مانگنامه‌یه‌کی سیاسییه گرینگی ب ه په‌یوه‌ندی کورد و ئیسرائیل ده‌دات
خاوه‌ن ئیمتیاز: داود باغستانی
5
سه‌رنووسه‌ر: مه‌ولوود ئافه‌ند
16
+964 750 405 2788 mawlodafand@gmail.com
هاوکارانی ئه‌م ژماره‌یه: دینۆ دانیال/ئیسرائیل به‌شیر سه‌بری بۆتانی/ئیسرائیل ئازاد میران هاوار بازیان بارزان ئیبراهیم رێکه‌وت ئیسماعیل ئیبراهیم یاسین که‌ریم ناسر قادرپوور
26
دیزاینه‌ر: شێرکۆ ئومێد ماڵپه‌ڕ: www.israelkurd.com ئیمه‌یل: israelkurd@gmail.com نرخ 2000 :دینار
سه‌ری هه‌موو مانگێک گۆڤاری ئیسرائیل-کورد بخوێنه‌وه
ئه‌وانه‌ی له کوردستاندا به‌بێ پێناسی گۆڤاری ئیسرائیل-کورد کار بکه‌ن ،هیچ په‌یوه‌ندییه‌کیان به ئێمه‌وه نییه. www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
34
391
ڕاگەیەنراو ئیسرائیل نموونەیەك بۆ كورد
ئیسرائیل-کورد مێژووی ئیسرائیل نموونەیەكی باش و گونجاوە بۆ كورد و واڵتەكەی .جوولەكەكان بێ ماڵ و ئاوارە بوون ،سەرەڕای ئەوەی لە الیەن خەڵك و تەنانەت دەسەاڵتە ڕەگەزپەرستەكانیشەوە چەوساونەتەوە. ئەوان ڕێگەی خۆپاراستن و سەرفرازییان دۆزییەوە و ماڵ و دیرۆكی پڕ لە شانازیی خۆیان بەسەر كردەوە ،ئەوان ئیسرائیلێكی نوێیان بنیات نا و چەندان كێشە و گرفتیان بەدڵ وەرگرت تەنیا بۆ ئەوەی ئازاد بژین. یادی سەربەخۆییی ئیسرائیل هانمان دەدات تا زیاتر هەوڵی دابینكردنی مافە نەتەوەیییەكانمان بدەین .ئەو دوو گەلە و واڵتە لە ڕووداوەكانی ڕابردوویاندا هاوشێوەن، دوژمنی هاوبەشیان هەیە و تەنانەت لە داهاتووشدا خاوەن یەك چارەنووسن ،واتە كورد شانازە ئەگەر بتوانێ وەك ئیسرائیل و جوولەكە واڵتە داگیركراوەكە و نەتەوە چەوساوەكەی دەرباز بكات. ئێمە ئەو ڕۆژە بەدەرفەت دەزانین تا لەبارەی چۆنیەتیی رزگاركردنی گەل و نیشتمانێكی وەك جوولەكە و ئیسرائیل ڕامان بكەین ،لە كاتێكدا هەموو دنیا ،ئاین و واڵتانی تر دژیان وەستانەوە ،بەاڵم لە دەستخستنی ئازادی بەردەوام بوون. ئەو دەستكەوتە بۆ ئیسرائیل و جوولەكە هەرزان و سانا نەبوو ،هەر لە سەرەتاوە كەوتنە بەر هێرشی عەرەبەكان و لە الیەن چەند واڵتێكی ترەوە ڕەخنەیان لێ گیرا ،بەاڵم گرینگ ئەوە بوو ئەوان توانیان قۆناخێكی نوێ بۆ واڵتی ئیسرائیل و گەلی جوولەكە بەرهەڤـ بكەن. دەزگای ئیسرائیل-كورد 18ی ئەپریل/نیسان 2010
2
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
پێكەوە ژیانی كوردەجوولەكە و كوردە مسوڵمانەكانی گوندی (خەتێ) بووكە ڕازاوەكەی كوردستان ئا :بەختیار محەمەد ئەمین دواوەیی
ژیانی ئەو تاكە ماڵە جوولەكەیە لەگەڵ زیاتر لە سەد ماڵەكانی تری مسوڵمان نیشانەی رێزگالتن لە یەكتری و هێمنی و ئاسایش و پێكەوە ژیانێكی خۆش بوو گوندی (خەتێ)
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
3
خاوەنی پارەیەكی زۆر بوون ،زۆرجار پارەیان بەقەرز دەدایە مسوڵمانەكان
گوندی خەتێ یەكێكە لە گوندە پڕ ئاو و باخەكانی ناوچەی خۆشناوەتی و باشووری كوردستان ،لە سااڵنی ()1950ی زاینیدا لەو گوندە تەنیا یەك ماڵی جوولەكە و زیاتر لە ( )100ماڵی مسوڵمان دەژیان ،خاوەن ماڵە جوولەكەكە ناوی (شەمولە) بوو ،ژیانی ئەو تاكە ماڵە جوولەكەیە لەگەڵ زیاتر لە سەد ماڵەكانی تری مسوڵمان نیشانەی رێزگالتن لە یەكتری و هێمنی و ئاسایش و پێكەوە ژیانێكی خۆش بوو. (سابیر قادر حەمە عەلی) یەكێكە لە كوردە مسوڵمانە بەتەمەنەكانی گوندی خەتێ گوتی :ئەو كاتەی ماڵی شەمولەی جوولەكە لەم گوندە بوو ،من لە تەمەنی ( )15ساڵیدا بووم ،ماڵی شەمولەی جوولەكە لە گەڕەكی (ناوكۆمێ) بوو ،ئەو پیاوە جوولەكەیە كوڕێكی گەنجی هەبوو ناوی (ئیسحاق) بوو ،كچێكی هەبوو ناوی (مریەم) بوو، بەاڵم ناوی ژنەكەی لەیادم نەماوە ،ئەو جوولەكانە كاری جۆاڵیییان دەكرد لەناو ماڵەكەی خۆیاندا،واتە (كر) یان دەچنین بەكرێ بۆ مسوڵمانەكان ،بەهۆی ئەوەی كە لەبری كارەكەیان ڕاستەوخۆ پارەیان وەردەگ��رت ،خاوەنی پارەیەكی زۆر بوون ،زۆرجار پارەیان بەقەرز دەدایە مسوڵمانەكان ،هەروەها ئەو كاتەی مسوڵمانەكان ئاهەنگێكیان دەگێڕا زۆرج��ار دەچ��وون لە ماڵی ئەوان قاپ و قاچاخیان دەهێنا بۆئاهەنگەكە،ئەو ماڵە جوولەكەیە مریشك و كەڵەبابی زۆریان هەبوو، ڕۆژێك بەردێكم لە مریشكێكی ئەوان دا و مردارم كرد ،باوكم لە جیاتی مریشكەكە پارەی بۆ بردن ،بەاڵم شەمولە پارەی وەرنەگرت و گوتی: چۆن پارەت لێوەر دەگرم سەد مریشك بە قوربانی تۆ بێ. لە وەرزی بەهار ئەوكاتەی ئاژەڵدارانی مسوڵمان مەڕ و مااڵتیان بۆ لەوەڕاندن دەبردنە كوێستان ،ئەو ماڵە جوولەكەیە و جوولەكەكانی شوێنەكانی تر كیسك و بەرخیان دەكڕین یاخۆ خ��اوەن ئاژەڵە
مسوڵمانەكان پێشكێشیان دەك��ردن ،ئەوانیش خزمەتیان دەكردن تا قەڵەو دەبوون ئینجا (مالم) پیاوی ئاینی جوولەكە بەجلوبەرگی كوردی لە شوێنێكی تر دەهات و بەكێردە تیژەكەی پەلەور یاخۆ كیسك و بەرخی بۆ ئەكوشتنەوە و هەندێك جار شەو و ڕۆژێك لەو ماڵە جوولەكەیە ئەمایەوە. (مام سابیر و كاك خەلیل خەتی) گوتیان :یەكێك لە كوڕە گەنجە مسوڵمانەكانی گوندی خەتێ پێیان دەگوت (فەقێ) ،گەنجێكی پۆشتە و بەتوانا بوو ،شەموولەی جوولەكە (مریەم)ی كچی بۆ ئەو كوڕە گەنجە بردە ماڵەوە و پێشكێشی كرد ،تا بۆی ببێتە هێز و پشت و پەنا ،بەاڵم فەقێ بەوپەڕی ڕێز كچەكەی بۆ شەمولە ناردەوە. لە الیەنی هونەرییەوە لەم گوندەدا پیاوێكی گەنجی مسوڵمان ناوی (خدرێ حەمەد خۆرانی) بوو ،ئەم پیاوە مسوڵمانە گاوانی گوند بوو و شمشاڵ ژەنێكی زۆر بەتواناش بوو .هەركاتێ ویستبای چێڵەكانی كۆ بكاتەوە شمشاڵێكی بەسۆزی دەژەن��ی و مانگاكان لە دەوری كۆ دەبوونەوە ،جگە لەوەی لە كاتی هەڵپەڕكێكانیشدا لە نێوەندی هەڵپەڕكێكە شمشاڵی دەژەنی و هەڵپەڕكێكەی زۆر بە جۆش و خۆش دەكرد. ئەو گوندە تەنیا یەك گۆڕی جوولەكەی لێیە ،بەپێی گوتەی (مام سابیر) ئەم گۆڕە باپیر یاخۆ باوكی شەمولەی جوولەكەیە و دەكەوێتە نێوان گوندی (بێڕۆ و خەتێ) لە داوێنی خوێندنگەی خەتێ و نێزیك گۆڕستانی مسوڵمانان. ئەم ماڵە جوولەكەیە لە سااڵنی ( )1950لە كاتی شەو لەم گوندە كۆچیان كرد و تەنیا خۆیان بە سەڵتی ڕۆیشتن و بەیەكجاری گوندەكەیان جێ هێشت ،بەاڵم لە مێژوودا هەر ماونەوە.
ئەم ماڵە جوولەكەیە لە سااڵنی ( )1950لە كاتی شەو لەم گوندە كۆچیان كرد و تەنیا خۆیان بە سەڵتی ڕۆیشتن
4
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
خواستی جوولەكە تەنیا ژیان و ئارامییە
هەڤپەیڤینەک لەگەڵ خاتوونێکــی کــوردی جـــوولەكە لە ئورشەلیم – ئیسرائیل
‘
دوور نییە چارەکی ئورشەلیم کورد بن ! چەندان گەڕەک و شەقاممان بە ناوی ڕووبارەکانی کوردستان کردووە
’
مانگی ئایار/مایۆی 2009لە ئورشەلیم تەکسییەکمان گرت تا بمانبات ە بازاڕێکی کوردی ،چونکە شارەزای ئەو شارە نەبووین و نەماندەزانی لە کوێ کورد هەن! کە سواری ئۆتۆمۆبێلەكە بووین ،کابرای شوفێر کوردی زاخ��ۆ دەرچ��وو ،تاکوو گەیشتینە ب��ازاڕی ( مەخنێ یەهوودا) ماوەیەکی خۆشمان بە کوردی بەسەر برد و ئێمەی لە بازاڕی کوردان دابەزاند ،لەوێ خواردنگەیەکی خنجیالنەی کوردیمان بینی و فرەوینی کوردیمان بە یاپراخ لە وێ کرد .دواتر هەڤپەیڤینێکمان لەگەڵ خاتوون ( میخــال زاکای) خاوەنی خواردنگەهەکە ساز کرد.
ئەمە گەورەترین خەونی منە کە زاخۆ ببینم www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
5
میخال زاکای ،کوردی ئۆرشهلیم/خاوه‌نی چێشتخانه‌ی کوردی ل ه بازاڕی مه‌خنێ یه‌هودا
هه‌ڤپه‌یڤین :ئازاد میران/ئیسرائیل
ئیسرائیل-كورد :ئێمە کوردی کەرکووکین و هاتووینەتە ئیسرائیلی جوان و دڵگیر و بێکەس ،بۆ گەشت و دیتنی کـــوردانــی ئیسرائیل. میخال :بەخێر بێن بەسەرچاوان هاتن ،چاو و دڵـمان پێتان گەش بووەوە ،بۆنی کوردستانتان لێ دێت. ئیسرائیل-كورد :دەتوانی خۆت بناسێنیت؟ میخال :من ناوم ( میخال زاکای)یە ،لێرە لە ئورشەلیم دەژیم و دایک و باوكم خەڵکی (زاخــۆ)ن. ئیسرائیل-كورد :لە ئۆرشەلیم چەند کورد هەن؟ میخال :ئووو گەلێ زۆرین ،دوور نییە چارەکی ئورشەلیم کورد بن ! چەندان گەڕەک و شەقاممان بە ناوی ڕووبارەکانی کوردستان کردووە، وەک ( دێگل واتە دیجلە) وگەڕەکی (کەتەمۆن)کە من لەوێ لەدایک بوومە و هەر لەوێ گەورە بووم و ئیستەش لە گەڕەکی (ئەمۆنۆ نەسیف)م ،ئەو گەڕەکەش کوردن ،هەر ئەم بازاڕەی ئێرە زۆربەی دووکانەکان کوردن.
‘
تا ئیستەش ساڵی جارێک یادی نەورۆز بە بەرگی کوردی و مۆسیقای کوردی دەکەینەوە
’
ئیسرائیل-كورد :وەک دەبینم ئێوە خواردنی کـــوردی دەفرۆشن، ئەمانە لە کێ فێربوویە و ناویان چییە؟ میخال :ئەم چێشتانە لە نەنکم فێر بوومە ،منیش منداڵەکانم فێر دەکەم ،وەک یاپراخ و کوببە بە زۆر جۆریەوە وەک کوبەی بامیە، کوبەی سپی ،ساوار ،شفتە ،مریشک ،باینجانی سوورکراوە وزۆری تر. ئیسرائیل-كورد:ئێمە لە باشووری کوردستان ،بەو کفتە بچووکانەی کە قیمەی لەگەل تێکەل کراوە پێی دەلێین کفتەی جوولەکان. میخال :ڕاست دەفەرمووی ،نەنکمیش ئەوەی پێم گوتووە. بازاڕی مه‌خنێ یه‌هودا-ئۆرشهلیم
6
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
ئازاد میران) ل ه خواردنگه‌ی میخالی کوردی/ئۆرشهلیم ئیسرائیل 2009
‘
بەفەرمیش نەتوانن ،خۆ هیچ هێزێک نییە ڕێگە لە رۆژنامە و مێدیا و ئازادیی تاکەکەس بگرێ
’
ئیسرائیل-كورد :مادام ئەوەندە کوردێکی مــەردن ،منیش ئەم ئااڵی ئیسرائیل-كورد :باشە ئەوە بۆ ماستاوتان دانەنا ،خۆ ئەویش کـــوردستانت دەدەم��ێ بۆ سەر مێزی دوو‌کانەکەت ،میخال ڕووی کوردییە؟ میخال :لە ئایینی جوو لەگەڵ گۆشت ،هەر شتێک لە شیر دروست گەشایەوە و گوتی «تکایە ئەگەر ئااڵیەکی تریشت هەیە بمدەیە بۆ نەنکم ،زۆر خۆشحاڵ دەبێ». کرابێ ،نایخۆین و حەرامە. ئیسرائیل-كورد:ئەی ئەم دەفتەرە بچووکە چیە لەسەر هەموو مێزێک داتان ناوە؟ لەوە ناچێ مێنیـــوو بێ و منیش زمانی هیبروو نازنم؟ میخال :ئەمە سوپاسنامەیە ،پاش نانخواردن دەیخوێنینەوە و وەک شوکرانە بۆ بەرەکەت و سوپاسکردنی خودایە.
ئیسرائیل-كورد :بەڵێ ،فەرموو دانەیەکی تریش بۆ نەنکت. میخال :زۆر سوپاس ،منیش -سی دییەکی محەمەد عارفی جزیریت بە دیاری پێشکێش دەکەم.
ئیسرائیل-كورد :ئایا کوردستانت دیوە؟ میخال :ئەمە گەورەترین خەونی منە کە زاخۆ ببینم ،کەسوکاریشم ی هەموو تا ئێستە نەچوونەتە زاخۆ ،بەاڵم خەریکن بچن .ئێمەش بانگ کەسێک دەکەین بێنە ئیسرائیل و ئەم واڵتە ببینن ،بەتایبەتی چاومان لێیە کوردەکان بێن و سەرمان بدەن ،ئێمە گشت خەڵکمان خۆش دەوێ و بەتایبەتی کورد ،هەر ئاینێك بێ گرینگ نییە ،هەموومان مرۆڤین .
ئیسرائیل-كورد :بەڕای ئێوە کوردی عێراق کە ئەو ئازادییەیان نییە لەگەڵ ئیسرائیل پێوەندیی بکەن و گیانی پێوەندی لەگەڵ ئیوەدا زیندوو بکەنەوە ،چی بکەن باشە؟ میخال :ئەوە نییە تۆ هاتووی و پێوەندیمان لەگەڵدا دەکەیت؟ ئەگەر بەفەرمیش نەتوانن ،خۆ هیچ هێزێک نییە ڕێگە لە رۆژنامە و مێدیا و ئازادیی تاکەکەس بگرێ ئێمە و ئێوە دەتوانین لەڕێگەی مۆسیقا و هونەر و نووسینەوە دەست پێ بکەین ،ئیتر پاشان هەموو شتێ دەکەوێتە بەر (ئەمری واقع).
ئیسرائیل-كورد :چۆن کوردایەتیی خۆتان دەپارێزن؟ میخال :تا ئیستەش ساڵی جارێک یادی نەورۆز بە بەرگی کوردی و مۆسیقای کوردی دەکەینەوە ،هەموو کوردانی ئیسرائیل 40-30هەزار لە یەک شووێن کۆ دەبینینەوە بە گۆرانی و گۆڤەندی کوردی ڕۆژ دەکەینەوە.بۆ زەماوەندیش هەر بە هەمان شێوە.
