچی سەركردایەتیی كورد نكۆڵیی لەم پەیوەندییانە‬ ‫واڵتی ئیسرائیل لە پەرەسەندندایە‪ ،‬ئێمەی كورد تا چەند دەتوانین لە‬ ‫دەرەوەی ئەم پەیوەندی و هاوكێشانە بین و تا كەی خۆمان گرێدراوی دەكات؟‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬چونكە ئەو كاتیش نكۆڵی لێ دەكرد هەتا‬ ‫ناوەند بكەین؟‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬هەروەك گوتم‪ ،‬كورد لە كوردستانی عێراق بەشێكە نەتەوەكانی دیكە و بەتایبەت عەرەبەكان لە دژی بەكاری نەهێنن‬ ‫لە سیستەمی عێراقی فیدراڵ‪ ،‬لەبەر ئەوە كورد ناتوانێ بە تەنیا بۆ ئەوەی مەسەلەی دژایەتیی عەرەب‪-‬كورد و كورد‪-‬ئیسالم سەر‬ ‫پەیوەندیی لەگەڵ هیچ الیەنێك دروست بكات‪ ،‬بەاڵم ئەگەر مەسەلەی هەڵنەدات‪.‬‬ ‫عەرەب و ئیسرائیل چارەسەر بكرێت و عێراق بڕیار بدات كە پەیوەندیی‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئێوە وەك بزووتنەوەی گۆڕان پێتان وا نییە‬ ‫لەگەڵ ئیسرائیل دروست بكات‪ ،‬ئەوا مەسەلەیەكی ترە‪ ،‬چونكە ئەمە بە‬ ‫ئەگەر پەیوەندیی لەگەڵ واڵتی ئیسرائیل هەبێت ئەم هەرێمە زیاتر‬ ‫دەست ناوەندە و بە دەست هەرێمی كوردستان نییە‪.‬‬ ‫دەپارێزرێ؟‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬ناتوانێ پەیوەندی هەبێت‪ ،‬ئەگەریش هەبێت‪،‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬كۆمەڵێك ترس لە پەیوەندیی كورد لەگەڵ واڵتی‬ ‫ئیسرائیلدا هەن‪ ،‬دەكرێ ئەو ترسانەمان بۆ شی بكەیتەوە‪ ،‬مەبەستم دەبێ نهێنی بێت‪ ،‬چونكە پەیوەندییەكی ئاشكرا واڵتانی عەرەبی و‬ ‫عێراق تووڕە دەكات و ئێمە بەشێك لە عێراقین و من عێراقم بە الوە‬ ‫حكوومەتی هەرێمی كوردستانە؟‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬چونكە عێراق لێی قبوڵ ناكات‪ ،‬مەسەلەی گرینگە‪ .‬بۆیە ئەگەر پەیوەندیش هەبێت‪ ،‬دەبێ پەیوەندییەكی ژێربەژێر‬ ‫دروستكردنی پەیوەندی لەگەڵ واڵتانی دەرەوە‪ ،‬مەسەلەیەكی سیادییە‪ ،‬و نهێنی بێت و پەیوەندیی نهێنی و ژێربەژێر هەردەم لە قازانجی الیەنە‬ ‫مەسەلەی جیاوازە و تواناش شتێكی ترە‪ ،‬ئەوە توانای حكوومەتی بەهێزەكەدایە نەك الیەنە الوازەكە‪.‬‬ ‫بەغدایە كە پەیوەندیی لەگەڵ هەر واڵتێك دروست بكات یان بیبڕێت یان‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬سەبارەت بەو كوردە جوولەكانەی ژمارەیان نزیكەی‬ ‫دروستی نەكات‪ ،‬ئەوە مەسەلەیەك نییە پەیوەندیی بەوەوە هەبێت كە‬ ‫كورد بتوانێ بڕیاری لەسەر بدات‪ ،‬كورد ناتوانێ بڕیاری لەو پەیوەندییە ‪ 200‬هەزار كەس دەبێت و لە واڵتی ئیسرائیل نیشتەجێن‪ ،‬ئەگەر بۆ‬ ‫بدات‪ ،‬هەرێمی كوردستان بە گوێرەی دەستوور دەسەاڵتەكانی دیاری گەڕانەوەیان بۆ كوردستان ئاسانكاری بكرێت چ گۆڕانێگی سیاسی روو‬ ‫كراون‪ ،‬هیچ لە دەسەاڵتە سیادییەكان لە دەست هەرێمی كوردستاندا نین‪ ،‬دەدات‪.‬‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬چۆن دەتوانن بگەڕێنەوە و داوای جنسییە بكەن‪،‬‬ ‫بۆ نموونە بەرگریكردن لە سنوور‪ ،‬دامەزراندنی پەیوەندیی دیپلۆماتیك‪،‬‬ ‫ئاڵوگۆڕی باڵیۆز و كۆنسولخانە و نوێنەرایەتیی دیپلۆماتیك و كاروباری ئەمەش مەسەلەیكی مەركەزبیە‪ ،‬واتا هەرێمی كوردستان ناتوانێ‬ ‫دارایی‪ ،‬ئەوانە سیادین و بەغدا بڕیاریان لەسەر دەدات‪ ،‬بێ گومان كە جنسبیە بدات بەكەس ئەگەر لە بەغداوە رەزامەندی لەسەر نەدرێت‪.‬‬ ‫دەڵێم بەغدا بڕیاریان لەسەر دەدات‪ ،‬لە بەغداش نوێنەرانی كورد هەن‪،‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬هیچ هاوسۆزییەك لەنێوان كورد وجوولەكەدا‬ ‫چ لەپەڕلەمان چ لە حكوومەت چ لە سەرۆكایەتیی‪ ،‬بەاڵم ئەوە بڕیارێكە‬ ‫دەبینی؟‬ ‫لە دەست ئەواندایە‪ ،‬چونكە مەسەلەیەكی سیادییە‪.‬‬ ‫محەممەد تۆفیق‪ :‬كورد قەت دژی جوولەكە نەبووە‪.‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪11‬‬

‫جووله‌که‌کانی کرماشان؛ لە سەرەتای سەدەی‬ ‫نۆزدەیەمەوە تا کۆتاییەکانی جەنگی دووەمی جیهانی‬ ‫ئا‪ :‬سەالحەدین بایەزیدی‪-‬سویسرا‬

‫ی���ەک���ێ���ک ل�����ەو کتێبە‬ ‫گرینگانەی لەو سااڵنەی‬ ‫دوای�����ی�����دا س����ەب����ارەت‬ ‫ه‬ ‫ب��ە ئ��ێ��ران و جووله‌ک ‌‬ ‫کوردەکان لە ئیسرائیل‬ ‫ب����ڵ���او ک��������راوەت��������ەوە‪،‬‬ ‫ل��ێ��ک��ۆڵ��ی��ن��ەوەی��ەک��ە کە‬ ‫لەالیەن دکتۆر ئۆراهام‬ ‫(خ����ەل����ی����ل) ک����ۆه����ەن‪،‬‬ ‫ل����ە زان�����ک�����ۆی عیبری‬ ‫ئۆرشەلیم چاپ و باڵو‬ ‫کراوەتەوە‪.‬‬

‫‪12‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫جوولوکوکانی کرماشان به‌ر له‌ گه‌ڕانه‌وه‌ بۆ ئیسرائیل‬

‫کتێبی ئاماژەپێکراو کۆمەڵێک توێژینەوە دەگرێتە خۆ کە سەبارەت‬ ‫بەکەلتورو پەروەردەی جووله‌که‌کان لەئێران ئەنجام دراوە و سەنتەری‬ ‫لێکۆڵینەوەی «ئیبنی سەوا» لەئۆرشەلیم‪ ،‬کەناوی دوهەم سەرۆک کۆماری‬ ‫ئیسرائیلی لێنراوە‪ ،‬پشتگیری لێکردووه‌‪.‬‬ ‫ئۆراهام‪ ،‬نوسەری کتێبەکە‪ ،‬خۆی لەشاری کرماشان لەدایک بوە و‬ ‫سااڵنێکی دورو درێژ لەئیسرائیل بەڕێوەبەر بوە و تێزی دۆکتۆراکەی لەسەر‬ ‫ئەو قوتابخانانەیەی ئێرانە کە ئالیانس بون و نرخێکی زانستی تایبەتی‬ ‫هەیە‪.‬‬ ‫کتێبی جووله‌که‌کانی کرماشان‪ ،‬بەزمانی عیبری نوسراوە و هێشتا بۆ سەر‬ ‫زمانەکانی دیکە وەرنەگێڕدراوە‪ .‬لە سێ پشکی یەکەمدا باس لەچارەنوسی‬ ‫جووله‌که‌کانی کرماشان دەکات کە روبەڕوی راوەدونان و ئازار بونەتەوە‬ ‫لەالیەن ئاژاوەگێڕەکان و توندڕەوەکانەوە‪ .‬هەروەها ئاماژە بەوە دەکا کە‬ ‫دەسەاڵتدارانی ئێران لەسەدەی نۆزدەهەم و سەرەتاکانی سەدەی بیستەم‬ ‫(تا هاتنی رەزا شا) بەچاوێکی سوک لەجووله‌که‌کانیان دەڕوانی‪.‬‬ ‫نوسەر لەم کتێبەدا ئەوە شیدەکاتەوە کە چۆن کەسانی بەڕواڵەت‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬هەمو جۆرە گوشارێکیان لەسەر جووله‌که‌کان پەیڕەو کردووه‌‬ ‫و ناچاریان کردون رو لەئاینی ئیسالم بکەن‪ .‬ئەو هۆکارانەیشی لەسەدەی‬ ‫نۆزدەهەم بونە فاکتەرێ بۆ سەر لەنوێ ژیانەوەی جووله‌که‌کانی کرماشان‪،‬‬ ‫لەو مژارانەیە کە لەم کتێبەدا لێکۆڵینەوەیان دەربارە کراوە‪.‬‬ ‫نوسەر لەسەرەتادا‪ ،‬وێڕای ئاماژەکردن بەتایبەتمەندیە جوگرافیەکانی‬ ‫پارێزگای کرماشان و دیکەی ناوچە کوردنشینەکانی ئێران و روداوە‬ ‫مێژوییەکان ــ‌ لەوانە دەسەاڵتدارێتی بەهرام‪ ،‬چوارەم شای ساسانی بەسەر‬ ‫ناوچەکەدا ــ دێتە سەر سەربوردەی کرماشان و سەرجەم ئەو جولەکانەی‬ ‫بەدرێژایی مێژو لەو ناوچەیە ژیاون‪.‬‬ ‫کتێبەکە لەهەمان سەرەتادا ئەوەمان دەخاتەوە بیر کە کرماشان ئەمڕۆشی‬ ‫لەگەڵدا بێت‪ ،‬ناوچەیەکی پیشەیی و پێشکەوتو نیە و حکومەتەکانی‬ ‫ناوەند‪ ،‬ئەو بەشەی کوردنشینی ئێرانیان وەک سەرجەم بەشەکانی دیکەی‬ ‫رۆژهەاڵتی کوردستان چەوساندۆتەوە‪ .‬ئەوە لەکاتێکدا کە پااڵوگەی کرماشان‬ ‫ساڵی ‪1935‬ی زاینی دامەزراوە و سااڵنی ‪1940‬یش فڕۆکەخانەی کرماشان‬ ‫دروست کراوە‪ ،‬بەاڵم مۆدێرنیزاسیۆن بەخێرایی نەگەیشتە ئەم بەشەی ئێران‬ ‫و کرماشان نەگەیەنرایە ئاستی ناوچە پیشەییەکانی دیکەی ئێران وەک‬ ‫ئیسفەهان و تەورێز‪.‬‬ ‫گەڕەکی جووله‌که‌کانی کرماشان لەناوچەی (فەیزئاوا) هەڵکەوتبو و‬ ‫چۆمی (ئابشوران) کە زۆربەی کاتەکانی ساڵ ئاوی هەبو‪ ،‬لەو شوێنە‬ ‫تێدەپەڕی‪ ،‬بەاڵم لەڕاستیدا شتێک نەبو جگە لە عەمبارێک بۆ کۆکردنەوەی‬ ‫زبڵ و زاڵ و پیسایی و بۆگەنی زەلکاو هاوینان ئەو گەڕەکەی وە ئامان دێنا‪.‬‬ ‫گەڕەکی جووله‌که‌کان لەنزیک یەکێک لە پێنج دەروازەکەی شاری کرماشان‬ ‫بو و بۆیەش خەڵک بەو دەروازەیەیان دەگوت «دەروازەی جووله‌که‌کان»‪.‬‬ ‫سەرەتای سەدەی نۆزدەی زایینی‪ ،‬ژمارەی خێزانە جووله‌که‌کان دەگەیشتە‬ ‫‪ 136‬خێزان‪ ،‬کە لە چوار کۆاڵنی باریک و تەنگەبەر و چەپەر لەناو دو‬ ‫شەقامدا دەژیان‪ .‬موسڵمانە توندڕەوەکان‪ ،‬خانوەکانی خۆیان بەجووله‌که‌کان‬ ‫نەدەفرۆشت‪ ،‬بۆیە جووله‌که‌کان نەیاندەتوانی خانو بکڕن و لە ناو مااڵنەی‬

‫هەیانبو‪ ،‬ژیانێکی ئەستەمیان دەبردە سەر چونکە ژمارەیان زۆر بو و لەو‬ ‫ماڵە بچوکانەدا نەدەگونجان‪ .‬ماڵەکان بەیەکترەوە نوسابون و دەکرا تا‬ ‫ئەو سەری کۆاڵن لە سەربانی ماڵێکەوە بچیتە سەر بانی ماڵێکی دیکە‪.‬‬ ‫تەنیا لەسەردەمی دەسەاڵتی پاشاکانی بنەماڵەی پەهلەویدا یەهودییەکانی‬ ‫کرماشان هەندێک ئارامیان بۆ گەڕایەوە و توانیان لەو چوارچێوەیەی بەزۆر‬ ‫بەسەریاندا سەپابو‪ ،‬خۆیان رزگار بکەن و لەشوێنەکانی دیکەی شار بژین‪.‬‬ ‫کۆنترین نوسین سەبارەت بە جووله‌که‌کانی کرماشان دەستخەتی‬ ‫خاخامێکی جووله‌که‌یە بەناوی داوید داویت هیلێل کە ساڵی ‪1825‬ی زایینی‬ ‫کرماشانی بینیوە و نوسیویەتی‪« :‬ژمارەی خێزانە جووله‌که‌کان لەو شارەدا‪،‬‬ ‫‪ 300‬سەر خێزانە‪ ».‬بەاڵم دکتۆر ئاوراهام کۆهەن دەڵی لەتوێژینەوەکانیدا‪،‬‬ ‫بەڵگەیەکی باوەڕپێکراوی دەست نەکەوتوە کە ئەم راستیە بسەلمێنێ‪.‬‬ ‫نیوەی یەکەمی سەدەی هەژدەهەمی زاینی‪ ،‬کرماشان دەستەویەخەی‬ ‫پێکدادان و شەڕ بوو‪ .‬نیوەی دوهەمی هەمان سەدە‪ ،‬کەریم خانی زەند دو‬ ‫جار لەسەر یەک هێرشی کردە سەر کرماشان‪ .‬ئەم هێرش و تااڵنکردنانە‪،‬‬ ‫وایکرد زۆربەی جووله‌که‌کان لەو شارە رابکەن‪ .‬کەواتە سەرەتای سەدەی‬ ‫نۆزدەهەمی زاینی‪ ،‬سەرجەم ژمارەی دانیشتوانی کرماشان بە پانزە هەزار‬ ‫کەس بەراورد دەکرێ‪.‬‬ ‫هەندێک نوسینی تریش دەربارەی ژیانی خەڵکی کرماشان و جووله‌که‌کانی‪،‬‬ ‫بەقەڵەمی گەشتیارێک بەناوی دکتۆر ۆلف و هەروەها کەسێکی تر بەناوی‬ ‫دوساسی‪ ،‬لەبەر دەست دایە‪ .‬دکتۆر ۆلف لەمیانەی سااڵنی ‪ 1824‬و ‪1830‬‬ ‫دو جار سەردانی ئێرانی کردووه‌‪ .‬دوساسیش مانگی ئۆکتۆبەری ‪1807‬‬

‫‪13‬‬

‫کرماشانی بینیوە‪ .‬ئەو لەکتێبێکدا دەنوسێ‪« ‌:‬ژمارەی دانیشتوانی کرماشان‬ ‫‪ 16‬بۆ ‪ 18‬هەزار کەس دەبێ کە لەژێر چەتری حکومەتی شازادە محەمەد‬ ‫عەلی میرزا‪ ،‬ژیانێکی هێمنیان هەیە‪ ».‬دوساسی بەردەوام دەبێ «بەاڵم‬ ‫جووله‌که‌کانی کرماشان نەگبەت ترین و زوڵملێکراوترین خەڵکی شارن‪.‬‬ ‫ئەوان ئازار دەدرێن و خەڵک هاموشۆیان لەگەڵدا ناکات‪ ،‬هەر کارێکی بیکەن‪،‬‬ ‫دژایەتیان لەگەڵدا دەکرێ‪ ».‬دوساسی خۆی لەو کەسانەیە بەبیروبۆچونی‬ ‫دژە جووله‌که‌ ناسراوە‪.‬‬ ‫بەریتانییەکیش بەناوی باکینگهام‪ ،‬کە پێش نۆڤەمبەری ‪ 1821‬سەردانی‬ ‫کرماشانی کردبو‪ ،‬نوسیویەتی‪ :‬پێموانیە ژمارەی جووله‌که‌کان لەو شارەدا‬ ‫لەسەد کەس زیاتر بێ‪.‬‬ ‫سااڵنی دواتر‪ ،‬ژمارەی جووله‌که‌کانی شارەکە هەندێک زێدەی کرد‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ 1838‬نزیکەی شەست خێزان و بەگشتی ‪ 300‬جووله‌که‌ لەکرماشان دەژیان‬ ‫و ساڵی ‪ 1873‬ئەم ژمارەیە‪ ،‬گەیشتە ‪ 600‬کەس‪.‬‬ ‫ئەو سااڵنەی‪ ،‬نەخۆشی قورس و قات و قڕی‪ ،‬هۆکاری سەرەکیی مردنی‬ ‫خەڵک بو‪ ،‬ژمارەیەکی بەرچاو لەجووله‌که‌کانی کرماشانیش توشی نەخۆشی‬ ‫بون‪ .‬پیسبونی ئاوی شارو نەبونی دەرمان و خزمەتگوزاری‪ ،‬ژیانی هێندەی‬ ‫دیکە بۆ ئەوان ئەستەم کردبو‪ .‬لە دەیەی حەوتەمی سەدەی نۆزدەهەمدا‪،‬‬ ‫دەزگایەکی خێرخوازی کە هی جووله‌که‌یەکی چاکەکاری بەریتانی بو‬ ‫بەناوی لۆرد موشە مۆنتیفیۆری‪ ،‬بڕی ‪ 275‬لیرەی ئیسترلینگی پێشکەش‬ ‫بە جووله‌که‌کانی کرماشان کرد بۆ ئەوەی یارمەتی پزیشکیان پێ بگات و‬ ‫لەبەلەنگازی رزگاریان بێ‪ .‬بەاڵم ئەم ئالیکارییانە بە تەنها بەس نەبون‪.‬‬ ‫زیلبێرشتاین ژمارەی جووله‌که‌کانی کرماشان لەساڵی ‪1932‬دا بەنزیکەی‬ ‫دو هەزار کەس لەقەڵەم دەدا‪ ،‬ئەوە لە کاتێکدا کە لێکۆڵینەوەکان نیشانیان‬ ‫داوە لەو ساڵەدا‪ ،‬ژمارەی راستەقینەی جووله‌که‌کان ‪ 2300‬کەس بوە‪.‬‬ ‫لێکۆڵەران پێیان وایە دەورەبەری جەنگی جیهانی دوهەم‪ ،‬ژمارەی‬ ‫ساڵی ‪ 1909‬ماڵ و دوکانی جووله‌که‌کانی کرماشان تااڵن کرا‪ ،‬بەاڵم‬ ‫جووله‌که‌کانی کرماشان بەگوێرەی ئامارەکانی ئەو کات نزیکەی ‪ 2500‬کەس جووله‌که‌کان وەها لەبێدادی دەوڵەت و پادشا ناهومێد ببون‪ ،‬کەتەنانەت‬ ‫بوە‪ .‬ماوەیەک پاش جەنگی جیهانی دوهەم‪ ،‬لە ساڵی ‪1948‬ی زایینیدا (ئەو سکااڵیشیان نەکرد و دەیانزانی حکومەتی ناوەندی سەرقاڵی کێشەکانی‬ ‫ساڵەی ئیسرائیل سەربەخۆیی وەرگرت) ژمارەی جووله‌که‌کانی ئیسرائیل خۆیەتی و چارەنوسی جووله‌که‌کانی کرماشانی بەالوە گرینگ نییه‪ .‬لەگەڵ‬ ‫پەرەی سەندبو و گەیشتبوە ‪ 2864‬کەس‪.‬‬ ‫ئەمانەشدا جووله‌که‌کانی کرماشان توانیان دیسانەوە لە سەر پێی خۆیان‬ ‫هەژاری و پیسبونی ئاوی خواردنەوە و ئازارو راوەدونان وایانکرد زۆربەی بوەستن و کۆمەڵگای خۆیان بژێننەوە‪ .‬بەهوی ئەوەی کرماشان دەروازەی‬ ‫ئەو جولەکانەی مابونەوە‪ ،‬ناوچەکە جێ بهێڵن و کۆچ بکەنە تاران یاخود رۆیشتنی شیعەکان بو بۆ سەردانی شوێنە پێرۆزەکانی عێراق‪ ،‬هەناسەیەکی‬ ‫ئەو شارانەی هەاڵواردن تیایدا کەمتر بو‪ .‬هەندێکیشیان کۆچیان کردە واڵتی هاتەوە بەر جەستەی بازرگانی جووله‌که‌کان‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪ ،‬هەرچەند لەو سااڵنەدا کۆچکردن زۆر ئەستەم بو‪.‬‬ ‫لەناو کەسایەتییە جووله‌که‌کانی کرماشان دەتوانین ئاماژە بە شەمۆئیل‬ ‫هەندێک لەجووله‌که‌کانی کرماشانیش ئەو جووله‌که‌ بەرەسەن عێراقیانە یحزقل حەییم بکەین کە لەو شارە لەدایک ببو و دواتر وەه نوێنەری‬ ‫بون کە لەبەر ئازارو زەخت و زۆری ئیسالمیە توندڕەوەکان‪ ،‬عێراقیان جووله‌که‌کان گەیشتە مەجلیسی شۆڕای میللی‪ .‬بەاڵم ساڵی ‪ 1931‬لەالیەن‬ ‫بەجێهێشتبو و ناوچە کوردنشینەکانی ئێرانیان بۆ مانەوە هەڵبژاردبو‪ .‬ئەوان دەوڵەتی ئەو کاتەوە بەتاوانی هەوڵدان بۆ روخانی حکومەت حوکمی‬ ‫لەچاو جووله‌که‌کانی کرماشان بارودۆخێکی باشتریان هەبو‪« .‬هوخبرگ» لەسێدارەدانی بۆ دەرچو و حوکمەکەش جێبەجێ کرا‪ .‬دواتر رون بویەوە‬ ‫کە کاتی خۆی چاوی بەناوچەکە کەوتوە‪ ،‬دەڵێ هەندێک لەو جولەکانە کە ئەم تۆمەتە لە جێ دا نەبوە و هۆکارەکەی بەربەستە سیاسیەکان بون‬ ‫لەژێر سەرپەرشتی گروپی ئالیانس و گروپی (جووله‌که‌کان جەستەیەکی لەسەردەمی دەسەاڵتدارێتی رەزا شادا‪.‬‬ ‫یەکگرتون) دابون‪.‬‬ ‫شیاوی گوتنە کۆمەڵێک وێنەو بەڵگەی باڵکێش و مێژویی بۆ یەکەمجار‬ ‫نمونەیەکی سەرنج راکێش لەسەر ئاماری جووله‌که‌کانی کرما‌شان کە لەو کتێبەدا باڵو کراونەتەوە کە ئەمەش ناوەڕەۆکی کتێبەکەیان گرینگ‬ ‫لەم کتێبەدا بەرچاومان دەکەوێ‪ ،‬ئەو رێژەیەیە کە سەبارەت بە پیشەی کردووه‌‪.‬‬ ‫‪ 289‬کەس لەسەرپەرشتیارانی خێزانەکان لەساڵی ‪ 1903‬دەست کەوتوە‪.‬‬ ‫باسان کە خۆی لە ناوچەکە بوە‪ ،‬دەڵێ ‪ 129‬پیاوی جووله‌که‌ فرۆشیاری‬ ‫بەهارات‪ ،‬گیای دەرمان‪ ،‬فرۆشیاری فەڕش و بەڕماڵ یاخود وردەواڵە فرۆش‬ ‫بون‪ 85 .‬پیاویش سەرقاڵی فرۆشتن بەتاک و کۆ و کاروباری دوکانداری‬ ‫بون‪ 68 .‬پیاوی جووله‌که‌ رەنگڕێژ‪ ،‬زێرنگەر‪ ،‬فەڕشچن‪ ،‬ئارایشگەر یاخود‬ ‫مامۆستا بون‪ .‬حەوت جووله‌که‌ش کرێکاری سادە بون و دوکەڵ کێش و‬ ‫ئاوی حەوزەکانیان خاوێن کردۆتەوە یان کاری دیکەیان کردووه‌‪ ،‬لەناو‬ ‫ئەو کرێکارانەدا یەکێکیان لەهەمویان هەژارتر بوه و لە رێگەی باربردنی‬ ‫نانەواخانەیەکەوە بژیوی رۆژانەی دابین کردووه‌‪.‬‬ ‫سەرکوتی بزوتنەوەی مەشروتە و روداوەکانی دوای ئەو بزوتنەوەیە‪،‬‬ ‫بارودۆخی جووله‌که‌کانی لەناوچە کوردنشینەکان ئەستەم کرد‪ .‬شێخ‬ ‫محەمەد مەهدی یەکێک لەکاندیدەکانی هەڵبژاردنی مەجلیس لەساڵی ‪1907‬‬ ‫بۆ راکێشانی خەڵکی کرما‌شان بۆ الی خۆی‪ ،‬هێرشی بردە سەر جووله‌که‌کان‬ ‫و لەهەڵمەتەکانی پڕوپاگەندەدا ئەو نوسینانەی باڵو کردەوە؛‬ ‫جووله‌که‌کان نابێ لەکاتی باران باریندا لەماڵەکانیان بێنە دەر ــ بۆ‬ ‫ئەوەی نەکا دڵۆپە بارانی جل و پێاڵوەکانیان‪ ،‬زەوی موسڵمانەکان گاڵو‬ ‫نەکا‪.‬‬ ‫جووله‌که‌کان نابێ سواری ئەسپ بن‪ ،‬بۆ ئەوەی هەست بە سەربڵیندی‬ ‫نەکەن‪.‬‬ ‫جووله‌که‌کان نابێ ریشیان بتاشن‪ ،‬بۆ ئەوەی بەردەوام ناحەز بێنە بەر‬ ‫چاو‪.‬‬ ‫جووله‌که‌کان نابێ ماڵێک دروست بکەن کە لەسەروی ماڵی جیرانە‬ ‫موسڵمانەکەیانەوە بێ‪.‬‬

‫‪14‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫جوولەکەکان و قوتابخانەکانیان‬

‫جووله‌که‌کان ئه‌ندازیاری ئاوه‌دانی شاری خانه‌قین بوون‬ ‫بەشی دووەم‬

‫نووسینی عەزیز یاوەر‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬عه‌دنان شێخانی‬

‫ئەلیناس و تەورات‬ ‫جوولەكەكانی خانەقین قوتابخانەیەكی نوێیان دامەزراند كە سەربە‬ ‫هاوپەیمانێتیی ئیسرائیل بوو‪ ،‬لە بەر خۆشەویتیی زانست‪ ،‬خواجە ئەال‬ ‫هۆروبین‪ ،‬بەبێ بەرامبەر باری هەژدە حوشتر كەلوپەلی بۆ قوتابخانەكە‬ ‫هێنا‪.‬‬ ‫لە كتێبی «قوتابخانە یەهودی وئێرانییەكان لە عێراق»دا هاتووە‪:‬‬ ‫جوولەكە دەوڵەمەندەكان لە شارە سەرەكییەكانی عێراق كە گرینگیی‬ ‫ئابوورییان هەیە وەك‪ ،‬بەغدا‪ ،‬بەسرە‪ ،‬بابل‪ ،‬خانەقین‪ ،‬عەمارە‪ ،‬ناسریە‬ ‫و كەركووك‪ ،‬دابەش بوون بەپێی پالنێكیش كە پیشتر لە سەری رێك‬ ‫كەوتبوون‪ ،‬لە زۆربەی ئەو شارانەدا قوتابخانەیان دامەزراند‪.‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫كۆمەڵەی یەكیەتیی ئیسرائیل ـ ئەلیناس‬ ‫‪Alliance Israelite Universelle‬‬ ‫ئەو كۆمەڵەیە پێشتر لە پاریس بوو و لقێكی لە لەندەن هەبوو‪ ،‬ئەركی‬ ‫دامەزراندنی قوتابخانەكانی عێراقی گرتە ئەستۆ‪ ،‬ساڵی ‪ 1865‬دەستی‬ ‫پێ كرد و تا كۆتایی ساڵی ‪ 1913‬بەردەوام بوو‪ ،‬پالنی ئەو كۆمەڵەیەش‪،‬‬ ‫كۆكردنەوەی سەرمایە بۆ قوتابخانە جوولەكەكان بوو‪ .‬لە دواییشدا خەرجی‬ ‫قوتابخانەكان دەكەوێتە ئەستۆی جوولەكەكانی دانیشتووی ئەو شارەی‬ ‫قوتابخانەكەی لێیە و وردە وردە لەو رێگەیەوە كۆكردنەوەی سەرمایە‬ ‫زیادی دەكرد و ژمارەیەكی زیاتریش لە جوولەكەكان بەشدارییان دەكرد‪،‬‬ ‫لەو سەردەمەشدا كۆنسولخانەی فەرەنسا لە بەغدا سااڵنە دوو هەزار دیناری‬ ‫عێراقی یارمەتی كۆ دەكردەوە و بۆ بارەگای قوتابخانەكانی ئەلیناسی‬ ‫ئیسرائیل لە لە پاریسی دەنارد‪.‬‬ ‫قوتابخانەكانی ئەلیناس لە سێ بەش پێك دەهاتن‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪15‬‬

‫بەشێك بۆ فێربوونی تەلمود (تەفسیر و شیكردنەوەی تەورات بە‬ ‫شێوەیەكی نەنووسراو كە نابێ بنووسرێتەوە‪ ،‬تەنیا لە نێو مێشكی زانا‬ ‫ئایینییەكانی جوولەكەدا هەیە)‪ ،‬بەشێك بۆ فێربوونی تەورات‪ ،‬بەشێكی‬ ‫تریش بۆ فێربوونی زمانی عیبری‪ .‬جگە لەمانەش چەند پڕۆگرامێكی تر‬ ‫دەخوێندران كە زمانەكانی فەرەنسی‪ ،‬ئینگلیزی و عەرەبی دەگرتەوە‪،‬‬ ‫هەروەها زانستەكانی بیركاری‪ ،‬سروشت‪ ،‬كیمیا‪ ،‬شتناسی‪ ،‬مێژوو و جوگرافیا‬ ‫دەخوێندران‪ .‬قوتابخانەكان لەسەر سیستمی قوتابخانە سەرەتاییەكانی‬ ‫ئەوروپا رێك خرابوون و زۆربەی مامۆستاكانیش لە جوولەكەكانی فەرەنسا‬ ‫بوون‪ .‬ئەگەر قوتابییەكیش جوولەكە نەبوایە‪ ،‬تەنیا زمانی فەرەنسی‬ ‫دەخوێد‪.‬‬ ‫بەپێی سەرچاوەكان‪ ،‬قوتابخانەی ئەلیانس لە كۆتایی ساڵی ‪1911‬دا‬ ‫لە خانەقین كراوەتەوە و دوای دوو ساڵ ژمارەی قوتابیانی گەشتووەتە‬ ‫‪ 70‬قوتابی‪ ،‬بەاڵم زۆری نەخایاند و دوای ماوەیەك لەبەر چەند هۆكارێكی‬ ‫نادیار داخرا‪ .‬رەنگە هۆكاری داخستنەكە بۆ جەنگی جیهانیی یەكەم و‬ ‫هەرەوەها كەمیی مامۆستای بیانی كە لە فەرەنساوە دەهاتن و لەالیەن‬ ‫مەڵبەندی گشتیی كۆمەڵەی یەكیەتیی ئیسرائیلی‪-‬فەرەنسی دادەمەزرێندران‬ ‫بگەڕێتەوە‪ .‬دوای داخستنەكەش ئیتر ناوی ئەو قوتابخانەیە لە شاری‬ ‫خانەقین نەهێنرایەوە‪ .‬هیچ بەڵگەنامەیەكیشمان دەست نەكەوتووە كە‬ ‫باسی قوتابخانەكە بكات‪ ،‬بە تەمەنەكانی شارەكەش هیچی لە بارەیەوە‬ ‫نازانن‪ ،‬ئەمەش ئەوە دەگەیەنێت كە ماوەیەكی زۆری نەخایەندووە‪.‬‬ ‫بۆیە هیچ دەربارەی شێوەی بیناكە و ژمارەی هۆبەكان و مامۆستاكانی‬ ‫نازانین‪.‬‬ ‫بەاڵم قوتابخانەی تەورات لە بیری زۆربەی بەسااڵچووانی شارەكەدا‬ ‫ماوەتەوە و بەڵگە هەیە كە دەیسەلمێنێ تا كۆتایی چلەكان لە چاالكیی‬ ‫خۆی بەردەوام بووە‪ .‬قوتابخانەكی ئایینی بووە و زیاتر لە زانستەكانی‬ ‫ژیان و شارستانییەت‪ ،‬گرینگیی بە فێربوونی ئایین داوە و زیاتر لە‬ ‫نیوەی بەشە وانەكانی هەفتەی بۆ خوێندنی ئایینی تەرخان كردووە كە‬ ‫خوێندنی تەورات و تەلمود و چەند دیوانێكی شیعری عیبری دەگرتەوە‪.‬‬ ‫بۆیە جوولەكەكان لەپاڵ فێركردنی ئایینی منداڵەكانیان لەگەل منداڵی‬ ‫موسڵمانەكان دەناردە قوتابخانە سەرەتاییەكانی شارەكە بۆ ئەوەی فێری‬ ‫زانستەكانی تر ببن بەتایبەتی دوای دامەزراندی قوتابخانەی سەرەتایی‬ ‫خانەقین لە ساڵی ‪ .1919‬ئەمەش بەڵگەیەكی ترە كە قوتابخانەی ئەلیانس‬ ‫لەو سەردەمە داخراو بووە ئەگەر نا جوولەكەكان منداڵەكانیان دناردە‬ ‫ئەوێ لە جیاتی قوتابخانەی موسڵمانان ‪.‬‬ ‫لە الپەڕەی تۆمارێكی قوتابخانەی خانەقینی یەكەم (دوایی بوو بە‬ ‫مونزرییە) كە بۆ ساڵی ‪ 1937‬دەگەڕێتەوە‪ ،‬هاتووە كە (موراد حسقیل‬ ‫عزرە)‪ ،‬یەكێك لە قوتابییەكانی ئەو قوتابخانەیە بووە‪ ،‬باوكیشی لە‬ ‫قوتابخانەی تەورات مامۆستا بووە‪ ،‬ئەم راستییەش ئەوە دەسەلمێنێ كە‬ ‫قوتابخانەی تەورات لە چاالكیی خۆی بەردەوام بووە و زیاتریش گرینگیی‬ ‫بە وانە ئایینیەكان داوە‪ .‬ئەگەرنا ئەو قوتابییەی ناومان برد‪ ،‬دەچووە ئەو‬ ‫قوتابخانەیەی باوكی تێیدا مامۆستا بووە بۆ ئەوەی هەموو زانستەكان‬ ‫لەوێ بخوێنێت‪ ،‬بێگومان بۆ هەموو هاوڕێكانی ئەو قوتابییەش هەر بەم‬

‫‪16‬‬

‫شێویە بووە و شتێكی ئاسایی بوو كە منداڵی جوولەكەكان بچنە قوتابخانە‬ ‫حكوومییەكان و بە زمانی قوتابخانەكانیش بخوێنن نەك بە زمانی عیبری‪،‬‬ ‫بۆیە دەبینین زمانی خوێندن لە قوتابخانە سەرەتاییەكانی ئیسرائیل‪ ،‬ئەو‬ ‫زمانانە بوو كە كۆچكردووان لەگەڵ خۆیان بردبوویانەوە‪ .‬ئەمەش ئەوە‬ ‫دووپات دەكاتەوە كە لەو كاتەدا قوتابخانەكان بە زمانی عیبری كەم بوون‬ ‫لە ئیسرائیل و لە ‪ 12‬قوتابخانە تێپەڕیان نەكردووە لە ساڵی ‪ 1914‬و بوو‬ ‫بە سەرتایەك بۆ پڕۆسەی فێركردن لە ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ئەوەی جێی ئاماژەیە‪ ،‬قوتابخانە فەرمییەكانی شاری خانەقین لە‬ ‫سەرەتای دامەزراندنیانەوە لە سەردەمی ئینگلیزەكان تا كۆتایی چلەكانی‬ ‫سەدەی رابردوو‪ ،‬شانبەشانی قوتابییە موسڵمانەكان پیشوازییان لە‬ ‫منداڵی جوولەكەكان و ئایینەكانی تر دەكرد‪ .‬لە هەموو عێراقیش هەر‬ ‫بەم شێوەیە بووە‪ .‬ئامانجیش ئەوە بوو كە ئەو قوتابخانەیەی مۆركی‬ ‫تایەفەگەریی ناموسڵمانیان پێوەیە‪ ،‬بە تایبەتی قوتابخانەی جوولەكەكان‪،‬‬ ‫وردە وردە نەمێنن‪.‬‬ ‫بۆیە زیاتر مەبەست ئەوە بوو كە قوتابخانەی هاوبەشی موسڵمانان‬ ‫و جوولەكەكان هەبێت‪ .‬لەو بارەیەشەوە (حەسری) دەڵێ‪ :‬منداڵی‬ ‫ئیسرائیلییەكان لە قوتابخانەی چەندین شاری وەك دهۆك‪ ،‬هەولێر‪،‬‬ ‫ئامێدی‪ ،‬خانەقین‪ ،‬هندییە‪ ،‬كفری‪ ،‬دوزخورماتو‪ ،‬میسان‪ ،‬قەلعە ساڵح‪،‬‬ ‫عەلی غەربی‪ ،‬ناسریە و سەماوە هەبوون‪ .‬لە ‪ 10‬لەم قوتابخانانەش‬ ‫مامۆستای تایبەت بە ئایینی جوولەكە هەبوون‪ ،‬بەاڵم (المس بیل بان)‬ ‫لەو باریەوە دەڵێ‪ :‬منداڵە جوولەكەكان‪ ،‬قوتابخانە تایبەتییەكانی خۆیان‬ ‫جێ هێشت و پەیوەندییان بە قوتابخانە حكوومییەكانەوە كرد‪ ،‬لەگەل‬ ‫منداڵە موسڵمانەكان‪ .‬هۆكارەكەشی بۆ ئەوە دەگەڕێتەوە كە حكوومەتی‬ ‫عێراق وەك پێشتر یارمەتیی ئەو قوتابخانانەی نەدەدا و چی تریش رێگەی‬ ‫بە دامەزراوە بیانییەكان نەدا كە یارمەتییان بدەن و بە دەستتێوەردان لە‬ ‫كاروباری ناوخۆی عێراقی لەقەلەم دەدا‪.‬‬ ‫چەند راستییەك لە بارەی قوتابییە جوولەكەكان لە دووتوێی تۆمارەكانی‬ ‫قوتابخانەكانیاندا‬ ‫دوای چاوپێداخشاندن و تەماشاكردنی تۆمارە كۆنەكانی قوتابخانە و‬ ‫بەراوردكردنیان لەگەڵ یەكتر و بە پشتبەستن بەو زانیاری و مێژووەی‬ ‫تێیدا تۆمار كراون‪ ،‬گەیشتینە چەند ئەنجامێكی تایبەت بە قوتابییە‬ ‫جوولەكەكان كە لەوانە وێنەی بارودۆخی سیاسی و كۆمەاڵیەتی و مەزهەبیی‬ ‫جوولەكەكانمان بۆ روون بكاتەوە لە دوای دامەزراندنی حكوومەتی عێراق‪،‬‬ ‫لەم خااڵنەدا كورتی دەكەینەوە ‪:‬‬ ‫‪ -1‬جوولەكەكان بۆ تۆماركردنی ناوی منداڵەكانیان‪ ،‬بە كۆمەڵ روویان‬ ‫لە قوتابخانە كردووە‪ ،‬ئەمەش لە زنجیرەی یەك لە دوای یەكی ناوی‬ ‫منداڵەكانیان بە دیار دەكەوێت كە ریزبەندیان لەدوای یەكە‪.‬‬ ‫‪ -2‬هەرچەندە جوولەكەكان زۆر گرینگییان بە فێربوونی رەگەزی مێیینە‬ ‫داوە‪ ،‬بەاڵم ناوی كچەكانیان لە قوتابخانەی كوڕان تۆمار نەكردووە لە بەر‬ ‫تێكەاڵوبوونیان‪ ،‬لە بەرامبەریشدا دەبینین ژمارەی ئەو كچە جوولەكانەی‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمارەی ئەو كچە جوولەكانەی‬ ‫چوونەتە قوتابخانەی سەرتایی‬ ‫كچانی خانەقین‪ ،‬لە سەرەتای‬ ‫دامەزراندنی لە ساڵی ‪،1931‬‬ ‫دەگاتە ژمارەی كچە موسڵمانەكان‪،‬‬ ‫هەرچەندە ژمارەی جوولەكەكان زۆر‬ ‫كەمتر بووە‬ ‫چوونەتە قوتابخانەی سەرتایی كچانی خانەقین‪ ،‬لە سەرەتای دامەزراندنی‬ ‫لە ساڵی ‪ ،1931‬دەگاتە ژمارەی كچە موسڵمانەكان‪ ،‬هەرچەندە ژمارەی‬ ‫جوولەكەكان زۆر كەمتر بووە‪ .‬ساڵی یەكەمی دامەزراندنی قوتابخانەی‬ ‫كچان‪ 87 ،‬قوتابی تێدا بووە كە ‪ 41‬كچی جوولەكە و دووی مەسیحی و‬ ‫‪ 44‬كچی موسڵمان بوون‪ ،‬بەتەمەنترین قوتابیش‪ ،‬كچێكی جوولەكە بووە‬ ‫بە ناوی (لولو موشی حای یەعقوب) كە لەدایكبووی ‪ 1917‬بووە‪ ،‬واتە‬ ‫تەمەنی چواردە ساڵ بووە كە چووەتە پۆلی یەكی سەرەتایی‪ .‬ئەوەی‬

‫ئەم بۆچوونەش پشتڕاست دەكاتەوە‪ ،‬ئەوەیە كە سااڵنی دواتر‪ ،‬ژمارەی‬ ‫قوتابییە كچەكانی جوولەكەكان‪ ،‬بە بەراورد لەگەڵ ساڵی دامەزراندنی‬ ‫كەمی كردووە‪ .‬بۆیە دەبینین ساڵی ‪ 1931‬تا كۆتایی ساڵی ‪ ،1944‬لە‬ ‫‪ 109‬قوتابی كچ تێپەڕی نەكردووە‪ .‬هەرچەندە لەو سەردەمەدا قوتابخانەی‬ ‫سەرەتایی كچانی خانەقین تاكە قوتابخانەی شارەكە بووە‪.‬‬ ‫‪ -3‬لەگەڵ كۆتایی ساڵی ‪ ،1948‬جوولەكەكان زۆر بە كەمی منداڵەكانیان‬ ‫دەناردە قوتابخانەكان‪ ،‬ئەویش لەبەر ئەوەی بەرەو ئیسرائیل كۆچیان دەكرد‬ ‫یان لە ئامادەكاریدا بوون‪ .‬بۆ نموونە لەساڵی خوێندنی ‪1947-1946‬دا‪،‬‬ ‫تەنیا ‪ 17‬قوتابیی جوولەكە چوونەتە قوتابخانەی نوعمان و ساڵی دواتریش‬ ‫تەنیا دوو قوتابی و ساڵی ‪ 1949‬تەنیا یەك قوتابی‪ ،‬ئەویش لە قوتابخانەی‬ ‫قەرەتەپە بە گواستنەوە هاتووە‪ ،‬تایبەت بە قوتابییە كچەكانیش ساڵی‬ ‫‪ 1948‬تەنیا ‪ 11‬قوتابی لە شارەكە مابوون و ساڵی ‪ 1949‬هیچ قوتابییەكی‬ ‫كچی جوولەكە لە قوتابخانەكانی خانەقین نەمابوو‪.‬‬ ‫‪ -4‬لەو كاتەی ئینگلیزەكان لە ساڵی ‪ 1919‬قوتابخانەی سەرەتاییان‬ ‫لە شارەكە دامەزراند تا ساڵی ‪ ،1937‬منداڵە نێرینەكانی جوولەكەكان‬ ‫لە تۆماری قوتابخانەكاندا‪ ،‬لە ستوونی ئایینزا بە وشەی «یەهودی» یان‬ ‫«ئیسرائیلی» ناوی خۆیان تۆمار دەكرد و لە ستونی رەگەزنامەش پێیان‬

‫ناوی مووسا‪ ،‬ناوێكی میسرییە‬ ‫و پەیوەندیی بە نەوەكانی‬ ‫ه لە دوو‬ ‫ئیسرائیلەوە نییە‪ ،‬ناوه‌ک ‌‬ ‫بڕگە پێك هاتووە «موو» واتە‬ ‫ئاو لەالی میسرییەكان و «اوسی»‬ ‫واتە رزگاركردن لە شوێنێك‪،‬‬ ‫لەسەر یەكیش وشەكە بە زمانی‬ ‫میسریی كۆن واتە «منداڵ»‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪17‬‬

‫باش بوو عێراقی بنووسن‪ ،‬بەاڵم لە سەرەتای ساڵی ‪ 1938‬بەدواوە‪ ،‬وشەی‬ ‫یەهودی و ئیسرائیلییان گۆڕی بە وشەی «مووسەوی» و لە جیاتی وشەی‬ ‫عێراقیش‪ ،‬وشەی «عەرەبی» تۆمار دەكرا‪ ،‬بەاڵم منداڵە كچەكان هەر لە‬ ‫سەرتاوە لە ساڵی ‪ 1931‬تا گەڕانەوەیان‪ ،‬بە «مووسەوی» تۆمار دەكران‬ ‫و لە شوێنی رەگەزنامەكەشیان «عەرەبی»یان دەنووسی‪.‬‬ ‫ئەو گۆڕانەی بەسەر بارودۆخی جوولەكەكاندا هات و وای لێ كردن‬ ‫ئایینەكەیان لە «یەهودی» و «ئیسرائیلی»یەوە بۆ «مووسەوی» بگۆڕن‪،‬‬ ‫هەر لە خۆوە و بەبێ هۆ نەبووە‪ .‬گۆڕانكارییە سیاسییەكانی كە ئەو‬ ‫كات بەسەر بارودۆخی جوولەكەكاندا دەهات و هەوڵ و بزاڤی بەردەوامی‬ ‫رێكخراوە جوولەكەكان بۆ دامەزراندنی دەوڵەتی ئیسرائیل و بەدیاركەوتن و‬ ‫روونبوونەوەی ملمالنێی عەرب و جوولەكە‪ ،‬هۆكاری زیادبوونی هەستیاریی‬ ‫بۆ هەردوو وشەی «یەهودی» و «ئیسرائیلی» بۆ جوولەكەكان بوون‬ ‫كە لە نێو كۆمەڵگەیەكی عەرەبیدا دەژیان‪ .‬بۆیە «مووسەوی»‪ ،‬واتە‬ ‫شوێنكەوتووانی مووسای پێغەمبەر‪ ،‬باشتر بوو لە ئیسرائیلی تا هەندێك‬ ‫لە هەستیاریی وشەكان كەمتر بكەنەوە و كەمێكیش خۆشەویستتر لەالیەن‬ ‫كۆمەلگەی عەربییەوە‪ ،‬رەنگە لێرەشدا خوێنەر بپرسێت كە جیاوازیی ئەو‬ ‫وشانە چییە؟ قوواڵیی مێژووی ئایینی ئەم چەمكانە چین؟ بۆ وەالمی‬ ‫پرسیارەكان‪ ،‬هەوڵ دەدەین بەپێی بۆچوونی خۆمان و بەپشتبەستن بە‬ ‫مەنتیق و مێژووی رووداوەكان وەاڵم بدەینەوە‪:‬‬ ‫بۆ جیاوازیكردن لە نێوان ئەو چەمكانەدا‪ ،‬پێویستە ئاماژە‬ ‫بە بڕگەی یەكەمی پێشەكی كتێبی دكتۆر (رۆڵف رایخارت)‬ ‫دەربارەی مێژووی عەرەب و یەهود بدەین كە داوا دەكات‬ ‫جیاوازیی لە نێوان چەمكەكاندا بكرێت و دەڵێت «پێویستە‬ ‫هەر وشەیەك یان چەمكێك مافی خۆی پێ بدرێت‪ ،‬بۆ نموونە‬ ‫دەبێ لە نێوان عیبرانی و ئیسرائیل و هەروەها مووسەوەی و‬ ‫یەهودیدا جیاوازی بكەین‪ ،‬ئەمانە چوار وشەن كە وەك چەمك‬ ‫بەكار هاتوون بێ ئەوەی جیاوازیی لە نێوانیان بكرێت كە لە‬ ‫راستیدا ئەم وشانە ئاماژەن بۆ چوار كۆمەڵەی لێك جیاواز و‬ ‫لێك دوور‪.‬‬ ‫بە رای زۆربەی لێكۆڵەران‪ ،‬پێغەمبەر مووسا میسری بووە‬ ‫و لە باوەشی فیرعەونەكاندا پەروەردە كراوە و لەسەر ئایینی‬ ‫تاكپەرستی بووە كە ئەخناتون فیرعەون لەسەری بووە‪ ،‬ئەویش‬ ‫پەرستنی یەك خوا و باڵوكردنەوەی برایەتییە لە لە نێو هەموو‬ ‫مرۆڤایەتیدا‪ .‬ئەویش لەگەڵ ئایینی یەهودی جیایە كە بەندەكانی‬ ‫خوایان پەیڕەو دەكرد‪.‬‬ ‫هەروەها ناوی مووسا‪ ،‬ناوێكی میسرییە و پەیوەندیی بە‬ ‫نەوەكانی ئیسرائیلەوە نییە‪ ،‬ئەو ناوەش بۆیە لە مووسا نراوە‬ ‫چونكە لەگەڵ چیرۆكی دۆزینەوەی لە نێو ئاودا بگونجێ‪ ،‬چونكە‬ ‫لە دوو بڕگە پێك هاتووە «موو» واتە ئاو لەالی میسرییەكان و‬ ‫«اوسی» واتە رزگاركردن لە شوێنێك‪ ،‬لەسەر یەكیش وشەكە‬ ‫بە زمانی میسریی كۆن واتە «منداڵ»‪ .‬لە شیكردنەوەی‬ ‫كەسایەتیی مووسادا‪ ،‬فرۆید‪ ،‬زانای دەرونناسی‪ ،‬لەكتێبەكەیدا‬

‫‪18‬‬

‫بە ناوی مووسا و تاكپەرستی دەڵێ «مووسا‪ ،‬میسری بووە و ئیسرائیلی‬ ‫نەبووە»‪.‬‬ ‫لە كۆتاییشدا ئەو شەریعەتەی بۆ مووسا هاتووەتە خوارەوە‪ ،‬بە هەشت‬ ‫سەد ساڵ پێش ئایینی یەهودی بووە (كە ئێستا بە تەورات دەنوێنرێ)‪.‬‬ ‫لەبەر ئەو هوكارانەی باس كران‪ ،‬وشەی «مووسەوی»‪ ،‬لە «ئیسرائیلی» و‬ ‫«یەهودی» جیاوازە‪ .‬هەر لەو روانگەیەشەوە جوولەكەكان ئایینزای خۆیان‬ ‫بۆ «موسەوی» دەگۆڕی‪ ،‬بۆ ئەوەی لە الیەن كۆمەڵگەی عەرەبییەوە‬ ‫پەسەندتر بن‪ ،‬هەر بەم شێوەیەش مانەوە تا لە كۆتایی چلەكانی سەدەی‬ ‫رابردوودا بۆ ئیسرائیل گەڕانەوە‪ ،‬ئەوانەش كە نەیانتوانی یان نەیانویست‬ ‫بۆ پاراستنی بەرژەوەندییەكانیان خانەقین بەجێ بهێڵن‪ ،‬بوونە موسڵمان‪.‬‬ ‫ئەوانیش ژمارەیان لە پەنجەی دەست تێنەدەپەڕی‪.‬‬ ‫بۆ ئەوی زیاتر و روونتر ئەو راستیانەی كە لەسەروە باسمان كرد‬ ‫بسەلمێنین‪،‬لەخواروە ناوی ئەو قوتابییە جوولەكەكانە دخەینە بەر دەستتان‬ ‫كە لە قوتابخانە فەرمییەكانی ئەو سەردەمە تۆمار كراون بێ ئەوەی هیچ‬ ‫دەستكاری بكەین‪ .‬لەبەر كەمیی تۆمارەكانیش ناوەكان كەمن‪ ،‬چونكە‬ ‫زۆربەی تۆمارەكان لەبەر هەر هوكارێك بێت فەوتاون و لەناو چوون‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی خانه‌قین‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی کچانه‌ی خانه‌قین‬