ئیسرائیل-كورد :چی ترت هەیە بهیڵێیت؟ میخال :هیوای ڕزگاریی هەموو پارچە زەفتکراوەکانی کوردستانی مەزن ،پشت بە خودا ئێوەش وەک ئێمە خاکی خۆتان ئازاد دەکەن، بەاڵم گرینگ ئەوەیە یەک بگرن و یەکڕا بن .ئیتر بەڵکوو جاری داهاتوو لە کوردستان یەکتری ببینینەوە
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
7
جوولەكە ناهەقییەكانی ئەڵمانیا لەبیر ناكات هه‌ڤپه‌یڤینێک لەگەڵ ژه‌نه‌ڕاڵی خانه‌نشینکراوی مۆساد ،د .عودێد نۆیمان پسپۆری بواری میژووی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و باکووری ئەفریقیا لە کۆلێژی (عێمک عزرائیل) لە باکووری ئیسرائیل
ئیسرائیل-كورد :سەرەتا با لە ژیانی خۆتەوە دەست پێ بكەین؟ عودێد نۆیمان :من لە ئیسرائیل لە دایک بووم ،لە ساڵی 1945لە کیبوچی (رەم��ات من ناشی) لە باکووری ئیسرائیل.کە جاری یەکەم باوک و دایکم دایان مەزراند، باوک و دایکم خەڵکی ئەڵمانیان لە دەست (هیتلەر) دەربازیان بوو ،دەرچووانی کارەساتی (هۆلۆکۆستن) لە ساڵی 1941گەیشتنە ئیسرائیل ،ئەوکات بەریتانییەکان لە دەس��ەاڵت��دا ب��وون ،چونکە بەڕێگەی نایاسایی هاتبوون بۆ ئیسرائیل .ماوەی ساڵێک لە بەندینخانەی بەریتانییەكان دەبن لە ئیسرائیل و لە دواییدا ئازاد دەکرێن .من کوڕی گ��ەورەم ،دایک و باوکم و برایەکی تریشم هەیە ،خوێندنی سەرەتایی وئامادەییم هەر لە (کیبوچ) تەواو کرد، تا خزمەتی سەربازیم هات و ماوەی ()25س���اڵ لە س��وپ��ادا مامەوە، چ��ووم ب��ۆ بەشی ئەفسەری تا گەیشتمە پلەی (ت��ات ئەلوف) یانی پلەی ژەن��ەراڵ ،لە بەشی هەواڵگری(مۆسادی ئیسرائیل) کارم کردووە ،لە ساڵی ()1963 دا چووم بۆ خزمەتی سەربازی و لە ساڵی 1986دا تەواو بووم .لە کاتی خزمەتم لە سوپا و مۆساددا لە زان��ک��ۆی تەلئەبیب لە بەشی مێژوو پسپۆریم وەرگرت لە مێژووی رۆژه��ەاڵت��ی ن��اوەڕاس��ت وباکووری ئەفریقیا لە ساڵی ()1980دا،کاتێك
8
April 2010 - No 11
‘
باوک و دایکم خەڵکی ئەڵمانیان لە دەست (هیتلەر) دەربازیان بوو
’
www.israelkurd.com
‘ ’
ن����ام����ەوێ رەگ����ەزن����ام����ەی ئەڵمانی وەڕگرم ،چونکە دایکوباوکم لە دەستی نازییەکان رایان کردووە
تەواو بووم لە خزمەتی سەربازیم وەک ژەنەڕاڵیک بە خۆم و ماڵ و منداڵم چووین بۆ ئەمەریکا و خوێندنم لە ماستەر و دکتۆراکەم هەر لە زانکۆی لۆسانجلێس لە بەشی لێكۆڵینەوە لەسەر رۆژهەاڵتی ناوەڕاست و ئەفریقیا لە ساڵی 1993دا تەواوکرد ،هەر لەوێ من کاتێك تەواوم کرد، مامۆستا بووم لە دوو زانکۆ لە ئەمەریکا بۆ ماوەی 3ساڵ ،زانکۆی (ئۆکسیدەنتڵ) هەر لەم زانکۆیەدا (باراک ئۆباما) خوێندوویەتی ،بەاڵم کاتی من نەبوو .لە ساڵی 1996دا من گەڕامەوە بۆ ئیسرائیل، ماوەی 10ساڵ لە ئەمەریکا بووم و رەگەزنامەی ئەمەریکاییم وەرگرت، ئەو ماوەیەی لەوێ بووم بەڕەسمی و خێزانەکەم مامۆستا بوو لە قوتابخانەی یەهودییەکان لە ئەمەریكا ،من ئێستە دوو رەگەزنامەی ئیسرائیلی و ئەمەریکاییم هەیە ،نامەوێ رەگەزنامەی ئه‌ڵمانی وەڕگرم، چونکە دایکوباوکم لە دەستی نازییەکان رایان کردووە ،زۆر زەحمەتیان چێشتووە ،نامەوێ هەڵگری رەگەزنامەیەک بم كە پێی دڵخۆش نەبم، هەقی خۆشمە کە وەریگرم بەاڵم بەهیچ جۆریک من نامەوێ با پیرۆزی خۆیان بێت .من ماوەی 10ساڵە لێرەم و سەرۆکی بەشی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستم و پێش ساڵیک من وازم لە سەرۆکی بەش هێنا ،بۆ 2ساڵی تر من خانەنشین دەبم ،ماوەیەکی زۆرکارم کردووە لە سوپادا لە وانە گوتنەوە زۆر هیالک بووم و بەسە هیزم تێدا نەماوە دەبێ ماوەیەکیش بحەسێمەوە.
ئیسرائیل -کورد :ئێوە وەک مامۆستایەکی زانکۆ و وەک ژەنەراڵێک لە (مۆساد) چی چاوەڕوان دەکەی لە پاشە رۆژی کورد لە کوردستانی عێراق ،ئایا دەتوانن دەوڵەتی سەربەخۆی کوردی دابمەزرێنن لەم بەشەدا؟ عودێد نۆیمان :من تەنیا دەڵێم ئەو دەرفەتەی دوای شەڕی یەكەمی جیهانی لە رووخاندنی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانلی بۆ كورد هات و نەیتوانی ئەمە بقۆزێتەوە و دەوڵەت بۆ خۆی دروست بکات ،ئەوەش دەگەڕێتەوە بۆ یەک نەبوونی کورد لەم کاتانەدا کە هۆز و تیرە و تایفەیی بوون .زۆربەیان دژی یەکتر بوون ،ئەمەش لە خزمەتی داگیرکەردا بوو، چونکە نە بەریتانییەكان و نە عەرەبەکان نەیاندەویست کورد ببێ بە حکوومەت .ئەگەر هاتوو وەک ئێستە یەکدەنگبان ،لەوانە بوو دەوڵەت بەدەست بێنن.من لەو باوەڕم کورد ئەمڕۆ زۆر بە شارەزایانە دەوڵەت دروست دەکات ،خەریکە ژێرخانی ئابووری خۆی وا لێ دەکات کە بگونجێ لە سااڵنی داهاتوو بتوانێ دەوڵەت ڕابگەینێ بێ ئەوەی دەوڵەتانی جیران هەست بکەن کە ئامادەیی خۆی نیشاندا کاتی خۆی سەرکردایەتیی کورد لەبارەی سەربەخۆیی ڕاپرسی دەکات ،دەڵێ من چی بکەم ئەوە بیر و ڕای کۆمەاڵنی خەلکی کوردستانە ،دوەڵەتیش هەقی خۆمانە،وەک هەموو گەالنی زیندووی ئەم جیهانە.کوردەکان دەبووایە لەسەر داوای خۆیان نەهێنە خوارەوە و وەک یۆنانییەکان و تورکەکان و یەهودییەکان ئەم هەلەیان لە دەست چوو ،بۆیەکورد نەیتوانی بگاتە ئامانجەکانی خۆی لە سەرەتای سەدەی بیستەمدا، بەاڵم من لەو باوەڕەدام کورد لەم نێزیکانە دەوڵەت دروست دەکات، لەم بەشەی عێراق ،چونکە ئێستە نیشانەی دروستبوونی دەوڵەتی هەیە لە بەڕێوەبردنی کارەکانی وەک نیمچە سەربەخۆیەک وایە.
ئیسرائیل -کورد :ئێوە وەک مامۆستایەک لەم کۆلیجە چ وانە یەک دەڵێیتەوە،ئایا وانەکانت تایبەتین بە دەوڵە تیکی تایبەت لە رۆژهەالتی ناوەڕاست یاخۆ بەگشتی وانەی خۆت ئامادە دەکەی بۆ قوتابیان؟ ئیسرائیل -کورد:کاتی رووخانی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانلی بۆ عودێد نۆیمان :من ئەو ماوەیەی لەم کۆلیجە کار دەکەم بە دەیان بەریتانیا عێراقی دابەش کرد بۆ 3ویالیەت لە باکووری مووسڵ ،لە کۆرسم گوتووتەوە لەسەر دەوڵەتانی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بە گشتی و ناوەڕاستی بەغدا و لە باشووری بەسرە ،هۆكارەكانی ئەو دابەشکردنە قوتابییانم لە هەموو نەتەوەکانی ئیسرائیل لە الم دەخوێنن ،کەسیان چی بوون؟ پسپۆرییان وەرنەگرتووە لە سەرکورد یاخۆ عێراق بە تایبەتی ئەوان عودێد نۆیمان :بەریتانیا وەک داگیرکەر و رزگارکەر لە دەستی هەمووی بەگشتی دەخوێنن ،نموونە لەسەر هەر یەک لەم واڵتانە عوسمانییەکان بۆ بەرژەوەندیی خۆی لە نەوتی عێراق و کەنداو وەردەگرن کە لێکۆڵینەوەی خۆیان دەکەن ،بەاڵم کۆلیجی ئێمە زیاتر بەگشتی و شەڕی یەكەمی جیهانی پێوستیی بە پارە و پول هەبوو، پەروەردەیییە نەوەک لێکۆڵینەوە و پشکنین ،زانکۆی تەلئەبیب ،هەموو نەوتەکەش کەوتبووە ئەم ناوچەیەوە و بۆ قەبارەی خۆی وەک لێرەدا شتەکان زۆر زەحمەت نییە ،قوتابی زۆر هیالک نابێ بە دوای زلهێزیک لە جیهان ،وای پێشان دا کە دێت بۆ ناوچەکەکە تا رزگاریان سەرچاوەی گرینگدا .لێرەدا لە () 20%ی قوتابییەكان عە رەبن،ئەوانی بکات لە زووڵمی عوسمانییەکان ،بەاڵم لە ڕاستیدا وانە بوو تەنیا بۆ تر درۆزی و شەرکەسی و زۆربەی یەهودییەكان لە قوتابییانی ناوچەکەی بەرژەوەندیی خۆی بوو هات،کاتێك هات بۆ عیراق و دابەشی کرد ئێمەدان .لێرە مێژووی سیاسییی ناوچەکە دەخوێنن لە کاتی گرتنی بۆ ئەم ویالیەتانە ،هەڵەی کرد کە کورد لەگەڵ عەرەب بدات،چونکە (ناپلیۆن) میسر لە ساڵی 1789دا ،تا ئەمڕۆ بەشێوەیەکی نموونەیی و ئەگەرکورد مسوڵمان نەبووایە ئەوە هیچ نێزیکی و خاڵێكی پێوەندیی سەردەمییانە کە بگونجێ لەگەڵ هەموو خوێندنی زانکۆکانی جیهاندا .لەگەڵ عەرەبدا نەدەبوو ،دەڵێم لەگەڵ مسوڵمان بوونیشی من هیچ
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
9
‘
ئ�����ەو دەرف�����ەت�����ەی دوای ش����ەڕی ی��ەك��ەم��ی ج��ی��ه��ان��ی ل��ە رووخاندنی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانلی بۆ كورد هات و نەیتوانی ئەمە بقۆزێتەوە و دەوڵەت بۆ خۆی دروست بکات
نێزیکییەک لە کوردەوە بۆ عەرەب نابینم ،چونکە کورد نەتەوەیەکی هیندو ئەوروپییە ،عەرەب لە نەتەوەی سامین ،ئەو دوو نەتەوەیە لەڕووی داب و نەریتەوە زۆر ڵێکەوە دوورن ،بەاڵم لەبەر بەرژوەندیی خۆی وای کرد کورد کپ بکا ،دەوڵەتی عێراق کە شا فەیسەلی یەکەم دامەزرێنی عێراق ،شۆڕشی کورد لە بار بەرێ بەهەر شێوەیەک بێ ،کوردەکانیش ئەوکات وەك لە سەرەوە باسم کرد ،هەموویان یەک نەبوون و هۆز و عەشیرەت بوون ،دوژمن توانی زوو بەسەریاندا ئیسرائیل -کورد :ئایا ئێوە ئێستە هەستتان بەرامبەر کورد چۆنە، زاڵ بێت .هەندێک بە الیەنی ئاینەوە و هەندێک بە الیەنی دوژمنی ئایا ئیسرائیل لەم کاتەدا یارمەتیی کورد دەكات؟ یەکترییەوە لە سۆران و بادینان وناوچەکانی تر ،دوژمن توانی ئەو عودێد نۆیمان :من تەنیا ئەوە دەلێم کورد هیچ کات خۆی بە سیاسەتە بەکار ببات و پارچەپارچەیان بکات و زوو بەسەریاندا زاڵ عێراقی نەناسیوە و خۆی زیاتر بە کوردستانی داناوە ،لەبەر ئەوەی لە بێت ،هۆیەکی تر کە گرینگ بوو ئەوە بوو سەرهەڵدانی نەوت لە ناوچە کاتی رووخانی دەسەاڵتی عوسمانییەکان لە ناوچەکە و هاتنی سوپای کوردییەکان و نیازی خراپی بەریتانیا بۆ نەوتەکە وای کرد ،زیاتر دژی داگیرکەری بەریتانیا بۆ عێراق و کوردستان ،دوای هاتنی شای یەکەمی کورد بوەستێ نەكا رۆژێ لە رۆژان دژی بووەستن.هەر 3ویالیەت عێراق فەیسەل لەو رۆژەوە هەموو پالنیان دارشتووە بۆ قەالچۆکردنی بکات بە دەوڵەتی عێراقی ئێستە و ئەمە هەڵەیەکی گەورە بوو چونکە ،ک��ورد و کەمکردنەوەی دەس��ەاڵت��ی لە ناوچە کوردنیشینەکان و نە کورد نە سونە و شیعە زۆر لە یەکتری نێزیک نین ،شیعە و سونە داگیرکردنی خاکیان بەهەر بروبیانویەک بێ .جارێک بۆ نەوت و جارێک هەرچەندە هەردووکیان عەرەبن و مسوڵمانن ،بەاڵم داب و نەریتیان زۆر بۆ پرۆژەی ئاودێری ،جارێک بە بیانوی کە دەستی بێگانە دەکێشنە لێک جیایە و لە هەردووکیاندا لە هەموو بارێکەوە جیاوازییان هەیە. ناو عێراق ،جارێک بە بیانوی ئەمانە خائینن دەبێ لە ناویان بەرین .من ئاگادارم هەندێك ناوچەی کوردنیشین گوندێک عەرەبە وگوندێک کورد، کوردەکان دەردەکرێن بە بیانوی دژی دەوڵەتن و خائینن ،عەرەبەکان
’
ئەگەرکورد مسوڵمان نەبووایە ئەوە هیچ نێزیکی و خاڵێكی پێوەندیی لەگەڵ عەرەبدا نەدەبوو 10
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
دەمینێنەوە ملک وسامانیان بۆ عەرەب دەبێ .بۆ یارمەتیی ئیسرائیل لە کاتی دەستپێکردنی شۆڕشی بارزانی لە شەستەکان من ئەوەی بزانم یارمەتیی باشی داوە بە هەرشیوەیەک بێت، لە بەرژەوەندیی کورددا بێ ،ئێمە دەزانین كورد دۆست و برادەری راستەقینەی ئیسرائیلن لە ناوچەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست ،وەک عەرەبەکان دەڵێن ئەگەرکورد ببێ بە دەوڵەت، ئیسرائیلێکی ترمان لە ناوچەکەدا بۆ دروست دەبێ. ئیسرائیل -کورد :لە ئاشتی لەگەڵ عەرەبدا ماوەی چەند ساڵێکە بەتایبەتی لەگەڵ میسر و ئوردن و هەندێك واڵتی عەرەبی دا ،ئێوە چۆن ئەم ئاشتییە لەگەڵ عەرەب هەڵدەسەنگێنی وەك ئەکادیمیەک و وەک ژەنەراڵێکی مۆساد لە ڕابردوو؟ عودێد نۆیمان :با من ئەوەت پی بڵێم کە ئێمە ئاشتیمان کردووە لەگەڵ دەسەاڵت نەک لەگەڵ نەتەوە ،بۆ پەیمانی ئاشتیمان لەگەڵ میسر لەگەڵ ساداتمان کرد،کە سادات کوژرا موبارەک هات و لەسەر ئەم ئاشتییە دەڕوات ،لەگەڵ ئوردن ئێمە ئاشتیمان کردووە ،لەگەڵ شا حوسین ئەویش مردووە و کۆڕەکەی ناتوانێ وەک ئەو هەموو پارسەنگەکان رابگری لە پارتە ئیسالمی وگرووپە فەلەستینییەکاندا ،لەو ماوەیەدا پێشانگەی پەرتووک لە قاهیرە کرایەوە خەریک بوو ئیسرائیلیش بەشداری بکات ،وەزیری پەروەردەی میسر دەڵێ ئەگەر ئیسرائیل بەشداری بکات ئەوا من هەموو کتێبەکان دەسووتێنم .ئەمە نیشانەی ئەوەیە ئاشتی نییە و عەرەب گوتەنی (عبر علی ورق) تەنیا بەستنی پەیمانێكە لە سەرکاغەز .سەیر ئەوەیە عەرەب هەموو کات دژی یەکن ،بەاڵم کاتی ناوی ئیسرائیل دێت ،هەمووی دەبنە یەک ئەوەش لە نەهامەتی ئێمە وئێوەدایە ،وەک عەرەبی عێراق هەموویان دژی یەکن ،بەاڵم کاتێك باسی کورد دەکەن هەموو دەبنەوە بەیەك.