‫قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی کچانه‌ی نه‌عمان‬

‫قوتابخانه‌ی سه‌ره‌تایی شه‌وانه‌ی کچانه‌ی خانه‌قین‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪19‬‬

‫كوردستان ئیسرائیال دوویی‪.....‬بۆ؟‬ ‫زكی قبالن‪/‬دهوك‬

‫ئیسرائیل ب زاتێ خو وەكو كیانەك ل سەر ئاخێ‬ ‫و ژیواری هەیە و هەموو جیهان ژی یا ئاگەهداری‬ ‫راستی و پێڤاژوویا بویەرا یە ل فەلستین‪ ،‬لێ‬ ‫سەركردە و گەلێن عەرەبا ژ بلی بلندكرن و ڤەگێرانا‬ ‫هندەك دوریشمێن بریقەدار و سازدانا كونگرێن‬ ‫خرش موویەكی ژ خو نا لڤینن‬ ‫زور جاران ئەو پروپاكندە د وەرن بهیستن یێن ئەزمونا هەرێما كوردستانێ‬ ‫ب ئیسرائیل هەڤبەر دكەن (كوردستان ئیسرائیال دوویێ) یە‪ ،‬و نەخاسم ژ بال‬ ‫رەوشەنبیر و هندەك سیاسەتمەدارێن عەرەب ڤە مینا رابەرێ بەرێ یێ بزاڤا‬ ‫حەماس یا فەلستینی احمد یاسین‪،‬‬ ‫تا گەهشتە وی رادەی ژمارەكا زور ژ ئیمام و زانایێن ئیسالمی ل پارێزگەها‬ ‫موسل مینبەرێن مزگەفتان كربوونە پێگەهەك بۆ بەالفكرنا وان جورە پروپاكندا‪،‬‬ ‫كو هەمان كەس بوون د سالێن هەشتیان دا ژ چەرخێ بوری فەتوا بو شرعیەتا‬ ‫هەوێن ئەنفاال ل دژی خەلكێ كورد ددان‪ ،‬و خودی احمد یاسین ئێك ژ وان كەسا‬ ‫بوو كو دەست خوەشی ل سه‌دام حسین و سوپایێ ئیراقێ كری بۆ ئەنجامدانا‬ ‫هەوا ئەنفاال‪.‬‬ ‫ئیرۆ ئەزمونا دیموكراسیا هەرێما كوردستانێ بوویە ژیوارەك و بیاڤەكێ بەرین‬ ‫د ناڤەندێن سیاسەتا جیهانیدا ژ خورا پاوان كریە‪ ،‬لێ ژ بو خو ڤەدزینێ و نە‬ ‫دانپێكرنێ ب هەبوونا گەلێ كورد و بسەركەفتنا ئەزمونا وی یا دیموكراسی‪،‬‬ ‫هندەك كەس و الیەنێن عەرەب وان جورە پروپاكندێن ڤاال ژ راستیێ بەالف‬ ‫دكەن‪.‬‬ ‫ئیسرائیل ب زاتێ خو وەكو كیانەك ل سەر ئاخێ و ژیواری هەیە و هەموو‬ ‫جیهان ژی یا ئاگەهداری راستی و پێڤاژوویا بویەرا یە ل فەلستین‪ ،‬لێ سەركردە‬ ‫و گەلێن عەرەبا ژ بلی بلندكرن و ڤەگێرانا هندەك دوریشمێن بریقەدار و سازدانا‬ ‫كونگرێن خرش موویەكی ژ خو نا لڤینن‪.‬‬ ‫گەرەكە خودیێن وان گوتگوتك و پروپاكندا قەنج بزانن كوردستان نە‬ ‫ئیسرائیلە‪ ،‬بەلكو زور ژ ئیسرائیل مەزنتر و ب رومەتترە‪ ،‬چما ئیسرائیل قەرزدارا‬

‫‪20‬‬

‫گەل و ئاخا كوردستانێ یە ژ ئالیێن دیروكی و روحی و سیاسی ڤە مینا كو‬ ‫عەرەب د كەساتیا (سه‌الح الدین ئه‌یوبی) دا قەرزدارێن گەلێ كوردن لێ (لم‬ ‫يكن ْ‬ ‫جزا االحسان باالحسان) ‪.‬‬ ‫ژ بو روهنكرن و چەسپاندنا ڤێ راستیێ ژی پێدڤیە براوردەكێ د نافبەرا‬ ‫كوردستانێ و ئیسرائیل دا بكەین ژ الیەنێن سیاسی و روحی ڤە و گروڤان ژی‬ ‫هەر ژ تەوراتێ بخو وەربگرین‪.‬‬ ‫الیەنێ روحی‪:‬‬ ‫قل أمنا باهلل و ما أنزل علينا و ما أنزل على ابراهيم و اسماعيل و‬ ‫اسحاق و يعقوب و االسباط و ما أوتي موسى و النبيون من ربهم النفرق‬ ‫بين احد منهم و نحن له مسلمون) أل عمران‪84 :‬‬ ‫جوهی یان ژی گەلێ بژارە یێ خودێ وەكو ئەو خوە دناسن‪ ،‬ژ رڤشتا یاقوب‬ ‫پێغمبەری نە‪ ،‬و ل سەر (‪ )12‬ئێال (أسباط) ل گورەی (‪ )12‬كورێن یاقوبی‬ ‫هاتینە پارڤەكرن‪.‬‬ ‫ناڤێ ئیسرائیل بخو ژی بو یاقوب پێغمبەری هاتیە دایین ئەوێ ل مەخادا‬ ‫یەبوق هەتا سحارێ هەڤركییا فریشتێ خودێ كری‪ ،‬و ل سحارێ فریشتە ژ‬ ‫یاقوب پرسی‪:‬‬ ‫ناڤێ تە چیە؟‬ ‫یاقوب‬ ‫ژ ئیرو پێڤە ناڤێ تە وێ ببە ئیسرائیل (تورات‪ /‬سفر التكوین‪ 28 :3 -‬و‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫بەهشتا ئەدەن (جنە عدن)‬ ‫ل گورەی كو د تەوراتێ دا هاتی دوو روبارێن‬ ‫سەرەكی دناڤا بەهشتێ دا د هەركن و پاشان دبنە‬ ‫چوار روبار بناڤێن (فیشون‪ ،‬جیحون‪ ،‬حەداقل و‬ ‫فورات)‪ ،‬حەداقل ناڤەك عبرییە و ب رامانا دیجلە‬ ‫د هێت كو سەرەكانیێن وی دكەڤنە چیایێ توروس‬ ‫و نێزیكی باژارێ دیاربەكر و چەندین روبارێن دی‬ ‫دهورنە سەر دیجلە مینا زێ یێ بچووك و زێ‬ ‫یێ مەزن و ئەلوەن و سیروان‪ .‬تورات –سفر‬ ‫التكوین‪5 :6/‬‬ ‫گەرەك ئەم وان ئایەتێن تەوراتێ بخوینن و‬ ‫پەسنا دایە بەهشتێ‪ ،‬خویا دبە كو بەهشت ل‬ ‫سەر ئاخا كوردستانێ بوویە‪ ،‬چما (دیجلە و‬ ‫فورات و زێیێن مەزن و بچووك و ئەلوەن) كو‬ ‫ئەردێ بەهشتێ ئاف ددان د كوردستانێ دانە‪.‬‬ ‫زێدە باری وێ ژی هەیا نها چەندین باژار و گوندێن كوردستانێ ناڤێ ئەدەن‬ ‫(جنە عدن) پاراستیە وەكو باژارێ ئەدەنێ ل باكورێ كوردستانێ و گوندێ‬ ‫ئەرەدنا لسەرێ چیایێ مەتین ل رۆژهەالتا ناحیا بامەرنێ‪.‬‬ ‫ل ڤێرێ پرسیار ئەوە جهێ كو ئادەم تێدا بوو ئەگەر كوردستان نەبیت چ‬ ‫جهەكە؟‬ ‫لەورا ب دیتنا من خاال ئادەم ژیان لێ دەست پێ كری هەر كوردستان بوو‪.‬‬ ‫ل پاش هەشت بەرەباڤا‪ ،‬خوداوەند پوشمان دبە كو مروڤ ئاڤراندن ژ بەر‬ ‫كو خرابكاری و گوننەه ل سەر ئەردی بەالف كرن‪ ،‬تنێ نوح پێغمبەر نەبە كو‬ ‫جهێ رازیبوونا خودێ بوو‪.‬‬ ‫(و قال الرب أمحو األنسان الذي خلقته من وجه األرض مع سائر‬ ‫الناس و الحيوانات و الزواحف و طيور السماء ألني حزنت اني خلقته)‬ ‫سفر التكوين ‪ 5 :6‬و ‪7 :6‬‬ ‫لەورا خوداوەندی نوح پێغمبەر ئاگەهدار دكە كو داویا مروڤاتیێ نێزیك بوویە‬ ‫و فەرمانێ لێ دكە پاپورەكێ ژ خورا دورست بكەت‪ ،‬و دەما نوح ژ دورستكرنا‬ ‫پاپورێ خالس دبە‪ ،‬توفان دەست پێ دكەت و تەڤی ژیان ل سەر ئەردی ب‬ ‫چیایێن بلند ڤە نقوم دبن‪.‬‬ ‫بشتی (‪ )150‬روژان هێدی هێدی ئاڤا توفانێ كێم دبە و ل رۆژا (‪ )17‬ژ‬ ‫مەها (‪ )7‬یا توفانێ‬ ‫پاپورا نوح ل سەر چیایێ ئارارات دروونە‪ (.‬بنێرە ‪ /‬سفر التكوین ‪3 :8‬و‪)4‬‬ ‫پاشان خوداوەند فەرمانێ ل نوح پێغمبەر و كەسان و گیانەوەرێن دگەل دا‬ ‫دكە ژ پاپورێ داكەڤن و سەر ژنو نفشێ خو ل سەر ئەردی بەالف بكەن‪.‬‬ ‫وەها دیارە خوداوەند یێ رژد بوو ژیان هەر ل كوردستانێ دەست پێ بكەت‪،‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫دۆستایه‌تیی کورد و جووله‌که‌ شتێکی خه‌یاڵی نییه‌‬

‫‪)29‬‬ ‫یاقوب یان ئیسرائیل كورێ ئیسهاقی یە‬ ‫و نەڤیێ ئیبراهیم پێغمبەری یە و ئیبراهیم ژ‬ ‫دوندەها نوح پێغنبەری یە ژ كورێ وی سام ‪/‬‬ ‫تورات األصحاح ‪ 3‬و ‪4‬‬

‫لەورا جودی خوە ل هەمبەر توفانێ راگرت و جارەك دن ل گوندێ هەشتیان‬ ‫ل سەرێ وی چیایێ كوردستانێ ژیانێ دەست پێ كر‪ ،‬مینا كو هەلبەستڤانێ‬ ‫كورد جگەر خوین د هەلبەستا (كینە ئەم) دا دبێژە (ل ڤی خاكی توڤێ ژیانێ‬ ‫هاتیە چاندن)‪.‬‬ ‫ئیبراهیم‬ ‫ئیبراهیم پێغمبەر ئێك بوو ژ نەڤی چركێن نوح پێغمبەر ژ دوندەها كورێ‬ ‫وی سام‪ ،‬و ئێك بوو ژ وان كەسێن پەیاما خوداوەندی پەیرەو دكر و ژ باژارێ‬ ‫حەران بەر ب ئەردێ كەنعان (ئیسرائیل) چبوو‪(.‬وكان ابراهيم في الخامسة‬ ‫و السبعين من عمره عندما غادر حران) سفر التكوین‪12:4 -‬‬ ‫پەیڤا حەران رامانا رێیا كاروانیان د دەت‪ ،‬و باژارەكی كوردی یە دكەڤە‬ ‫دناڤبەرا روبارێن دیجلە و فورات دا ب دووراتیا (‪ )280‬میال ل باكورێ رۆژهەالتێ‬ ‫دیمەشق‪ ،‬و حەران ل وی سەردەمی ناڤەندەكا بازرگانی بوو‪ ،‬چما دكەتە سەر‬ ‫رێیا بازرگانیا دناڤبەرا بابل و دەریا ناڤەراست دا‪.‬‬ ‫مەبەست ئەوە ئیبراهیم كو باپیرێ یاقوب (ئیسرائیل) یە و ب بابێ روحیێ‬ ‫جوهیان د وەرە زانین ل كوردستانێ ژیان كریە‪ .‬نەك هەر هند‪ ،‬بەلكو جارەك‬ ‫دن ئیبراهیم ڤەدگەرە و قیزەكێ‬ ‫ژ هەمان باژار بۆ كورێن خو یاقوب و ئیسهاق دخوازە‪ (.‬وقال ابراهيم‬ ‫لرئيس عبيده المتولي جميع شوؤن بيته‪ ,‬ضع يدك تحت فخذي فأستحلفك‬ ‫بالرب اله السماء و األرض أن ال تأخذ ألبني زوجة من بنات الكنعانيين‬ ‫الذين أنا مقيم في وسطهم ‪ ,‬بل تمضي الى بلدي (حران) و الى عشيرتي‬ ‫و تأخذ زوجة ألبني اسحق) سفر التكوين‪4-2 :24 -‬‬ ‫(و فعل رئيس العبيد بما أمره ابراهيم و أخذ رفقة ابنة أخت ابراهيم‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪21‬‬

‫زوجة ألسحاق و كذلك يعقوب تزوج من ابنتي خاله البان)‬ ‫زەوجینا هەر ئێك ژ ئیسهاق و یاقوب ژ كەچێن ئێال خۆ‪ ،‬تشتەك هەر وەیی‬ ‫نە بوو‪ ،‬بەلكو ئارمانج ژێ پاراستنا پاقژیا خوین و نەژادێ وان بوو‪.‬‬ ‫ئالیێ سیاسی‪-:‬‬ ‫راگوهاستنا جوهیان ژ بال بابلیان ڤە (السبی البابلی للیهود)‬ ‫راگوهاستن (السبی) بخو ئەنجامێ هەبوونا حالەتێ كویلەتی و ئێخسیریێ‬ ‫یە‪ ،‬د سەردەمێن كەڤن دا هەر دەڤەر و وەالتەكێ كلدانیا و ئاشوریا داگیر‬ ‫كربا‪ ،‬خەلكێ وان بو وەالتەك دن ڤەدگوهاست‪ ،‬و مەبەست ژێ ئەو بوو هەستا‬ ‫نیشتمانیا وی خەلكی الواز بكەن‪.‬‬ ‫راگوهاستنا ئێكەم‪-:‬‬ ‫راگوهاستنا (‪ )10‬ئێال یان ژی شاهنشینا ئیسرائیل یا باكور‪ ،‬ل ساال (‪)842‬‬ ‫ب‪.‬ز (یاهو) كو شاهێ ئیسرائیل بوو خویك د دا پادشایێ ئاشور شەلمناسر‪ ،‬د‬ ‫سەر دەمێ تەغلس فالسر دا (‪ )728-746‬ب‪.‬ز ئاشوریا دەست ب راگوهاستنا‬ ‫جوهیان كر‪ .‬د سەردەمێ حكمرانیا فەقح دا ئێلێن رەئوبین و جاد و نفتالی و‬ ‫مەنسا بو دەڤەرا میزوبوتامیا هاتنە راگوهاستن‪ .‬تورات‪ -‬سفر الملوك الثاني‬ ‫‪ 29 :15‬و أخبار األيام األولى ‪26 :5‬‬ ‫پاشان باژارێ سامیرە هاتە دورپێچ كرن و ل ساال (‪)722‬ب‪.‬ز كەتە ژێر‬ ‫دەستێ سەرگون و خەلكێ وی باژاری بۆ میدیا و میزوبوتامیا هاتنە ڤەگەهاستن‬ ‫و ئاشوریا خەلكەكێ بیانی ژ هندەك وەالتێن دی ڤەگوهاستنە ئەردێ ئیسرائیل‪.‬‬ ‫تورات – الملوك الثاني (‪5 :17‬و‪ 6‬و‪)18‬‬ ‫راگوهاستنا دووەم‪-:‬‬ ‫ئەڤ راگوهاستنە ب گرنگی د هێتە نیاسین چما ئێال یەهودا ڤەگرتبوو‪،‬و‬ ‫ل سەردەمێ پادشایێ ئاشوری نەبووخود نەسر بوو و ژ چوار قوناغان پێك‬ ‫دهات‪ 605( ،‬و ‪ 597‬و ‪ 587‬و ‪ )582‬ب‪.‬ز ‪ .‬تورات – أخبار األيام الثاني‬ ‫‪. 7-2 :36‬‬ ‫نەبوو خود نەسر تەڤی مەزن و ناڤدار و سەركردێن جوهیان ئێخسیر كرن‬ ‫و ژ وان ژی دانیال پێغمبەر و هەڤالێن وی و كرێكارێن پیشەزان و پەرستگەها‬ ‫پیروزا جوهیان ژی تاالن و وێران كر‪.‬‬ ‫بشتی ژنافچوونا ئیمبراتوریەتا ئاشوری ل سەر دەستێ میدی و بابلیێن‬ ‫هەڤپەیمان ل ساال (‪ )612‬ب‪.‬ز‪ ،‬بابل وەكو وەالتەك زل هێز ل رۆژهەالتا ناڤین‬ ‫هاتە پێش‪ ،‬لێ ل ساال (‪ )539‬ب‪.‬ز ئیمبراتوریەتا بابلی ژ بال كورشێ میدی‬ ‫ڤە هاتە هەلوەشاندن‪.‬‬ ‫ل ساال (‪)538‬ب‪.‬ز كورشێ پادشایێ میدیا فەرمانەك دەرخست سەبارەت‬ ‫ڤەگەراندنا جوهیان بۆ سەر ئاخا وان‪ ،‬و كورش هەموو جورێن هاریكاری و‬ ‫بشتەڤانیێ ژێرا دابین كرن و جوهی ل ژێر زێرەڤانیا لەشكەرێ میدیا و ب سێ‬ ‫قوناغا ڤەگەریانە وەالتێ خۆ‪.‬‬ ‫ئاشوری و بابلیان شاهنشینا ئیسرائیل داگیر و وێران كر و خەلكێ وێ‬ ‫وەكو كویلە و ئێخسیر راگوهاستن و پەرستگەها وان یا پیروز تاالن كر‪ ،‬لێ‬ ‫ئیمبراتوریەتا میدیا ئەو ئازاد كرن و ڤەگەراندن سەر جه و وارێ وان و هاریكاری‬ ‫ژێرا كر ژ بو دووبارە ئاڤاكرنا ئورشەلیم‪.‬‬ ‫ب ڤێ چەندێ و بو جارا چوارێ ژیانا خەلكێ ئیسرائیل ل كوردستانێ نوی‬

‫‪22‬‬

‫بوو ڤە‪.‬‬ ‫سەرەرای فەرمانا پادشایێ میدیا یا ساال (‪ )538‬ب‪.‬ز دەرخستی بو ڤەگەراندنا‬ ‫جوهیان‪ ،‬لێ هژمارەكا زور ژ وان خواست درێژیێ بدەنە ژیانا خۆ ل كوردستانێ‬ ‫و جوهی ل چەندین دەڤەرێن كوردستانێ د بەالف بوون‪ ،‬هەتا ناڤەراستا چەرخێ‬ ‫دەرباز بووی‪ ،‬كو ب فەرمانەكا حكومەتا نوری سەعید هاتنە دەرخستن‪.‬‬ ‫د سەردەمێن جودا جودایێن دیروكێدا جوهیان ئازادیەكا تمام ل كوردستانێ‬ ‫هەبوو‪ ،‬و باشترین سەرەدەری ژ الیێ خەلكێ كوردستانێ ڤە د گەلدا د هاتە‬ ‫كرن‪.‬‬ ‫جوهیان ل كوردستانێ گوند و تاخێن خوی ێن تایبەت د ناف باژاران دا‬ ‫هەبوون‪ ،‬خودی چەم و باغ بوون‪ ،‬خەلكێ پیشە زان و بازرگان بوون‪ ،‬پەرستگەه‬ ‫هەبوون و رێ و رەسمێن خوە یێن ئایینی ب سەربەستی دكرن‪ ،‬و هەتا نها ژی‬ ‫بیرەوەری و شون وارێن وان ماینە‪.‬‬ ‫گرنگیا ستراتیجی و دیروكی‪-:‬‬ ‫ل گورەی چەند فاكتەران گرنگیا هەر وەالتەكی و پێشەكیا وی ل سەر‬ ‫وەالتێن دی د وەرە دیاركرن‪ ،‬و فاكتەرێن كو كوردستانێ ژ ئیسرائیل بهێزتر و‬ ‫گرنگتر دیار دكەن زورن و ژوان‪:‬‬ ‫* ئەرد‪ :‬ئەردێ كوردستانێ بیاڤەكێ بەرینە لێ د نافبەرا چوار وەالتان دا‬ ‫هاتیە پارچەكرن ئەوژی ل گورەی پەیمانا لوزان یا ساال (‪ .)1923‬ل هەمبەر‬ ‫وێ كونگرێ بازل ئەوێ ل ساال(‪ )1897‬ل سویسرا هاتیە ل دارخستن هزرا‬ ‫دامەزراندنا وەالتەكی بو جوهیان پەسەند كر‪ ،‬و پاشان پەیمانا بەلفور یا ساال‬ ‫(‪ )1917‬هاتە دگورێ دا ژبو جێبەجێكرنا وێ بیروكێ‪.‬‬ ‫* گەل‪ :‬هژمارا خەلكێ كوردستانێ ژ (‪ )40‬ملیون كەسا زێدەترە و گشت‬ ‫خو جهن‪ ،‬بەروڤاژی وێ و ژ سەدەما راگوهاستن و دەربدەریێ خەلكێ ئیسرائیل‬ ‫پێكهاتەكێ فره جورە ژ ئالیێن نەتەوی ڤە و ژ بلی ئایینی هیچ تشتەك وان‬ ‫بهەڤرا نا گرێدەت و ژمارا خەلكێ ئیسرائیل ژی ژ (‪ )12‬ملیون كەسا دەرباز‬ ‫نابیت‪.‬‬ ‫* زمان‪ :‬ل كوردستانێ زمانێ هەرەسەرەكیێ خەلكی كوردیە‪ ،‬لێ ل‬ ‫ئیسرائیل وەكو د خاال دوویێ دا ئاماژە پێ هاتیە كرن‪ ،‬چەندین زمان هەنە و‬ ‫هەر كومەلەك ب زمانێ وی وەالتی د ئاخڤیت یێ ژێ هاتی‪.‬‬ ‫* سامانێن سروشتی‪ :‬خویایە كو كوردستان وەالتەكێ دەولەمەندە ب‬ ‫سامانێن خو یێن سروشتی (نەفت‪،‬گاز‪،‬كانگا‪،‬ئاڤ و ئەردێ چاندنێ)‪ ،‬ل هەمبەر‬ ‫وێ ئیسرائیل ئەو سامانە نینن‪ ،‬بەلكو هەتا ئاڤا ڤەخوارنێ ژی ژ توركیا دكریت‬ ‫كو سەرەكانیێن وێ ئاڤێ ل ئاخا كوردستانێ نە‪.‬‬ ‫بشتی ڤێ پێداچونێ د ڤێ مژارێدا‪ ،‬پرس ئەوە كیژان پتر گرنگیا خوە‬ ‫هەیە‪..‬؟‬ ‫كوردستان ئەوا مروڤاتیێ بگشتی و باب كالكێن جوهیان ب تایبەت ژیان لێ‬ ‫دەست پێ كری‪ ،‬و هەبوونا جوهیان و شاهنشینا ئیسرائیل ڤەگەراندی‪ ،‬یان‬ ‫ئیسرائیل ‪...‬؟‬ ‫كوردستان ئەوا راگوهاستی و دەربدەرێن جوهیان پاراستین‪ ،‬یان‬ ‫ئیسرائیل‪...‬؟‬ ‫ئەفجا بوچی كوردستان ئیسرائیال دوویێ بیت‪...‬؟‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫لۆبی و لۆبیی جووله‌ک ‌ه ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا‬ ‫ئا‪ :‬رێكه‌وت ئیسماعیل ئیبراهیم‬

‫ئه‌نسكلۆپیدیای ئینگلیزی وشه‌ی لۆبی (‪ )Lobby‬به‌و جۆر‌ه‬ ‫پێناس ده‌كات ك ‌ه كۆمه‌ڵێك كه‌سانی چاالكن و ل ‌ه بوارێك‬ ‫ل ‌ه بواره‌كانی ژیاندا به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تی خۆیان هه‌یه‌‪ ،‬بۆ‬ ‫به‌دی هێنانی ئامانج و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كانی خۆیان جۆرێك ل ‌ه‬ ‫فشار ده‌خه‌ن ‌ه سه‌ر فه‌رمانبه‌ر‌ه فه‌رمیه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‬ ‫ده‌ستیان هه‌ی ‌ه ل ‌ه داڕشتنی یاسادا ئه‌مه‌ش ل ‌ه پێناو ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه بتوانن كاریگه‌ری بخه‌ن ‌ه سه‌ریان ل ‌ه كاره‌كانیانداو ب ‌ه دڵی‬ ‫ئه‌وان ره‌فتار بكه‌ن‪.‬‬

‫به‌اڵم فه‌رهه‌نگی وێبسته‌ر‪ ،‬لۆبی به‌و جۆر‌ه پێناس ‌ه ده‌كات ك ‌ه‬ ‫كۆمه‌ڵ ‌ه كه‌سانێكن خۆیان ئه‌ندامی پارله‌مان یاخود ئه‌نجومه‌نی‬ ‫یاسادانان نین به‌اڵم ل ‌ه رێگای فشارو په‌یوه‌ندیی ‌ه تایبه‌تیه‌كانی‬ ‫خۆیانه‌و‌ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن باندۆرێكی باشیان له‌سه‌ریان هه‌بێت‬ ‫و ئامانجه‌كانیان به‌دی بێنن‪ ،‬ئه‌و كه‌سان ‌ه سیفه‌تێكی فه‌رمی‬ ‫یاخود پله‌یه‌كی دیاری كراویان ل ‌ه ده‌زگاكانی حكومه‌تدا نییه‌‪.‬‬

‫ئه‌مریکا له‌ ژێر کاریکه‌ریی لۆبیی جووله‌که‌دا‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪23‬‬

‫به‌م جۆره‌ ده‌توانین لۆبی ب ‌ه گرووپه‌كانی فشار ناوبه‌رین‪ ،‬ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫رێگا تایبه‌ته‌كانی خۆیانه‌و‌ه (له‌ پاشاندا باسیان ده‌كه‌ین) فشار بۆ‬ ‫ده‌سه‌اڵت و الیه‌نی بڕیارده‌ر ده‌هێنن ك ‌ه به‌رژه‌وه‌ندیی ‌ه بااڵكانی ئه‌وان‬ ‫له‌ به‌رچاو بگرێت‪.‬‬ ‫لۆبی مه‌رج نییه‌ ته‌نها ل ‌ه بواری سیاسه‌تدا چاالكی ئه‌نجام بدات‬ ‫به‌ڵكو ب ‌ه پێچه‌وانه‌و‌ه ل ‌ه زۆربه‌ی بواره‌كانی ژیاندا ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪،‬‬ ‫سیاسی ‪...‬هتد لۆبی جیاواز به‌ر چاوان ده‌كه‌ون‪ ،‬نمونه‌ی ئه‌وانه‌ش‬

‫لۆبی مه‌رج نییه‌ ته‌نها له‌ بواری‬ ‫سیاسیدا چاالكی ئه‌نجام بدات‪ ،‬به‌ڵكو‬ ‫له‌ زۆربه‌ی بواره‌كانی ژیاندا وه‌ک‬ ‫ئابووری‪ ،‬كۆمه‌اڵیه‌تی‪ ،‬سیاسی و‪...‬هتد‬ ‫لۆبی جیاواز به‌ر چاوان ده‌كه‌ون‬

‫ئه‌وانیشدایه‌ كه‌ خێرایی لێخوڕینی ئۆتۆمبیل له‌ ئه‌ڵمانیا دیاری‬ ‫ناكرێت‪..‬‬ ‫لۆبی نه‌وت‪ :‬زۆربه‌ی كۆمپانیا زه‌به‌الحه‌كانی نه‌وت له‌ ئه‌مه‌ریكا وه‌ك‬ ‫هه‌روه‌ها ب ‌ه پێی واڵت و نه‌ته‌وه ‌و ئایین و ئایینزا جیاوازه‌كانیش‬ ‫(ئه‌كسۆن مۆبایل و شیفرۆن و كۆنۆكۆ) كه‌ به‌رژه‌وه‌ندی تایبه‌تیان‬ ‫ده‌كرێت لۆبیی جیاواز هه‌بێت وه‌ك لۆبیی جووله‌که ‌(ل ‌ه پاشاندا ب ‌ه‬ ‫له‌ واڵتانی وه‌ك سعودییه‌و ئێران و ده‌وڵه‌تانی كه‌نداو هه‌یه‌‪ ،‬ده‌ستی‬ ‫درێژی باسی ده‌كه‌ین)‌‪ ،‬لۆبیی ئه‌رمه‌نی (سه‌ره‌كیترین كاری ئه‌وه‌ی ‌ه‬ ‫بااڵیان هه‌ی ‌ه ل ‌ه ئاراسته‌كردنی سیاسه‌ته‌كانی ئه‌مه‌ریكا له‌و ناوچانه‌دا‪،‬‬ ‫ك ‌ه جینوسایدی ئه‌رمه‌نه‌كان ب ‌ه ده‌ستی ده‌وڵه‌تی عوسمانی ل ‌ه‬ ‫بۆ نمون ‌ه هه‌ر ئه‌و كۆمپانیایانه‌ن كه‌ فشاری به‌رده‌وام ده‌خه‌نه‌ سه‌ر‬ ‫ساڵی ‪١٩١٥‬دا به‌ جینۆساید بناسێنێت)‪ ،‬لۆبی یۆنانی (كار له‌پێناو‬ ‫حكومه‌تی ئه‌مه‌ریكا بۆ هه‌ڵوه‌شاندنه‌وه‌ی یاسای سزادانی داماتۆ تا‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندییه‌كای یۆنان ل ‌ه دژی تۆركیا به‌ تایبه‌ت و ل ‌ه ناوچه‌ی به‌لقان‬ ‫بتوانن له‌ لیبیادا وه‌به‌رهێنانی نه‌وتی ئه‌نجام بده‌ن‪.‬‬ ‫به‌ گشتی ده‌كات)‪ ،‬لۆبی تایوانی (كار ل ‌ه دژی سیاسه‌ته‌كانی چین‬ ‫لۆبی چه‌ك ‪ :‬كۆمپانیا زه‌به‌الحه‌كانی چه‌ك و ته‌قه‌مه‌نی وه‌ك‬ ‫به‌رامبه‌ر به‌ تایوان ده‌كات)‪ ...‬هتد‪.‬‬ ‫تانك و فڕۆك ‌ه و زرێپۆشه‌كان ده‌ستی بااڵیان هه‌ی ‌ه ل ‌ه ئاراسته‌كردنی‬ ‫لۆبی له‌ زۆربه‌ی واڵت ‌ه دیموكرات یاخود لیبراله‌كاندا به‌ر چاو‬ ‫سیاسه‌ته‌كانی ئه‌مه‌ریكا به‌ تایبه‌ت سیاسه‌تی پڕچه‌ككردنی دۆسته‌كانی‬ ‫ده‌كه‌وێت‪ ،‬به‌اڵم هه‌تا ئه‌و واڵته‌ مه‌زنتر و به‌هێزترو به‌ ده‌سه‌اڵت تر و‬ ‫ئه‌مه‌ریكا ل ‌ه واڵتانی ئه‌فریقی و عه‌ره‌بی‪.‬‬ ‫ده‌وڵه‌مه‌ندتر بێت جۆره‌كانی لۆبی و ئاستی چاالكی و فشاره‌كانیان‬ ‫زیاتر ده‌بێت‪ ،‬هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌شه‌ كه‌ زۆربه‌ی جاران گوێمان ل ‌ه‬ ‫لۆبی مس و پۆاڵ‪ :‬باشترین نمونه‌ی ئه‌م لۆبیه‌ش ده‌توانین ل ‌ه‬ ‫لۆبیه‌جیاوازه‌كانی نێوخۆی ئه‌مه‌ریكا ب ‌ه پله‌ی یه‌كه‌م ده‌بێت و‬ ‫كوده‌تاكه‌ی شیللی ك ‌ه دژ ب ‌ه سه‌لڤادۆر ئالیندی ب ‌ه هاوكاری‬ ‫پاشان واڵتانی دیكه‌ی وه‌ك به‌ریتانیا و فه‌ره‌نساو ئوستورالیا‬ ‫ده‌زگای سی ئای ئه‌ی و جه‌نه‌رال پینۆشێ ئه‌نجام درا‪ ،‬بنواڕین‪.‬‬ ‫و ئه‌ڵمانیا و كه‌نه‌دا و هتد به‌ پل ‌ه جیاوازه‌كانی دیك ‌ه دێن‪...‬‬ ‫ئه‌و كاته‌ی ئالیندی هه‌ستا ب ‌ه‬ ‫ل ‌ه راستیدا لۆبی‬ ‫خۆماڵی كردنی به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫مێژویه‌كی زۆر كۆنی‬ ‫مس و پۆاڵ ل ‌ه شیللی‬ ‫نییه‌‪ ،‬ده‌توانین بڵێین ك ‌ه‬ ‫كۆمپانیا ئه‌مه‌ریكیه‌كان زۆر‬ ‫ته‌مه‌نی ب ‌ه ماوه‌یه‌كی زۆر‬ ‫زه‌ره‌رمه‌ند ده‌بوون و ل ‌ه ژێر فشاری‬ ‫پاش دروست بوونی پارله‌مان‬ ‫لۆبیه‌كانیاندا ده‌زگای سی ئای ئه‌ی‬ ‫و ده‌وڵه‌ت ‌ه دامه‌زراوه‌كانی ئه‌وروپا‬ ‫هاوكاری ته‌واوی ژه‌نرال پینۆشێ ی‬ ‫دێت‪ ،‬خۆ ئه‌گه‌ر زیاتریش ب ‌ه وردی‬ ‫كرد بۆ ئه‌نجامدانی كوده‌تاو كوشتنی‬ ‫بمانه‌وێت سه‌ره‌تای دروست‬ ‫سه‌لفادۆر ئالیندی‪.‬‬ ‫بوونی وشه‌كه‌و ئه‌و واتایه‌ی ك ‌ه‬ ‫كۆمپانیاكانی‬ ‫لۆبی‬ ‫ئه‌مرۆ ده‌یگه‌یه‌نێت بۆ كه‌ی‬ ‫ئۆتۆمبیل‪ :‬بۆ نمون ‌ه‬ ‫ده‌گه‌ڕێته‌و‌ه ئه‌وه‌ راشكاوان ‌ه‬ ‫كۆمپانیاكانی وه‌ك پۆرش‬ ‫ده‌توانین ئاماژ‌ه بۆ ته‌مه‌نی‬ ‫و مارسیدس له‌ ئه‌ڵمانیا له‌ رێگای لۆبیه‌كانی خۆیانه‌و ه‌‬ ‫دروست بوونی پارله‌مانی به‌ریتانیا بكه‌ین‪ ،‬ئه‌وێ ده‌مێ‬ ‫ماو‌ه ناده‌ن حكومه‌ت هیج جۆر‌ه بڕیارێك یاخود په‌یمانێك‬ ‫كاتێك به‌رژه‌وه‌ندییه‌ جیاوازه‌كانی ل ‌ه نێو ئه‌نجومه‌نی‬ ‫مۆربكات دژی به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌وان بێت‪ ،‬هه‌ر له‌ژێر فشاری‬ ‫لۆرده‌كانی به‌ریتانیا ئه‌ندامه‌كانی ئه‌و ئه‌نجومه‌نه‌ی ده‌كرد‬

‫‪24‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ب ‌ه چه‌ند گرووپێكه‌وه‌‪ ،‬هه‌ر گرووپێك بۆ گفتوگۆ كردن و سه‌پاندنی‬ ‫بڕیاره‌كانی خۆی له‌ ژورێك (لۆبیه‌ك) ل ‌ه ژوره‌كانی (لۆبیه‌كانی)‬ ‫ئه‌و ئه‌نجومه‌ن ‌ه كۆبونه‌وه‌و دانشتنه‌كانی خۆیان ئه‌نجام ده‌دا‪ ،‬لێره‌و‌ه‬ ‫گرووپی فشار ئیتر ناوی لۆبی وه‌رده‌گرێت و ده‌بێت به‌ یه‌كێك له‌ زاراو‌ه‬ ‫گرنگه‌كانی دنیای سیاسه‌ت و دیپلۆماسییه‌ت و به‌رژه‌وه‌ندییه‌كان‪.‬‬ ‫لۆبیی جووله‌که‌‌ له‌ ئه‌مه‌ریكا‪:‬‬ ‫ل ‌ه راستیدا نه‌ك ته‌نها له‌ ئه‌مه‌ریكا به‌ڵكو ل ‌ه ته‌واوی دنیادا لۆبیی‬ ‫جووله‌که‌‌ یه‌كێكه‌ ل ‌ه گرووپه‌كانی فشار و ده‌ستێكی بااڵشیان هه‌ی ‌ه ل ‌ه‬ ‫دیاریکردنی سیاسه‌تی ئه‌و واڵتانه‌ به‌ تایبه‌ت كاتێك ئه‌و سیاسه‌تان ‌ه‬ ‫راسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ په‌یوه‌ندی ب ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ده‌وڵه‌تی‬ ‫ئیسرائیله‌وه‌ هه‌بێت‪..‬‬ ‫‌که ئه‌گه‌ر تاك ‌ه لۆبی به‌هێز نه‌بێت ئه‌وا‬ ‫ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا لۆبیی جووله ‌‌‬ ‫یه‌كێكه‌ له‌ لۆبیه‌ هه‌ر‌ه چاالك و ده‌ستڕۆشتووه‌كان‪ ،‬ئه‌وانه‌ خۆیان‬ ‫ل ‌ه چه‌ندین رێكخراوی تۆكمه‌و به‌هیز كۆكردۆته‌و‌ه له‌وانه‌ش كۆنگره‌ی‬ ‫سه‌رۆكی رێكخراو‌ه جوه‌كان‪ ،‬په‌یمانگای یه‌هودی بۆ كاروباری ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی كه‌ ب ‌ه (جنسا) ناسراوه‌‪ ،‬ریخراو‌ه مه‌سیحیه‌ زیۆنیسته‌كان‪...‬‬ ‫‌که له‌ ئه‌مه‌ریكا‬ ‫هتد‪ ،‬ئه‌وه‌ی جێگای سه‌ره‌نجه‌ ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه لۆبیی جووله ‌‌‬ ‫ته‌نها یه‌ك گرووپ نین به‌ڵكو چه‌ند گرووپێكی به‌ هیزو ئه‌كتیف ده‌بن‬ ‫كه‌ (ئایپاك) هه‌ره‌ دیارترینیانه‌‪.‬‬ ‫ئایپاك (‪AIPAC- American Israel Public Affairs‬‬ ‫‪-:)Committee‬‬ ‫لیژنه‌ی كاروباری گشتی ئه‌مه‌ریكی – ئیسرائیلی‪ ،‬یاخود ئه‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه به‌ كورت كراوی به‌ ئایپاك ناسراوه‌ یه‌كێكه‌ ل ‌ه به‌هێزترین و‬ ‫‌که ل ‌ه ئه‌مه‌ریكا‪ ،‬ئامانجی سه‌ره‌كیشی بریتی ‌ه ل ‌ه‬ ‫كۆنترین لۆبیی جووله ‌‌‬ ‫به‌ده‌ستهێنانی پیشتیوانی ئه‌مه‌ریكا بۆ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل و راگرتنی‬ ‫په‌یوه‌ندییه‌كانی ئه‌و دوو واڵت ‌ه له‌ به‌رزترین ئاسته‌كانی خۆیدا‪.‬‬ ‫ل ‌ه سااڵنی ‪ ١٩٩٧‬و ‪ ٢٠٠٥‬دا ب ‌ه پێ ی توێژینه‌وه‌كانی هه‌ر دوو‬ ‫گۆڤاری (‪ )Fortune‬و (‪ )National Jounal‬ی به‌ناوبانگی‬ ‫ئه‌مه‌ریكی ل ‌ه نێوان بیستوپێنج به‌هێزترین لۆبی له‌ ئه‌مه‌ریكادا ئه‌م‬ ‫لۆبیه‌ ل ‌ه پاش (‪ *)AARP‬هه‌میشه‌ پله‌ یه‌كه‌می به‌ده‌ست هێناوه‌‪.‬‬ ‫ئه‌م لۆبی ‌ه ساڵی ‪ ١٩٥١‬له‌ سه‌ر ده‌ستی (‪)L. Kenen Isaih .‬‬ ‫دامه‌زراوه‌‪ ،‬سه‌ره‌تا ناوی لیژنه‌ی كاروباری گشتی زایونستی‪ -‬ئه‌مه‌ریكی‬ ‫(‪American Zionist Committee for Pulic‬‬ ‫‪ )Affairs‬بوو‪ ،‬پاشان ناوه‌كه‌ی گۆڕی بۆ ئه‌م ناوه‌ی ئێستای ‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٦٧‬ئه‌م لۆبی ‌ه گه‌شه‌سه‌ندێكی زۆر گه‌وره‌و خێرای ب ‌ه خۆو‌ه‬ ‫بینی كاتێك كه‌ توانی سه‌رنجی گۆڕه‌پانی سیاسی ئه‌مه‌ریكا بۆ خۆی‬ ‫راكێشێت به‌وه‌ی كه‌ ئه‌مه‌ریكا ده‌بێت پشتیوان هاوكاری ئیسرائیل بێت‬ ‫بۆ ئه‌وه‌ی به‌سه‌ر سوپا و گه‌ل ‌ه كۆمه‌كی عه‌ره‌به‌كاندا زاڵ بێت‪ ،‬له‌به‌ر‬ ‫ئه‌وه‌ی ئیسرائیل تاكه‌ هاوپه‌یمانی راستگۆی ئه‌مه‌ریكایه‌ له‌ ناوچه‌كه‌دا‪،‬‬ ‫له‌سه‌رده‌می به‌ڕێوبه‌رایه‌تی رۆناڵد رێگاندا ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئه‌م لۆبی ‌ه‬ ‫ل ‌ه ‪ ١٠‬هه‌زاره‌و‌ه بوون ب ‌ه په‌نجا هه‌زارو هه‌زینه‌ی سااڵنه‌شی ل ‌ه یه‌ك‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ملیۆن دۆالره‌و‌ه بوو به‌ پازده‌ ملیۆن دۆالر‪ ،‬ژماره‌ی ئه‌ندامانی ئێستای‬ ‫ئه‌م لۆبی ‌ه ل ‌ه سه‌دهه‌زار كه‌س زیاتر‌ه و هه‌زینه‌ی سااڵنه‌شی ل ‌ه چل‬ ‫ملیۆن دۆالر زیاتر‌ه و زۆربه‌ی ئه‌م داهاتانه‌شی ل ‌ه ئه‌ندامانی خۆی‬ ‫كۆده‌كاته‌وه‌‪..‬‬ ‫ئه‌ندامانی لۆبی‪:‬‬ ‫ جووله‌که‌‌كانی ئه‌مه‌ریكا‪ :‬ئه‌م لۆبی ‌ه به‌ شێوه‌یه‌كی سه‌ره‌كی پشت‬‫به‌ جوله‌كانی ئه‌مه‌ریكا ده‌به‌ستێت ك ‌ه به‌ شێوه‌یه‌كی گشتی چاالكترین‬ ‫گرووپی ئه‌تینین ل ‌ه پرۆسه‌كانی ده‌نگدان و پرۆسه‌ سیاسیه‌كانی‬ ‫دیكه‌دا‪ ،‬ئه‌مه‌ وێرای پێگه‌ی ئابووری و كۆمه‌اڵیه‌تییان‪.‬‬ ‫ مه‌سیحیه‌ ئینجیلیه‌كان (‪ :)Evangelists‬ئه‌مانه‌ش گرووپێكی‬‫ئه‌تینی زۆر چاالكن وژماره‌یان ل ‌ه ناو ئه‌مه‌ریكادا پتر ل ‌ه ‪ ٤٠‬ملیۆن‬ ‫ده‌بێت‪ ،‬ده‌ستێكی بااڵیان هه‌یه‌ ل ‌ه نێو كه‌نیسه‌كانی ئه‌مه‌ریكادا‪،‬‬ ‫ئه‌مانیش ناسراون ك ‌ه پله‌ی كۆمه‌اڵیه‌تی و سیاسی زۆر به‌رزیان ل ‌ه‬ ‫* و ل ‌ه رووی ئایینییه‌وه‌ پشتیوانی‬ ‫نێو كۆمه‌ڵگای ئه‌مه‌ریكادا هه‌یه* ‌‬ ‫ئیسرائیل ده‌كه‌ن له‌به‌ر ئه‌وه‌ی پێیان وای ‌ه كه‌ بنیات نانه‌وه‌ی ئیسرائیل‬ ‫په‌یامێكی ته‌وراتیه‌و دژایه‌تی كردنی دژایه‌تی كردنی ئیراده‌ی خوایه‌‪.‬‬ ‫ كۆنزه‌رڤه‌تیف ‌ه تازه‌كان‪ :‬كۆنزه‌رڤه‌تیف ‌ه تازه‌كان ب ‌ه تایبه‌ت ئه‌وانه‌ی‬‫ل ‌ه نێو كۆشكی سپی و سه‌نته‌ری بڕیارداندا ده‌ستی بااڵیان هه‌ی ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێكی زۆریان ئه‌ندامی چاالكی ئه‌و لۆبیه‌ن له‌وانه‌ش جۆن بۆلتۆن‪،‬‬ ‫ورۆبیه‌ر بانلی‪،‬‬ ‫ئایپاك له‌ ته‌واوی ئه‌مه‌ریكا نوسینگه‌و سه‌نته‌ره‌كانی توێژینه‌وه‌ی‬ ‫هه‌ی ‌ه له‌وانه‌ش په‌یمانگای واشه‌نتۆن بۆ سیاسه‌تی خۆرهه‌اڵتی نزیك‬ ‫(‪ )East Policy Washington Insitute for Near‬ك ‌ه‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٨٥‬دامه‌زرا‪ ،‬ئامانجی گشتیش ل ‌ه دامه‌زراندنی ئه‌م په‌یمانگای ‌ه‬ ‫بریتی بوو ل ‌ه باڵو كردنه‌وه‌ی توێژینه‌وه‌ی تایبه‌ت بۆ به‌هیزكردن و‬ ‫پته‌وكردنی هه‌ڵوێست ‌ه سیاسیه‌كانی ئیسرائیل‪..‬‬ ‫كاری لۆبیی جووله‌که‌‌ چییه‌ و له‌ چییه‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌كات؟‬ ‫‌که ده‌زانێت چی‬ ‫وه‌اڵمی ئه‌م پرسیاره‌ ئاسان ‌ه چونكه‌ لۆبیی جووله ‌‌‬ ‫ده‌وێت و چۆنی خواسته‌كانی خۆی به‌جێ ده‌هینێت‪ ،‬له‌ لوتكه‌ی‬ ‫هه‌ره‌مه‌كه‌و‌ه بۆ خواره‌وه‌ كار ناكه‌ن هه‌ر وه‌ها له‌ خوار هه‌ره‌مه‌كه‌شه‌و‌ه‬ ‫بۆ لوتك ‌ه كار ناكه‌ن ئه‌وان وه‌ك شاره‌ مێروله‌ ده‌وری هه‌ره‌مه‌كه‌یان‬ ‫داو‌ه ل ‌ه لوتكه‌و ژێرو بن و ته‌نشت و ئه‌مالو ئه‌والكانییه‌و‌ه له‌ كاردان‪،‬‬ ‫ته‌نها نوسه‌ر و چاودێرو ڤه‌كۆله‌ریان نییه‌ ل ‌ه رۆژنامه‌كاندا به‌ڵكو‬ ‫رۆژنامه‌كه‌شیان هه‌یه‌‪ ،‬ل ‌ه ته‌له‌فیزۆنه‌كاندا پاره‌یه‌كی زۆر خه‌رج ناكه‌ن‬ ‫تا چه‌ند ده‌قه‌یه‌ك ل ‌ه به‌شی یه‌كه‌می ده‌نگوباسه‌كاندا رێگایان بدرێت‬ ‫به‌ڵكو ته‌له‌فیزۆنه‌كه‌ش هی خۆیانه‌‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێوه‌ له‌ بۆرسه‌ و‬ ‫كۆمپانیا زه‌به‌الحه‌كاندا‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه كاپیتۆلیشدا چاوه‌ڕێ ناكه‌ن بزانن‬ ‫كامه‌ بڕیار یاخود بڕگ ‌ه یاسا هه‌موار ده‌كرێت پاشان هه‌وڵی راگرتن‬ ‫یاخود تێپه‌ڕاندنی بكه‌ن ب ‌ه ڵكو به‌ پێچه‌وانه‌وه‌ ده‌بێت خۆیان ل ‌ه‬ ‫داڕشتن و هه‌موار كردنی ئه‌و بڕگ ‌ه یاساو بڕیارانه‌دا پێشوه‌خت ئاگادار‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪25‬‬

‫بن‪ ،‬ئه‌م ‌ه ئه‌گه‌ر پێشوه‌خت خۆیان ره‌شنوسه‌كه‌ی ئاماد‌ه نه‌كه‌ن!‬ ‫كه‌چی ل ‌ه ماڵپه‌ڕه‌كه‌ی خۆیاندا ك ‌ه خوێنه‌ر ده‌توانێت سه‌ردانی بكات‬ ‫(‪ )www.aipac.org‬باسی رۆلی خۆیان به‌و جۆر‌ه ده‌كه‌ن ك ‌ه‬ ‫جگه‌ ل ‌ه پێشكه‌ش كردنی راپۆرت و زانیاری بۆ ناوه‌ندی بڕیار هیچی‬ ‫دیكه‌ ناكه‌ن و نكولی له‌ هه‌ر جۆر‌ه فشارێك ده‌كه‌ن ك ‌ه ئه‌وان له‌سه‌ر‬ ‫سیاسه‌تمه‌دارانی ئه‌مه‌ریكی ئه‌نجامی بده‌ن بۆ الیه‌نگرتنی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ئه‌وان له‌ هه‌مان ماڵپه‌ڕی خۆیان ئه‌وه‌ ئاشكرا ده‌كه‌ن كه‌ كار بۆ چی‬ ‫ده‌كه‌ن‪ ،‬هه‌روه‌ها فۆرمێكی ئاماده‌كراویشیان بۆ ئه‌ندامانی نوێ ئاماد‌ه‬ ‫كردووه‌ و بڕی یارمه‌تی دارایش ك ‌ه له‌ ئه‌ندامی نوێ داوا كراو‌ه ل ‌ه په‌نجا‬ ‫دۆالره‌وه‌ هه‌تا هه‌زاران دۆالر دیاری كراوه‌‪ ،‬ل ‌ه كاتی ئاماده‌ كردنی‬ ‫ئه‌م نوسینه‌دا پێگه‌ی ئه‌م لۆبی ‌ه وێنه‌ی رۆكێتێكی زه‌مین به‌ زه‌مینی‬ ‫خستۆته‌ سه‌ر وێنه‌یه‌كی ئایه‌تواڵ خومه‌ینی و بۆ كۆكردنه‌وه‌ی یارمه‌تی‬ ‫دارایی دژ به‌ ئێران كۆمه‌ك داوا ده‌كات‪،‬ئه‌م لۆبی ‌ه سااڵنه‌ سه‌دان‬ ‫بالڤۆك په‌خش ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ها ل ‌ه ساڵێكدا دووهه‌زار چاوپێكه‌وتن‬ ‫له‌گه‌ڵ زیاتر له‌ ئه‌ندامانی كۆنگرس ئه‌نجام ده‌ده‌ن‪ ،‬ئایپاك خۆی‬ ‫راشكاوانه‌ ده‌ڵیت ئامانجی هه‌نوكه‌یی ئێم ‌ه ئه‌م خااڵنه‌یه‌‪:‬‬

‫‌که‌ل ‌ه رابوردوودا توشی ناهه‌مواریه‌كی زۆر هاتوو‌ه‬ ‫ گه‌لی جووله ‌‌‬‫و تاوانێكی زۆری به‌رامبه‌ر كراوه‌‪ ،‬له‌به‌ر ئه‌و‌ه شایه‌نی ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه ب ‌ه‬ ‫شێوازێكی تایبه‌ت مامه‌ڵ ‌ه بكرێت‪.‬‬ ‫ ره‌فتاری ئیسرائیل له‌ رووی ئه‌خالقیه‌و‌ه ل ‌ه چاو دوژمنه‌كانیدا زۆر‬‫جیاوازتره‌‪.‬‬ ‫كۆنگره‌كانی ئایپاك‪:‬‬ ‫ئایپاك سااڵن ‌ه كۆنگره‌ی خۆی گرێ ده‌دات‪ ،‬به‌اڵم كۆنگره‌كانی‬ ‫ئایپاك زۆربه‌ی هه‌ر‌ه زۆری كۆنگره‌ی گه‌وره‌و گشتین لێره‌دا كۆنگره‌ی‬ ‫دوو ساڵ باس ده‌كه‌ین‪ ،‬ساڵی ‪ ٢٠٠٦‬له‌به‌ر ئه‌وه‌ی بزانین ئایپاك چۆن‬ ‫و ب ‌ه چ شێوازێك كۆنگر‌ه ده‌به‌ستێت‪ ،‬پاشان كۆنگره‌ی ساڵی ‪ ٢٠٠٩‬بۆ‬ ‫ئه‌وه‌ی له‌ دووا گۆڕانكاریه‌كانی ئایپاك ئاگادار بین‪.‬‬