‘
ک��������������ات��������������ی خ�����������ۆی س��ەرک��ردای��ەت��ی��ی کورد ل��ەب��ارەی سەربەخۆیی ڕاپرسی دەکات ،دەڵێ من چی بکەم ئەوە بیر و ڕای کۆمەاڵنی خەلکی کوردستانە
’
www.israelkurd.com
ئیسرائیل-کورد :با پرسیاری ئەوەت لی بکەم کە چۆن دەڕوانیتە دەسەاڵتی ئیسالمی لە تورکیا و ئەردۆگان بە تایبەتی هەموو کات دژی ئیسرائیل لە راگەیاندنەکان قسە دەکات؟ عودێد نۆیمان :تورکیا هەموو کات الیەنگری باڵی سەرکەوتوو بووە ،خۆی وا نیشان دەدات کە دەوڵەتێکە دەبێ هەموو کات لە جیهانی ئیسالمی پێگەی تایبەتی خۆی هەبێ، بتوانێ سۆزی جیهانی عەرەبی و ئیسالمی بۆ خۆی رابکیشێ کە گوایە دژی چەوسانەوە و دژی زوڵمە،کەمێکش تەماشای خۆی ناکات لە ناوەخۆ كە چی دەکات ،دەڵێ من خۆم میرکورم.کەس نابێ قسە لە قسەم بکات ،توركیا بۆی روون بووەتەوە دەوڵەتانی ئەوروپا ڕێگە نادەن ببێتە ئەندام لەگەڵیان ،چونکە ئەوروپییەکان دەڵێن ئێمە لە یوگسالڤیا زیانمان پێکەوت لەبەر چەند گروپێکی تیرۆریستی ئەوێ ئەوروپا بوو بەشێک لە جیهانی ئیسالمی، ناخوازن ئەم جیهانە ئیسالمییە بۆ خۆیان زیاد بکەن ،ئەوان لە ناو خۆیان دەناڵێن بەوگروپە تیرۆریستییانەی کە لە ناویان دەژین هەموویان ئیسالمە توندڕۆکانن ،بۆیە بە هیچ شێوەیەک رێگە بە تورکیا نادەن ببێ بە ئەندام ،بۆیە ئەم رێگەیەی هەڵبژاردووە لە جیهانی عەرەبی و دەیەوێت نێزیک بێتەوە،رۆژێک چۆن سوپا(نەجمەدین ئەربەکان)ی البرد،بەوشێوەیەش ئەردۆگانی ال دەبات. ئیسرائیل-کورد:رژێمی ئێستەی ئێران بەسەرۆکایەتیی ئەحمەدی نەژاد ،تۆ پێتوایە چ گرفتێکی لەگەڵ جیهانی پێشکەوتوو و خودی ئیسرائیلدا هەیە؟ عودێد نۆیمان :جارێ با پێت بلێم ئێران ئەحمەدی نەژاد بەڕێوەی نابات ،بەڵکوو دەسەاڵتی مەال و ئاخوندەكان بەڕێوەی دەبەن ،ئەحمەدی نەژاد وەک یارییەکی مندااڵنە بە دەستی ئەوان یاری پێدەکەن.قسەکان بە ئەو دەکەن ئەگینا ئەو هیچ نییە .با من ئەوەت بیر بخەمەوە کە ئێران هەر لە زووە لە کاتی ئیمپراتۆرییەتەکانی ویستیی هەیمەنە بەسەرناوچەکە دا بکات،
April 2010 - No 11
11
هیچ نیازێکی وای نییە کە لە ئیسرائیل بدات ،ئەگەر هاتوو ئیسرائیل لێی نەدات .ئەو دەیەوێ ببێتە زلهێزێکی گەورە لە ناوچەکەدا .هەموو دەوڵەتانی جیهان حسابی بۆ بکەن، بەتایبەتی دەوڵەتانی کەنداو ،ئەو نێزیکەی نیو سەدەیە کە چەند دوورگەیەکی لە شانشینی ئیماراتی زەوت کردووە،کەسیش ناوێرێ قسەی لەگەڵدا بکات ،لێرە مەبەستم دەوڵەتانی کەنداوە ،دەسەاڵتی ئێستەی ئێران وا لەو واڵتە دەكات بەرەو تاریکی ببات ،نابێ تۆ دژی هەموو کەسێک بوەستی لە جیهاندا ،چونکە دنیای ئەمڕۆ بەرژەوەندیی هاوبەشی هەیە ،لە هەمووکارێکدا بۆیە دەبێ بزانی تۆ چۆن هەنگاو دەهاوێژی بەرەو پێشەوە دەچی. ئیسرائیل-کورد :جەنابت کاتی خۆی ژەنەڕال بووی لە مۆسادی ئیسرائیل ،ئێوە هیچ جار سەردانی کوردستانتان کردووە یاخۆ لەگەڵ سەرکردیەکی کورد ئاشناییت هەبووە لەو کارانەی کردووتن؟ عودێد نۆیمان :کاکە گیان تۆ شتێک بزانە ،من لە شوێنێکی وا کارم کردووە کە زۆر هەستیار بووە لە دەوڵەتدا .من ئامادە نیم بۆ ڕاگەیاندن شتێک باس بكەم كە زیان بە بەرژەوەندیی واڵتەکەم بگەیەنێ .من هەرچیم کردبێ بۆ بەرژەوەندیی واڵتی خۆم کردوومە ،پێویست ناکات شتەکان روون بکەمەوە بۆ میدیاکان ،چونکە ئێمە دوژمنمان زۆرە و دەیانەوێ شتێکمان بۆ دروست بکەن هەر لە خۆرا ،بۆیە ئێمە دەزگای مۆسادی ئیسرائیل زۆر ژێرانە کار دەکەین کە بتوانین سەرکەوتوو بین لە کارەکانماندا بێ ئەوەی هیچ کەسێک هەستمان پێ بکات ،با ئەوەت پی بڵێم من لە دەرەوەی واڵتیش کارم کردووە بۆ دەزگاکەی خۆمان ،فێری زمانی عەرەبیش بووم چونکە ئیشم پێ بوو ،ئەوەش بۆ روونکردنەوەی ئێوەیە ،خۆت بزانە من چی دەڵێم. ئیسرائیل-کورد:بە بۆچوونی ئێوە چۆن و بۆچی دەوڵەتانی عەرەب بەرامبەر فەڵەستینییەکان و بەرامبەر یەکتر هەڵوێست وەردەگرن؟ عودێد نۆیمان :ئەمڕۆ لە دنیادا هێز دەسەاڵت بە دەستەوە دەدات ،حەماس دەسەاڵتی هەیە ئەمڕۆ لە کەرتی غەزە و میسر هەرچەندە الیەنگری (فە تحە) بەاڵم ،دژی حەماس نییە و بگرە کەمێک ئاسانکاری بۆ دەکات ،میسر نایەوێت شەڕی فەتح بکات دژی حەماس ئەمڕۆ دەلێ ،ئەگەر فەتح نەتوانێ کۆنترۆلی بکات لە هەموو فەڵەستین بۆ من شەڕی حەماس بکەم لە جیاتی فەتح ،زۆربەی الیەنەكانی تر الیەنگری فە تحن .ئەوان بە دەسەاڵتی شەرعی دەزانن ،تۆ دەزانی بۆ کۆمکاری عەرەبی تا ئێستە سەرکەوتووە لە کارەکانی لە کاتی دروست بوونییەوە ،لبنان بەندێکی وای داناوە لە ناو پێڕەو (میساق)ی کۆمکار ئەوەیە ئەگەر هاتوو دەوڵەتێک لە دەوڵەتانی عەرەبی پابەند نەبوو بە بڕیارەکان کاتی بڕیاردان ،ئەو دەنگی نەدەبوو ،هەموو واڵتێك بۆی هەیە جێبەجێی نەکات ،سەرۆکەکەی ئەمرۆ (عەمرو مووسا)یە کە ئـێمە لە ئیسرائیل دەڵێن (مۆشێ بن عەمرام) بە عەمرو مووسا دا .عەرەب هەموو کات ناکۆکن لە ناو خۆیاندا هەمووش لە سەر دەسەاڵتە و دان بە یەکتری نانێن، بۆیە هەمووکات پارچە پارچەن ،تەنیا دژی ئیسرائیل یەکن. ئیسرائیل -ک��ورد :دوا گوتەت چییە بۆ گەلی ک��ورد لە ب��اش��ووری كوردستان و گۆڤارەکەمان؟ عودێد نۆیمان :من پڕ بەدڵ سوپاست دەکەم و هیوای تەمەن درێژی بۆ گۆڤارەکەتان دەخوازم ،رێزم هەیە بۆ خاوەن ئیمتیاز و سەرنووسەرەکەی ،هیوام وایە لەم نزیکانە گەلی کوردی کوردستانی عێراق بە دەوڵەتی خۆی شاد بێت ،ببێت بە چەتریک بۆ هەموو کوردێک لە پارچەکانی تر ،ئەو شتەی ئێوە دەیکەن بە خودا ئێمەش كارمان لەسەر كردبایە بەو شێوەیەمان پێنەدەكرا.
12
April 2010 - No 11
‘
گ���������ەل���������ی ک�������������وردی کوردستانی عێراق بە دەوڵ���ەت���ی خ���ۆی شاد بێت ،ببێت بە چەتریک بۆ هەموو کوردێک لە پارچەکانی تر
’
www.israelkurd.com
سوپای پاسداران رۆژ ب ه رۆژ خۆی پڕچه‌کتر ده‌کات
ئەمەریكا سیاسەتێكی مەوادرێژی بەرامبەر ئێران نییە ئا :بارزان ئیبراهیم
بەرپرسێکی بااڵی وەزارەتی بەرگریی ئەمەریکا داوای لە واڵتەکەی کرد ڕەچاوی رێگەچارەی تر بن بەرامبەر بە ئێران ،تەنانەت ئەگەر هێرشی نهێنیش بێ بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکانی ئێران. www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
13
وەزیری بەرگریی ئەمەریکا «رۆبەرت گەیتس» لە هەمبەر ستراتیژیەتی واڵتەکەی بەرامبەر ئێران نیگەرانە لە یاداشتنامەیەکدا کە لەالیەن وەزیری بەرگریی ئەمریکا ڕۆبێرت گەیتس بۆ کۆشکی سپی ناردووە ،هۆشداری داوە لەوەی ئەمەریکا ستراتیژییەکی کاریگەر و درێژخایەن بەرامبەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران نییە و دەڵێ لە هەمبەر جموجۆڵەکانی سەبارەت بە بەرهەمهێنانی یۆرانیۆم ،ئەمەریکا تارادەیەک نشوستی هێناوە. ڕۆبێرت گەیتس لە یاداشتە سێ الپەرەکەیدا کە لە مانگی یەکی ئەمساڵەوە ئامادەی کردووە ،بە پێویستی دەزانێ هەریەکە لە کۆشکی سپی ،دەزگای هەواڵگری دەبێ هەستنە سەرپێ و رێگەچارەی تر بگرنەبەر ،تا ئەگەر بەکارهێنانی هێزیش بێ دەبێ تاوتوێ بکرێ بە نهێنی. رۆژنامەی ئۆرشەلیم پۆست باڵوی کردەووە ،سەرچاوەیەک لە کۆشکی سپی کە نەیویستووە ناوی خۆی ئاشکرا بکات ،زۆر بە تووندی ئەو یاداشتەی رەت کردووەو گوتی ئێمە چاو دەخشێنینەوە بە دەزگەکەماندا لە هەمبەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران و راشیگەیاند کاربەدەستانی کۆشکی سپی پێشوەچونیان لەو بوارەدا بەدەست هێناوە. ئەوەی دەگوترێ شتێکی ناڕاستە ،سەبارەت بە یاداشتەکەی گەیتس بەوەی کە دووبارە چاو بە ستراتیژییەتی خۆماندا بخشێنینەوە بەرامبەر ئێران ،بنیامین رۆدۆس ،گوتەبێژی ئەنجوومەنی ئاسایشی ئەمەریکا بۆ رۆژنامەنووسان دوا و گوتی بەرپرسان و بەڕێوەبەرانی پالنە درێژخایەنەکەی ئێران بۆ ماوەی چەندان مانگ ،بەرنامەی تازەتریان ڕەچاو کردووە. بەرپرسێکی بااڵا لە کۆشکی سپی ،یاداشتنامەکەی بەوە وەسف کرد بەناوی»هەڵسن لە خەو»بە واتای هۆشداریدانە بە کۆشکی سپی و هەروەها گوتی ئەوە لە ڕاپۆرتی رۆژنامە نوسێک دەچێ و هیچی تر! هەروەها جۆرێکە لە دۆکیۆمێنت و بەس .جەنەراڵ جێمس جونز راوێژكاری باراک ئۆبامای سەرۆکی ویالیەتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا، لە بواری ئاسایشی نیشتیمانی لە چاوپێکەوتنێکی رۆژنامەوانیدا رای گەیاند بەڕێوەبەرانی ئیدارەی ئۆباما ،ئەمەریکا ،کار لەسەر بەرنامەیەکی نوێ بکەن بۆ روودانی هەر ئەگەرێک و پێشکێشی «باراک ئۆباما» سەرۆک کۆماری ئەم واڵتەی بکەن. لەو الشەوە گوتەبێژی وەزارەتی بەرگریی ئەمەریکا «جیوف مورل» هەرچەندە ئەو هەواڵەی پشت ڕاست نەکردەووە ،بەاڵم ،سەرۆک کۆمار و راوێژکارە ئەمنییەکانی ،کات و هەوڵی زۆریان بۆ رووبەڕووبوونەوەی ئێران بە هەموو ئەگەرەکانییەوە داوە. وەزیری بەرگریی ئەمریکا لەو بڕوایەدایە هەریەک لە سەرۆک کۆمارو
14
لیژنەی ئاسایشی نێودەوڵەتی ،لە هەمبەر بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران تەنیا کاتیان کوشتووە ،هەموو کاتەکانیان دووبارە کردنەوە بووە،کە سەرجەمیان بێ ئەنجام بووە .هەروەها هۆشداریان دەداتێ و دەڵێ ئێران هەموو ئەو پێکهاتانەی بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی پێویستە، هەیەتی ،بەاڵم تا ئێستە سەریەكی نەخستوون. ئیدارەکەی ئۆباما تەنیا کار بۆ کۆكردنەوەی هاوپەیمانی زیاتر دەکات بۆ سزای زیاتری ئێران ئەوەش ئەنجامێکی باشی نابێت و مەترسی هەیە پێچەوانەوە بێتەوە. لە بەرامبەر ئەمانەدا بەبەردەوامی ئەمەریکا رێزی لە ئێران ناوە لە کاتێکدا ئێران هەموو تواناکانی خۆی خستووەتە کار بۆ دژایەتیکردنی ئەمەریکا و هاوپەیمانەکانی. لە ناو یاداشتە سێ الپەرە نهێنیەکەی گەیتس ،ئاماژە بۆ نیازێكی تری ئەمەریکا کراوە کە ،رێگەچارەی نوێ لە الیەن باراک ئۆباماوە كە پێداچوونەوەی كۆمەڵێك رێگەی تری سەربازی لەخۆ بگرێ لەوانەیە هێشتا لە سەرەتای لێكۆڵینەوەدان بۆ ئەوی لێیان بكۆڵرێتەوە و پشتیان پێ ببەسترێت ئەگەر بێتو بواری دیپۆلۆماسی و سزاكان سەریان نەگرت. باراک ئۆباما لەو کاتەوەی لە کۆتایی ساڵی ڕابردوو بۆ ڕۆژنامەوانان دواو دەست پێشخەرییەکی دیالۆگی ئاشتییانەی ئاراستەی ئێران کرد،بۆ مەبەستی چارەسەركردنی کێشە هەڵپەساردراوەکانی نێوانیان و چارەسەرکردنی خێرای بەرنامە ئەتۆمییەکەی ئێران. ئەو کاتە دەوڵەتی ئەحمەدی ن��ەژاد ئەو دەس��ت پێشخەرییەی ئەمەریکای رەت کردەووە ،دوای ئەو رەتکردنەوەیە ئیدارەی ئۆباما لە هەوڵەکانی بۆ کۆکردنەوەی هاوپەیمانی زیاتر و هاندانی بەشێک لەو واڵتانەی الیەنگری ئێران دەکەن،بۆ سەپاندی سزای زیاتر.دوای هەوڵە چڕو پڕەکانی ئەمەریکا سەرئەنجام پێناچێت هیچ سوودێکی ئەوتۆی هەبێ. هەر لەو یاداشتەدا هاتووە ئەگەر سزای زیاتر دژی ئێران کاریگەری ئەوتۆیی نەبێ بۆ ئەوەی ئێران دەستبەرداری بەرنامە ئەتۆمییەکەی ب��ێ ،ئ��ەوە ئەمەریکا بیر لە هێرشی سەربازیی نهێنی بۆ سەر دامەزراوە ئەتۆمییەکان دژ بە ئێران وەک یەکێک لە ئەلتەرناتیڤەکان دەکۆڵێتەوە. پێویستە زۆر بە توانایی پاڵ بۆ کۆمەڵگەی نێودەوڵەتیی بێنرێت بۆ سزای قورستر تا ئێران الواز دەکرێ لە هەموو بوارەکانی ئابووری، سەربازی ز زانستەکانی تر.
گەیتس بە پێویستی دەزانێ هەریەکە لە کۆشکی سپی ،دەزگای هەواڵگری دەبێ هەستنە سەرپێ و رێگەچارەی تر بگرنەبەر
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
رۆبێرت گەیتس و چەند بەرپرسێکی پایەبەرزی ئەمەریکایی، هۆشداریان دا لە هەمبەر سیاسەتە دوورمەوداکەیان بەرامبەر ئێران کەکاریگەری ئەوتۆی نەبووە ،هەروەها گەیتس دەڵێ ئێران هەموو ئەو پێکهاتانەی هەیە بۆ دروستکردنی بۆمبی ئەتۆمی کە پێویستییەتی، بەاڵم تا ئێستە نەیخستووەتە سەریەک. ئەگەر ریگە چارەی تر نەگرینە بەر هاپەیمانانمان و دۆستانی دنیا رازی بکەین لەسەر هێرشکردنە سەر بنکە و دامەزراوەکانی بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران ،ئەوە هەریەک لە الیەن و هێزەکانی ئەمەریکا و ئیسرائیل دەب��ێ بە هێرشی سەربازی بە نهێنی بۆ سەر بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران باسی لێوە بکرێ ،لەو کاتەدا کاریگەری هێرشەکە دەبێتە هۆی داڕمانی بەرنامە ئەتۆمییەکی ئێران. ئیدارەی ئۆباما و بەڕێوبەرانی کۆشکی سپی لەو بڕوایەدان ئەو پالنەی بۆ ئێرانیان داناوە ئەوە هەرگیز نابێت ئێران ببێتە خاوەنی چەکی ئەتۆم ،نابێ لە الیەان کۆمەڵگەی نێودوڵەتییەوە رێگەی پێ بدرێت ،لەم ڕووەوە ئەمەریکا دەبێ هۆشیار بێ لەوەی ئێران لە هەر ئان و ساتێکدا بتوانێ یۆرانیۆمی خاوێن بەدەست بێنی ،ئەو کات دەبێتە خاوەنی چەکی کۆمەڵکوژ.
چوار لە گەورە بەڕێوەبەرانی ئیدارەی ئۆباما،بە شێوەیەکی ڕەسمی هەفتەی ڕابردوو بە کۆنگرێسیان راگەیاند ئێران لە ساڵی ڕابردووە دەستی کردووە بە دروستکردنی یۆرانیۆم ،بەاڵم پێدەچێ 2ساڵ تا 5ساڵی تری پێویست بێ تا ئێران دەبێتە خاوەنی چەکی ئەتۆم، ئەو کات ئێران دەتوانێ بەکاری بێنێ بەرامبەر بە دوژمنەکانی و شیمانەش دەکرێ ئەو چەکە و کەرستەکانی بکەوەنە دەسـتی رێکخراوە تێرۆریسـتییەکان.رێکخراوی ئەلقاعیدەی تیرۆریستی و چەندانی تر،کە بێگومان ئێران سڵ ناکاتەوە لەوەی کە هەرکاتێک ئەو چەکە بەرهەم بێنێ ،بیدات بە گروپە تیرۆریستییەکان. هەرچەندە ئێران رایگەیاندووە یۆرانیۆم بۆ مەبەستی کاروباری سڤیل بەکار دەێنێ ،بەاڵم رۆژئاوا‌بڕوا بە ئێران ناکەن ،بەهۆی ئەوەی تا ئێستەش پشتگیری دارایی چەندان گروپی تیرۆریستی دەکات لە سەرانسەری دنیا و مافەکانی مرۆڤ لەو واڵتە لەژێر هەڕەشەیەکی رژدی سەرانی رژێمی كۆماری ئیسالمیدایە ،بۆیە وا بە ئاسانی ئەمەریکا و رۆژئاوا بڕوا بە ئێران ناکەن. barzann@live.com
ئه‌حمه‌دی نه‌ژاد ل ه هه‌ڕه‌شه‌کانی به‌رده‌وام ه
هەریەک لە الیەن و هێزەکانی ئەمەریکا و ئیسرائیل دەبێ بە هێرشی سەربازی بە نهێنی بۆ سەر بنکە ئەتۆمییەکانی ئێران باسی لێوە بکرێ ،لەو کاتەدا کاریگەری هێرشەکە دەبێتە هۆی داڕمانی بەرنامە ئەتۆمییەکی ئێران www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
15
ئیسرائیل و داهاتووی ناوچەکە ئا :ناسر قادرپوور
ژمارەی دانیشتووانی ئیسرائیل بەبەراورد لەگەڵ عەرەبەكان بەردەوام لە کورتی دەدات
زانای بواری جوگرافیای دانیشتووان و خەڵكناسی (بلیکەر) بەپێی (بیرۆكەی راگواستنی دانیشتووان) ئەم پرسە دابەشی سەر پێنج قۆناخ دەکات .بەگوێرەی ئەبۆچوونە بێ ئەوە عەرەبەکان بەر قۆناخی دووەم دەکەون (واتە قۆناخی سەرەتایی راگواستنی دانیشتووان) کە تێیدا تێکڕای پیتان و لە دایکبوون بەرزە ،بەاڵم مردن کەمە کەمە ڕوو لە دابەزین دەکات و سەرەنجام ژمارەی دانیشتووان زیاد دەکات ،هەرچی جووەکانن بەر قۆناخی پێنجەم دەکەون (واتە قۆناخی پاش ڕاگواستنی دانیشتووان)کە تێیدا لەدایکبوون و مردن
16
ئەگەر بەوردی سەرنجی سەرجەم الیەنەکانی ژیان لە ئیسرائیل بدەین ،دەگەینە ئەم ڕاستییانە كە: ئیسرائیل واڵتێکە تا ئێستەش دانیشتووانەکەی گرفتاری کۆمەڵێك کێشە و ملمالنێی ئابووری ،ئاسایشی ،نەژادی، کولتووری و تایفەگەرایییە .ملمالنێکان لە نێوان جووە ئەشکەنازی و سەفاردیمیەکان زۆر بەرچاوە ،جگە لەوانەش ملمالنێی نێوان ئەو جووە حەرادیمیانەی کەوا دژ بە بیرۆکەی زایۆنیزمن و تەورات بە سەرچاوەی حوکم و دەستووری ژیان دەزانن لەگەڵ ڕەوتە علمانی و جووە بەدینە زایۆنییەکان ئەم گرفتانەیان قوڵترکردووەتەوە. بیری توندڕۆی ئاینی نەک هەر کۆمەڵگەکە بەرەو دیموکراتییەتێکی نەژادپەرستی (واتە دیموکراتییەتێک کە تەنیا بەرەنجامەکەی بۆ خزمەتی بەرژەوەندیی جووەکان بێ)دەبات ،بەڵکوو تەگەرە لە بەردەم تێكەڵبوونی مەدەنی ،ئاسانکاری لە پێناسەی جوولەكەبوون، ئینتگراسی کردنی تاکەکانی ئەم کۆمەڵگەیە و ژیانی ئاسایی دوور لە نەژادپەرستی-دینی دروست دەکات. ئەگەر سەیری ئایدیۆلۆجیا و ئەو هۆكارە پاڵنەرانە بکەین کە بوونەتە هۆی دامەزراندنی حیزبەکانی ئیسرائیلی، تێبینی دەکەین چەندان حزبی جوولەکەی نەژادپەرستی تایفەگەر یاخۆ ئاینی توندڕۆ هەن و لە بەرامبەردا حزبی تری دژ بەو بۆچوونانە دامەزراون ،وەک پارتی شینوێ و کار (تا ڕادەیەک) و حزبە عەرەبی و چەپە بونیادەگراكان یاخۆ حزبە ئاینیە جووە سەفاردیمیەکانی دژ بە بۆچوونی تووندی حزبە ئەشکەنازیە بااڵدەستەکان. لە ئاستێکی نزمدان ،بەاڵم مردن لە لەدایکبوون زیاترە ،سەرەنجام گەشەی دانیشتووان بەرەو دواوە دەكشێتەوە .ژمارەی دانیشتووانی ئیسرائیل بەبەراورد لەگەڵ عەرەبەكان بەردەوام لە کورتی دەدات ،گەشەکردنی دانیشتووانی جوو چووەتە قۆناخی جێگیرییەوە ،هەرچی عەرەبەکانە بە پێچەوانەوە .دانیشتووانی مسوڵمان بە تێکڕای گەشە نێزیکەی %3،5لە ماوەی 20ساڵدا دوو هێندە دەبێ ،لەکاتێکدا هەردوو گروپی فەلە و دروزی هەریەکە لە ماوەی 28سالدا دووهێندە زیاد دەكەن.واتە تێبینی دەکرێ لە کۆمەڵگەی جوولەکە و غەیری
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
بەمەزەندەی (فان لیبر) ئەگەر ئەم جیاکردنەوە ڕوو نەدا ئەوە تا کۆتای 2010 رێژەی جووەکانی نێوان ئوردن و دەریا دادەبەزێ بۆ %51 جوولەکەدا تێکڕای گەشە جیاوازیان هەیە و بەهۆیەوە رێژەی دانیشتووان لە قەوارەی گشتیدا لە ماوەی ساالنی داهاتوودا دەگۆرێ .هەروەها لە ناو کۆمەڵی غەیرە جوولەکەدا تێکڕای گەشە جیاوازە ،ڕێژەی دانیشتووان لە ئایندەدا گۆڕانی بەرچاوی بەسەردادێ ،بەجۆرێك کە ڕەوتی گەشەی دانیشتووان لەناو کۆمەڵی غەیرە جوولەکەدا بەشێوەیەکی تەواو بە قازانجی گروپی عەرەبە مسوڵمانەکان دەشکێتەوە .ئەمە وادەکات ئیسرائیل رێگە بە گەڕانەوەی ئاوارەکان نەدا ،هەوڵی تەواویش دەدات گەشەکردنی دانیشتووانی عەرەب لە ناو ئیسرائیل رابگرێ. لە مارسی 1996دا ئیسرائیل بڕیاری دا بەپێی پالنی (متسادیم) هاوواڵتییانی فەلەستینی لەکەناری رۆژئاوا وعەرەبەکانی 48لە یەک جیا بکاتەوە ،بۆ ئەو مەبەستەش هەردوو حکوومەت :کار (لە )2000و حکوومەتی لیکۆد (لە )2001 گرینگیان بەو مەسەلەیە دا .شارۆن لە حکوومەتی یەکەمیدا ( )2001داوای لە پەیمانگەی فان لیر و سەرۆکەکەی پرۆفیسۆر(شەمشون تسلینگەر)کرد کە بەهاوکاریی دەیان شارەزا لە بواری ئابووری ،خوێندن ،دیمۆگرافیا و ئاسایش توێژینەوەیەك لەوبارەیەوە بکەن .لە تەمووزی 2001گەیشتنە ئەو بڕوایە کە دەبێ ئەم جیاکردنەوە ئەنجام بدرێ و ناویان لە پالنەکەشنا (پالنی ناوچەی پێوەندی). بەمەزەندەی (فان لیبر) ئەگەر ئەم جیاکردنەوە ڕوو نەدا ئەوە تا کۆتای 2010 رێژەی جووەکانی نێوان ئوردن و دەریا دادەبەزێ بۆ،%51لە 2020دەبێتە %47و لە 2050دەبێتە،%37بەاڵم ئەگەر جیاکرانەوە ئەوە رێژەی جووەکان لە ناوەخۆی ئیسرائیل تا کۆتای 2010بەرز دەبێتەوە بۆ %78لە2050ش دەبێتە.89.%74 لێرە دەپرسین ئاخۆ لە داهاتوودا ئەم واڵتە جێگەی ئەو دانیشتووانە چڕەی هەردوو گروپە نەژادییە ناکۆکە دەبێتەوە کە هەریەکیان سەرسەختانە خۆی بە خاوەنی سەرەکیی ئەم خاکە دەزانێ ،بەڕەچاوکردنی پانتاییی خاک ،ئاو، وزەکان و تواناكان و هەوڵكەوتەی جوگرافی ئیسرائیل و ڕادەی گونجاوی دانیشتووان بۆ ئەو واڵتە چەندە و گروپە نەژادییەکان چۆن دەتوانن بە ئارامی و هێمنی پێکەوە بژین؟ لەم رووەوە سەرانی زایۆنیزم نیگەرانی جیدیان هەیە، هەر ئەمەش وای کردووە ژمارەیەکیان بیر لە ڕاگواستنی عەرەبەکان بکەنەوە بۆ ئوردن (لە کاتی سەدامیش بۆ کەرکووک)کەچی گروپیێکی تریشان-لیبڕال و چەپەکان-بیر لە جوداکردنەوەی ناوچە فەلەستینیەکان بکەنەوە .هەر ئەمەش وا دەکات عەرەبەکان دژی پالنی کشانەوە لە غەزە و جیاکردنەوە بن. پارتە ئاینییەکان بەتایبەتی جوولەكە حەرادیمیە توندڕۆکان کە سەرچاوەی بە زیندوو هێشتنەوەی ئاینی جوولەکەن تێچوویان زۆر زۆرە و ئەرکی دراویان لەسەر حکوومەت قورس دەکەوێ ،لە زۆر بارەوە هەڵوێستیان لەگەڵ دەوڵەتدا ناکۆکە .مەسەلەی کۆچکردن و نیشتەجێکردنی كۆچبەرانیش بەهەمان شێوە باری دارایی خەزینە و گەنجینەی دەوڵەتی السەنگ کردووە و ناچاریان دەکات بۆ پرکردنەوەی کەماسیە دراویبەکانیان پەنا بۆ هاوکاریی کۆمەکی دەرەکی بەتایبەتی هی ئەمەریکایییەکان ببەن بۆ مسۆگەرکردنی یارمەتییە کۆمەاڵیەتییەکان بۆ پیر و پەکكەوتە و كۆچبەرەكان .سوپایەکی مۆدێرن و www.israelkurd.com
پێشكەوتوو و بە تواناش بۆ بەرەنگاربوونەوەی سەرجەم دوژمنەکان و پاراستنی سنوور و ژیانی هاوواڵتییان ئەرکی ئابووریی ئیسرائیلی قورس کردووە .ئەمانە جگە لەوەی کێشە کۆمەاڵیەتییەکان زیاتر دەکەن و لە بەرامبەریشدا توانای هێزە سیاسییەکان کەم دەکەنەوە و دەنگەکان پەرت و باڵو دەکەن ،وا دەکەن هەمیشە حکوومەتی ئیئتالفی ناجێگیر لەگەڵ حزبە ئاینییە (بچووکە) بەرژەوەند پەرستەکان پێک بێنن .بەبێ ئەوان بۆیان نەکرێ حکوومەت دابمەزرێنن ،ئەمەش سەرباری ئەوەی ملمالنێ و توندوتیژی نێوان گروپە ئیتنی-ئاینییەکانی ناو ئیسرائیل زیاتر دەکات ،لە الیەکی ترەوە پرۆسەی ئاشتی لەگەڵ عەرەبەکان دوا دەخات ،رادەی ڕەگەزپەرستیی ئاینی-نەژادی عەربیش بەرز دەکاتەوە ،بیانووش دەداتە دەست ئیسالم-عەرەب تا بەو ڕەهەندە لە دژایەتیی بە دیموکراتیکردن و زیاتر ئاڵۆزکردنی باری ئارامیی ناوچەكە هەنگاو بنێن. کێشەی فەلەستینیەکان و مەسەلەی خاوەندارێتی خاک بۆ ئیسرائیلییەکان خالێکی الوازە .عەرەبەکان بەهۆی بیری ڕەگەزپەرستی عەرەبی ئیسالمی دەتوانن هەمیشە سوود لەو خاڵە وەربگرن بۆ هاندان و دوژمنداریکردنی جوولەکان. ئەگەرچی جووەلەکە (لەو پەڕی ڕاستەوە بۆ ئەوپەڕی چەپەوە) درک بەم ڕاستییە دەکەن ،لەکاتی تەنگانەدا حکوومەتی نیشتمانی پێک دێنن ،بەاڵم ئەم راستییە نابێ لەیاد بکەین كە ئایندەی ئیسرائیل بێ دامەزراندنی رۆژهەاڵتێکی ناوەڕاستی ئارام و دیموکراتی دوور لە دەمارگرژی نەژادی-ئاینی ناكرێ مسۆگەر بکرێ ،بۆیە بیرکردنەوە لە پرۆژەی رۆژهەاڵتی ناوەڕاست بۆ رۆژئاوا و ئیسڕائیل (تەنانەت کوردیش)زۆر گرینگە .بوونی دیموکراتییەت لە ناوچەکە و گۆڕانکاری لە بیرکردنەوەی خەڵکەکەی واتە گۆڕانکاری لە بیروڕا و ئایین .جوولەكە زایۆنییەکان بۆ هێشتنەوەی دەوڵەتی جوولەکە کەوتوونەتە ژێر کاریگەریی جووە بڕوادار و تەوراتییەکان و عەرەبیش لەژێرکاریگەریی هەستکردن بە الوازی و ناتوانی و ئەم دواکەوتنە کۆمەاڵیەتی_ئابووری-رۆشنبیرییەی هەیانە وا بەئاسانی ناتوانن دەستبەرداری کولتووری خۆیان و ئاینی ئیسالم بن ،مانەوەی ئەم کێشەیە وەک خۆی بارودۆخی ناوچەکە ئاڵۆزتر دەکا ،چارەسەریشی کاتێکی زۆری دەوێ ،بۆیە دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی خاوەن خاک و سامان و ئاو هەروەها گەلێک کە لە ناخیدا ئیسالم و بیرکردنەوەی شۆڤێنی-ئاینی-نەژادی عەرەب و نەتەوە مسوڵمانە دراوسێكانی بە هۆکارێکی سەرەکی لە بێبەش بوونیان لە دەوڵەتی نەتەوەیییان بزانن ،هەروەها بڕوابوونی زۆرینەی هەرە زۆری ئەم گەلە بە دیموکراتییەت و ئیسالمییەتی السایی وا دەکات دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی زۆر ئەستەم نەبێ بۆ پارسەنگکردنی هێز و هاوکێشەکانی ناوچەکە ،ئەگەر خەڵکی تری ناوچەکە مل بۆ پرۆژەی رۆژهەاڵتی مەزن نەدەن ئەگەری دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی دیموکراتیخواز بۆ هەوێنی دیموکراتییەت لە ناوچەکە پەلەی لێبکرێ. لەالیەکی ترەوە ،تێبینی دەکرێ کەوا حزبە عەرەبییەکانی ئیسرائیل و جەماوەرەکەی بەشداریکردن لە کەنیست و حکوومەتەکانی ئیسرائیلی زۆر بەڕەوا دەزانن .بە شێوازێکی خەبات و مافێکی سروشتی دادەنێن ،بەاڵم لە هەمان کاتدا هەر هاوکاری و پێشوازییەكی واڵت-ئیتنی -گروپی تر بە کوفر و الدان لە بنەماکانی مرۆڤ و ئیسالم بزانن .ئەم وەرچەرخانە لە بیرکردنەوەی عەرەبەکانی دەستدرێژیکردنی گەالنی تر بۆ تۆقەکردن و دەستدانەوە لەگەل ئیسرائیلییەکان لە داهاتوودا دەکاتە شتێکی ئاسایی. حزبەكانی ئیسرائیل گرینگی زۆر بە کادیرە کۆن و خاوەن ڕابردووەکانیان دەدەن ،الی سەرجەم حزبەکان ئاسایشی ئیسرائیل ،ناسنامەی علمانیەت-
April 2010 - No 11
17
دیموکراتی-جوولەكە زۆرگرینگە ،ناکۆکی و جیاوازیی نێوان سەرجەم حزبەکان زیاتر لەسەر شێوازی کارکردنە بۆ مانەوەی دەوڵەتی ئسرائیل نەک لە سەر بنەماکانی هزری ،بۆیە زۆر ئاسایییە حزبەکان لەو پەڕی چەپ بۆ ئەوپەڕی ڕاست(دینی-علمانی) لەیەک ئیئتالفدا حکوومەتێکی نیشتمانی پێک بێنن.
ئایا کوردستان ده‌بێت ه قودسی دووه‌م بۆ ئیسرائیل؟
18
ناکۆکی و جیاوازیی نێوان سەرجەم حزبەکان زیاتر لەسەر شێوازی کارکردنە بۆ مانەوەی دەوڵەتی ئسرائیل نەک لە سەر بنەماکانی هزری دامەزراندنی دەوڵەتێکی کوردی دیموکراتیخواز بۆ هەوێنی دیموکراتییەت لە ناوچەکە پەلەی لێبکرێ
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
چاوپێکه‌وتنێک له‌گه‌ڵ ژن ه کوردێکـی جـووی کــۆیــــه ،ل ه شاری نه‌هاریا ل ه ئیسرائیل
جوولەكە لە ئیسرائیل بەخێرهاتنی كورد دەكات ڕاپۆرتی :ئازاد میران/ئیسرائیل
شوول ه ئیسحاق کۆیی
ئێمەی کورد لە ئیسرائیل زۆر نیگەران بووین بە لێدانی هەڵەبجە و ئەنفالەکان
شاری نەهاریا (ڕووباری خودا) کەوتووەتە باکوری ئیسرائیل ،کە لە سنووری لبنانەوە نێزیکە و نێزیکەی 60،000دانیشتووی هەیە. نەهاریا ،هەروەک زۆربەی شارەکانی تری ئیسرائیل کەوتووەتە سەر دەریای سپیی ناوەڕاست ،شارێکی گەشتوگوزاری ،دڵگیر و خۆشە. وەک لە برا کوردە جووەکانم بیستبوو ،کە گەلێک خێزانی کوردی لێ دەژێت ،بەتایبەتی کوردی شاری کۆیەی حاجی قادر و کۆیەی نەمر. هەروەک کە شاری کۆیە هەردەم بەناوبانگ بووە بە هۆزانڤان و وێ��ژەوان و کەڵەپیاوی سیاسەت ،لە ئیسرائیلیش کۆیییەکان ئەو مەردایەتی و زیرەکی و نیشتمانپەروەرییان لەدەست نەداوە. لە ماڵە کوردێکی دڵسۆز چاومان بە خاتوون شـــوولە ئیسحاق کەوت. ڕۆژب��اش شوولە خ��ان ،تکایە دەک��رێ بۆ ئیسرائیل ک��ورد خۆت بناسێنی؟ پێشەکی بەخێرهاتی بۆ ئیسرائیل بەسەر چاومان ،ئێرەش والتی
www.israelkurd.com
خۆتە. من ناوم شوولە یە ،باوکم ناوی مالم ئیسحاقە..ئێمە کوردی شاری کۆیە ین ،بەاڵم زمانی کوردی نازانم. باوانم لە ساڵی 1951لە کۆیەوە هاتوونەتە ئیسرائیل 4.منداڵم هەیە ،کچێك و 3کوڕ. کچە گەورەکەم پارێزەرە و کوڕێکیشم لە سوپا ئەفسەرە ،خۆشم مامۆستام لە باخچەی ساوایان. ئیسرائیل-کورد :ئێوە چۆن کوردبوونی خۆتان دەپارێزن؟ شوولە :هەرچەندە من کوردی نازانم ،بەاڵم خۆم بە کورد لە قەڵەم دەدەم ،منداڵەکانیشم گیانی کوردایەتییان هەیە و ناسیاری کوردی کوردستانمان گەلێ هەیە.زووبەزوو سەرمان دەدەن ودێنە ئیسرائیل. مێردەکەم ماڵی سەلمان قەلعەچییان پێ دەلێن كە خەڵکی قەاڵی هەولێرن.