‫كۆنگره‌ی ‪٢٠٠٦‬‬ ‫ ل ‌ه كۆی سه‌د ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پیران پتر له‌ په‌نجا ئاماده‌ی‬‫كۆنگره‌ك ‌ه بوون‪ ،‬ل ‌ه كۆی ‪ ٤٣٥‬ئه‌ندامی كۆنگرێس یه‌ك سێ ی ئه‌ندامان‬ ‫یه‌كه‌م‪ -‬رێگه نه‌درێت ئێران چه‌كی ئه‌تۆمی ده‌ستبخات‪.‬‬ ‫ئاماد‌ه بوون‪.‬‬ ‫دووه‌م‪ -‬پشتگیری كردنی ئیسرائیل و كۆمه‌ك كردنی‪.‬‬ ‫ پێنج هه‌زار كه‌سایه‌تی ئاماده‌ی ئه‌م كۆنگره‌ی ‌ه بوون كه‌ ل ‌ه كۆتایی‬‫سێیه‌م‪ -‬به‌رگری كردن له‌ ئیسرائیل له‌ هه‌ڕه‌شه‌كانی سبه‌ی‪.‬‬ ‫كۆنگره‌دا ‪ ٤٥٠٠‬كه‌سیان بۆ كۆكردنه‌وه‌ی الیه‌نگری بۆ ئیسرائیل‬ ‫چواره‌م‪ -‬ئاماده‌ كردنی نه‌وه‌یه‌ك سه‌ركرده‌ی نوێ بۆ به‌رگری كردن سه‌ردانی كۆنگرێسیان كرد‪.‬‬ ‫و پشتگیری كردنی ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ پتر ل ‌ه ‪ ١١٠٠‬خوێندكار ب ‌ه نوێنه‌ری ‪ ٣٥٠‬زانكۆی ئه‌مه‌ریكا ئاماد‌ه‬‫پێنجه‌م‪ -‬هاندان و پاڵپێوه‌نانی گۆنگرێس له‌مه‌ڕ په‌یوه‌ندییه‌كانی بوون‪.‬‬ ‫له‌گه‌ڵ ئیسرائیل‪.‬‬ ‫ ‪ ١٢٠‬خوێندكار به‌ نوێنه‌ری رێكخراوی قوتابیانی زانكۆ ئاماد‌ه‬‫به‌م جۆره‌ ئایپاك ئامانجه‌كانی خۆی ده‌زانێت و ب ‌ه باشی كاریان بۆ بوون‪.‬‬ ‫ده‌كات‪ ،‬هه‌روه‌ك چۆن ئامرازه‌كانی كاركردنی خۆشی ب ‌ه باشترین شێو‌ه‬ ‫ ‪ ٢٠٠‬خوێنكاری ئاماده‌یی له‌ سی ویالیه‌تی جیاوازه‌وه‌ هاتبوون‪.‬‬‫به‌كار دێنێت‪ ،‬بۆی ‌ه زۆر راشكاوان ‌ه ئایپاك پاداشتی هه‌موو ئه‌و كه‌س و‬ ‫ ‪ ٢٠٠‬خوێندكاری خوێندنی بااڵ ل ‌ه ‪ ٥٥‬زانكۆی جیاوازی ‪٢٧‬‬‫الیه‌نانه‌ ده‌كاته‌و‌ه ك ‌ه له‌گه‌ڵیدا هاوجوت و هاوكارن‪ ،‬ب ‌ه هه‌مان شێو‌ه ب ‌ه ویالیه‌ته‌وه‌ ئاماده‌بوون‪.‬‬ ‫شێوازه‌كانی خۆشی پشتی ئه‌و كه‌س و الیه‌نانه‌ ده‌شكینێت كه‌ ده‌بن ‌ه‬ ‫ ‪ ٦٠‬مامۆستای زانكۆ ب ‌ه نوێنه‌ری ‪ ٢٥‬زانكۆ ل ‌ه ‪ ١٦‬ویالیه‌تی‬‫رێگر له‌به‌رده‌میدا‪ ،‬سه‌رمایه‌ش باشترین ئامراز‌ه بۆ ئه‌م كاران ‌ه تۆماس جیاوازه‌وه‌ ئاماد‌ه بوون‪.‬‬ ‫ ئاماده‌ بووان ل ‌ه ‪ ١٠‬هۆتێلی نمره‌ یه‌كه‌می واشنتۆنی پایته‌خت‬‫دین كه‌ ماوه‌یه‌ك سه‌رۆكی ئه‌م رێكخراوه‌ بوو راشكاوانه‌ ده‌ڵێت‪ ،‬هه‌موو‬ ‫جووله‌که‌‌كانی ئه‌مه‌ریكا پێكه‌و‌ه به‌رپه‌رچی هه‌ر كاندیدێك ده‌ده‌نه‌و‌ه شوێنیان بۆ دابین كرابوو‬ ‫ نیوه‌ی ئاماد‌ه بووان بۆ یه‌كه‌م جاریان بوو له‌ كۆنگره‌ی ئایپاك‬‫ئه‌گه‌ر بابه‌تێك له‌ ئه‌جندای ئه‌وان بخات ‌ه ژێر پرسیاره‌وه‌‪...‬‬ ‫بۆچی لۆبیی جووله‌که‌‌ هێند‌ه سور‌ه له‌سه‌ر كاره‌كانی خۆی‪ ،‬به‌شداری بكه‌ن‪.‬‬ ‫لێره‌دا گوڵبژێرێكی وته‌ی هه‌ندێك له‌ ئاماده‌ بووان ده‌خه‌م ‌ه روو‪:‬‬ ‫سه‌رچاوه‌ی ئیلهام و فه‌له‌سه‌فه‌ی كاری چییه‌؟ بۆچی نابێت هیچ‬ ‫ئه‌ندامێكی كۆنگرێس ل ‌ه كاپیتۆل هه‌نگاوێك یان پالنێكی ئه‌وان بخات ‌ه‬ ‫ژێر پرسیارو گومانه‌وه‌؟ وه‌اڵمی ئه‌م پرسیارانه‌ زه‌حمه‌ت و قورسن‬ ‫دیك چینی‪ ،‬جێگری سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا له‌ به‌ڕێوبه‌رایه‌تی بوش‬ ‫هێنده‌ی قورسی و ئاڵۆزی ئه‌م بابه‌ت ‌ه تێكئااڵوه‌ به‌اڵم ئایپاك خۆی‬ ‫«دوژمنه‌كه‌مان سیسته‌مێكی عه‌قیده‌یی ل ‌ه دژی ئێمه‌ پیاد‌ه ده‌كات‪،‬‬ ‫وه‌اڵمی الیه‌ و ده‌ڵێت ده‌بێت ئه‌مه‌ریكا هه‌تا سه‌ر پشتیوان و پاریزه‌رو هه‌مووشمان شێوازی حوكمی تالیبانمان بینی‪ ،‬ئه‌وان ده‌یانه‌وێت‬ ‫پاڵپشتی ئیسرائیل بێت چونكه‌‪:‬‬ ‫سیسته‌مێكی دیكتاتۆری په‌یڕه‌و بكه‌ن كه‌ تیایدا ترس و توقین زاڵ‬ ‫ ئیسرائیل واڵتێكی الوازه‌و له‌ هه‌موو الوه‌ دوژمن ده‌وری داوه‌‪.‬‬‫بێت‪ ،‬هه‌موو ژن و پیاوو منداڵێك ل ‌ه ترسدا بژی و ملكه‌چیان بێت‪،‬‬ ‫ واڵتێكی دیموكراسیه‌‪.‬‬‫ئه‌م جۆر‌ه له‌ عه‌قیده‌ دژ به‌ لێبورده‌یی و به‌ها به‌رزه‌كانه‌‪ ،‬بۆیه‌ جه‌نگ‬

‫‪26‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ئۆباما له‌ کۆنگره‌ی سااڵنه‌ی ئایپاکدا‬

‫ل ‌ه دژی تیرۆر جه‌نگ ‌ه ل ‌ه دژی شه‌ڕانگیزی سه‌ركه‌وتنیش له‌م جه‌نگه‌دا‬ ‫سه‌ركه‌وتن ‌ه بۆ هه‌موو مرۆڤێك و ئایینێك‪».‬‬ ‫رژێمی ئێرانیش ده‌بێت ئه‌و‌ه بزانێت كه‌ ئه‌مه‌ریكا هه‌موو ئه‌گه‌ره‌كان‬ ‫بۆ ب ‌ه گژا چونه‌وه‌ی به‌كار دێنێت‪ ،‬ئێم ‌ه لێره‌و‌ه نامه‌یه‌ك ئاراسته‌ی‬ ‫رژێمی ئێران ده‌كه‌ین كه‌ هه‌رگیز ماوه‌ی ناده‌ین ببێته‌ خاوه‌نی چه‌كی‬ ‫ئه‌تۆم»‪.‬‬ ‫جۆن بۆلتن‪ ،‬باڵوێزی ئه‌مه‌ریكا له‌ نه‌ته‌وه‌یه‌كگرتووه‌كان ل ‌ه سه‌رده‌می‬ ‫به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی بوش‬ ‫«ئه‌مه‌ریكا هه‌موو شێوازێك به‌كاردێنێ بۆ ئه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌ی ئه‌تۆمی‬ ‫ئێران رابگرێت‪ ،‬ده‌بێت ئه‌نجومه‌نی ئاسایشی نێوده‌وڵه‌تی ل ‌ه كاتی‬ ‫پێویستدا بڕیاری پێویستی خۆی بدات‪ ،‬ئه‌گه‌ر له‌م باره‌وه‌ ئه‌نجومه‌نی‬ ‫ئاسایش توشی فیاسكۆ هات ئه‌وه‌ مانای ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه په‌یمان نامه‌كانی‬ ‫رێكخراوی نێوده‌وڵه‌تی چیدی سودیان نه‌ماوه‌«‬

‫به‌ر ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تی ئه‌مه‌ریكا ئه‌نجامدرا‪ ،‬بۆی ‌ه المان‬ ‫سه‌یر نیی ‌ه كه‌ جۆن مه‌كین كاندیدی كۆماریه‌كان و هیالری و باراك‬ ‫ئۆباما ك ‌ه هه‌ردووكیان كاندیدی دیموكراته‌كان بوون به‌ په‌رۆشه‌و‌ه‬ ‫ئاماده‌ی ئه‌و كۆنگره‌یه‌ بوون‪.‬‬ ‫جۆن مه‌کكین هه‌میش ‌ه باراك ئۆبامای به‌و‌ه تاوابنار ده‌كرد ك ‌ه ل ‌ه‬ ‫هه‌مبه‌ر ئاسایشی ئیسرائیلدا كه‌مته‌رخه‌مه‌‪ ،‬به‌اڵم باراك ئۆباما ئه‌و‬ ‫جۆن ئیدواردز‪ ،‬كاندیدی دیموكراته‌كان بۆ جێگری سه‌رۆك‬ ‫«ده‌بێ په‌یوه‌ندییه‌ ئابووریه‌كانمان و هاوكاری سه‌ربازیمان له‌گه‌ڵ ده‌مه‌ كه‌ چانسی زیاتر بوو بۆ ئه‌وه‌ی ل ‌ه هه‌ڵبژاردنه‌كانی سه‌رۆكایه‌تی‬ ‫ئیسرائیل قوڵتركه‌ینه‌وه‌ ل ‌ه پێناو ئه‌وه‌ی ك ‌ه ئیسرائیل هه‌میش ‌ه بااڵ ده‌ربچێت ئه‌و هه‌له‌ی قۆسته‌وه‌و ل ‌ه كۆنگره‌ی ئایپاكدا پاكانه‌ی خۆی‬ ‫ده‌ستی ته‌واو بێت‪ ،‬ئه‌مه‌ش واتای ئه‌وه‌یه‌ ك ‌ه ده‌بێت په‌یوه‌ندیی ‌ه پڕكرده‌وه‌ و ئه‌و تۆمه‌تانه‌ی ره‌تدایه‌وه‌‪ .‬به‌اڵم كۆنگره‌ی نوێ وات ‌ه‬ ‫دیپلۆماسیه‌كانیشمان پته‌وتر بكه‌ین بۆ ئه‌وه‌ی پێكه‌و‌ه له‌گه‌ڵ ئه‌مساڵ ‪ ٢٠٠٩‬و نیوه‌ی ئه‌ندامانی كۆنگریس چه‌ندین كه‌سایه‌تی‬ ‫ئیسرائیل دژ ب ‌ه هه‌موو ئه‌وانه‌ راوه‌ستین ك ‌ه هه‌وڵ ده‌ده‌ن دامه‌زراو‌ه دیكه‌ش ئاماده‌ی ئه‌م كۆنگره‌یه‌ بوون له‌وانه‌ش‪:‬‬ ‫ نانسی بلوسی‪ ،‬سه‌رۆكی ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪.‬‬‫نێوده‌وڵه‌تیه‌كان بۆ په‌راوێزخستنی ئیسرائیل به‌كار بێنن‪ ،‬ده‌بێت بیر‬ ‫ سیناتۆر هاری رید‪ ،‬سه‌رۆكی زۆرینه‌ی دیموكرات ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی‬‫ل ‌ه شێوازی نوێ بكه‌ینه‌وه‌ بۆ ئه‌وه‌ی ئیسرائیل ل ‌ه تازه‌ترین ته‌كنه‌لۆژیا‬ ‫پیران‪.‬‬ ‫خۆمان به‌هره‌مه‌ند بكه‌ین»‪.‬‬ ‫ جۆن بێرنه‌ر‪ ،‬سه‌رۆكی كه‌مایه‌تی كۆماری ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی‬‫جۆن بۆنێر‪ ،‬سه‌رۆكی زۆرینه‌ی كۆماریه‌كان له‌ كۆنگرێس‪ ،‬سه‌رده‌می نوێنه‌ران‪.‬‬ ‫ سیناتۆر ماكۆنیل‪ ،‬سه‌رۆكی كه‌مایه‌تی كۆماری له‌ ئه‌نجومه‌نی‬‫سه‌رۆك بۆش‬ ‫« دڵنیاتان ده‌كه‌مه‌و‌ه ل ‌ه ژێر سه‌ركردایه‌تی مندا هیچ جۆر‌ه یاسایه‌ك پیران‪.‬‬ ‫ رام ئه‌مانۆئیل گه‌وره‌ فه‌رمانبه‌ری كۆشكی سپی‪.‬‬‫دژ ب ‌ه ئیسرائیل له‌ كۆنگرێسدا ده‌رناچێت‪ ،‬په‌یوه‌ندی ئه‌مه‌ریكا و‬ ‫ جۆزیف بایدن‪ ،‬جێگری سه‌رۆكی ئه‌مه‌ریكا‪.‬‬‫ئیسرائیل په‌یوه‌ندییه‌كی تایبه‌ته‌و سه‌رچاوه‌كه‌شی بۆ وابه‌ست ‌ه‬ ‫ سیناتۆر جۆن كیری‪ ،‬سه‌رۆكی لێژنه‌ی په‌یوه‌ندییه‌كانی ده‌ره‌و‌ه ل ‌ه‬‫بوونی ئێمه‌ به‌ دیموكراتی و ئازادی و ئاشتی ده‌گه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ریكا‬ ‫هه‌ستیاری ئاسایشی ئیسرائیل باش تێده‌گات‪ ،‬بۆیه‌ ئێم ‌ه جه‌خت ل ‌ه ئه‌نجومه‌نی پیران‪.‬‬ ‫ نیوت گینگریش (‪ )Newt Gingrich‬سه‌رۆكی پێشوی‬‫به‌رده‌وامی و گره‌نتی به‌رده‌وامی هاوپه‌یمانی نێوان ئه‌و دوو ده‌وڵه‌ت ‌ه‬ ‫ئه‌نجومه‌نی نوێنه‌ران‪.‬‬ ‫مه‌زنه‌ ده‌كه‌ینه‌وه‌«‪.‬‬ ‫چه‌ندین كه‌سایه‌تی گرنگی ئیسرائیلیش له‌م كۆنگره‌ی ‌ه ئاماد‌ه بوون‬ ‫له‌وانه‌ش شه‌معون پیرێز و تسیبی لیڤنی‪.‬‬ ‫كۆنگره‌ی ‪٢٠٠٩‬‬ ‫هه‌روه‌ها نه‌ته‌نیاهۆ له‌ ڕێگای بازنه‌ی ته‌له‌فیزۆنی به‌شداری كردو‬ ‫رۆژی ‪٤‬ی مانگی مه‌ی ئه‌مساڵ (‪ )٢٠٠٩‬ل ‌ه واشه‌نتۆنی پایته‌ختی‬ ‫ئه‌مه‌ریكا كۆنگره‌ی سااڵنه‌ی ئایپاك دیسانه‌وه‌ به‌سترا‪ ،‬به‌هه‌مان وتارێكی خوێنده‌وه‌‪ ،‬ئاماده‌ نه‌بوونی نه‌ته‌نیاهۆ ب ‌ه شێوه‌یه‌كی راسته‌وخۆ‬ ‫شێوه‌ی جارانی ئه‌م كۆنگره‌یه‌ش گه‌رم و گوڕی زۆری به‌خۆو‌ه بینی‪ ،‬له‌و كۆنگره‌یه‌ واتای جیاوازی بۆچونه‌كانی حكومه‌تی ئه‌مه‌ریكاو‬ ‫‪ ٦٥٠٠‬میوان ئاماده‌ی كۆنگره‌كه‌ بوون‪ ،‬له‌ ناویاندا چه‌ندین كوردیش ئیسرائیل ‌ه بۆ چاره‌سه‌ر كردنی ره‌وشی خۆرهه‌اڵتی ناوین‪.‬‬ ‫كێشه‌ی نێوان عه‌ره‌ب و ئیسرائیل ل ‌ه كۆنگره‌ی ئه‌مساڵدا بایه‌خێكی‬ ‫به‌دی ده‌كران‪.‬‬ ‫ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنجه‌ ئه‌وه‌ی ‌ه ك ‌ه كۆنگره‌ی ساڵی ‪ ٢٠٠٨‬كه‌مێك ئه‌وتۆ گرنگی نه‌بوو‪ ،‬ب ‌ه تایبه‌ت كه‌ حكومه‌تی نه‌ته‌نیاهۆ ده‌ستبه‌كاره‌‪،‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪27‬‬

‫ئه‌وه‌ی جێگای سه‌رنج بوو له‌م كۆنگره‌ی ‌ه ئه‌وه‌ی ‌ه كه‌ گوتاری گشتی‬ ‫كۆنگر‌ه ته‌واو پێچه‌وانه‌ی سیاسه‌تی حكومه‌تی ئۆباماو دیموكراته‌كان ‌ه‬ ‫كه‌ له‌ هه‌ر دوو كه‌یسی ئێران و فه‌له‌ستینییه‌كاندا بۆچونی جیاوازیان‬ ‫هه‌یه‌‪ ،‬ئه‌مه‌ش وا ده‌كات كه‌ كاری لۆبی له‌ ماوه‌ی داهاتوودا چڕترو‬ ‫فراوانتر بێته‌وه‌‪.‬‬ ‫هه‌وڵه‌كانی ئێران بۆ ده‌ستخستنی چه‌كی ئه‌تۆم بابه‌تی گرنگی‬ ‫كۆنگره‌ی ئه‌مساڵی ئایپاك بوو چونك ‌ه الیه‌نگرانی ئیسرائیل پێیان‬ ‫وای ‌ه ئه‌م هه‌وڵه‌ی ئێران وێرای ئه‌وه‌ی هه‌ڕه‌شه‌یه‌ بۆ سه‌ر ئاسایشی‬ ‫نه‌ته‌وه‌یی ئیسرائیل ده‌شبێت ‌ه هۆی تێكدانی ئارامی و ئاسایشی‬ ‫ناوچه‌ی خۆرهه‌اڵتی ناوین و ته‌رازوی هێزیش ل ‌ه ناوچه‌ك ‌ه كه‌ ئێستا ل ‌ه‬ ‫به‌رژه‌وه‌ندی ئیسرائیله‌ تێكده‌دات‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش بوو كه‌ له‌م كۆنگره‌یه‌دا ده‌نگی سێ ئه‌ندامی‬ ‫ئه‌نجومه‌نی پیرانی ئه‌مه‌ریكا به‌ پێشنیاره‌كانیانه‌و‌ه‬ ‫به‌سه‌ر بارودۆخی گشتی كۆنگره‌كه‌دا زاڵ بوو ئه‌وانیش هه‌ریه‌كه‌ل ‌ه‬ ‫(‪ ) Evan Bayh‬نوێنه‌ری ویالیه‌تی ئاندیانا و (‪Josief‬‬ ‫‪ )Leberman‬نوێنه‌ری كۆنكتیكت و (‪ )Jon Kyl‬نوێنه‌ری‬ ‫ویالیه‌تی ئاریزۆنا بوون ك ‌ه پرۆژه‌ی یاسای سزادانی ئێرانیان پێشنیار‬ ‫كردووه‌و هه‌تا ئه‌و ده‌مه‌ ره‌زامه‌ندی ‪ ٢٧‬ئه‌ندامی ئه‌نجومه‌نی پیرانی‬ ‫په‌سه‌ند كردبوو‪.‬‬ ‫ئه‌م یاسای ‌ه ك ‌ه ل ‌ه ژێر ناوی یاسای گه‌مارۆدانی نه‌وتی پاڵێوراوی‬ ‫ئێران (‪)Iran Refined Petroleum Sanctions‬‬ ‫ناسراوه‌‪ ،‬بانگه‌وازی ئه‌وه‌ ده‌كات ك ‌ه نه‌وتی پاڵێوراو و به‌رهه‌مه‌كانی‬ ‫به‌نزین به‌ هیچ شێوه‌یه‌ك ماو‌ه نه‌درێت ك ‌ه به‌ره‌و ئێران بڕوات‪ ،‬دیار‬ ‫ده‌بێت له‌م یاسایه‌دا ئه‌وه‌ بزانین ك ‌ه زۆربه‌ی به‌رهه‌می نه‌وتی پاڵێوراو‬ ‫و به‌نزین ل ‌ه ناوخۆی ئێراندا له‌ ده‌ره‌وه‌ی ئێران هاورده‌ ده‌كرێت بۆ‬ ‫ناوخۆی ئێران و تێركردنی پێداویستیه‌كانی ئه‌و واڵته‌‪.‬‬ ‫ئه‌مڕۆی ئایپاك‬ ‫ده‌كرێت به‌شی هه‌ره‌ زۆری پشتیوانی ئه‌مه‌ریكا بۆ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل‬ ‫راسته‌وخۆ یان ناراسته‌وخۆ بۆ ئه‌م رێكخراو‌ه بگه‌ڕێته‌وه‌‪ ،‬بۆ نمون ‌ه ل ‌ه‬ ‫پاش جه‌نگی دووه‌می جیهانه‌و‌ه ب ‌ه تایبه‌ت ل ‌ه پاش ساڵی ‪١٩٦٧‬‬ ‫كه‌ ئیتر هاوكاری ئیسرائیل و ئه‌مه‌ریكا گه‌شته‌ ئه‌وپه‌ڕی هه‌تا ئه‌مڕۆ‬ ‫ئه‌مه‌ریكا به‌ ئاشكرا بڕی ‪ ١٥٠‬ملیارد دۆالر هاوكاری ئیسرائیلی كردووه‌‪،‬‬ ‫وێرای ئه‌وه‌ش وه‌ك پاڵپشتی دیپلۆمااسی ئه‌مه‌ریكا ل ‌ه ساڵی (‪)١٩٩٢‬‬ ‫تا هه‌تا ئێستا به‌رامبه‌ر ب ‌ه ‪ ٣٢‬بڕیاری ئه‌نجومه‌نی ئاسایش وه‌ستاو‌ه‬ ‫كه‌ ره‌خنه‌ی له‌ ئیسرائیل گرتووه‌‪ ،‬دیار‌ه ئه‌مه‌ش ب ‌ه به‌كار هێنانی‬ ‫مافی ڤیتۆ‪ ،‬ئه‌م ژمار‌ه زۆرانه‌ی فیتۆی ئه‌مه‌ریكی هه‌تا ئه‌مڕۆ زیاتر‌ه‬ ‫ل ‌ه ته‌واوی ئه‌و فیتۆیانه‌ی ك ‌ه ته‌واوی ئه‌ندامانی ئه‌نجومه‌نی ئاسایش‬ ‫به‌كاریان هێناوه‌‪ .‬ئه‌م ‌ه وێرای ئه‌وه‌ی كه‌ هه‌رگیز ئه‌مه‌ریكا ئاماد‌ه‬ ‫نه‌بوو‌ه ته‌رسانه‌كانی ئیسرائیل ل ‌ه چه‌كی ئه‌تۆمی بخرێته‌ نیو ئه‌جندای‬ ‫رێكخراوی وزه‌ی ئه‌تۆمیی جیهانییه‌و‌ه بۆ پشكنین‪.‬‬