April 2010 - No 11
19
ئیسرائیل-کورد :ئایا سەردانی کوردستانت کردووە؟ شوولە :نەخێر ،چونکە من لێرە لە دایک بوومە و هیچ یادگاریم لە کوردستان نییە. ئیسرائیل-کورد :لە کاتی کوشتنی بە کۆمەڵی کوردان بەدەستی بەعسییە عێراقییەکان ،هەڵوێستتان چی بوو؟ شوولە :ئێمەی کورد لە ئیسرائیل زۆر نیگەران بووین بە لێدانی هەڵەبجە و ئەنفالەکان و گشت کوردەکان ناڕەزاییمان پێشان دا بە کۆبوونەوە بەرامبەری کۆنسۆڵـخانەی ئەمەریکا ،کەچی نەمان بیست هیچ گەلێک یاخۆ واڵتێکی ڕۆژهەاڵتی ناوەڕاست ناڕەزاییی خۆیان دەرببڕن. لە خودا بەزیاد بێ خودا پشتی کورد بوو و سەدام و تەخت و تاراجی تێك شکاند و بنەچەی دوژمن بڕا.
20
تاقانەی منی.....تۆ دایک و خوشکمی.....تۆ بچکۆڵەی .ئەو بچکەی کە بۆمان ماوەتەوە....لە بن سێبەری داران و لە ناو کانیاودا پێکەوە لە جەرگەی ئەم خاکەدا دار دەنێژین......ئەم هێمنی و بێدەنگییە دڵم ئارام دەکا و هێور دەبمەوە.....لەو بێدەنگییەدا پێکەوە بە پێی پەتــــــــــی ڕێ دەکەیــــــــن. ئایا بەدڵت بوو.؟ (هیج تێ نەگەیشتم چونکە بە عبری بوو ،بەاڵم رۆح و دڵم لەگەڵی دا دەگریا (.....هەر لەو دانیشتنەدا خوشکی یافا بۆمی وەرگێڕایە سەر کوردی). ئیسرائیل-کورد :خوشکە شوولە ،تکایە دوا قسەت چیە؟ شوولە :ئەگەر کورد یەک دەست بن ،خودا لەگەلتان دەبێ وەک ئیسرائیل خاکی خۆتان ئازاد دەکەن .ئێمە حەز دەکەین هەموو کوردێک بێن و ئیسرائیل ببینن..ئێمە یەک گەلیــــــن
April 2010 - No 11
شاری نـه‌هـاریا
ئیسرائیل-کورد :لە کوردێکم بیست کە تۆ دەنگت خۆشە ،دەکرێ گۆرانییەکمان بۆ بلێی؟ شوولە :بەڵێ بەسەر چاو ،بەاڵم بە ک��وردی نازانم ،بە هیبروو (عیبری) بۆتی دەڵێم؟ سرودە.. ئیسرائیل زۆر بچکۆلەیە و هەر ئەوەمان هەیە ،نیشتمانی بێ بەرگ و پێخواس ،وەک بووکی تازەم...گووێت لە سترانەکانم بێ......ئەی نیشتمان هێشتا ( معجزە)ی تۆ تەواو نەبووە .....هێشتا ماندووییت نەسرەوتووەتەوە ...هێشتا دڵ��م ک��وت��ەک��وت��ی��ەت��ی..... ب�����ە ش����������ەوان گ���وێ���م دەزرینگێتەوە......تۆ تاكە
ئەگەر کورد یەک دەست بن ،خودا لەگەلتان دەبێ وەک ئیسرائیل خاکی خۆتان ئازاد دەکەن
www.israelkurd.com
بەرنامەی ئەتۆمی ئێران و پەندێك لە پاكستان سایمۆن هندرسۆن
ئێران هەمان شێواز و ڕێبازی پاكستانی گرتووەتە بەر پاکستان و سه‌ره‌تای دروستکردنی بۆمبی ئه‌تۆمی ئیسالمی
وەرگێڕانی – ڕێكەوت ئیسماعیل ئیبراهیم زۆربەی نیگەرانییەكانی دنیا لەبارەی بەرنامەی ئەتۆمی ئێران لە دامەزراوەی (نەتەنز)Natanz -ەوە سەرچاوە دەگرێت ،ئەم دۆخەش لە زۆر الیەنەوە لە دۆخی هەشتاكانی سەدەی ڕابردوو دەچێ ،ئەو دەمەی هەروەك ئێستە هەموو دنیا لە دامەزراوەی كاهۆتا (Kahuta )ی پاكستان نیگەران بوو. ئەو ئەزموونانەی كە ئێمە لە تاقیكردنەوە لەگەڵ پاكستان بۆمان دەركەوتن دڵخۆشكەر نین ،یاخۆ بڵێین خەریكە هەمان دۆخی ئەو كاتە
www.israelkurd.com
دووبارە دەبێتەوە ،چونكە ئێران هەمان شێواز و ڕێبازی پاكستانی گرتووەتە بەر. ئەو وێنانەی كە ئامێرەكانی ( – centrifugesهێزی ناوكەیی) لە ئێران پێشانی دەدەن ئەوە دەگەیەنن كە ئەو ئامێرانە ڕێك هەمان ئەوانەیە ( )high-speed centrifuge technologyكە بۆ پیتاندنی یۆرانیۆم بەپلەیەكی بەرز كاتی خۆی پاكسان بەكاری دێنان و زانای پاكستانی عەبدولقەدیرخان گەشەی پێدابوون ،ئێرانیش باس لەوە دەكات كە هەمان ئەو ئامێرانە بەكار دێنێت كە لە الیەن خۆیانەوە گەشەی پێدراوە.
April 2010 - No 11
21
هاوشێوەی یۆرانیۆم ( )235 Uكە ئەویش مادەیەكە دێتە پ��ەرت��ب��وون ،لە بارودۆخێكی گونجاودا بەژێر كۆمەڵێك كارلێكردنی جیاوازدا تێدەپەڕێت ،ئەگەر بەباشی ئەم كارلێكانە ئەنجام بدرێن و لە دەست دەرنەچن ئەوا گەرمایەكی ئەوتۆ بەرهەم دێنن كە وزەی وەگەڕخستنی وێستگەیەكی ئەتۆم دابین دەكات ،بەاڵم ئەگەر ئەم كارلێكردنانە لە دەست دەرچ��وون و لە كۆنترۆڵ ترازان ئەوە بێگومان ئەگەری تەقینەوەی دەبێت ،بەاڵم لەگەڵ ئەوەشدا ئەمجۆرە لە یۆرانیۆم تەنیا بەڕێژەی ( )%0.7لە یۆرانیۆمی سروشتیدا هەیە (ئەوەی كە باڵوە زیاتر یۆرانیۆمی جۆری )238ە ،بۆیە دەبێ یۆرانیۆم بەپرۆسەكانی پیتاندندا تێپەڕێنرێت تا ڕێژەی مادەی پەرتبوو (fissile material ) تیایدا زیاد بكرێ. ئەگەر یۆرانیۆم بەڕێژەی ٣٪یان ٪ ٥پیتێنرا ئەوە بێگومان دەتوانرێت وەك سووتەمەنی بۆ وەگەڕخستنی وێستگەكانی وزە بەكار بێت ،ئەگەر بەڕێژەی ٪٢٥پیتێنرا ئەوە بێگومان لە وێستگەكانی وزەی ئەتۆمدا بەكار دێت ،نموونەی ئەمەش ئەو وزەی یۆرانیۆمەیە كە بۆ بەگەڕخستنی ژێردەریا ئەتۆمییەكان بەكار دێت ،بەاڵم لە حاڵەتی پیتان بەڕێژەی ٪٩٠ئەوە بێگومان لە بۆمبی ئەتۆمدا بەكار دێت هاوشێوەی ئەو بۆمبەی كە ساڵی ١٩٤٥ ئەمەریكا لە هێرۆشیمای ژاپۆندا بەكاری هێنا. پلوتۆنیۆم ( ) plutoniumمادیەكی ترە كە لە تەقینەوە ئەتۆمییەكاندا بەكار دێت ،هەروەها لەو بۆمبەشدا كە ئەمەریكا لە ناكازاكیدا بەكاری برد .پلۆتۆنیۆم خۆی بەشێوەیەكی سروشتی نییە، بەڵكو دەرئەنجامێكی الوەكییە لەو یۆرانیۆمەی كە بۆ بەرهەمهێنانی كارەبا یاخۆ لە ڕیاكتۆرەكانی توێژینەوەدا بەكار دێ��ت ،پەیدا دەبێت ،بەاڵم كاتێك ئەو مادەیە جارێكی تر خاوێن دەكرێتەوە و گۆڕانكاری بەسەردا دێت دەبێتە مادەیەك كە ئاستی تەقینەوەی لە یۆرانیۆمی ()235 U بەهێزترە ،ئەو ڕیاكتۆرەی كە ئێران لە ئەراك سەرگەرمی تەواوكردنیەتی بۆ بەرهەمهێنانی پلۆتۆنیۆمە و تا ئێستەش ئەو دەوڵەتە ڕێگەی بەئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم نەداوە سەردانی بكات.
22
ئەو ڕیاكتۆرەی كە ئێران لە ئەراك سەرگەرمی تەواوكردنیەتی بۆ بەرهەمهێنانی پلۆتۆنیۆمە تاقیكردنەوە ئەتۆمییەكانی پاكستان: لە سااڵنی هەفتا و هەشتاكانی سەدەی ڕابردوودا ڕێك وەك ئێستەی ئێران ،پاكستان بەردەوام نكۆڵی دەكرد كە بەرنامەی ئەتۆمی سەربازیی هەبێت ،بەردوام دووپاتی دەكردەوە كە بەرنامەی ئەتۆمی ئەو دەوڵەتە ئاشتیخوازانەیە ،دیكتاتۆری پێشووی پاكستان ژەنراڵ (زیائول حەق) چەندان جار ڕاشكاوانە ناڕەزایی خۆیی دەردەبڕی بەرامبەر بەو «تۆمەت»انەی كە دەخرانە پاڵ واڵتەكەی لەمەر چەكی ئەتۆمی ،ئەمە لە كاتێكدا زانیاری و ڕاپۆرتە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكا تەواو پێچەوانەی ئەوانەی دەردەخست ،چونكە لە سەرەتای هەشتاكانی سەدەی پێشوو دەزگا هەواڵگرییەكانی خۆرئاوا بەتەواوەتی خۆیان خزاندبووە ناو ئەو تۆڕەی كە كەلوپەلەكانی بۆ پاكستان دەكڕی و توانیان كە جۆر و مۆدێلی ئەو ئامێرانە و مەبەستی بەكارهێنانیان بدۆزنەوە. لە ساڵی ١٩٨٩سەرۆك وەزیرانی پێشووی پاكستان (بێ نەزیر بوتۆ-كۆچكردوو)
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
پاش ئەو هەموو توانایە بواری وزەی ،زۆر سەیرە ن داوا بكات گوایە پێویستیی و جێگە گومانە كە ئێرا بەوزەی ئەتۆمی هەیە لەبەردەم كۆنگرێسی ئەمەریكادا گوتارێكی خوێندەوە و بەو لێدوانەی ڕاشكاوانە ڕای گەیان د « ئێمە نە ڕیاكتۆری ئەتۆمیمان هەیە و نە دەشمانەوێت هەمانبێ و هەوڵی دروستكردنیشی نادەین» بەاڵم لە ڕاستیدا ئەم لێدوانەی بوتۆ ڕاستگۆیانە نەبوو. ئەو ڕێبازەی كە پاكستان -هاوپەیمانیی ئەمەریكا -كاتی خۆی بەئەنقەست بەرامبەر بەئەمەریكا گرتییەبەر بەتایبەت شێوازی لە هەڵوێستخستنی ئەمەریكا جێگەی سەرسوڕمان بوو ،لە كاتێكدا ژەنراڵ زیائول حەق لە الیەن كۆنگرێسەوە بەربەستی زۆری بۆ دانرابوو بەرامبەر بەهەوڵەكانی بۆ دەستخستنی چەكی ئەتۆمی ،بەاڵم لە هەمان كاتدا ئەو توانی زۆر زیرەكانە خاڵی الوازی ئەمەریكا بەكاربێنێت لەوەی كە بۆ بەرگریكردن لە هەڕەشەكانی سۆڤیەت ،ئەمەریكا پێویستیی زۆری بەهاوكارییەكانی پاكستان هەبوو ،ساڵی ١٩٨٤ ژەنراڵ زیائول حەق بەئاشكرا ڕەزامەندیی واڵتەكەی ڕاگەیاند بەرامبەر بەداوایەكی ئەمەریكا بەوەی كە بەڕێژەی ٪٥زیاتر ئەو واڵتە كردەوەكانی پیتاندنی یۆرانیۆم ئەنجام نەدات، عه‌بدولقه‌دیر خان ،باوکی زانستی ئه‌تۆمیی پاکستان
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
كەچی لە ژێرەوە فەرمانی بۆ زانا پاكستانییەكان دەركردبوو كە بەهیچ جۆرێك خۆیان بەو بەڵێنەوە نەبەستنەوە ،بەمجۆرە بەهیچ جۆرێك نەدەكرا دڵنیا بین ل��ەوەی كە پاكستان خەریكی چییە تەنیا بەوە نەبێت كە بتوانین دامەزراوەی كاهۆتا بپشكنین كە ئەو دەمەو ئێستەشی لەگەڵدا بێت ماوەی پشكنینی نەدرا. بەمجۆرە لە ناوبانگ و پلەی ئەو بەرپرسە ئەمەریكایییانەش كەم كرایەوە كاتێك ژەنراڵ زی��ائ��ول ح��ەق بەشێوەیەكی زارەك���ی (بەبێ ڕێكەوتنێكی فەرمی و ئاشكرا) بەڵێنی ئەوەی بەسەرۆك ڕیگان دابوو كە هەڵوێستی ئەمەریكا الواز نەكات و تاقیكردنەوەی ئامێرە ئەتۆمییەكان ئەنجام نەدات كە بڕیار بوو لە ناوچەی بەلوچستان ئەنجامیان بدات. سەرئەنجام ئەمەریكا نەیتوانی بەر بەهەوڵەكانی پاكستان بگرێت ،ئەمە لەكاتێكدا كە پێوەندیەكی باش لە نێوان هەردوو واڵتدا هەبوو ،وێڕای ئامانجی ستراتیژی هەردووال لە ئەفغانستان ،ڕەنگە تەنیا سەركەوتنی ئەمەریكا لەم ب��وارەدا ئ��ەوە بێت ك��ە پاكستان ت��ا ساڵی (١٩٩٨ئ��ەو كاتەی هیندستان دووەم تاقیكردنەوەی خۆی ئەنجام دا) تاقیكردنەوەی ئەتۆمی خۆی پاش خست. گرفت لەگەڵ ئێراندا: ئێرانێك كە پاش شانشینی سعوودیە و عێراق خاوەنی سێیەم یەدەگی نەوتی دنیایە ،هاوكات پ��اش ڕووس��ی��ا خ��اوەن��ی دووەم ی��ەدەگ��ی گازی سروشتییە ،پ��اش ئ��ەو هەموو توانایە بواری وزەی ،زۆر سەیرە و جێگە گومانە كە ئێرا ن داوا بكات گوایە پێویستیی بەوزەی ئەتۆمی هەیە بۆ پڕكردنی پێویستییەكانی خۆی لە وزە ،هەروەها جەخت لەسەر ئەوە دەكاتەوە كە ئەو یۆرانیۆمەی لە دامەزراوەی نەتەنز بەڕێژەیەكی كەم پیتێنراوە ئامادەیە لە تەواوی دنیادا بۆ فرۆشتن بیخاتەڕوو. هەروەها جەخت لەسەر ئەوەش دەكاتەوە كە ئەو یۆرانیۆمە پیتێنراوە بەڕێژەیەكی كەم ناتوانێت وەك سووتەمەنی بۆ خستنەگەڕی ریاكتۆرەكان بەكار بێنێت و دڵنیایی دەدات لەوەی كە ریاكتۆرەكانی بوشەهریش بەسووتەمەنی ڕووسیایی كار دەكەن. لە سایەی ئەو پێشكەوتنە هونەرییەی كە ئێران لەم بوارەدا بەدەستی هێناوە و نكوڵیكردنی لەوەی
23
كە مەبەستی سەربازی لە پشت بەرنامە ئەتۆمییەكەیەوە هەبێت، هەندێك الیەن لەو بڕوایەدان كە تەنیا ڕێگەچارەیەك هەیە ئەویش ئەوەیە كە بەرنامەكەی ئێران پەسەند بكرێت تا ڕادەیەك بتوانێت لە ئاستێكی نزمدا پیتاندنی یۆرانیۆم ئەنجام بدات ،دیارە ئەمەش بەوەی كە بەڵێنی تەواو لە ئێران وەربگیرێت كە ئاستی دیاریكراوی پیتاندنی یۆرانیۆم تێنەپەڕێنێت و چاودێریی نێودەوڵەتی تەواو پەسەندی بكات. تاقیكردنەوە لەگەڵ دەوڵەتی پاكستاندا ئەوەی پێشانداوە كە ئەگەر ئەم ڕێبازە پێڕەو بكرێ ئەوە گیروگرفتی زۆر گەورە دێنە پێشەوە و گرنگترین ئەو گرفتانەش ئەوەیە كە ئێران ڕاستگۆ نابێت لە خستنە سەرپشتی دەرگەی هەموو دامەزراوە ئەتۆمییەكانی ،خۆ ئەگەر ئێران ئامادەیی خۆشی دەربڕی بۆ ڕێگەچارەی دیپلۆماسی ئەوە بێگومان ئەو پێوەرانەی كە ئەمەریكا بۆ ئێرانی دادەنێت ڕەنگە لە الیەن ئێرانەوە پەسەند نەكرێن ،بۆیە لەم ڕێگەچارەیەشدا گومانی ئەوە دەكرێ كە ئێران تەنیا مەبەستی كات بەسەربردن بێ و سیاسەتی كات كوشتن پێڕەو بكات. لە ساڵی ٢٠٠٧دا ئاژانسی نێودەوڵەتیی وزەی ئەتۆم ئاشكرای كرد كە ئێران زنجیرەیەك لە ئامێرەكانی () centrifuges بەكار دێنی كە پێكهاتووە لە ١٦٤دانە لە هەر زنجیرەیەك، كە ئەمەش شرۆڤەكارانی بواری ئەتۆم نیگەران دەكات ،چونكە بەهۆیە دەكرێ یۆرانیۆمی پیتاو بەڕێژەیەكی كەم و یۆرانیۆمی پیتاو بەڕێژەیەكی بەرز بەدەست بێنیت ،هەروەها نیگەرانی ئەوەش لە ئارادایە كە ئێران هەوڵی ئەوە دەدات لە دامەزراوەی نەتەنز دەیان هەزار ئامێری ( )centrifugesوەگەڕ بخات. پاكستان لە ڕێگەی 11ه��ەزار ئامێرەوە لە ئامێرەكانی ( ) centrifugesلە دامەزراوەی كاهۆتا دەتوانێ سااڵنە بەشی شەش هەتا 10دانە بۆمبی ئەتۆم یۆرانیۆمی پیتێنراو بەڕێژەی بەرز بەرهەم بێنێت. ئەو هەڵوێستانەی ئەمڕۆی ئێران لە ڕووبەڕووبوونەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەمەر بەرنامە ئەتۆمییەكەی تەواو لە هەمان ئەو ڕەفتارانە دەچێت كە 20ساڵ لەمەوبەر ئەمەریكا لەگەڵ پاكستاندا تووشی هات ،بۆیە دەبێ لە داهاتوودا زۆر بەوریایی و سەرنجەوە لەگەڵ ئیراندا هەڵسوكەوت بكرێ.