‫‪28‬‬

‫ده‌یڤد ستینه‌ری سه‌رۆكی پێشوی ئه‌م رێكخراوه‌ ناچار بوو كه‌ ده‌ست‬ ‫له‌كار كێشانه‌وه‌ی خۆی راگه‌یه‌نێت ئه‌ویش پاش ئه‌وه‌ی ك ‌ه به‌ڵگه‌ی‬ ‫ته‌واو ل ‌ه دژی هه‌بوون به‌رامبه‌ر به‌وه‌ی ك ‌ه ل ‌ه كاسێتیكی ڤیدیۆییدا‬ ‫راگه‌یاندبوو كه‌ (ئه‌و له‌گه‌ڵ بیل كلنتۆندا له‌ گفتۆگۆدایه‌ بۆ ئه‌وه‌ی‬ ‫وه‌زیرێكی ده‌ره‌و‌ه ی الیه‌نگری ئیسرائیل بۆ ئه‌و دیاری بكات)‪.‬‬ ‫مێژوی ئایپاك بابه‌تگه‌لێكی زۆر ئاڵوزی تێدایه‌ ك ‌ه بۆ خودی‬ ‫ئه‌مه‌ریكاش زۆرجاران ده‌بێت ‌ه كێشه‌‪ ،‬گرنگترین بابه‌تی ئاڵۆزیش‬ ‫بریتیه‌ له‌وه‌ی كه‌ ئایپاك خۆی ل ‌ه وردودرشتی سیاسه‌تی ئه‌مه‌ریكا‬ ‫هه‌ڵده‌قورتێنێ ته‌نانه‌ت هه‌تا راده‌ی خۆخزاندن ‌ه نێو ده‌زگا هه‌ستیاره‌كان‬ ‫و ده‌ستخستنی زانیاری له‌ سه‌ریان‪ ،‬ئاپیپاك خۆشی نكولی له‌وه‌ ناكات‬ ‫چونك ‌ه ئه‌و پێی وای ‌ه له‌ رێگای زانیاری دروسته‌و‌ه ده‌توانین بڕیاری‬ ‫دروست بده‌ین‪.‬‬ ‫ساڵی ‪ ١٩٨٥‬ئه‌فسه‌رێكی ده‌ریاوانی ئه‌مه‌ریكا به‌ناوی جۆناسان‬ ‫پۆلرد كه‌ ل ‌ه فه‌رمانگه‌ی هه‌واڵگری ده‌ریایی وه‌ك شرۆڤه‌كار ده‌ستبه‌كار‬ ‫بوو‪،‬به‌و‌ه تاوانبار كرا ك ‌ه زانیاری زۆر هه‌ستیارو گرنگی هه‌واڵگری‬ ‫ده‌ریایی ئه‌مه‌ریكای به‌خشیوه‌ ب ‌ه ئیسرائیل و پاشان ل ‌ه رێگای‬ ‫ئیسرائیله‌وه‌ ئه‌و زانیاریانه‌ دراون ب ‌ه یه‌كیه‌تی سۆڤیه‌ت‪ ،‬به‌رامبه‌ر به‌وه‌ی‬ ‫ك ‌ه سۆڤیه‌ت ماو‌ه بدات ژماره‌یه‌كی زیاتری جووه‌كانی ئه‌و واڵته‌ به‌ره‌و‬ ‫ئیسرائیل كۆچ بكه‌ن‪ .‬هه‌روه‌ها له‌ ساڵی ‪ ٢٠٠٤‬دا گه‌وره‌فه‌رمانبه‌رێكی‬ ‫وه‌زاره‌تی به‌ره‌ڤانی (به‌رگری) ئه‌مه‌ریكا ب ‌ه ناوی لۆرانس فرانكلین به‌و‌ه‬ ‫تاوانبار كرا كه‌ ل ‌ه رێگای دوو كارمه‌ندی رێكخراوی ئایپاكه‌و‌ه زانیاری‬ ‫هه‌ستیاری ده‌رباره‌ی عێراق داوه‌ت ‌ه ده‌ست دبۆماتێكی ئیسرائیلی‪..‬‬ ‫ئه‌مه‌ وێرای ئه‌وه‌ی ك ‌ه به‌رده‌وام و به‌ شێوه‌یه‌كی رێكوپێك زانیاری دژ‬ ‫به‌ نه‌یاره‌كانی ئیسرائیل دز‌ه ده‌كات ‌ه نێو رۆژنامه‌و میدیاكان‪..‬‬ ‫هه‌رچۆنێك پێگه‌و نه‌خشه‌ی سیاسی ئیسرائیل تاوتوێ بكه‌ین ئه‌و‌ه‬ ‫بێگومان ناكرێت ئاماژ‌ه بۆ رۆلی ئایپاك نه‌كرێت ك ‌ه ل ‌ه راستیدا زۆربه‌ی‬ ‫ئه‌ندامه‌كانی پتر ل ‌ه سه‌ربازێكی ئیسرائیل بۆ واڵتی خۆیان ده‌جه‌نگن‪،‬‬ ‫ئه‌گه‌ر پرۆسه‌ی ئاشتیش له‌ خۆرهه‌اڵتی ناوین ب ‌ه دوا مه‌نزڵی خۆی‬ ‫گه‌یشت و ئاشتی و سه‌قامگیری باڵی به‌سه‌ر ناوچه‌كه‌دا كێشا و‬ ‫هه‌ریه‌كه‌ ل ‌ه جووله‌که‌‌و عه‌ره‌به‌كان له‌ ماڵی خۆیاندا هه‌ستیان ب ‌ه‬ ‫ئاسایش و ئارامی كرد ئه‌و‌ه دڵنیام یه‌كه‌م رێكخراوی دنیا ك ‌ه ئیسرائیل‬ ‫ده‌بێت سوپاسی بكات و مه‌یدالی شه‌ره‌ف ب ‌ه سنگیدا هه‌ڵواسێت‬ ‫ئایپاك و دمه‌زرێنه‌رانی ئایپاك ده‌بن‪.‬‬ ‫‪..................................................‬‬

‫* ئه‌م لۆبیه‌ (‪American Association of Retired‬‬ ‫‪ )Persons‬زیاتر گرووپێكی فشار‌ه به‌رگری ل ‌ه به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و كه‌سان ‌ه‬ ‫ده‌كات ك ‌ه ته‌مه‌نیان ل ‌ه ‪ ٥٠‬ساڵ زیاتر‌ه و هه‌وڵ ده‌دات له‌ روه‌كانی كۆمه‌اڵیه‌تی و‬ ‫دڵنیاكردن و ته‌ندروستی و هتد به‌رژه‌وه‌ندی ئه‌و كه‌سانه‌ بپارێزێت و ‪ ٣٥‬ملیۆن‬ ‫ئه‌ندامی ل ‌ه ئه‌مه‌ریكادا هه‌یه‌‪.‬‬ ‫** بۆ نمونه‌ دیك ئارمی ئه‌ندامی كۆنگرێس ك ‌ه رایگه‌یاند (كاری سه‌ره‌كی‬ ‫و له‌ پێشم له‌ وه‌زاره‌تی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریكا ئه‌وه‌یه‌ كه‌ پارێزگاری له‌ ئیسرائیل‬ ‫بكه‌م)‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫لە ك‬ ‫ۆ‬ ‫م‬ ‫ە‬ ‫ڵ‬ ‫گ‬ ‫ا‬ ‫ی‬ ‫ئ‬ ‫ی‬ ‫سرائیلەوە‬ ‫سترانبێژی ناودار حەداسە یەشورون‪:‬‬

‫من زیاتر حەزم لە سترانی كوردییە‬ ‫ئا‪ :‬بەشیر سەبری بۆتانی‪ ،‬ئیسرائیل‬

‫سترانبێژی ناودار حەداسە یه‌شورون بە كورتی ئاوھا باسی ژیانی‬ ‫خۆی كرد ”ئەز ساڵی ‪ 1961‬لە شارۆچكەی بنیامینە كە نزیكی شاری‬ ‫خدێرەیه‌ لە دایك بووم‪ .‬بابم حایم یه‌شورون لە تەمەنی ‪ 17‬ساڵییەوە‬ ‫باشووری كوردستانی بەجێ ھێشت و لە ڕۆژهه‌اڵتی كوردستان و لە‬ ‫شاری ورمێ نشتەجێ بوو و دایكم پەری خەڵكی ئازەربایجانە»‪.‬‬ ‫دەربارەی بابەتی سترانخوێندن حداسە گوتی ”من لە شەش ساڵییەوە‬ ‫دەستم پێ كرد‪ ،‬بەاڵم من لە ساڵی ‪1995‬ه‌وە زیاتر ب ‌ه كوردی و بە‬ ‫ئارامی ستران دەخوینم‪ .‬شایانی وتنە بابم باش یارمەتیی من دەكات‪،‬‬ ‫بنەماڵەی عەمرام و ڕۆڤێن مەھابادیش یارمەتیی من دەكەن‪ ،‬هه‌روەھا‬ ‫خودی جه‌نابیشت (مه‌به‌ست به‌شیر سه‌بری بۆتانی‪ ،‬ئاماده‌کاری ئه‌م‬ ‫بابه‌ته‌یه‌) یارمەتیم دەكەیت و من لە هه‌مووتان سوپاسگوزارم و زۆر‬ ‫رازیم»‪ .‬دەربارەی تۆماركردنی بەرهه‌مێكی خۆی گوتی ”ئەز ئێستا‬ ‫له‌سەر چەند سترانێكی كوردی و ئارامی پرۆڤە دەكەم و دەستم بە‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫تۆماركردنیش كردووە‪ ،‬بەاڵم كاری ستودیۆکە زۆر ده‌خایه‌نێت‪ ،‬ئەویش‬ ‫لە سەر رەوشم دمێنێت و ره‌وشی ماددیم باش نیی ‌ه و هه‌ر بەش ناكات‪.‬‬ ‫من تازه‌ سترانێكم تۆمار كردووە و دەخوازم بۆت بنێرم‪ ،‬ئێدی ئەگەر‬ ‫من هه‌ڵەم هه‌بێ‪ ،‬بۆم راستی بكە‪ ،‬تا منیش راستی بكەم‪ .‬من پالنێكم‬ ‫هه‌یە كە سیدییەك تۆمار بكەم‪ ،‬ئێدی من تازە دەستم پێ كردووە و‬ ‫نازانم كەی تەواو دەبێت‪”.‬‬ ‫حەداسە لە كۆتاییدا گوتی ”من گەلێك رێز و ساڵوم بۆ كورد و‬ ‫كوردستان هه‌یە و ھیوادارم رۆژێكی كەناڵە كوردییەكان رێ و بواریش‬ ‫بدەنە ئێمە كە ئێمەش هه‌ستی خۆمان دەرببڕین و بە كوردی ستران‬ ‫بخوێنین‪ .‬بەاڵم مخابن تا ئێستا كەناڵە كوردییەكان بەخێرھاتنی كوردە‬ ‫جوولەكەكان ناکه‌ن»‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪29‬‬

‫بلوێرژەن ئەلبێرت ئیلیاس‬

‫من سێ واڵتم هه‌یە؛ كوردستان‪ ،‬عێراق و ئیسرائیل‬

‫ئەلبێرت و بەشیر‪ ،‬رامات گان‪ ،‬ئیسرائیل‬

‫ئەلبێرت ئیلیاس جوولەكەیەكی عێراقییە و ساڵی ‪ 1927‬لە بەغدا‬ ‫لە دایك بووه‌‪ .‬ئەو ساڵی ‪ 1951‬لە عێراق دەركرا و به‌ره‌و ئیسرائیل‬ ‫وه‌ڕێ که‌وت‪ .‬ئەو لە چلەكانی سه‌ده‌ی رابردوودا لە رادیۆی بەغدا‬ ‫كاری دەكرد و گەلێك بیرەوەری لەگەڵ زۆربەی سترانبێژە عەرەب و‬ ‫كوردەكان هه‌یە و ب ‌ه تایبەت لەگەڵ حەسەن جزیری‪ ،‬عەلی مەردان‪،‬‬ ‫نازم غه‌زالی‪ ،‬مریەم خان‪ ،‬محەمەد عارف جزیری‪ ،‬رەمەزان جزیری و‬ ‫محه‌مه‌د قوبانچی و چه‌ندین هونه‌رمه‌ندی دیکه‌‪.‬‬ ‫ئەو كاتەی مرۆڤ گوێی لە موزیك و قسەكانی ئەلبێرت دەبێت‪ ،‬باش‬ ‫تێ دەگات كە زانایەكی موزیكە و گەلێك زانیاری له‌سەر موزیكی عەرەبی‬ ‫و كوردی هه‌یە‪ .‬چه‌ندین جار پێی گوتوم «ئەز دۆستی سترانبێژی‬ ‫ھونەرمەند حەسەن جزیری بووم و چیرۆكی سترانەكەی )كەڤۆكم)‬ ‫الی منە‪ .‬من ئەوسا زۆر جار لەگەڵی پرۆڤەم ده‌كرد» و لە سەر ئەم‬ ‫سترانە پاشان گوتی ”سترانی كەڤۆكم‪ ،‬سترانێكە نوێیە و حەسەن‬

‫جزیری دروستی كرد و پێشكێشی سەرۆكی تیپی رادیۆی بەغدای كرد‬ ‫كە ناوی ساڵح كوێتی بوو»‪ .‬حەسەن جزیری لەم سترانەدا دەڵێ‪) :‬‬ ‫ساڵح كوێتی قوربانۆ‪ ،‬ئەز دمەشم وای وای)‪ .‬ھونەرمەندی مەزن ساڵح‬ ‫كوێتی ساڵی ‪ 1986‬لە ئیسرائیل كۆچی دوایی كرد‪.‬‬ ‫ئەلبێرت ئیلیاس‪ ،‬مرۆڤێكی كوردپەروەره‌‪ ،‬ئه‌و ده‌ڵێ «نەتەوەی‬ ‫كورد ئاشتیخوازە و بۆ ئاشتی خەباتێكی ھێژای كردووە و دەیكات و‬ ‫ئەگەر ئاشتیخوازەكان لە رۆژهه‌اڵتی ناڤین پشتی یەكتر بگرن‪ ،‬ئەوسا‬ ‫شەڕخوازەكانی وەك سەددام هه‌ر نامینن»‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا ئەلبێرت گوتی «من هه‌ست دەكەم سێ واڵتم هه‌یە؛‬ ‫كوردستان‪ ،‬عێراق و ئیسرائیل‪ ،‬ئێدی من زۆر ساڵوم بۆ عەرەب و‬ ‫كوردە ئاشتیخوازەكان هه‌یە»‪.‬‬

‫‪30‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ئامارێك لە ژیان و حەشیمەت لە ئیسرائیل بە‬ ‫بۆنەی ساڵی نوێی عیبری‬

‫وه‌رگێڕانی‪ :‬رۆژه‌‬

‫ئیسرائیل گرینگییەكی زۆر بە ئامار دەدات‪ ،‬چونكە ئاماری رێك و ورد‪ ،‬بنچینەی پالندانانی واڵتە‪ .‬لەم‬ ‫رووەوە ناوەندی ئاماری ئیسرائیل هەموو ساڵێك لە سەروبەندی ساڵی نوێی جوولەكەكاندا (رووش‬ ‫هەشانا) كە دەكەوێتە ناوەڕاستەكانی مانگی سێپتەمبەر‪ ،‬كتێبێكی گەورە چاپ دەكات كە نوێترین و‬ ‫گشتگیرن ئامارەكانی ئیسرائیلی تێدا باڵو دەبێتەوە‪.‬‬ ‫کورده‌کانی ئیسرائیل له‌ خۆشیدان‬

‫لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی ژیانی عەرەبەكانی ئیسرائیل‪ ،‬رێژەی لەدایكبوون كەمتر‬ ‫دەبێتەوە و ئەوانیش لەگەڵ ژیانی مۆدێرن را دێن‪ .‬رێژەی منداڵبوونی عەرەبەكانی‬ ‫ئیسرائیل لە چاو زۆربەی واڵتە عەرەبییەكانی دیكە كەمترە كە ئەوەش گوزارشت لە‬ ‫بەرزبوونی ئاستی ژیانیان لە چاو واڵتە عەرەبییەكانی دراوسێیان دەكات‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪31‬‬

‫ساڵی رابردوو ‪ 4.2‬ملیۆن‬ ‫ئیسرائیلی روویان لە دەرەوەی‬ ‫واڵت كردووە‪ ،‬واتە لە هەر دوو‬ ‫ئیسرائیلی‪ ،‬یەك كەس سەفەری‬ ‫دەرەوەی واڵتی كردووە‬ ‫لەو كتێبەدا كە چەند سەعاتێك بەر لە چاپبوونی دانەیەكی لە‬ ‫رێوڕەسمێكی تایبەتدا بۆ سەرۆك كۆماری واڵت دەنێردرێت‪،‬‬ ‫هەموو جۆرە ئامارەكان كە تەواوی ئەو بابەتانەی تێدایە كە‬ ‫زانینیان بۆ خەڵكی ئەو واڵتە گرینگن یان بۆ پالندادانی واڵت‬ ‫گرینگییان هەیە‪ ،‬دەگونجێندرێن‪.‬‬ ‫لێرەدا هەندێك لەو ئامارانەی زانینیان بۆ گەلی كورد‬ ‫سەرنجڕاكێشن دەخەینە روو‪:‬‬ ‫بەپێی ئەو ئامارە‪ ،‬حەشیمەتی ئیسرائیل ‪ 7‬ملیۆن و ‪465‬‬ ‫هەزار و ‪ 500‬كەسە كە رێژەی زیادبوونی جوولەكەكان‬ ‫سەدا ‪ 1.7‬و هی عەرەبەكان سەدا ‪2.6‬ە‪ .‬هەرچەندە رێژەی‬ ‫لەدایكبوون لە نێو عەرەبەكانی ئیسرائیلدا زیاترە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫لەگەڵ بەرزبوونەوەی ئاستی ژیانیان‪ ،‬رێژەی لەدایكبوون‬ ‫كەمتر دەبێتەوە و ئەوانیش لەگەڵ ژیانی مۆدێرن را دێن‪.‬‬ ‫رێژەی منداڵبوونی عەرەبەكانی ئیسرائیل لە چاو زۆربەی‬ ‫واڵتە عەرەبییەكانی دیكە كەمترە كە ئەوەش گوزارشت‬ ‫لە بەرزبوونی ئاستی ژیانیان لە چاو واڵتە عەرەبییەكانی‬ ‫دراوسێیان دەكات‪.‬‬ ‫بەپێی ئاماری ئەمساڵ‪ ،‬رێژەی مردنی مندااڵن لە ئیسرائیل‬ ‫كەمتر بووەتەوە و رێژەی تەمەنیش ‪ %0.4‬زیادی كردووە‪.‬‬ ‫ئەگەر ئیسرائیل لەگەڵ واڵتانی رۆژئاوا بەراورد بكەین‪،‬‬ ‫دەتوانین بڵێین ئەو واڵتە كۆمەڵگەیەكی گەنجی هەیە‪ .‬ساڵی‬ ‫‪ 2008‬زیاتر لە سەدا ‪28‬ی خەڵكی ئیسرائیل لەو مندااڵن و‬ ‫نەوجەوانانە پێك هاتبوو كە تەمەنیان لە ژێر ‪ 14‬ساڵدایە‪.‬‬ ‫هەروەها رێژەی كەسانی گەورەتر لە ‪ 65‬ساڵ‪%9.7 ،‬ە بەاڵم‬ ‫لە واڵتانی رۆژئاوایی سەدا ‪15‬یە‪.‬‬ ‫ژمارەی ژنان كەمێك لە پیاوان زیاترە و لە بەرامبەر هەر‬ ‫هەزار ژندا‪ 979 ،‬پیاو هەیە‪ ،‬بەاڵم ئەگەر تا تەمەنی ‪ 37‬ساڵی‬ ‫وەك پێوەر وەربگرین‪ ،‬ژمارەی پیاوان زیاترە‪.‬‬ ‫لە ئیسرائیلیش هەرچەندە ژیان پێشكەوتووتر بێت‪ ،‬گەنجەكان‬

‫‪32‬‬

‫مەیلێكی كەمتریان بۆ پێكهێنانی ژیانی هاوسەری هەیە و لە‬ ‫تەمەنی نێوان ‪ 25‬هەتا ‪ 29‬ساڵیدا‪ ،‬سەدا ‪62‬ی كوڕان و‬ ‫سەدا ‪42‬ی كچان هێشتا سەڵتن‪ .‬بەاڵم بۆ عەرەبەكانی ئەو‬ ‫واڵتە هەر لەو تەمەنەدا‪ ،‬سەدا ‪39‬ی كوڕان و سەدا ‪15.5‬ی‬ ‫كچان سەڵتن‪.‬‬ ‫ئیسرائیل واڵتێكە كە پانییەكەی كەم و درێژییەكەی زۆرە‪.‬‬ ‫پانیی ئەو واڵتە لە ‪ 10‬كیلۆمەترەوە هەتا ‪ 100‬كیلۆمەترە و‬ ‫درێژییەكەی دەگاتە ‪ 550‬كیلۆمەتر‪ .‬بەم هۆیەشەوە شێوەی‬ ‫دابەشبوونی حەشیمەت لە خاكی واڵتدا زۆر گرینگە‪ .‬بەاڵم‬ ‫ئامارەكە نیشان دەدات كە نیوەی جوولەكەكان لە ناوەڕاستی‬ ‫واڵت و بەتایبەت لە شاری تێلئەبیب و شارۆچكەكانی‬ ‫دەوروبەری دەژین و ئەوەش لە حاڵێكدایە كە سەدا ‪60‬ی‬ ‫عەرەبەكان لە باكووری واڵت و سەدا ‪11‬شیان لە باشووری‬ ‫واڵتن كە زۆربەیان بیابانگەردن‪.‬‬ ‫رێژەی تەمەندرێژیی لە واڵتی ئیسرائیل‪ ،‬لە نێو واڵتە‬ ‫رۆژئاواییەكاندا لە بەرزترینەكانە‪ .‬ساڵی ‪ 2007‬رێژەی‬ ‫تەمەنی پیاوان ‪ 79‬و ژنان زیاتر لە ‪ 83‬ساڵ بوو كە ساڵی‬ ‫‪ 2008‬سەدا ‪4‬ی بەسەردا زیاد بووە‪ .‬هەروەها رێژەی‬ ‫مەرگی كورپەش لە چاو واڵتە رۆژئاواییەكان زۆر نزمە كە‬ ‫لە هەر هەزار منداڵبوون‪3.8 ،‬یان دەمرن‪.‬‬ ‫سەرەڕای ئەوەی كە لە ئیسرائیل گیانی خەڵك گرینگییەكی‬ ‫زۆری هەیە‪ ،‬بەاڵم ساڵی رابردوو بە هۆی رووداوی‬ ‫هاتوچۆوە ‪ 345‬كەس گیانیان لە دەست داوە‪ .‬هەرچەندە‬ ‫ئەو ژمارەیە لە چاو واڵتانی دراوسێدا زۆر كەمە‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫ئیسرائیلییەكان وەك كارەساتێك لێك دەدرێتەوە‪.‬‬ ‫لە رووی سەردانی گەشتیارانەوە‪ ،‬ساڵێكی پڕ خێر و بەرەكەت‬ ‫بووە و زیاتر لە ‪ 3‬ملیۆن گەشتیاری بیانی روویان لەو واڵتە‬ ‫كردووە‪ ،‬لە بەرامبەریشدا ‪ 4.2‬ملیۆن ئیسرائیلی روویان لە‬ ‫دەرەوەی واڵت كردووە‪ ،‬واتە لە هەر دوو ئیسرائیلی‪ ،‬یەك‬ ‫كەس سەفەری دەرەوەی واڵتی كردووە كە ئەوەش نیشان‬ ‫دەدات ئاستی گوزەرانی خەڵكی ئەو واڵتە زۆر بەرزە‪.‬‬ ‫ناوەندی ئاماری واڵت پێشبینی ئەوەی كردووە كە ئاستی‬ ‫ژیانی هاوواڵتیانی ئیسرائیل بە رێژەی ‪%2.5‬ی دیكەش بەرز‬ ‫دەبێتەوە‪ .‬ئەم ژمارەیە بە گوێرەی قەیرانی ئابووریی جیهان‬ ‫زۆر بەرزە‪ ،‬بەاڵم لە چاو رێژەی ساڵی ‪ 2007‬كە ‪ %4.8‬بوو‪،‬‬ ‫دابەزینی بە خۆیەوە بینیوە‪.‬‬ ‫هەروەها پێشبینی كراوە رێژەی هەناردەی واڵت ‪ %5.8‬زیاتر‬ ‫بێت‪ ،‬بەاڵم هاوكات رێژەی هاوردەكردنیش ‪ %8.5‬دەبێت‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ناوەكی‪:‬‬

‫پێدەچێت ئێران زۆر زانیاریمان لێ بشارێتەوە‬

‫وەرگێڕانی‪ :‬بارزان ئیبراهیم‬

‫دوای ئاشكرابوونی‬ ‫وێستگەی ناوەكیی‬ ‫شاری قومی ئێران‪،‬‬ ‫ئاژانسی نێودەوڵەتیی‬ ‫وزەی ناوەكی كە بارەگا‬ ‫سەرەكییەكەی لە شاری‬ ‫ژنێڤە‪ ،‬سەرنجێكی زیاتری‬ ‫بە مەسەلەی وزەی‬ ‫ناوەكیی ئێران داوە‪.‬‬ ‫ئەمەش لە دوایین‬ ‫راپۆرتی ئاژانسەكەدا كە‬ ‫لە میدیاكانی جیهاندا‬ ‫باڵو كرایەوە رەنگ‬ ‫دەداتەوە‪.‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪33‬‬

‫باڵی موحافه‌زه‌کار پشتگیری له‌ ئێرانێکی ئه‌تۆمی ده‌که‌ن‬

‫ئێران بە ئاژانسەكەی راگەیاندووە كە ساڵی ‪ 2007‬دەستی بە دامەزراندنی‬ ‫بنكەی قوم كردووە كە پێی دەگوترێت «فۆردۆ»‪ ،‬بەاڵم ئاژانسی نێودەوڵەتیی‬ ‫وزەی ناوەكی و رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان چەند بەڵگەیەكیان دەست‬ ‫كەوتووە كە ساڵی ‪ 2002‬ئێران دەستی بە دامەزراندنی كردووە و ساڵی ‪2004‬‬ ‫وەستاوە و ساڵی ‪ 2006‬دووبارە دەستی پێ كردووەتەوە‪.‬‬ ‫ئێران رایگەیاندووە كە مەبەستی ئەو بنكەیە‪ ،‬تەنیا بۆ بەرهەمهێنانی‬ ‫وزە و بواری ئاشتیخوازانەیە‪ ،‬بەاڵم لەسەردانی ئاژانسی وزەی ناوەكیدا‬ ‫متمانەكان بەو مەسەلەیە كەمتر بوونەتەوە و گومانی ئەوەیان خستووەتە‬ ‫روو كە مەبەستی بنكەكە زیاتر سەربازی بێت‪ .‬هەروەها ملكەچنەبوونی‬ ‫ئێران بۆ ئاژانسەكە‪ ،‬ئەو گومانەیان بەهێزتر كردووە‪ .‬ئاژانسەكە روونی‬ ‫كردووەتەوە كە تا ئێستا ئێران دەبوو وەاڵمی پرسیارەكانی لە بارەی‬ ‫تۆماری رووداوەكان و مەبەستەكانی بداتەوە‪.‬‬ ‫هەروەها راپۆرتەكان باس لەوەش دەكەن كە شارەزایانی ئێران كەلوپەلی‬ ‫زۆر پێشكەوتوویان بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم دەست كەوتووە و توانای هەیە تا‬ ‫ساڵی ‪ 2011‬خۆی بە تەواوی ئامادە بكات‪ ،‬هەروەها بەپێی بەڵگەنامەكان‬ ‫هیچ خەماڵندنێكی تازە نییە‪.‬‬ ‫بەاڵم بەرپرسێكی نێودەوڵەتیی ئاگادار لە ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی‬ ‫ناوەكی كە بۆ چاودێریی ئەو بنكانە لە ناوخۆی ئێران كار دەكات دەڵێ كە‬ ‫نەخشە بۆ بەرهەمهێنانی نزیكەی یەك تەن یۆرانیۆمی پیتێنراو لە هەر ساڵێكدا‬