كوورتەیەك لە هەنگاوەكانی پاكستان بۆ دەستخستنی چەكی ئەتۆم بەبەراورد لەگەڵ هەنگاوەكانی هاوشێوەی ئێران: ساڵی ١٩٦٥پاكستان لە ناوچەی فیبار لە ڕوالبەندی دەستیكرد بەخستنەگەڕی ڕیاكتۆری توێژینەوەی ئەتۆمی. ساڵی ١٩٦٨پاكستان ئامادە نەبوو پەیمانی باڵونەبوونەوەیچەكی ئەتۆم مۆر بكات. ساڵی ١٩٧٤پاش ئەوەی هیندستان یەكەم تاقیكردنەوەیئەتۆمی خۆی ئەنجام دا ،سەرۆك وەزیرانی ئەوكاتی پاكستان زولفەقار عەلی بۆتۆ زاناكانی واڵتەكەی كۆ كردەوە و ئارەزووی پێشخستن و گەشەپێدانی بەرنامەی ئەتۆمی خستە بەردەمیان. ساڵی ١٩٨١ئاژانسی هەواڵی ئاسیوشەیتد پرێس باڵوی كردوەكە پاكستان بەنهێنی خەریكی گەشەپێدانی چەكی ئەتۆمە و پاشان لە هەمان ساڵدا كتێبێك بەناوی (بۆمبی ئیسالمی) باڵو كرایەوە كە تێیدا هەوڵەكانی پاكستان بۆ ئەنجامدانی تاقیكردنەوەی ئەتۆمی دەردەخات. ساڵی ١٩٨٣ڕاپۆرتێكی نهێنی ئەمەریكا جەخت لەوە دەكاتەوە( بەڵگەی تەواو هەیە كە حكوومەتی پاكستان هەوڵی دەستخستنی بۆمبی ئەتۆم دەدات ،ساڵی ١٩٨٤سەرۆكی ئەوكاتی پاكستان زیائول حەق ئەوەی ڕاگەیاند كە پاكستان توانای پیتاندنی یۆرانیۆمی چەنگ كەوتووە و ئامانجیش تەنیا كاری ئاشتیخوازانە و سڤیلە).
ئەو هەڵوێستانەی ئەمڕۆی ئێران لە ڕووبەڕووبوونەوەی كۆمەڵگەی نێودەوڵەتی لەمەر بەرنامە ئەتۆمییەكەی تەواو لە هەمان ئەو ڕەفتارانە دەچێت كە 20ساڵ لەمەوبەر ئەمەریكا لەگەڵ پاكستاندا تووشی هات
24
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
گومانی ئەوە دەكرێ كە ئێران تەنیا مەبەستی كات بەسەربردن بێ و سیاسەتی كات كوشتن پێڕەو بكات ساڵی ١٩٨٤پاكستان بەڵێنی بەحكومەتەكەی سەرۆك ڕیگان لەئەمەریكا دا كە رێژەی پیتاندنی یۆرانیۆم بەڕێژەی ٪٥زیاتر نەبێت، پاش ساڵێك لەم وادەیە واتە لە ساڵی ١٩٨٥سەرچاوە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكا ئ��ەوەی��ان ڕاگ��ەی��ان��د ك��ە پاكستان تاقیكردنەوەیەكی سەركەوتووانەی ئەنجامداوە بۆ تەقاندنەوەی بۆمبێكی ئەتۆمی نموونەیی بەبێ بەكارهێنانی تەقینەوەی ئەتۆمی. ساڵی ١٩٨٧ڕۆژنامەی فاینانشڵ تایمز ( The Financial ) Timesئەوەی ڕاگەیاند كە مانگە دەستكردەكانی ئەمەریكا توانیویانە پێگەیەكی نوێی پیتاندنی یۆرانیۆم لە پاكستان ئاشكرا بكەن ،لە كۆتاكانی هەمان ساڵدا بەرپرسێكی ئەڵمانیایی ئەوەی ڕاگەیاند كە واڵتەكەیان مۆڵەتی نەداوە ئامێرێكی تایبەت بەپیتاندنی یۆرانیۆم بەڕێژەی ٪٩٣بەرەو پاكستان هەناردە بكرێ .پاشان چەند ڕاپۆرتێك لە ئەمەریكا ئاماژەیان ب��ەوەدا كە پاكستان بڕێكی لە یۆرانیۆمی پیتێنراو بەرهەم هێناوە كە بەشی چوار تا شەش بۆمبی ئەتۆمی دەكات. ژەن��راڵ زیائول حەق لە ساڵی ١٩٨٨بەئاشكرا ڕای گەیاند كە پاكستان هێزی ئەتۆمی پەرچەبەرگری ( ردع )ی لە ژێر دەستدایە .پاشان زانیارییە هەواڵگرییەكانی ئەمەریكا لە ساڵی ١٩٨٩ئەوەیان ئاشكرا كرد كە پاكستان مووشەكی حەتەف٢-ی تاقی كردووەتەوە ،ئەم مووشەكە 500كیلۆ تەقەمەنی هەڵگرتبوو وێڕای ئەوەی توانای بڕینی ماوەی ٣٠٠كلم ی هەبوو.
بێنێت بەاڵم ئەو كارە ناكات ،چونكە دوورە لە سیاسەتی حكوومەتی پاكستان .لە هەمان ساڵدا زانیارییەكانی حكوومەتی ئەمەریكا ئاماژەیان كرد كە پاكستان شەش كاڵوەی ئەتۆمی گەشە پێداوە. ساڵی ١٩٩١هەردوو دوژمنی دێرێنی یەكتر ،واتە پاكستان وهیندستان پەیماننامەی ئەوەیان مۆر كرد كە هیچ الیەكیان بۆمبی ئەتۆم دژی یەكتری بەكار نەهێنن. ساڵی ١٩٩٨پاكستان پێنج تاقیكردنەوەی ئەتۆمی ئەنجامدان،هێزی تاقیكردنەوەكانیش لە نێوان ٣٦-٣٥تۆندا بوون. لێرە بەدواوە ئیتر بەئاشكرا پاكستان باس لە توانا ئەتۆمییەكانیخۆی دەك��ات ،ئێستە پاكستان خاوەنی چەندان جۆر مووشەكە كە كاڵوەی ئەتۆمییان هەڵگرتووە ،لەوانەش مووشەكی ( غۆری) كە ماوەی ١٥٠٠كیلۆمەتر دەبڕێت و توانای هەڵگرتنی ٧٠٠كیلۆ تەقەمەنی ئەتۆمی هەیە ،هەروەها مووشەكی ( غۆری ) ٢ی هەیە كە ماوەكەی ٢٠٠٠كیلۆمەترە و دەتوانێت بۆمبێكی ئەتۆمی بەكێشی یەك تۆن هەڵبگرێ ،ئەم مووشەكە لە نیسان/ئەپریلی ساڵی ١٩٩٩ تاقی كرایەوە ،وێڕای ئەوەش مووشەكی ( شاهین )ی هەیە ئەمەش مووشەكێكی زەوی بۆ زەوییە كە دەتوانێ ٦٠٠كیلۆمەتر بڕ بكات و یەك تۆن تەقەمەنی ئەتۆمیش هەڵبگرێ ،ئەم مووشەكانەش لە هەمان ساڵی ١٩٩٩دا تاقی كرانەوە ،هەروەها مووشەكێكی ( شاهین)٢ بەهەمان شێوە مووشەكێكی زەوی بۆ زەوییە كە مەودای ٢٣٠٠كیلۆمەتر بڕ دەكات.
ساڵی ١٩٩٠ئەمەریكا ناوی پتر لە ٧٠كۆمپانیای ئەڵمانیایی باڵوكردەوە كە هەر هەموویان بەشێوەیەك ئامێر و كەلوپەلی یەدەكیان بەپاكستان فرۆشتووە كە ئەو ئامێرانەش هەمووی بەجۆرێك لە تەكنەلۆژیای ئەتۆمیدا وەگەڕ خراون .هەمان ساڵ زانای بەناوبانگی پاكستانی كە ناسراوە بە باوكی ئەتۆمی ئەو واڵتە لە الیەن حكوومەتەوە خەاڵتی (پیاوی نەتەوە) ی پێدرا و بەو بۆنەیەوە ئاشكرای كرد كە پاكستان لێرە ب��ەدواوە دەتوانێت چەكی ئەتۆم بەرهەم
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
25
کێشه‌ی ئیسالم و ئیسرائیل
ل ه الیەن زۆربه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانی جیهانەوە دامه‌زراوی ئیسرائیل ب ه فەرمی پێناس ه کرا و ده‌سه‌اڵتی جووله‌ک ه بوو ب ه ڕاستییه‌کی مێژوویی
ئا :توێژه‌ران له ساڵی 1947ی زائینی ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه‌یەکگرتووه‌کان ،به‌پێی بریار‌ێك ،به خه‌ڵکی جووله‌ک ه ئهو مافه‌ی دا ،حکوومهتی سه‌ربه‌خۆێ خۆیان دا‌مه‌زرێنن .له بڕیاره‌که‌دا هاتووه ،دانیشتووانی ئه‌رێتز ،وات ه ئیسرائیل به‌پێی بڕیاری ئه‌نجوومه‌نی نه‌ته‌وه یه‌کگرتووه‌کان ده‌توانن هه‌نگاو بۆ دامه‌زراندنی حکوومهتی سه‌ر به‌خۆێ ئیسرائیل بنێنه‌وه. ل ه رێکكەوتی 14مانگی مه‌ی ساڵی 1948ی زائینی ،له‌و ڕۆژه‌دا که ده‌سه‌اڵتی ئینگلیز ل ه فه‌ڵه‌ستین( ،ماندات) ،کۆتایی پێ ده‌هات، ئه‌نجوومه‌نی خه‌ڵکه‌کانی جووله‌ک ه ل ه مۆزه‌خانه‌ی ته‌الویڤ کۆ بوونه‌وه، جاریاندا و بانگه‌وازی دامه‌زراندنی حکوومهتی سه‌ربه‌خۆێ ئێسرائیلیان ڕاگه‌یاند. دوای ڕاگه‌یاندنی سه‌ربه‌خۆیی حکوومهتی ئیسرائیل ،هه‌ر شه‌وه‌که‌ی ئهو ڕۆژه‌ی ک ه دامه‌زرانی ئیسرائیل ڕاگه‌یاندرابوو ،واڵت ه یه کگرتوه‌کانی ئه‌مه‌ریکا ،حکوومهتی دامه‌زراوی ئیسرائیلییان به ره‌سمییه‌ت ناسی و سێ ڕۆژ دوای پشتیوانیی ئه‌مه‌ریکا له دام��ه‌زاوەی ئیسرائیل، ده‌سه‌اڵتداریی ئەوكاتی مۆسكۆ به‌فه‌رمی حکوومهتی سه‌لماند و پێکهاته‌ی ئیسرائیلیان ب ه ره‌سمییه‌ت ناسی و به‌و شێوه‌یه ل ه الیەن زۆربه‌ی ده‌سه‌اڵتدارانی جیهانەوە دامه‌زراوی ئیسرائیل ب ه فەرمی پێناس ه کرا و ده‌سه‌اڵتی جووله‌ک ه بوو ب ه ڕاستییه‌کی مێژوویی. به‌شێک له ده‌قی بانگه‌وازیی دامه‌زراندنی حکوومهتی ئیسرائی ل به‌م شێوه‌ی ه بوو: ئه‌رێتز -ئیسرائیل ،عێبڕوو -و‌اڵته‌که‌ی ئیسرائیلی یاخۆ ،فه‌ڵه‌ستین، شوێنی ل ه داێکبوونی خه‌ڵکی جووله‌که‌یه .بۆ یه‌که‌مجار گیان و ژیان لێره‌ڕا پێک هاتووه ،پێکهاتن و به‌دیهێنانی ژێوارێکی به نرخ و گرینگی نه‌ته‌وه‌یی و نێونه‌ته‌وەیی ،وات ه پێ به‌خشرانی کتێبی کتێبه‌کانی ئاسمانی ،ته‌ورات به جیهانییان. ل ه ده‌قی بانگه‌وازی ئه‌نجوومه‌نی خه‌ڵکی ئیسرائێل ده‌رده‌که‌وه‌ی، بانگه‌وازی دامه‌زراندنی حکومه‌ته‌که‌یان ،پێشتر رێشه‌یه‌کی ئاینی هه‌یه تا بنچینه‌یه‌کی سیاسی ،هه‌ر چه‌ند ده‌بێ بگۆتری ک ه دامه‌زراوی خه‌ڵکانی جووله‌ک ه داموده‌زگایه‌کی به‌ریوه‌به‌ری ل ه سه‌ر ئه‌ساسی بنه‌ماکانی دیموکراسییه ،به‌اڵم جه‌ختێکی زۆرتر و گرینگییه‌کی تایبه‌ت ل ه سه‌ر الی ئاینی سیستەمی داموده‌زگایی کراوه.
26
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
کێشه‌ی ئیسرائیل و عه‌ره‌ب ل ه سه‌ر شاری ئۆرشهلیم ،ڕیشه‌یه‌کی کۆنی ل ه مێژوو دا هه‌ی ه
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
27
له‌مه‌ودوا پایته‌ختی ئیسرائیل قودس ده‌بێت نه‌ک ئورشهلیم
کێشه‌ی نێوان جووله‌که‌کان و مسولمانه‌کان ل ه واقیعدا کێشه‌یه‌کی قۆڵ و ژێری ئاینییه ک ه ره‌نگی سیاسیی ئاینی بە‌خۆوە گرتووه. ل ه پاڵ گیر و گرفت و ناکۆکیی ئاینی و سیاسی ،کێشه‌یه‌کی گرینگی خاوه‌نێیتی ل ه سه‌ر شوێنێکی پێرۆزی مه‌زهه‌بی پێک هاتوو که هه‌ر دوو ال ل ه سه‌ر‌بوونی مافی خاوه‌نێیتی ئهو شوێن ه سوور و پێداگرن. شاری ئۆرشهلیم ک ه شوێنی ناکۆکی ،نێوان خه‌ڵکی جووله‌ک ه و فه‌ڵه‌ستێنییه ،فرەوانی 125،1کیلۆمه‌تری چوارگۆشه‌یه ،به‌شی ڕۆژهه‌اڵتی کۆن و مێژوویییه و هه‌ندێك شوێنی پێرۆزی ئائینی، جوله‌که‌کان ،موسولمانه‌کان و مه‌سیحییه‌کان تێیدایه .بۆ نموون ه دیواری ڕۆژئاوا ،مزگەوتی ئه‌لئه‌قسا و کلیسای پێرۆزی سه‌پۆلک ه و که‌نیشته ماووه‌نت. پ���ێ���رۆزه‌ک���ان���ی س�����هرهوه ه��ه‌ری��ه‌ک ل��ه شوێن ه خۆی هه‌ی ه و رووخساری تایبه‌تمندییه‌کی ئاینی شاره‌ستانییه‌تی مه‌ده‌نی شاری ئۆرشه‌‌لیمی ل ه س��ی��اس��ی م��ه‌زه‌ه��ه‌ب��ی ب ه شاره‌ستانییه‌تی گۆریوه. ئۆرشهلیم ل�� ه ماوه‌ی به‌شی ڕۆژهه‌اڵتی
ساڵه‌کانی 1949تا 1967ل ه ژێرده‌سه‌اڵتی پادشایتی ئۆردۆن دا بوو ،به‌شی رۆژئاوای کهوتبووە ژێر ده‌سەاڵتی ئیسرائیلییه‌کانه‌‌وه. له دوای شه‌ڕی شه‌ش ڕۆژه‌ی نێوان عه‌ربه‌کان و ئیسرائیل له ساڵی 1948به‌شی ڕۆژههاڵت گه‌رایه‌و‌ه ژێر ده‌ست ئێسرائیل و کۆتایی ی ئۆرشهلیم هات .له ئه‌ساسدا ب ه ده‌سه‌اڵتداری ئوردن له‌م به‌شە ئۆرشهلیم به ته‌واوی گه‌رایه‌و‌ه ژێر ده‌سەاڵتی جووله‌که و هه‌نوک ه کێشه‌ی نێوان خه‌ڵکانی جووله‌که و مسولمان گرژتر بووە. کێشه‌ی ئیسرائیل و عه‌ره‌ب ل ه سه‌ر شاری ئۆرشهلیم ،ڕیشه‌یه‌کی کۆنی له مێژوو دا هه‌ی ه و هه‌ردوو ال ئهو شوێن ه به واڵتی موقه‌ده‌سی ی بۆچوون وروونکرده‌نه‌ی خۆیان دهناسن و هه‌وڵ ده‌ده‌ن ک ه له رێگە مه‌زهه‌بییه‌وه خاوه‌نێیتی خۆیان ل ه سه‌ر شاری ئۆرشهلیم بسه‌لمێنن. شێخ تاێسیر ره‌جه‌ب تامێمی ،به‌رپرس وکه‌سی یه‌که‌می دادوه‌ری ده‌سه‌اڵتی فه‌ڵه‌ستێن ،ده‌ڵێ ،جووله‌ک ه هیچكات و قه‌ت ل ه ئورشهلیم نه‌ژیاوه و له‌وێ نه‌بووه .شێخ تامێمی ئاماژه ده‌دا ،ئۆرشهلیم شارێکی عه‌ره‌ب و ئیسالمییه ،و هه‌میشه‌ش ئاوا بووه .به‌اڵم بۆ پێداگری و سه‌لماندنی ئهو مه‌سه‌له‌یه هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویی نه‌هێناوه‌ته‌وه. له الیه‌یه‌کی دیکهوه ،شێخ شامه‌خ ئه‌الوه‌نه ،له وتارێکی خۆێدا ل ه سه‌ر ژێوار و مێژووی فه‌ڵه‌ستێن ل ه زانکۆی
ئه‌لقودس ده‌ڵێ ،جووله‌که ،هیچ پێوه‌ندیەكی شاره‌ستانی ،مه‌زهه‌بی و سیاسی به شاری ئورشهلیمهوه نییه و به‌‌ناحه‌ق هه‌وڵ ده‌دا ،پێوه‌ندیی له گه‌ڵ شاری پێرۆزی ئۆرشهلیم دروست بکا ،ئه‌وه‌ش هیچ رێشه‌ێکی مێژوویی نییه. به‌اڵم دیسان شێخ شامه‌خیش بۆ سه‌لماندنی ئهو مه‌سه‌له‌یه ک ه جووله‌که هیچ پێوه‌ندییه‌کی شاره‌ستانییه‌یه‌تی ب ه ئورشهلیمهوه نییه، هیچ به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویی بۆ چه‌سپاندن و ساخکردنه‌وه‌ی واوتنه‌که‌ی ناهێنێته‌وه. شێخ شامخ هه‌روه‌ها ده‌ڵێ ک ه جووله‌که‌کا ن له هێڕشێکی خۆیاندا بۆ سه‌ر مێژووی عه‌ره‌ب ،ب ه دزینی ژێواری عه‌ره‌ب ل ه شاری ئۆرشهلیم و گۆرێنی ڕاستییه‌کانی مێژوویی ب ه درۆ و ب ه جووله‌که‌کردنی شوێنێ پێرۆزی ئۆرشهلیم ،ده‌یانهه‌وه‌ی شاری پێرۆز و ئیسالمی ئۆرشهلیم داگیر بکه‌ن .سه‌یر ئه‌وه‌یه ک ه به‌رێز شیخ شامه‌خ بۆ واوتنه‌که‌ی و ساخکردنه‌وه‌ی پێداگرییه‌که‌ی ب ۆ مێژووی ئاین و شاره‌ستانییەتی شاری ئۆرشهلیم نەگەڕاوەتەو‌ە و نه به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویی ب ه ده‌سته‌و‌ه که ته‌نانه‌ت بتوانی تۆمه‌تی دزی له خه‌ڵکێک بدا. ب��ه‌اڵم خه‌ڵکی ج��وول��ه‌ک��ه ب��ۆ ئه‌وه‌ێ به‌رهه‌قبوونی خاوه‌نێیتی جووله‌که ل ه سه‌ر شاری ئوشه‌لیم ساخ بکه‌نه‌وه و بیسه‌لمێنن ل ه به‌ڵگه‌یه‌کی مێژوویی مزهه‌بی سوود وەرگرن و ب ه په‌نابردن بۆ کتێبی پێرۆزی ئاسمانی ته‌ورات و له‌و ڕێگه‌یه‌وه هه‌وڵ ده‌ده‌ن مافی خاوەن‌بوونیان ل ه مه‌ڕ شاری پێرۆزی ئۆرشهلیم بسه‌لمێنن و مەشرووعییه‌ت به داواکهیان بده‌ن. ی خه‌ڵکانی جووله‌ک ه بۆ سه‌لماندن و ساخکرده‌نه‌وە داواکهیان ده‌لێن ،ناوی شوێنی پێرۆز و موقه‌ده‌سی ئۆرشهلیم زۆرتر ل ه 600جار ل ه کتێبی ئاسمانی ته‌وراتدا هاتووه ،وات ه به بۆچوون و هه‌لسەنگاندنی جووله‌که‌کان ،ش��اری ئۆرشهلیم واڵتێکی پێرۆزی خه‌ڵکی جووله‌که‌یه. ئه‌گه‌ر ئه‌ساسی بۆ خاوه‌نبوونی ئورشهلیم گەڕانە بۆ مێژووی مزهه‌بی بێ ،که هه‌ر دوال واته جووله‌ک ه و مسولمان وه‌ک ئه‌سڵێکی سه‌ره‌کی بۆ خاوەنبوونی ئهو شوین ه ده‌یهێننه‌وه ،ل ه ڕ‌وانگه و بۆچوونی ئاینییه‌وه ،ده‌توانی داواک��اری خه‌ڵکانی جووله‌ک ه دروست بێ. ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی روون ه جووله‌که به‌ر له ئیسالم ه��ات��ووه ،الن��ی کم ئ��ه‌وه‌ی�� ه ک ه جووله‌ک ه مافی خاوه‌نبوونی له هی مسولمان کۆنتره. ل ه هه‌ڵسنگاندن و پێداهاتنه‌وه‌ی مێژووی
28
ل ه به‌ر ئه‌وه‌ی روون ه جووله‌ک ه به‌ر ل ه ئیسالم هاتووه ،النی کم ئه‌وه‌ی ه ک ه جووله‌ک ه مافی خاوه‌نبوونی ل ه هی مسولمان کۆنتر ه
April 2010 - No 11
ئورشهلیم و نێوان ناخۆشی عه‌ره‌ب و جووله‌که ل ه سه‌ر ئهو شوێن ه پێرۆز‌ه ده‌رده‌ک��ه‌وه‌ی ک ه شاری ئۆرشهلیم، شوێنێکی گرینگی مزهه‌بی بۆ ه��ه‌ردوو الیەنی مسولمان و جووله‌که‌یه. مسولمانه‌کان و جووله‌که‌کان ه��ه‌ول ده‌د‌ه ن ی ڕاستییه‌کانی ئاینی خۆیان له رێگه‌ی هێنانه‌وە بیسه‌لمینن ک ه ئۆرشهلیم به هه‌ریه‌ک له‌وان بڕاوه، به‌رهه‌ڵستی و شه‌ڕ له‌سه‌ر شاری پێرۆزی ئۆرشهلیم، جگه له وه‌ێ ،کێشه‌یەكی مه‌زهه‌بییه ،به تێپه‌ربوونی مێژووی ئهو شاره مشتومڕ و دوژمنایه‌تی بووت ه کێشه‌یەکی سیاسی و خاوه‌نێیتی نێوان مسولمانه‌کان و جووله‌که‌کان. ل��ه‌وب��ارەوە ،خاتوو ئۆڵبراێت وه‌زیری پێشووی ده‌ره‌وه‌ی ئه‌مه‌ریکا له کتێبه‌که‌یدا » بەناوی «بۆ سیاسه‌ت مه‌زهه‌بی پێویسته له سه‌ر شه‌ڕ و ناکۆکیی نێوان جوولک ه و مسولمان له مه‌ڕ شاری ئورشهلیم و گرینگی پێوندی مه‌زهه‌ب و سیاسه‌ت ده‌ڵێ: ک��ێ��ش��هی خ��هڵ��ک��ان��ی ئ��ی��س��رائ��ی��ل و فه‌ڵه‌سینییه‌کان ئه‌گه‌ر تەنیا ناکۆکییه‌کی سیاسی ب��ووای��ه ،ده‌مێک ب��وو چاره‌سه‌رمان کردبوو ،کێشه‌ی نێوان ئیسرائیل و فه‌ڵه‌ستین، ناکۆکیی له‌سه‌ر خاوه‌نێیتی شوێنێکی پیرۆزی مه‌زهه‌بییه ،جا هه‌ر له‌به‌ر ئه‌وه‌ش ،دۆزێنه‌وه‌ی رێچاره‌یه‌ک بۆ ئهو کێشه‌یه زۆر ساده نییه. له بابه‌تی کێشه‌ی نێوان ئیسالم و رۆژئاوا، هۆکاره‌کانی نێوان ناخۆشی ئێسالم و رۆژئاوا ،ب ه تێروته‌سلی لێدوانی له‌سه‌ر کرا و خرای ه به‌رباس، به‌الم ئه‌وێ ئیستا لێدوانی له‌سه‌ر ده‌کرێ پێوه‌ندی وش��وێ��ن��ه‌واری ب��ه گۆرانکارییه‌کانی ساڵه‌کانی هه‌فتا ،هه‌شتا و سه‌ره‌تای ساڵه‌کانی 2000ل ه سه‌ر ناکۆکییه‌کانی نێوان ئێسرائیل و عه‌ره‌ب هه‌ی ه و هۆکان ئه‌وانه‌ێ خواره‌وه‌ن: یه‌که‌م هۆی ئالوگۆر ل ه سه‌ر به‌هێزتربوونی کێشه‌ی ڕی ئهفغانستان و رووخانی نێوان ئیسرائیل و ئیسالم ،شه
www.israelkurd.com
ئێران به پشتگیری ل ه کێشه‌ی فه‌ڵه‌ستین و یارمه‌تیدانی جوواڵنهوهێ ئێران بۆ په‌ره‌پێیدانی ده‌سه‌اڵتی شیع ه ل ه حه‌ما‌س ،حزبۆڵاڵ رووخسارێکی نوێی دا به کێشه‌ی خه‌ڵکی فه‌ڵه‌ستین ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتدا سه‌رمایه‌گوزارییه‌کی له هه‌مبه‌ر ئیسرائیل ،و به‌وشێو‌ه ناکۆکیی نێوان کۆماری ئیسالمیی ه ئێران و دامه‌زراوی ئیسرائێل درووست بوو و چووە قۆناخێکی نوێی زۆری ل ه سه‌ر کێشه‌ی ئێسرائیل و عه‌رب ب شه‌رێکی مزهه‌بی سیاسییه‌وه. تایبه‌ت خه‌ڵکی فه‌ڵه‌ستین کرد ئێران به‌شێوه‌یه‌کی راستوخۆ ده‌ستی ب ه به‌ربه‌رکانی ئێسرائیل و هاو په‌یمانانی کرد ،له لوبنان ،له دوو ته‌قینه‌وه‌ی خۆکۆژی بۆ سه‌ر نیزامی پاشایەتی و دواتر پێکهاته‌ی حکوومهتی نه‌جیبوڵاڵی سه‌ر ب ه هێزه‌کانی سه‌ربازی ئهمەریکا و فه‌رانسه ،قۆناخێکی نوێی کێشه‌ی نێوان الیەنگرانی ئیسالم ل ه الیه‌ک و رۆژئاوا و ئهمەریکا له الیەکی سۆڤیەتی پێشوو بوو. واڵتانی رۆژئ��اوا و ئه‌مه‌ریکا ب ه تایبه‌ت ل ه جوواڵنه‌وه‌ی مزهه‌بی ترەوە ره‌خساند. ئیسرائێل که بۆ خه‌ڵکی عه‌ره‌ب و نه‌ته‌وه‌ی فه‌ڵه‌ستینی ئهفغانستان بۆ وه‌التانی حکوومهتی سه‌ر ب ه سۆڤیەت پشتیوانییان کرد، ب ه تایبه‌ت وه‌ک دوژمنێکی سه‌رەکی سەیر ده‌کرا ،دوای حکوومهتی کومونیستی نه‌جیبۆڵاڵ رووخا و له دواتر دامه‌زراندنی شه‌ڕی شه‌ش رۆژه ،به‌رهه‌ڵستکاری واڵتانی عه‌ره‌بی حکوومه‌تێکی ئیسالمی ل ه ئهفغانستان هاتە كایەوە ،بەاڵم زۆری پێ تووشی کێشه‌ی ناوەخۆیی بوو و کهوتبووە قۆناخێکی نه‌چوو حکوومهتی تاڵه‌بان و ئوسامه بنالدن که‌وه‌ته به‌ر هێرشی الواز و ك‌زه‌وه. رۆژئاوا و ئه‌مه‌ریکا و له كۆتاییدا دامه‌زراوەی ئیسالمی رووخا و پاش دابینبوونی نیزامی شیعه‌ێ ئێران و کۆتایی به ده‌سه‌اڵتداری ئیسالمی ئهفغانستان هات. راگه‌یاندنی دژایه‌تیی کۆماری ئیسالمی ئێران ل ه الیه‌نگرانی جووالنه‌وه‌ی ئیسالمی به سه‌رکه‌ردایه‌تی مه‌ڕ ئیسرائیل ،بۆشایی و الوازی به‌رهه‌ڵستی ئوسام ه بنالده‌ن و مه‌ال عۆمه‌ر پ��ه‌ره‌ی سەند و عه‌ره‌ب ب ه گشتی و هی فه‌له‌ستینییه‌کان هێرشیان کرده سه‌ر به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی ئه‌مه‌ریکا به تایبه‌ت له هه‌مبه‌ر ئیسرائیل پڕ بووو‌ه و رۆژئ��اوا ،هاوکات ج��ووالن��ه‌وه‌ی ئیسالمی ل ه و ئه‌و‌ه رۆڵی ئیران ب ه باش له الیەن ده‌ره‌وه‌ی ئهفغانستان جوواڵ و هه‌ستی به‌رهه‌لستی خه‌لکی فه‌ڵه‌ستین بهراورد و ئه‌زموون دژ ب ه ئه‌مه‌ریکا و رۆژئاوا ب ه گشتی و به‌رامبه‌ر ب ه کرا و پێشوازییه‌کی زۆری لێ کرا. ئێسرائێل به‌رزبووه. ئێران ل ه ئه‌ساسدا ب ه تێرێک چه‌ند درووستبوونی جوواڵنه‌وه‌ی ئیسالمی ئوسام ه نیشانه‌ی ك��ردە ئ��ام��ان��ج ،یه‌که‌م، بنالن و کێشه‌ی لێکدانی لەگه‌ڵ ئهمەریکا و رۆژئاوا ب��ه‌و ك��ارە جێگ ه و پێگه‌یه‌کی ل ه و په‌ره‌پێدانی کرده‌وه‌ی توندوتیژی تیرۆریستی ناو مسوڵمانانی ده‌روەی ئێران و ئیسالمییه‌کان ل ه ئەوروپا و ئه‌مه‌ریکا و دواتر ل ه فه‌له‌ستین به تایبه‌ت درووست عێراق و هه‌نوک ه له پاکستان شوێنێکی به‌رچاوی کرد. ل ه سه‌ر ناکۆکیی ئیسالم و ئیسرائیل دانا .النیکه م دووهه‌م بۆشایی واڵتانی عه‌ره‌بی هه‌ستی دژایه‌تی خه‌ڵکانی مسوڵمان بەرامبه‌ر ب ه ل ه ناو فه‌له‌ستینییه‌کان ک ه ل ه الیه‌ن دامه‌زراوی ئیسرائیل ل ه هه‌موو کاتێک به‌رچاوتر بوو وه ل ه یارمه‌تیدانایان بێ برا عه‌ره‌به‌کانییانه به تایبه‌ت رۆڵی ئێران له‌و به‌شه‌دا زه‌ق بوو. هیوا کرابوون و زۆر جاریش هێرشیان کرابووە دووهه‌م هۆكار گۆرانکاری گرژی و به‌رزبوونه‌وەی سه‌ر ،ل ه الیه‌ن نیزامی ئیسالمی ئێرانه‌و‌ه پڕ هه‌ستی به‌رهه‌ڵستی خه‌ڵکانی مسوڵمان بەرامبه‌ر کرایه‌وه و فه‌له‌ستینییه‌کانیش پێشوازییان لێ به‌ئیسرائیل ،دامه‌زراوی نیزامی شیعه‌ی ئێران بوو، کرد .سێ هه‌م ئێران ک ه دامه‌زراوێکی تازه‌ی رووخانی نیزامی پادشایەتی ل ه ئێران و دامه‌زارنی ئیسالمی شیع ه بوو به‌و كارە مەزهه‌بی شیعه‌ی حکوومهتی شیع ه له سه‌ر ئه‌ساسی وه‌لی فه‌قیه، له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا زه‌ق کردەوه. شوێن و ڕۆڵ��ی ب ه هێز و ب��ه‌رچ��اوی ل ه سه‌ر سه‌لماندنی سێهه‌م بۆ زیاتر زه‌قبوونه‌وه‌ێ جوواڵنه‌ی ئێسالمی و فه‌ڵەستینی و ئیسرائیل به‌رهه‌ڵستی الیه‌نگرانی ئیسالمی به‌رامبه‌ر ب ه ب ه تایبه‌ت دانا ،كاریگەریی زۆری نەگونجاوی دامه‌زراوی ئێسرائیل ،رووخانی هێژمۆنی کۆمونێست له سه‌ر کێشه‌ی نێوان ئیسرائیل و فه‌له‌ستین و ت��ه‌واوب��وون��ی ش��ه‌ڕی س���اردی دوو ئۆردوگەی خولقاند. www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
29
30
62ساڵ ه قودس ل ه ژێر ده‌ستی ئیسرائیلدای ه
ڕۆژه���ەاڵت و رۆژئ���اوا ب��وو ،که ب��وو ب ه هۆی درووستبوونی بۆشایی ده‌سه‌اڵت ل ه هاوكێشەی سیاسی دنیادا .دوژمنێک به‌ناوی کۆمونیست له ئارادا نه‌مابوو ک ه هەڕەشە لە به‌رژه‌وندییه‌کانی سیاسی كەس بكات. له الیه‌کی ترەوە ،كردە و جوواڵنه‌وه‌ی ئیسالمی س��ه‌ر ب��ه ب��ن�لادن ب�� ه که‌ڵک وه‌رگرتنی ل ه ج��ۆری ب هر‌به‌رکانی ،وات ه بەكارهێنانی ک��رده‌ی تووند و تیژی ل ه سه‌ر شه‌قامه‌کان به‌گشتی ،مه‌ترسییەکی زۆری ل ه سه‌ر واڵتانی ڕۆژئاوا و ئهمەریکا و به‌شه‌کانی تری دنیا پێک هێنا .دیسان ئهو به‌شه‌ش شوێنه‌واری و كاریگەرییەكی زۆری له سه‌ر به‌رزکرده‌نه‌وه‌ی هه‌ست و به‌رهه‌ڵستی ئیسالمی ل ه هه‌مبه‌ر ئیسرائیل دان��ا .ده‌توانری بگۆتری ک ه دامه‌زراوی ئیسالمی شیعه‌ی ئ��ێ��ران و مه‌ترسیی جوواڵنه‌وه‌ی بنالدن تا رادەی��ەك بوو ب ه جێگری هێژمۆنی کومونیستی رووخاو بۆ سازدانی شه‌ڕێکی س��اردی نوێی نێوان ئه‌مه‌ریکا و ڕۆژئاوا ل ه الیه‌ک و ئیسالمی تاز‌ه پێگه‌یشتووی شیعه‌ێ ئێران ل ه الی یه‌کی ترەوە. مه‌سه‌له‌ی چوارم که ل ه به هێزکردنی ن��ێ��وان ناخۆشی ئیسالم و ئیسرائیل ده‌ورێکی گرنگی هه‌بوو ،هێڕشی و‌التانی رۆژئ���اوا به‌سه‌رکردایەتیی ئه‌مه‌ریکا و بەریتانیا بۆ سه‌ر س��ه‌دام و رووخاندنی نیزامی به‌عسی ئهو واڵت ه بوو. هه‌رچه‌ند رووخانی نیزامی به‌عسی عێراق خاڵێکی باش بوو له‌سه‌ر سه‌قامگیربوون و هێمنی دامه‌زراوی ئیسرائیل ،به‌اڵم جوواڵنه‌ی بنالده‌ن ب ه مه‌به‌ستی به‌ربه‌ره‌کانی بەریتانیا و ئه‌مه‌ریکا پێشگرتن ب ه سه‌قامگیریی دامه‌زراوی فێدڕاڵی ناوه‌ندیی عێراق خۆی ب��ه‌ره‌و شاره‌کانی عێراق گواسته‌وه و ێ توندوتیژی له سه‌ر ده‌ستیان به کرده‌وه
شه‌قامه‌کانی به‌غدا و شاره‌کانی تری عێراق کرد .مه‌ترسیی ئیسالم و هەڕەشەی کرده‌ی توندوتیژی جوواڵنه‌وه‌ی بنالدن ڕۆژبەرۆژ په‌رەی سەند و رویه‌کی گرژتری به‌خۆ گرت. چوار گۆرانکاری ئاماژه پێكڕاوی سهرهوه شوێنێکی به‌رچاویان له‌مه‌ڕ سیاسه‌تی ده‌روه‌ی ئه‌مه‌ریکا ،و غه‌رب به گشتی و ئێسرائیل به تایبه‌ت دانا. گۆرانی نیزام له ئێران ،وات ه رووخانی نیزامی پاشایی و دابینکردنی حکوومه‌تێکی ئیسالمی شیع ه ل ه ئێران ته‌وه‌رێکی نوێی میژوویی له شێوازی سیاسەتی جیهان به‌گشتی و هی ڕۆژههاڵت و ئیسرائیل به‌تایبه‌ت به‌دی هێنا. ئێران بۆ په‌ره‌پێیدانی ده‌سه‌اڵتی شیع ه له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتدا سه‌رمایه‌گوزارییه‌کی زۆری ل ه سه‌ر کێشه‌ی ئێسرائیل و عه‌رب به تایبه‌ت خه‌ڵکی فه‌ڵه‌ستین کرد .جێ خۆیه‌تی بگۆتری که ئێران تا
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