‫‪34‬‬

‫دانراوە‪ ،‬كە‬ ‫ئەو رادەیەش‬ ‫بۆ دەوڵەمەندبوون بۆ چوون بەرەو شەڕێكی ئەتۆمی بەس دەبێت‪ ،‬بەاڵم بۆ‬ ‫كۆتایی وێستگەی بوشێهر زۆر كەمە‪ ،‬هەروەها وێستگە ناوەكییەكانی ئێران‬ ‫پالنی ئەوەش دادەنێن كە بۆ ساڵەكانی داهاتوو لەسەر هێڵ بمێننەوە‪.‬‬ ‫ئاژانسەكە ئاشكرای كرد كە ئێران لە بنكەی نەتەنز بە دووركەوتنەوەی لە‬ ‫ژێر چاودێریی ئاژانس و ئەنجامە بەدەستهاتووەكانی ساڵی ‪2009‬دا تا ئاستێكی‬ ‫بەرز بەرەو پێش چووە‪ .‬راپۆرتەكە هۆكارەكانی زۆر روون نەكردووەتەوە‪،‬‬ ‫بەاڵم ئەو بەرپرسە پێشبینی ئەوەی كردووە كە شارەزایانی چەكی ئەتۆمی‬ ‫كە پێشتر لە نەتەنز كاریان دەكرد‪ ،‬ئێستا دەتوانن قۆناخەكانی كۆتایی‬ ‫پڕۆسەكە ئەنجام بدەن‪.‬‬ ‫هەروەها سێ مانگ لەمەوبەر بەرپرسانی ئێران رایانگەیاند كە نەخشە‬ ‫نوێیەكان بۆ بنكەی نەتەنز بۆ دامەزراندنی نزیكەی ‪ 8‬هەزار سەنتریفیوژ بە‬ ‫باشی بەرەوپێش دەچن و دەتوانن ئامانجەكانیان بەدی بهێنن‪.‬‬ ‫لە الپەڕەی ‪7‬ی راپۆرتی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ناوەكیدا روون‬ ‫كراوەتەوە كە ئێران لە مانگی نۆڤەمبەردا نزیكەی ‪ 8‬هەزار و ‪600‬‬ ‫سەنتریفیوژی دامەزراندووە‪ ،‬بەاڵم تەنیا ‪ 4‬هەزاریان بە تەواوی دەوڵەمەند‬ ‫بوون‪ ،‬واتە ‪ 600‬دانە كەمتر لە مانگی سێپتەمبەر و بەرپرسە نێودەوڵەتییەكە‬ ‫روونی كردەوە كە ئامانجەكان لە مانگی جوونەوە جێگیرن و مانگانە ‪100‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫كیلۆگران یۆرانیۆمی پیتێنراو بەرهەم هێنراوە‪ .‬هەروەها ئەوەش خراوەتە روو گەورەیە‪.‬‬ ‫راپۆرتە ئامادەكراوەكان بۆ كۆبوونەوەكانی داهاتووی ئاژانسی نێودەوڵەتیی‬ ‫كە بنكەی نەتەنز نزیكەی هەزار و ‪ 800‬كیلۆگرام یۆرانیۆمی پیناتدووە كە‬ ‫وزەی ناوەكی باسیان لە وردەكارییەكان و كێشەكان نەكردووە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫بەشی دروستكردنی دوو بۆمبی ئەتۆمی دەكەن‪.‬‬ ‫دەگوترێ ئێران ئاژانسی ئاگادار كردووەتەوە كە تەنیا مانگی سێپتەمبەر سەرەڕای ئەمانە دەگوترێ كە فۆردۆ نزیكەی سێ هەزار سانتریفیوژی هەیە‬ ‫كارەكانی ئەنجام داوە‪ ،‬سەركردەكانی ئەمریكا‪ ،‬فەرەنسا و بەریتانیا بە كە دەتوانێ سااڵنە تەنێك یۆرانیۆم بپیتێنێت‪.‬‬ ‫رووسیا دەڵێ كە ئێران نابێ چەكی ئەتۆمی هەبێت و ئەو وزەیە بۆ بواری‬ ‫راشكاوی رەخنەیان لە ئێران گرتووە بەوەی كە زانیارییەكان دەشارێتەوە‪.‬‬ ‫پشكێنەرانی سەر بەو ئاژانسە سەردانی بنكەكانی ئێرانیان كردووە و سەربازی بەكار بهێنێت‪ ،‬بەاڵم پەیوەندییەكی بەهێزی لەگەڵ تاران هەیە و‬ ‫راپۆرتەكان دەریان خستووە كە قۆناخێكی پێشكەوتووی بەرهەمهێنان بەڵێنی پێ داوە پڕۆژە دە ساڵییەكەی تەواو بكات‪ .‬لە هەمان كاتدا مەحموود‬ ‫دەستی پێ كردووە‪ .‬ئێران دەڵێت كە یاساكانی جێبەجێ كردووە و ئەحمەدی نەژاد‪ ،‬سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاندووە كە پێشكەوتنەكانیان‬ ‫كارگەكانی ئاشكرا كردووە‪ ،‬لەگەڵ ئەوەشدا محەممەد بەرادعی‪ ،‬سەرۆكی لە تەكنەلۆژیای ناوەكیدا بووەتە هۆی ئازاردانی رۆژئاوا و زلهێزەكان‪ .‬ئەو‬ ‫ئاژانسی نێودەوڵەتی وزەی ناوەكی‪ ،‬رایگەیاند كە ئێران لە دەرەوەی یاساكان گوتانەی ئەحمەدی نەژاد دەتوانرێ وەك هەڕەشەیەكی ناڕاستەوخۆ لێك‬ ‫هەڵسوكەوت دەكات و كاتێك كە بڕیارێك دەدات‪ ،‬پێویستە ئاژانسەكە ئاگادار بدرێتەوە كە ئێران لەو بوارەدا بەرەو پێشەوە دەچێت‪ .‬یەكشەممەی رابردوو‬ ‫بكاتەوە‪ .‬نەتەوەیەكگرتووەكان پێی وایە كۆماری ئیسالمی دوای ئەوەی كە باڵو كرایەوە كە سەرۆك كۆماری ئێران رایگەیاندووە كە نابێ گفتوگۆ لەسەر‬ ‫زانیویانە بنكە ئەتۆمییەكانیان لە الیەن دەزگا نهێنییە نێودەوڵەتییەكانەوە مافی واڵتەكەی بۆ هەبوونی چەكی ئەتۆمی بكرێت و هەروەها واڵتەكەی‬ ‫لەسەر چاالكییەكانی لەگەڵ چاودێریی ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ناوەكی‬ ‫ئاشكرا دەبێت‪ ،‬بڕیاری داوە ئاژانسی وزەی ناوەكی ئاگادار بكاتەوە‪.‬‬ ‫بەرپرسێكی پایەبەرزی رۆژئاوایی لەم دواییەدا بە ئاژانسی دەنگوباسی و نەتەوەیەكگرتووەكاندا بەردەوام دەبێت‪.‬‬ ‫ئاسۆشیێتد پرێسی راگەیاندبوو كە بنكەی فۆردۆ بۆ پرۆگرامی چەكی‬ ‫سەرچاوە‪ :‬جێرۆزالێم پۆست‬ ‫ئەتۆمی زۆر بچوك دەردەكەوێت‪ ،‬بەاڵم بۆ خزمەتی چاالكیی سەربازی زۆر‬ ‫جووله‌که‌ فارسه‌کان له‌ دژی سه‌ردانی ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد بۆ نه‌ته‌وه‌ یه‌کگرتووه‌کان‬ ‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪35‬‬

‫سوپای پاسداران‪ ،‬لە هێزێكی سەربازییەوە تا‬ ‫زلهێزێكی ئابووری‬ ‫ئا‪ :‬هاوار بازیان‬

‫تاقیکردنه‌وه‌ی مووشه‌کی شه‌هاب ‪3‬‬ ‫ئەركی سوپای پاسداران لە ناو سیستەمی كۆماری ئیسالمیدا‪ ،‬تەنیا كاری سەربازی نییە و ئێستا تێكەڵ بە كەرتی‬ ‫ئابووری و بازرگانیش بووە‪ .‬پاش كۆتاییهاتنی شەڕی عێراق و ئێران لە ساڵی ‪ ،1988‬بە ناوی ئاوەدانكردنەوەی واڵت‪،‬‬ ‫سوپا كەوتە ناو كاروباری ئابووری و چاالكی بازرگانی‪ .‬زۆربەی پرۆژەكانی دووبارە بونیاتنانەوەی شوێنە وێران و‬ ‫خاپووركراوەكانی ئێران دران بە سوپا و بۆ ئەو مەبەستە بەشی بازرگانی و ئابووری لەناو سوپای پاسداران بە فەرمی‬ ‫و دواتریش ناوەندێك بە ناوی «هەڵمەتی ئاوەدانی» (جهاد سازندگی) كرایەوە‪ .‬هەر چەند سەرەتا ئەركی ئەم بەشە تەنیا‬ ‫ئاوەدانكردنەوە و گەیاندنی خزمەتگوزاری بوو بەو ناوچانەی لە ئەنجامی شەڕی ‪ 8‬ساڵەدا زیانیان پێگەیشتبوو‪ ،‬بەاڵم‬ ‫دواتر ئەركێكی نوێ بەو ڕەوتە لەناو سوپا درا و بەپێی بڕگەی ‪ 48‬لە دەستووری بنەڕەتی كۆماری ئیسالمی‪ ،‬الیەنێكی‬ ‫تەواو یاسایی بە كاروبارەكانی سوپا لە مەیدانی ئابووری بەخشرا‪.‬‬

‫‪36‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ناكۆكییەكانی ناوخۆیی ئێران لە‬ ‫بواری ئابووریش سوپا و ئیتالعاتی‬ ‫خستووەتە بەرامبەر یەكتری‬

‫سەرەتا زۆربەی كاروبارەكانی بازرگانی كۆماری ئیسالمی لەڕێگەی‬ ‫كەرتی گشتیی و حكوومییەوە بەڕێوە دەچوون‪ ،‬بەاڵم دواتر بیر لە‬ ‫پۆلینكردنی ئەم بەشانە كرانەوە و سوپای پاسداران یەكەم الیەن بوو‬ ‫كە سیستەمی بەتایبەتیكردنی بازرگانی واڵتی پێ بەخشرا‪.‬‬ ‫بەبۆچوونی زۆربەی چاودێرانی نێوەخۆی ئێران و شارەزایانی‬ ‫ئابووری‪ ،‬پاش هاتنی مەحموود ئەحمەدی نەژاد وەك سەرۆك كۆماری ناوچەكە و بەرژەوەندی گشتی هەوڵی دەركردنی كۆمپانیاكەی دا و‬ ‫ئێران‪ ،‬دەرفەتی باشتر و لەبارتر بە سوپا درا بۆ ئەوەی بڕژێتە ناو تەنانەت دواجار سكااڵی لەسەر بەڕێوەبەرانی تۆمار كرد و ڕاكێشی‬ ‫سەرچاوە ئابوورییەكانی دەوڵەمەندی خاكی ئێران و سوپای پاسداران دادگای كردن و پرۆژەكە بەبێ تەندەر و زیادكردن دراوە بە سوپای‬ ‫هەر لە سەرەتای دەستبەكاربوونی ئەحمەدی نەژادەوە‪ ،‬خۆیان بە پاسداران‪.‬‬ ‫بەشێكی دیكە لە كاروچاالكییەكانی ئابووری و بازرگانی سوپای‬ ‫خاوەنی ڕاستەقینەی حكوومەت‪ ،‬خەڵك‪ ،‬دەسەاڵت و سامان و دارایی‬ ‫هەموو ئێران دانا‪ .‬پێشتریش كە ئەحمەدی نەژاد سەرۆكی شارەوانی پاسداران شاراوەیە و بەبێ دانی باج و گومرك و تۆماركردنێكی‬ ‫تاران بوو‪ ،‬زۆربەی پرۆژەكانی دروستكردن و دامەزراندنی ناو شار بۆ هاوردە‪ ،‬كارەكانیان بەڕێوە دەبەن و بە دەگمەن نووسراوە و بەڵگەیەكی‬ ‫دەست و پێوەندەكانی سوپای پاسداران تەرخان دەكران‪ .‬بۆ نموونە كاروبارەكانیان دەخرێتە ناو ئەرشیڤی گومرك و ناوەندەكانی بازرگانی‬ ‫گرێبەستی یەك ملیار و ‪ 200‬ملیۆن دۆالری بەشی حەوتەمی مێترۆی ناوخۆی ئێران‪ .‬بودجەی سەرجەم كاروبارەكانی سوپای پاسداران و‬ ‫تاران درا بە دامەزراوەی (خاتم االنبیا) كە بە (قورب) ناسراوە و لەوانە كەرتی بازرگانی تەواو نهێنییە و ڕاستەوخۆ سەر بە ڕێبەری‬ ‫ڕاستەوخۆ سەر بە سوپای پاسدارانە‪ .‬جگە لەوەی پێشتریش بەشی كۆماری ئیسالمی عەلی خامنەیی و سەرۆكایەتیی كۆمار مەحموود‬ ‫شەشەمی ئەم پرۆژە گەورەیە بۆ دامەرزاوەی پەككەوتانی سەر بە سوپا ئەحمەدی نەژادە‪ .‬بەپێی هەندێك سەرچاوە‪ ،‬هاوردەی زۆربەی‬ ‫دانرابوو‪ .‬محمد جعفر ێحرارودی فەرماندەی گشتیی سوپای پاسداران كەلوپەلەكانی قەبارە بچووك بەاڵم گرینگ لە دەرەوە بۆ ناو ئێران‬ ‫سەرۆكی كۆمپانیاكەیە و یەكێكە لە گەورەترین پەیمانكارەكانی بواری لەڕێگەی پۆستەوە ئەنجام دەدرێن و لەالیەن سوپا سەرپەرشتی‬ ‫نەوت‪ ،‬بیناسازی‪ ،‬كانزا‪ ،‬كشتوكاڵ و پرۆژەكانی گرینگی ژێرخانی دەكرێن‪ .‬پێشتریش ڕۆژنامەكانی ناوخۆیی ئێران (شەرق) و (ایران)‬ ‫ئابووری وەك كشتوكاڵ و كارەبا‪ .‬بەپێی ئامارە فەرمییەكانی كۆماری ئاشكرایان كردبوو كە لەنێوان دوو مانگی پاییز و زستانی ساڵی‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬تەنیا لەماوەی ساڵی ‪ 2006‬ـدا ئەو كۆمپانیایەی سوپای ‪ ،2004‬دوو هەزار تۆن كەلوپەلی جۆراوجۆری بازرگانی بەشێوەی نهێنی‬ ‫پاسداران زیاتر لە ‪ 750‬پرۆژەی گرینگی لەناوخۆی واڵتدا ئەنجام هاوردەی ناو ئێران كراوە و پێكهاتوون لە پێداویستی ئەلەكترۆنی و‬ ‫داون كە بوارەكانی درووستكردنی بەنداو‪ ،‬دانانی سیستەمی ئاودێری‪ ،‬كۆمپیوتەر و ڕۆژانە چوار فرۆكەی گەورەی بارهەڵگر بەشێوەی قاچاخ‬ ‫درووستكردنی ڕێگەوبانە سەرەكییەكان‪ ،‬لێدانی تونێل‪ ،‬گەیاندنی گاز كەلوپەل لە دەرەوە بۆ ناو ئێران لە تاران دەگوازنەوە‪ .‬هەر ئەوكات‬ ‫بۆ شارەكانی ئێران و چەندین بواری دیكەی ستراتیژی لەخۆ گرتووە‪ .‬شیمانەی ئەوەش كرا كاروباری كڕینی كەلوپەلی سەربازی ئێران‬ ‫بەاڵم پاش هاتنی ئەحمەدی نەژاد ئەم بابەتە هەموو ئێران و لەڕێگەی سوپاوە ئەنجام بدرێت‪ ،‬بەاڵم ئەوكات بایەخی پێنەدرا‪.‬‬ ‫هەر لەو پێوەندییەدا‪ ،‬عەلی یونسی وەزیری پێشووی ئیتالعاتی‬ ‫سیاسەتی دەرەوە و ناوەوەی ئابووری كۆماری ئیسالمی گرتەوە‪.‬‬ ‫هەرچەند سەرەتا دامەزراوەی (خاتم االنبیا) كەمتر گرینگی بە ئێران (‪ )2004‬نەیشاردەوە كە ملیاردها دۆالر كااڵی قاچاخ لەڕێگەی‬ ‫كاروباری دەوڵەمەندی نەوت دەدا‪ ،‬بەاڵم لەگەڵ بااڵدەستبوونی سوپا فرۆكەخانەكانی (ئیمام خومەینی) و (پەیام) هاوردەی ناو ئێران‬ ‫لە مەیدانی سیاسی كۆماری ئیسالمیدا‪ ،‬ئەو دامەزراوەیە ڕاستەوخۆ دەكرێن كە سەر بە سوپای پاسدارانە و سەرجەم كااڵكان بەبێ گومرگ‬ ‫پرۆژوە گەورەكانی نەوتی پێدرا‪ .‬بەخشینی پرۆژەی ‪ 2‬ملیار و ‪ 24‬و دانی باج و بەبیانوی هەستیاربوونی شتومەكەكان دەخرێنە ناو‬ ‫ملیۆن دۆالری (عەسەلویە)ـی تاران نموونەی دیاری ئەم بابەتەیە كە كۆگاكانی شاراوەی سوپای پاسداران‪.‬‬ ‫دەنگی ناڕەزایەتییەكان بەرامبەر چاالكییەكانی بازرگانی سوپا‬ ‫ئەحمەدی نەژاد ڕاستەوخۆ و بێ ڕكابەری بە سوپای سپارد‪.‬‬ ‫لەو پێناوەشدا بە بیانووی جۆراوجۆری ئەمنی و ئابووری‪ ،‬ڕێگە لە لەناوخۆ بەرز بۆوە تا ئەو ئاستەی كە بەرپرسانی بازرگانی لە سوپای‬ ‫زۆربەی كۆمپانیا نێوەخۆ و بیانییەكان گیراوە بەشدار بن لە ڕكابەری پێشتری كە ئەحمەدی نەژاد سەرۆكی‬ ‫ئابووری و بازرگانی ئێران‪ .‬بۆ نموونە‪ ،‬كۆمپانیای (كیش ئۆریەنتڵ)‬ ‫شارەوانیی تاران بوو‪ ،‬زۆربەی‬ ‫لە باشووری ئێران خەریكی كاروباری دەرهێنانی نەوت بوو و بەنیاز‬ ‫بوون كێڵگەكانی وزەی باشووری ئێران لە عێراق و سعودیا بە یەكەوە پرۆژەكانی دروستكردن و دامەزراندنی‬ ‫ببەستنەوە‪ ،‬كۆمپانیاكە بۆ دابینكردنی كەلوپەل و پێداویستییەكانی‬ ‫ناو شار بۆ دەست و پێوەندەكانی‬ ‫پرۆژەكە گرێبەستێكی لەگەڵ كۆمپانیای (‪)Halliburton‬ـی‬ ‫سوپای پاسداران تەرخان دەكران‬ ‫ئەمریكی مۆر كرد‪ ،‬بەاڵم سوپا بە بیانووی پاراستنی ئاسایشی‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪37‬‬

‫ژنا له‌ نێو سوپای پاسداراندا‬ ‫پاسداران بە بیانووی ئەمنی و پاراستنی باری ئاسایش‪ ،‬دەستیان‬ ‫بەسەر فرۆكەخانەكانی (ئیمام خومەینی) و (پەیام)ــدا گرت و‬ ‫تاكوو ئێستەش لە كۆنتڕۆڵی سوپا دان‪ .‬بۆ ئەو مەبەستەش‪ ،‬هەردوو‬ ‫كۆمپانیای (تاو) و (تورك سێل) كە وەك بەڵێندەر سەر بە فرۆكەخانە‬ ‫كاریان دەكرد لەو شوێنە دوور خرانەوە‪.‬‬ ‫لەالیەكی دیكەشەوە‪ ،‬كڕینی ڕێژەی ‪ %51‬لە پشكەكانی كۆمپانیای‬ ‫تەلەفۆن و گەیاندن (مخابرات) لەالیەن دەزگای (توسعە اعتماد مبین)‬ ‫كە سەر بە بازوی ئابووری سوپایە‪ ،‬گەورەترین مامەڵەی بۆرسەی ناو‬ ‫مێژووی ئێران بوو‪.‬‬ ‫بەشێك لەو كۆمپانیا و ناوەندە ئابوورییانەی كەم و زۆر سەر بە‬ ‫سوپای پاسداران كار دەكەن و كەوتوونەتە داوی بازرگانیی سوپاوە‪:‬‬ ‫‪ .1‬كۆمپانیای ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ كاروباری كانزاكان (معدن‬ ‫سرب خاورمیانە)‬ ‫‪ . 2‬تراكتۆرسازی تەورێز‬ ‫‪ .3‬كۆمپانیای نەوتی سەدرا‬ ‫‪.4‬گروپی كۆمپانیاكانی سایپا‬ ‫‪ .5‬پیترۆشیمی كرمانشا‬ ‫‪ .6‬دامەزراوەی مێهر‬

‫‪38‬‬

‫جگە لەوانەش‪ ،‬ئێستا سوپا دەستی تێكەڵ بە زۆربەی كارگە و‬ ‫ناوەندەكانی بەرهەمهێنانی كەلوپەلی ئەلێكترۆنی وەك كۆمپیوتەر و‬ ‫پێداویستی كارەبایی ناو ماڵ كردووە و كەمتر كۆمپانیای گەورە هەیە‬ ‫دەستی سوپای تێكەڵ نەكرابێت‪.‬‬ ‫ناكۆكییە ناوخۆییەكانی ئێران لە بواری ئابووریشەوە سوپا و‬ ‫ئیتالعاتیان خستووەتە بەرامبەر یەكتری‪ ،‬بەاڵم دواجار هەردووكیان لە‬ ‫مەبەستدا یەكدی دەگرنەوە‪.‬‬ ‫سوپای پاسدارانی كۆماری ئیسالمی ئێران لە نوێترین سیاسەتەكانیدا‬ ‫هەوڵ دەدات خۆی لەگەڵ هەڵسوكەوتی واڵتانی نەیار بگونجێنێت و‬ ‫گرینگی بە پەرەپێدانی كاروبارە بازرگانییەكانی بۆناو كەرتی بانكی‬ ‫دەدات‪ .‬بۆیەش پرۆژەكانی بچووك و قەبارە كەمی ناوخۆی ئێران و‬ ‫واڵتانی دراوسێی بە ئیتالعات بەخشیوە و ئێستا سوپا خۆی لە بەرەی‬ ‫دوژمنانی ئوروپی و ئەمریكی ئێراندا دەبینێتەوە‪ .‬هەوڵ دەدات لە‬ ‫ڕێگەی دۆزینەوە و دانانی سیستەمێكی تۆكمەی دارایی و بانكی لەگەڵ‬ ‫دۆستانی هەرێمی و نێودەوڵەتی ئێران‪ ،‬بەرپەرچی مەترسییەكانی‬ ‫ئابووری و دارایی سەر كەرتی بانكی ئێران بداتەوە‪ ،‬چونكە واڵتانی‬ ‫ڕۆژئاوایی‪ ،‬بابەتی بانك و گەمارۆخستنە سەر ئەم كەرتە لە ئەنجامی‬ ‫گوێنەدانی تاران بە نیگەرانییەكانی كۆمەڵگەی نێونەتەوەیی لەبارەی‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫بەرنامە ناوەكییەكەی وەك كاریگەرترین كارتی گوشار دادەنێن‪ .‬بۆیە بێ ڕكابەر بێت و خەریكە پاڵپشت بە زۆرینەی دەسەاڵتدارییەتی‬ ‫گەڕی نوێی گەمارۆكانی سەر ئێران زیاتر ڕوویان لە سنوورداركردنی كۆماری ئیسالمی ڕیشەی بانكەكانی لەناوخۆی بەهێزتر بكات و بانكە‬ ‫كاروباری بانكی ئێراندا و دەزانن كە بۆ هەر پرۆژەیەكی گەورەی حكوومییەكانیش بكڕێتەوە و بازنەی چاالكییەكانی لە هەموو جیهاندا‬ ‫باڵو بكاتەوە و لە یەك كاتدا سوپا بۆ كۆماری ئیسالمی هێزێكی دوو‬ ‫ئابووری‪ ،‬پێویستە كەرتێكی كارای بانكی هەبێت‪.‬‬ ‫سەرەی ئابووری و سەربازی بێت‪.‬‬ ‫سوپا بەنیازە هاوكات لەگەڵ مەبەستی ئابووری‪ ،‬ئامانجێكی سیاسیش‬ ‫بۆ واڵت بپێكێت و بە پەرەپێدانی كەرتی بانكی‪ ،‬بۆشایی ئابووری و‬ ‫دارایی ئێران پڕ بكاتەوە و لە هەمان كاتیشدا خۆی لەو مەیدانەدا‬ ‫سوپای پاسداران مندااڵن بۆ خۆته‌قاندنه‌وه‌ ئاماده‌ ده‌کات‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪39‬‬

‫ئەم گرووپانە چییان لە گۆڤاری «ئیسرائیل‪-‬كورد» دەوێت؟‬ ‫دینۆ دانیال‬

‫هەموو سەركردەكانی جیهانی عەرەب و‬ ‫ئیسالمی‪ ،‬راستەوخۆ یان ناڕاستەوخۆ‬ ‫پ���ەی���وەن���دی���ی���ان ل���ەگ���ەڵ دەوڵ���ەت���ی‬ ‫ئیسرائیل هەیە‪ .‬بۆچی بۆ ئێمەی كورد‬ ‫ش��ەرم��ەزاری��ی��ە ئ��ەگ��ەر پەیوەندییەكی‬ ‫ئاساییمان هەبێت‪.‬‬

‫‪40‬‬

‫هەموو رۆژێك لێرە و لەوێ دەبیسم كە ستافی گۆڤاری‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد هەڕەشەیان لێ كراوە یان گۆڤارەكە سووتێنراوە‬ ‫یانیش رێگەیان لە باڵوبوونەوەی گرتووە‪ .‬ئەم كارانە لە ئەخالق‬ ‫و رۆشنبیرییەوە دوورن‪ .‬ئەگەر ئێوە راست دەكەن‪ ،‬لەم رۆژگارەدا‬ ‫كە ئیتر باوی هەڕەشە نەماوە‪ ،‬بە قەڵەمەكانتان لە گۆڤارەكەماندا‬ ‫وەاڵممان بدەنەوە‪ .‬ئەوەی لە روانگەی ئێوەوە ستەمە دەری بخەن‪،‬‬ ‫ئەو كارانەی ئێمە كە بە گوتەی خۆتان لە ئایین و ئەخالقەوە‬ ‫دوورن بخەنە روو كە گۆڤارەكەمان زۆر لەوانە دوورە‪ ،‬ئەگەرچی‬ ‫ئێمە لە هەڕەشەی كەس نەترساوین‪ .‬هەرچەندە گۆڤارەكەمان هێشتا‬ ‫ساوایە‪ ،‬بەاڵم دەتوانین وەاڵمی ئەو توندڕەوانە بدەینەوە‪ .‬با ئەو‬ ‫كەسانە لە خۆیان بپرسن كە ئەو كەسانەی هانیان دەدەن رێگەمان‬ ‫لێ بگرن‪ ،‬ئەو كاتەی كورد كیمیاباران و ئەنفال دەكرا‪ ،‬خۆ كورد‬ ‫جوولەكە نەبوو‪ ،‬ئەویش موسڵمان بوو‪ ،‬لە كوێ بوون و بۆچی‬ ‫هیچیان وەجواب نەهاتن؟‬ ‫هەموو سەركردەكانی جیهانی عەرەب و ئیسالمی‪ ،‬راستەوخۆ یان‬ ‫ناڕاستەوخۆ پەیوەندییان لەگەڵ دەوڵەتی ئیسرائیل هەیە‪ .‬بۆچی بۆ‬ ‫ئێمەی كورد شەرمەزارییە ئەگەر پەیوەندییەكی ئاساییمان هەبێت‪.‬‬ ‫من وەك تاكێكی كورد دەڵێم كە هەموو كەسێك لەم جیهانەدا زۆر و‬ ‫كەم پێویستیی بە یەكتری هەیە‪ .‬كورد كەوتووەتە نێو گێژاوێكەوە و‬ ‫بە هەر شێوەیەك بێت دەیەوێ لێی رزگار بێت‪ .‬ئێمە لەم رۆژگارەدا‬ ‫پێویستیمان بە دۆست هەیە نەك دوژمن‪ .‬كورد گوتەنی «دۆستت‬ ‫هەزار بێت كەمە‪ ،‬بەاڵم دوژمنت یەك بێت خەمە»‪ .‬ئێمە بە سنگێكی‬ ‫فراوانەوە دەستی هاوكاریی بۆ هەموو گەالنی ئازادیخوازی جیهان‬ ‫درێژ دەكەین‪ ،‬چونكە نەتەوەكەمان زوڵمێكی زۆری لێ كراوە‪ ،‬بەاڵم‬ ‫نایەوێ زوڵم لە كەس بكات‪.‬‬ ‫نە عەرەب و نە فارس و نە تورك دۆستی ئێمە نین‪ ،‬بگرە ئەگەر‬ ‫بۆیان بكرێت لەناومان دەبەن لە حاڵێكدا كوردیش وەك ئەوان‬ ‫موسڵمانە‪ .‬نە گۆڤارەكەمان و نە ستافەكەی دژی ئەوە نین كە‬ ‫كورد موسڵمان بێت یان لەسەر ئایینێكی دیكە بێت‪ ،‬هەموو كەس‬ ‫لە هەڵبژاردنی ئاییندا ئازادە‪ .‬ئیسرائیل ناڵێت با كورد ببێت بە‬ ‫جوولەكە‪.‬‬ ‫لە كۆتاییدا دەڵێم بەسە‪ ،‬تا كەی لەم چوارچێوە داخراوەدا‬ ‫بمێنینەوە‪ ،‬هەموو گەالنی جیهان مافی خۆیان بەدەست هێنا‪ ،‬تەنیا‬ ‫ئێمەی كورد بە بندەستیی لە دواوەی هەموو گەلێكەوە ماوین‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ش ل ‌ه کوردستاندای ‌ه‬ ‫ئه‌ستێر ‌ه شه‌ش چوکڵه‌که‌ی جووله‌ک ‌ه ‌‬ ‫ماهر علی‪-‬سوێد‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪41‬‬

‫ئه‌ستێره‌ شه‌ش چوکله‌که‌ی جووله‌که‌ له‌ قه‌اڵی که‌رکووک‬

‫کورد هیچ کاتێک له‌ ئاستی خزمه‌ت به‌ شوێنه‌واره‌کانیدا نه‌بووه‌ و نه‌یتوانیوه‌ به‌ گوێره‌ی پێویست له‌و به‌شه‌ گه‌وره‌یه‌ بکۆڵێته‌وه‌ و لێکۆڵینه‌وه‌‬ ‫له‌سه‌ر شوێنه‌واره‌ گرینگه‌کانی کوردستان بکات‪ .‬ئه‌وه‌ی من ئاگادار بمك زۆرینه‌ی شوێنه‌واره‌کان له‌الیه‌ن خه‌ڵکی کورد و واڵتانی دراوسێوه‌ دزراون‬ ‫و ڕه‌وانه‌ی ده‌ره‌وه‌ کراون و له‌وێ به‌ نرخێکی گران فرۆشراون‪.‬‬ ‫ماوه‌یه‌ک پێش ئێستا له‌گه‌ڵ وه‌فدێکی سویدی سه‌ردانی یه‌کێک له‌و شوێنه‌وارانه‌مان کرد که‌ من یه‌که‌م جارم بوو ده‌مبینی‪ ،‬به‌ راستی گریانم‬ ‫بۆی هات‪ .‬یه‌کێک له‌ سویدییه‌کان که‌ خه‌ڵکی ئه‌ریتریا بوو‪ ،‬ڕووی تێ کردم و گوتی «ئێوه خاوه‌نی ئه‌م کولتووره‌ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ن و چه‌ندینی‬ ‫دیکه‌ی وه‌ک ئه‌مه‌شتان هه‌یه‌ و ئاوا پشتگوێتان خستووه‌؟»‬ ‫به‌ راستی من هیچ وه‌اڵمێکم پێ نه‌بوو ته‌نها گوتم «ئه‌و شوێنه‌ له‌ سه‌رده‌می ڕژێمی گۆڕبه‌گۆڕدا زۆری لێ ڕووخاوه‌ و ویستوویانه‌ ئاسه‌واری‬ ‫نه‌هێڵن‪ ،‬به‌اڵم هه‌ندێکی هه‌ر ماوه»‪ .‬له‌و شته‌ سه‌رنجڕاکاێشانه‌ی من بینیم‪ ،‬مه‌رقه‌دێک بوو که‌ دوو گه‌وره‌ی پیاوی جووله‌که‌ی تێدایه‌ به‌‬ ‫ناوه‌کانیانه‌وه‌‪ .‬زێوانێکی لێ بوو خزمه‌تی ده‌کرد و ده‌یگوت ئه‌م زێواندیه‌مان له‌ باپیره‌ گه‌وره‌وه‌ بۆ ماوه‌ته‌وه‌‪ .‬له‌ هه‌مان شوێن و له‌ ناو خانوویه‌کی‬ ‫رووخاودا به‌ردێکی مه‌ڕمه‌ڕیان نیشان دام که‌ ئه‌ستێره‌ شه‌ش گۆشه‌که‌ی جووله‌که‌ی له‌سه‌ر هه‌ڵکندرابوو به‌ شێوه‌یه‌کی ئه‌ندازه‌یی زۆر جوان‪.‬‬ ‫هه‌ر له‌و شوێنه‌دا ئاسه‌واری کمنیسه‌یه‌کی زۆر کۆن هه‌بوو‪ ،‬هه‌مووی داڕمابوو‪ ،‬هه‌مووشی به‌ به‌ردی مه‌ڕمه‌ڕ دروست کرابوو‪ .‬له‌و الشه‌وه‌ مزگه‌وت‬ ‫و مناره‌یه‌کی زۆر جوان هه‌بوو گوایه‌ گۆڕی یه‌کێک له‌ ئه‌میره‌کانی کورد که‌ کچ بووه‌ و له‌وێ نێژراوه‌‪ .‬له‌ هه‌مان شوێندا خانوویه‌کی لێ بوو‪،‬‬ ‫ژێرزه‌مینێکی هه‌بوو گوایه‌ ئه‌و شوێنه‌‪ ،‬جێگه‌ی حه‌زره‌تی مریه‌م بووه‌ که‌ کاتێ له‌گه‌ڵ خوای خۆیدا قسه‌ی کردووه ده‌هاته‌ ئه‌وێ‌ و ئێستا بووه‌ته‌‬ ‫جێی دوعای کچان بۆ هاتنه‌دی مرازه‌کانیان‪ .‬زۆرێک له‌ شوێنه‌واره‌کان ڕووخاون و ته‌نیا ئاسه‌واری دیوار و بن میچه‌ نه‌خشاوه‌کانیان ماون‪.‬‬ ‫مخابن ئه‌و شوێنه‌واره‌ گه‌وره‌یه‌‪ ،‬هیچ ئاوڕێکی جددی لێ نه‌دراوه‌ته‌وه‌‪ .‬مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌د له‌ گۆڤاری (کۆڕی زانیاریی کورد)دا که‌ ساڵی‬ ‫‪ 1974‬له‌ به‌غدا ده‌رچووه‌ له‌ بابه‌تێکدا له‌ ژێر ناونیشانی (وردبوونه‌وه‌ له‌ چه‌ند باسێکی ڕێزمانی کوردی)دا ده‌ڵێت «لێره‌دا ده‌مه‌وێ له‌ خوێنه‌ری‬ ‫کوردی بگه‌یه‌نم به‌پێی باوه‌ڕی خۆم‪ ،‬دۆزینه‌وه‌ی بنجه‌کانی زمان و ڕێزمانی کوردی‪ ،‬به‌نده‌ به‌ توێژینه‌وه‌ی ئارکیۆلۆژی له‌ سه‌رانسه‌ری‪ ،‬یاخود له‌‬ ‫به‌شێکی زۆری کوردستاندا‪ .‬ئه‌م توێژینه‌وه‌یه‌ش تا ئێستا نه‌ هیچی ئه‌وتۆی بۆ کراوه‌‪ ،‬ببێته‌ بناخه‌ی دیراسه‌یه‌کی مێلۆلۆژی که‌ خۆپێوه‌ماندووکردن‬ ‫بهێنێ‪ ،‬نه‌ چ موژده‌یه‌کیش له‌ ئاسۆی کوردستانه‌وه‌ هه‌واڵی توێژینه‌وه‌کی ئارکیۆلۆژیی نزیکمان بۆ ده‌هێێنێ»‪ .‬بێگومان نووسینه‌که‌ زۆره‌ و‬ ‫مه‌به‌ستی مامۆستا مه‌سعود محه‌مه‌دیش ڕوون و ئاشکرایه‌ که‌ کورد ده‌بێ چه‌ندین ساڵ به‌ دوای شوێنه‌واره‌ کۆنه‌کاندا بگه‌ڕێت بۆ ئه‌وه‌ی مێژووی‬ ‫سه‌رله‌به‌ری کوردمان بۆ زیندوو بکاته‌وه‌‪ ،‬تا بۆ نه‌وه‌کانی داهاتوومان ببێته‌ مێژوویه‌کی به‌رجه‌سته‌ کراو ‪.‬‬ ‫که‌واته‌ ئه‌م ئاسه‌واره‌ گرینگه‌‪ ،‬ئه‌وه‌مان بۆ روون ده‌کاته‌وه‌ که‌ کورد له‌ دێرزه‌مانه‌وه‌ له‌گه‌ڵ خه‌ڵکی تر و دینی جیاوازدا ژیاوه‌ و چ گرفتێکیشیان‬ ‫نه‌بووه‌‪.‬‬

‫د‬ ‫ۆ‬ ‫س‬ ‫ییە‬

‫دۆستایەتیی كورد و جوولەكە‬ ‫ئا‪ :‬بینیامین مه‌حموود حه‌سه‌ن‬

‫گۆڤ����اری ئیس����رائیل‪-‬كورد ل����ە چوارچێوەی زیاتر ناس����اندن و نزیكبوونەوە ل����ە ژیانی كوردەكان لە ئۆرش����ەلیم‪،‬‬ ‫دۆس����ییەیەكی تایبەت بە «دۆس����تایەتیی كورد و جوولەكە» دەكاتەوە و لە هەر ژمارەی گۆڤارەكەماندا‪ ،‬هەوڵ‬ ‫ده‌ده‌ین لەگەڵ رۆش����نبیر و سیاس����ەتڤان و نووس����ەر و هونەرمەندان و رۆژنامەنووس����ەكانی ك����وردی جوولەكە‬ ‫لە ئیس����رائیل لەس����ەر تیڕۆانین و كولت����ووری جوولەکه‌ و هەروەها بیروبۆچوونی نووس����ەر و رۆژنامەنووس����ان و‬ ‫سیاسەتڤانه‌ ئیسرائیلییه‌کان له‌مه‌ڕ دۆزی كورد لە هەر چوار پارچەی كوردستاندا بخاتە روو‪.‬‬

‫حیلوە دینۆ‪ ،‬دایكێكی كورد‪:‬‬

‫من هەموو كات یادی كوردستان دەكەم‬ ‫بۆ ئەوەی واڵتەكەیان بپاریزن و ئەو رۆژەی پێویست بوو بۆ‬ ‫رزگاركردنی كوردستانیش ئامادە بن‪ .‬هەروەها بە نەوەكانێشم‬ ‫گوتووە كە ئەگەر من مردم‪ ،‬هەموو كات كوردستانیان هەموو‬ ‫كات لە بیر بێت و بۆ رزگاریشی ئەگەر رێگەیان هەبوو بەشداری‬ ‫تێدا بكەن یان دەستی یارمەتییان بۆ درێژ بكەن‪.‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬خۆت به‌ خوێنەرانی ئێمە بناسێنە؟‬ ‫حیلوە دینۆ‪ :‬ناوی من حیلوە دینۆیە‪ .‬لە ساڵی ‪ 1930‬لە‬ ‫گوندی هیزا لە بجیل سەربە ئاكرێ لە دایك بووم‪ .‬ناوی بابم‬ ‫ئیمرانە‪ .‬براكەشم نیسان بۆ خۆی لە بادینان و سۆران پاسەوانی‬ ‫شێخ تەقیەددین بوو‪ .‬بارودۆخی ئێمەی جوولەكە لەكوردستان‬ ‫زۆر باش بوو‪ ،‬ئێمە زۆر دەوڵەمەند بووین‪ ،‬هەر بەم بۆنەیەشەوە‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئێمە دەزانین كە ئێوە ژنی ماڵن‪ ،‬بۆ ئێمە‬ ‫بوو كە بابم بوو بە موختاری گوندەكەمان و براكەشم پاسەوانی‬ ‫شێخ‪ .‬ناوی مێردەكەم زیرەك دینۆ بوو كە ئێستا كۆچی دوایی باسی ئیش و كاری خۆت لە گوند بكە؟‬ ‫حیلوە دینۆ‪ :‬من لە گوندی ئیشبولی دەژیم‪ ،‬ئێمە پێشتر‬ ‫كردووە‪.‬‬ ‫جووتیار و شوان بووین‪ ،‬بەاڵم ئیستا من پیر بوومە و خەریكی‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬ئەگەر دەتوانی باسی كوردە جوولەكەكانی ئیشی ماڵم و یارمەتیی دراوسێكانم دەدەم‪ ،‬چاو لە تەلەڤزیۆنی‬ ‫كوردی دەكەم و ئەو كاتەی كوردستان لە تەلەڤزیۆندا دەبێنم‪،‬‬ ‫كوردستان و ئیسرائیل بكە؟‬ ‫حیلوە دینۆ‪ :‬بارودۆخی ئێمە لە كوردستان زۆر باش بوو‪ ،‬كۆڵی گریانم هەڵدەستێت و دەگریم‪ .‬ئەگەر بارودۆخی كوردەكان‬ ‫كوردی موسڵمان و ئێزیدی لەگەڵمان زۆر باش بوون‪ .‬ساڵی باش بێت‪ ،‬زۆر دڵخۆشم و بە پێچەوانەشەوە ئەگەر باش نەبێت‪،‬‬ ‫‪ 1950‬حكوومەتی عێراق جوولەكەكانی لە كوردستان دەر كرد‪ .‬من دەرونم تێكدەچێت و شەو و رۆژ بیری كورد و كوردستان‬ ‫سێ كوڕ و دوو كچم هەیە‪ ،‬دوو كوڕی من ژەنڕاڵن و كچەكانیشم دەكەم‪.‬‬ ‫ئەفەسەرن‪ .‬من پەروەدەیەكی باشم داوەتە كوڕ و كچەكانم‬

‫‪42‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬هەڵسەنگاندنت لەسەر كورد و‬ ‫كوردستان چییە؟‬ ‫حیلوە دینۆ‪ :‬واڵتی ئێمە‪ ،‬كوردستان زۆر جوانە و‬ ‫دەشت و چیا و كانی و روبارە‪ ،‬كانگای زێڕ و زێوەر و‬ ‫نەوت و ئاسن لە كوردستان هەیە‪ ،‬بەاڵم جیا لە باشووری‬ ‫كوردستان‪ ،‬پارەچەكانی دیكەی كوردستان ئێستاش هەر‬ ‫بندەستن و لە ژێر زوڵمی دەسەاڵتدارەكانیاندان‪ .‬یەزدان‬ ‫یارمەتێدەرییان بدات‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬بۆ بەهێزكردنی دوستایەتیی كورد و‬ ‫جوولەكە پێت باشە چی بكرێت؟‬

‫حیلوە دینۆ‪ :‬زۆر باشە ئەگەر كورد خۆی لە جوولەكە‬ ‫نزیك بكاتەوە‪ ،‬باشتریش ئەوەیە كە كورد بێتە ئیسرائیل‬ ‫و ئێمەش بێین بۆ كوردستان بۆ سەردانی واڵتی خۆمان‪.‬‬ ‫دەبێ ئێمە ئاگامان لە یەكتری بێت و پشتی یەكتر‬ ‫بگرین‪.‬‬ ‫ئیسرائیل‪-‬كورد‪ :‬پەیامت بۆ خەڵكی كورد چییە؟‬ ‫حیلوە دینۆ‪ :‬كورد با یەكگرتوو بێت‪ ،‬شەڕی یەكتری‬ ‫نەكەن‪ ،‬حكوومەتی هەرێمی كوردستان یارمەتیی كوردی‬ ‫هەژار بدات‪ .‬لە كۆتاییدا سەركەوتوو بن و هەر بژی كورد‬ ‫و كوردستان‪.‬‬

‫“‬

‫من پەروەدەیەكی‬ ‫باشم داوەتە كوڕ و‬ ‫كچەكانم بۆ ئەوەی‬ ‫واڵتەكەیان بپاریزن و‬ ‫ئەو رۆژەی پێویست‬ ‫بوو بۆ رزگاركردنی‬ ‫كوردستانیش ئامادە‬ ‫بن‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪43‬‬

‫پەیڤێك مرۆڤ رادەچڵەكێنێ نەك هەڕەشە‬ ‫لە پەڕاوێزی هەڕەشەی بەكرێگیراواندا بۆ سەر گۆڤاری‬ ‫«ئیسرائیل‪-‬كورد»‬

‫بارزان‬

‫مرۆڤ هەر لە یەكەم‬ ‫ساتەكانی پەیدابوونیەوە‬ ‫لە سەر گۆی زەوی‪،‬‬ ‫وەك هەر بوونەوەرێكی‬ ‫زیندووی دیكە‪ ،‬رووبەرووی‬ ‫هەڕەشەكانی هاورەگەزی‬ ‫خۆی بووەتەوە‪ .‬دیارە هەر‬ ‫كاتێك تاكێك بە پێچەوانەی‬ ‫الیەنی بەرامبەرەكەی‬ ‫هەڵسوكەوتێك بكات‪،‬‬ ‫كاردانەوەی خراپی دەبێت‬ ‫و الیەنی بەرامبەرەكەی‬ ‫گوێ بەوە نادات‪.‬‬ ‫پێناسەی هەڕەشە‪ ،‬بۆ‬ ‫دروستبوونی بوونەوەرەكان‬ ‫دەگەڕێنرێتەوە‪.‬‬

‫‪44‬‬

‫مرۆڤ هەر لە یەكەم ساتەكانی پەیدابوونیەوە لە سەر گۆی زەوی‪ ،‬وەك هەر بوونەوەرێكی زیندووی‬ ‫دیكە‪ ،‬رووبەرووی هەڕەشەكانی هاورەگەزی خۆی بووەتەوە‪ .‬دیارە هەر كاتێك تاكێك بە پێچەوانەی‬ ‫الیەنی بەرامبەرەكەی هەڵسوكەوتێك بكات‪ ،‬كاردانەوەی خراپی دەبێت و الیەنی بەرامبەرەكەی گوێ بەوە‬ ‫نادات‪ .‬پێناسەی هەڕەشە‪ ،‬بۆ دروستبوونی بوونەوەرەكان دەگەڕێنرێتەوە‪.‬‬ ‫ماوەیەكە شەپۆلێكی هەڕەشە لە رێگەی كەناڵە جۆراوجۆرەكانەوە رووبەڕووی گۆڤاری «ئیسرائیل‪-‬كورد»‬ ‫بووەتەوە و تەنانەت بەوەش نەوەستاونەتەوە و هەڕەشەكە رۆژنامەفرۆشەكانیشی گرتووەتەوە‪ ،‬جگە‬ ‫لەمەش بەشێك لە ژمارە پێنجی گۆڤارەكە سووتێنرا‪.‬‬ ‫بێگومان ئاراستەی ئەم جۆرە كارانە دەستبەجێ دەركەوتن و ئاشكرا بوو كە چ الیەنێك لە‬ ‫پشت ئەم كردارە ترسنۆكانەوەیە‪ .‬ئەو تاقمە بەكرێگیراوەی لە ناوچەكەدا هەن‪ ،‬مێژوویەكی‬ ‫درێژیان لەم جۆرە هەڕەشە و ترساندنانەدا هەیە‪ .‬خەڵكی ئازادیخواز و ئەو قەڵەم بەدەستانەی‬ ‫ئیبراهیم‬ ‫ئایدیۆلۆژیای جیاوازیان هەیە‪ ،‬هەڕەشەیان لێ كراوە‪ .‬هەر كاتێك ئەو كەسانە جیاوازییەك‬ ‫بەدی بكەن‪ ،‬لە هەڕەشە و ترساندن زیاتر هیچ شتێك نازانن‪ ،‬خۆشیان دڵنیان ئەم كارەی ئێمە‪ ،‬تەنیا خزمەت بە‬ ‫دۆزی رەوای گەلەكەمانە‪ ،‬نەك هەڕەشە بۆ سەر ئاسایشی نەتەوەیی‪.‬‬ ‫هەر وەك خۆیان دەڵێن چارەنووسی نەتەوەی كورد بەم شێوەیە هاتووە كە چوار دەوری دوژمنە و هەر كاتێك‬ ‫بیانەوێ دەست دەخەنە نێو ئاساییترین خاڵی ژیانمانەوە‪ ،‬لێ مخابن هزری نەتەوەییمان ئەوەندە بەهێز نییە‬ ‫رووبەڕووی هەڵمەتە ناڕەواكانی دوژمنەكانمان ببێتەوە كە بە دەستی بەكرێگیراوەكانیان‪ ،‬ئامانجەكانیان دەپێكن‪.‬‬ ‫من لەگەڵ ئەو پەڕی رێزی بێ پایانمدا بۆ هەموو رۆشنبیر و نیشتمانپەروەرێكی كورد‪ ،‬دەبینم كەسانێك بەو ئاستە‬ ‫نزمەوە هەن كە لە پێناو خزمەتی داگیركەرانی كوردستاندا‪ ،‬هەڕەشە لە براكانیان دەكەن‪ .‬بە راستی ئەوانن كە‬ ‫ئاسایشی واڵت دەشێوێنن یان ئێمە؟ كە بەردەوام هەڕەشەیان كردووەتە وێردی سەر زمانیان‪.‬‬ ‫دیارە هەموو الیەك دەزانین لەگەڵ دەرچوونی یەكەم ژمارەی گۆڤاری «ئیسرائیل‪-‬كورد»دا‪ ،‬دەنگدانەوەیەكی‬ ‫گەورەی لێ كەوتەوە‪ .‬بێ شك خزمەتی دۆزی رەوانی میللەتەكەمان دەكات‪ ،‬لە هەڵدانەوەی الپەڕەیەكی مێژووی‬ ‫دێرینی نێوان كورد و جوولەكە كە زۆر جار لە هەندێك شوێنەكان وا نیشانی رای گشتی دراوە كە ئەوانە دۆستی‬ ‫ئێمە نین و لەبەر چاوی خەڵك ئەم برایەتییەیان ناشیرین دەكرد‪.‬‬ ‫بێگومان راستییەكان لە رێگەی گۆڤاری «ئیسرائیل‪-‬كورد»ەوە وەدیار كەوتن كە تەواو پێچەوانەی ئەوان‬ ‫بوون‪ .‬دیداری بەشێك لە بەرپرسانیان‪ ،‬سەلماندیان كە ئەوان دۆستن نەك دوژمن‪ ،‬هەروەها هاوخەمی نەتەوەی‬ ‫چەوساوەی كوردن‪ ،‬پەیوەندی لەگەڵ ئێمە بە ستراتیژی خۆیان دەزانن هەر وەك ئێمە‪ ،‬بە راستی نموونەی هێندە‬ ‫زیندوو هەن كە بیانكەینە بەڵگە بۆ ئەوانەی دەڵێن بڤەیە دەستلێدان لە هەڵدانەوەی الپەڕە پڕ شكۆكانمان لەگەڵ‬ ‫گەلی جوولەكە‪ .‬ئەگەر تاكەكانی ئەم كۆمەڵگەیە لە هەڵبژاردن ئازاد بن‪ ،‬بێگومان پەیوەندیی لەگەڵ گەلی جوولەكە‬ ‫بە باش و پێویست دەزانن‪.‬‬ ‫لە ئەوانەی هەڕەشە دەكەن دەپرسم؛ ئایا ئەوان بوون لە شوێنە بڕیار بە دەستەكانی جیهان باسی‬ ‫نەهامەتییەكانی گەلی كوردیان دەكرد؟ من نامەوێت كەس هەڵكێشم‪ ،‬بەاڵم ئەوە كەسایەتییەكی جوولەكە بوو بۆ‬ ‫یەكەم جار لە نێو رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكاندا باسی نەهامەتییەكانی گەلی كوردی كرد‪ ،‬ئەگەر لە رێگەی‬ ‫ئەم گۆڤارەوە پەیوەندییەكانمان لەگەڵ برا جوولەكە كوردەكان لە ئیسرائیل دروست بكەینەوە‪ ،‬ئایا تاوانە یان‬ ‫ئەركێكی نیشتیمانی و پیرۆزە؟‬ ‫من دڵنیاتان دەكەمەوە كە لە پێناو گەیاندنی پەیوەندییەكان بۆ كەنارێكی ئارام‪ ،‬كەسانێك هەن گیانی خۆیان‬ ‫بەخت دەكەن‪.‬‬

‫ژمار ‌ه ‪ - 7‬دیسێمبه‌ری ‪2009‬‬

‫‪www.israelkurd.com‬‬