راده‌یه‌کی به‌رچاو سه‌رکه‌وتوو بوو. ڕاستی ئه‌وه‌ی ه جوواڵنهوهێ خه‌ڵکانی فه‌ڵه‌ستین له الیەن ده‌وڵه‌ته‌کانی عه‌رب نکۆڵ کرابوو و بۆشاییەک له نێوان خه‌ڵکی فه‌له‌ستین و واڵتانی عه‌رب پێک هاتبوو و کۆماری ئیسالمی ئێران له‌و بۆشایییه به باشترین شێوه توانی وه‌ک ده‌رفه‌تێك بۆ به‌رژه‌وه‌ندیه‌کانی خۆی بەکاری بێنی. له‌الیەک ده‌سەاڵتدارانی تاران ده‌ستیان ب ه ناردنی یارمه‌تی دارایی بۆ جوواڵنه‌ی فه‌ڵه‌ستنییه‌کان کرد و له‌الیه‌کی ترەوە بۆ په‌روه‌رده‌کردنی هێزه‌کانی دوو الیه‌نی فه‌ڵه‌ستین و سوپای پاسداران ل ه هه‌موو ده‌رفه‌تێ سوود وەرگیرا و بنکه‌کانی خۆی له ناوچه‌کانی لبنان و فه‌ڵه‌ستین دامه‌زراندن. هێزی ئیسالمی حزبوڵاڵی سه‌ر ب ه کۆماری ئیسالمی وه‌رێ خست و به‌تێپه‌ربوونی كات بوو ب ه الیەنێكی قۆرسی سیاسی نیزامی ل ه لبنان و ئێران حزبوڵاڵ و الیەنگرانی خۆی ل ه ناو جوواڵنه‌وی فه‌ڵه‌ستینییه‌کان به هێزکرد و ده‌سته‌ی حه‌ما‌سی وه‌گه‌ر خست. به‌و شێوه‌یه جووالنه‌وه‌ی ئیسالمی فه‌له‌ستین و حه‌ما‌س ک ه له‌الیەن برا عه‌ره‌به‌کانییان له‌بیر کرابوون ،بوونه ده‌ستێکی گرینگ بە یارمه‌تی کۆماری ئیسالمی ئێران له ناوچه‌که‌دا ،ئێران هه‌ر سێ ریکخراو‌ی فه‌ڵه‌ستینی ،حه‌ما‌س ،و حیزبوڵاڵی به‌مه‌به‌ستی به‌ربه‌ره‌کانی ئێسرائێل ک ه کێشه‌یەکی کۆنی مێژوویی له‌گه‌ڵ واڵتانی عه‌ره‌بیدا هه‌بوو وه‌گه‌ری‌خست و له‌م رێگه‌وه ده‌سه‌اڵتی خۆی له ناوچه‌که‌دا په‌ره‌پێدا و بوو ب ه جێگر و چاره‌یه‌ک بۆ بۆشایی پێوه‌ندیی نێوان عه‌ره‌به‌کانی فه‌ڵه‌ستینی .دیارە نیزامی ئیسالمی شیعه‌ی ئێران زۆرتر ب ه بیری به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی بوو تا یارمه‌تی کردنی جووالنه‌وه‌ی فه‌له‌ستینی. ل ه راستیدا ب ه ده‌ست تێوه‌ردانی ئێران له فه‌له‌ستین ،کێش ه و ناکۆکی نێوان واڵتانی عه‌ره‌بی و فه‌ڵه‌ستین ل ه الیه‌ک و ئیسرائیل ل ه الیه‌کی دیکهوه چووە قۆناخێکی نوێی به‌ربه‌ره‌کانییه‌وه و ئێران ب ه پشتگیری له کێشه‌ی فه‌ڵه‌ستین و که‌ڵک وه‌رگرتن ل ه بارودۆخه‌که ،بۆ گه‌یشتن به دوو مه‌بەست هەوڵی ده‌دا. یه‌که‌م ،پڕکردنه‌وه‌ێ شوێنی بۆشاییی واڵتانی عه‌ره‌بی ل ه کێشه‌ی فه‌ڵه‌ستینیدا بوو ،دووهه‌م خۆ ناساندن و جێکرده‌نه‌وه‌ی جوواڵنه‌وه‌ی شیعه ل ه ناوچه‌یه‌کی سوونه‌نشین و ههستیاری خۆرهەاڵتی ناوه‌راست بوو. به‌تایبه‌ت ،رووخانی هێژمۆنی کۆمونیست و ته‌وابوونی شه‌ڕی سارد له نێوان رۆژهەاڵت و رۆژئاوا و دروستبوونی بۆشایی ده‌سه‌اڵت و ل ه ناوچوونی هێژمۆنی رووس و مه‌ترسی کۆمونیست ،ئهو ده‌رفه‌تەی بۆ ئێران پێک هێنا ک ه خۆی وه‌ک چاره‌یه‌ک و جێگر بۆ نیزامی کۆمونیست و شه‌ڕی سارد بخاته گۆره‌پان و پانتای کێشه‌کانی دنیاو‌ه ب ه گشتی و به تایبه‌ت نێوان ناخۆشی فه‌له‌ستین و ئیسرائیله‌‌‌وه. بێگومان دوو رووداو‌ی ئهفغانستان و عێراق ،ده‌رفه‌تێکی تری بۆ نێزامی کۆماری ئیسالمی ئێران ل ه زیاتر بەهێزبوونی و خۆباوه‌ری هه‌وڵدانی ،وه‌ک زلهێز بۆ خۆنوواندی خاوه‌نی هێندی له‌کێشه‌کانی جیهان ب ه مه‌به‌ستی به‌ربه‌رکانی ئه‌مه‌ریکا ،بەریتانیا ،رۆژئاوا و ئیسرائیل ره‌خساند. ئاکام ،رووداوه‌کانی ته‌وه‌ره‌کانی هه‌فتا ،هه‌شتا و سه‌ره‌تای ساڵی ،2000ده‌توانری وه‌ک ده‌ورانی گۆرانکارییه‌کی گرینگ ل ه سیاستی جیهان و په‌ره‌پێدانی ده‌سه‌اڵتی ئیسالمی به گشتی ،و نیزامی کۆماری شیعه‌ی ئێران به‌تایبه‌ت دابنرێ. ده‌توانین دیارده‌ی نیزامی ئیسالمی شیعه‌ی ئیران ،وه‌ک دیارده‌یه‌کی نوێی جوواڵنه‌ی ئیسالمی شیعه له ناوچه‌ی ههستیاری ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست بهراورد بکه‌ین و وه‌گه‌رخستنی توندوتیژی هه‌ستی ئیسالمی به‌رامبه‌ر ب ه ئه‌مه‌ریکا و بەریتانیا به‌گشتی و ئیسرائیل به‌تایبه‌ت یه‌کێک ه ل ه ئاکامه‌کانی روون و ئاشکرای ئهو دیارده‌یه. ئێران توانی ل ه دوو بۆشایی پێکهاتوو ،یه‌که‌م بۆشایی له ناوچه‌ی فه‌ڵه‌ستین و لبنان ،به‌هۆی نکۆڵیکردنی کێشه‌ی فه‌ڵه‌ستین ل ه الیه‌ن واڵتانی عه‌ره‌بی به شێوه‌ێکی زۆر ژێر و زیره‌کانه و باش بۆ به‌دیهێنانی به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی که‌ڵک وه‌ربگری.
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
نیزامی ئیسالمی شیعه‌ی ئێران زۆرتر ب ه بیری به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی بوو تا یارمه‌تی کردنی جووالنه‌وه‌ی فه‌له‌ستینی دووه��ه‌م بۆشایی پێکهاتوو ،ب ه هۆی رووخانی نیزامی کۆمونیستی و ته‌واوبوونی شه‌ڕی ساردی نیوان رۆژئاوا و رۆژهەاڵت بوو ،ئێران سه‌ره‌ڕای شه‌ڕێ هه‌شت ساڵه‌ێ لەگه‌ل عێراق و کێشه‌ی ناوەخۆێ توانی ل ه دۆخی به‌دیهاتوو بۆ به‌رژه‌وه‌ندییه‌کانی خۆی که‌ڵکی لێوه‌ر بگری. دۆخ��ی پێکهاتوو ،وات�� ه ئێرانێکی ب ه هێزی ئیسالمی شیع ه و هاندانی کێشه‌ی فه‌ڵه‌ستین و ج���وواڵن���ه‌وه‌ی ئیسالمی هه‌نوک ه بووته مه‌ترسییەکی پر گرینگ ل ه سه‌ر ئیسرائیل و به‌رده‌وامی دامه‌زراوی جوولکه. ئیسالم به‌گشتی و نیزامی ئیسالمی شیعه‌ی ئێران به‌تایبه‌ت دیاردەیەکی نوێی ده‌سه‌اڵتداری له دنیای سیاسیی ئەمڕۆ له جیهاندای ه و ڕۆژبه‌ڕۆژ زیاتر په‌ره ده‌گرێ و به‌هیزتر ده‌بی. هه‌نوکه ئێران ل ه هه‌وڵ دا بۆ گه‌یشتن ب�� ه تەکنه‌لۆژیای ئەتۆمی و زانستی چه‌کی ناوه‌کی گومان و مه‌ترسی له‌سه‌ر دامه‌زراوی جووله‌ک ه له هه‌موو کاتێک ب ه هێزتر کردووه. ئێران ئیسرائیلی ب ه والتێکی داگیرکهری خاکی مسولمانه‌کان ده‌ناسی و ئیسرائیلی قه‌بول نیی ه و هیچ مەشروعییه‌تێکی پێ ڕوا نابینی و له هیچ هه‌وڵی بۆ الوازکردنی دامه‌زراوی جووله‌کە درێخ ناكات. twejeran@gmail.com
31
مندااڵنی جوولەكە ڕێگەی باوكیان دەپێونەوە دەیڤد گەلەك شانازیی بە ئااڵی كوردستان و كاڵوی كوردی دەكات بۆیە هه‌ردەم دەبێژێ :ئەز كوردم!
‘
بەشیر سەبری بۆتانی ،فەلەستین
باپیرم یاكۆڤ ھەركی جوولەكە بوو ،بۆیە لە كوردستانی ئێران دەركرا
32
’
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
دەڤیدی 12ساڵ :موزیكی كوردی بۆ من ژیانە دەیڤد خێمی ئیتزحاكی منداڵێكی 12ساڵییە و لە پۆلی شەشی سەرەتایی دەخوێنێت .ئەو لە شاری مەعالی ئەدۆمیم -فەلەستین دەژیت .ئەو كاتەی من لە ماڵیان بووم ،ئەو ھەر تەماشای كلیپە كوردییەكانی دەكرد و بە سەربڵندییەوە بۆ من ھەر باسی موزیكی كوردی دەكرد .پاشان باوكی داڤید )خێمی) گوتی «برام یووسف بەخۆ سوڕناژەنێكی گەلەك لێهاتووە و سۆزێكی داوە بە من كە ھاریكاریی دەیڤد بكات تا فێری ژەنینی سوڕنا ببێت .بەاڵم كەی؟ ھێشتا نە دیارە .من بلوێرێكم ھەیە و دەیڤد ئێستە بەكاری دەبات، ھەروەھا منیش دەك��ارم یارمەتیی بدەم كە فێری ژەنینی زوڕنا ببێت ».من لە دەیڤدم پرسی و گوتی «من گەلەك حەز بە دەنگی سوڕنا و هیوادارم فێری ژەنینی سوڕنا ببم .شایانی وتنە كە موزیكی كوردی بۆ من ژیانە!» دوایی لە سەر برادەرانی خۆی گوتی «ئەز لە كاتی بێكاریدا یاریی تۆپی پێ دەكەم و جاربەجار لەگەڵ ھەڤااڵنی خۆم بەیەكەوە لە دەرەوە یاری دەكەین .لەبارەی خوێندنیش ،دەیڤد گوتی «من ھێشتا بڕیاری خۆم ن��ەداوە لە پاشەڕۆژ چ بابەتێك بخوێنم .من ھێشتا منداڵم و ھێشتا بۆ من گەلەك زووە لەوبارەیەوە بڕیار بدەم».
بە راگەیاندنی كوردی بڵێ ،كاڵوی دەیڤد كوردییە و لە سەر سنگی ئااڵی كوردستانە
دەمەوێ دیار بكەم كە ئەگەر فەلەستین ببێ بە دەوڵەت ،ئەوسا رەوشی خەڵكی شاری مەعالی ئەدۆمیم ئالۆزتر و سەختتر دەبێت و لەبارەێ ئەم كێشەیە دەیڤد گوتی «بە راستی من لە سیاسەت ھیچ تێناگەم .دەمەوێ بڵێم چونكە باپیرم یاكۆڤ ھەركی جوولەكە بوو، بۆیە لە كوردستانی ئێران دەركرا و ئێستاش ئەگەر فەلەستین ببێ بە دەوڵەت ،ئێمەش لە فەلەستین دەردەكرێن و لە ئیسرائیلیش ھیچ جێگەمان نییە! ئەمە چ رەوشێكە؟ من لە دەیڤدم ویست كە پەیڤی كۆتایی بڵێ ،گوتی «من گەلەك ساڵو و ڕێزم بۆ كورد و كوردستان ھەیە ،ھەروەھا بە راگەیاندنی كوردی بڵێ ،كاڵوی دەیڤد كوردییە و لە سەر سنگی ئااڵی كوردستانە. hunername@hotmail.com
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
33
خاڵهکانی هاوبه‌شی کورد و جووله‌که ن .هێمن
پرسی کورد ب ه هۆی کێشه‌ێ به‌ره‌به‌ره‌کانی سێ هه‌ستی ناسیونالیستی به‌رچاوته‌نگانه‌ی فارس، عه‌ره‌ب و تورک ،که‌وتووت ه قۆناخێکی هه‌ستیار
خاڵهکانی هاوبه‌شی خه‌ڵکانی جووله‌که و نه‌ته‌وه‌ی کورد کامانه‌ن؟ ئایا کێشه‌ی کورد و جووله‌که چونیه‌کین ،چۆنه جووله‌که خاوه‌نی ده‌سه‌اڵتی خۆیه‌تی به‌اڵم کورد تا ئیستەش حکوومهتی سه‌ربه‌خۆی خۆی بۆ دا نه‌مه‌زراوه؟ ئایا کورد و جووله‌که دوژمنه‌کانی یاخۆ جۆریه‌که‌ن؟ ئایا کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆ له به‌رژه‌وه‌ندیی ده‌وڵه‌تی ئێسرائیله؟ شوێنه‌واری کوردستانێکی ئارام و ئازاد، و هێمن له‌سه‌ر سه‌قامگیریی ئیسرائیل چه‌نده؟ به‌ر له پێداهاتنه‌وه‌ی ئهو پرسیارانه‌ی س��هرهوه به پێویستی ده‌زان‌م لێدوانەکه‌م له سه‌ر بارودۆخی هه‌نوکه‌یی کوردستان هه‌بێ و دواتر هه‌وڵ ده‌ده‌م له پاڵ وه‌اڵمدانه‌وه‌ی پرسیاره‌کانی سهرهوه خاڵهکانی هاوبه‌شی نێوان دوو نه‌ته‌وه‌ی کورد و جووله‌که بخه‌مه به‌رباس. واڵتی کوردستان به سه‌ر چوار ده‌سه‌اڵتی تورکیه ،ئێران ،عێراق و سووریا دابه‌ش کراوه ،ته‌نانه‌ت تا ئیستەش کورد خاوه‌نی ده‌سەاڵتێکی سه‌ربەخۆی خۆی نییه ،و پرسی ک��ورد به هۆی کێشه‌ێ به‌ره‌به‌ره‌کانی سێ هه‌ستی ناسیونالیستی به‌رچاوته‌نگانه‌ی فارس ،عه‌ره‌ب و تورک ،که‌وتووته قۆناخێکی هه‌ستیار‌و نیونه‌ته‌وه‌یی ،و خه‌باتی ئازادیخوازانه‌ی کوردی تووشی دژوارییه‌کی تایبه‌ت کردووه ،و به‌م هۆیه‌وه رێڕه‌و و ڕێبازی جوواڵنه‌وه‌ی نه‌ته‌وه‌یی کورد پڕ له که‌ندوکۆسپ بووه. هه‌ر چوار ده‌سه‌اڵتی که خاکی کوردستانیان به‌سه‌ردا دابه‌ش کراوه ،خاوه‌نی حکوومه‌تێکی ئیسالمین ،له ئێران نیزامێکی شیعه له ده‌سه‌اڵت دایه ،له عێراق، ئه‌گه‌ر ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی هه‌نوکه‌ێ عێراق به ته‌واوی به‌ده‌ست خه‌ڵکانی شیعه‌وه نه بێت ،عێراق ئه‌وه‌نده‌ێ دانیشتووی شیعه هه‌ن له داهاتوودا به‌توانی حکوومه‌تێکی شیعه له‌و واڵت ه دابه‌مه‌زرینی.
34
ڕاسته له سووریا حزبی به‌عه‌س له ده‌سه‌اڵته ،ب��ه‌اڵم ج��ۆری مزهه‌بی زۆرێنه‌ی خه‌ڵکانی سووریا مسوڵمانی سوونه و به‌شێکیش له خه‌ڵکانی سووریا شیعه‌ن. له تورکیا هه‌رچه‌ند حکوومهتی هه‌نوکه‌ێ له ده‌سه‌التدا له سیاسه‌تێکی غه‌ێر ئیسالمی پێڕه‌وی ده‌کا ،به‌اڵم حزب ده‌سه‌اڵتدرایی ئهو واڵته ،حزبێکی ئیسالمی سوونه‌یه و خه‌ڵکانی تورکیا‌ش زۆربەیان مسولمانی سوونه‌ن. جگه له واڵتی عێراق که کورد دوای رووخانی نیزامی به‌عسی سه‌دام حۆسین، که له سیاسه‌تی فه‌وتاندنی نه‌ته‌وی کورد پێڕه‌وی ده‌کرد ،هه‌نوکه عێراق خاوه‌نی دهسهاڵتێکی ناوه‌ندی فێدڕاڵه و نه‌ته‌وه‌ی کورد توانیویه‌تی ده‌وڵه‌تی فێدڕاڵی کوردی خۆی دابه‌مه‌زرینی .ئیسته سیاسه‌تی ده‌سەاڵتی ناوه‌ندیی عێراق به‌رامبه‌ر به دامه‌زارنی ئیسرائیل ،سیاسه‌تێکی میانڕه‌وه .النیکه‌م ئه‌گه‌ر عێراق پێوه‌ندییه‌کی پته‌ویشی له‌گه‌ڵ ئیسرائیلدا نه‌بێ ،له گۆره‌پان و پانتاتی سیاسی و ئایینیدا به‌ربه‌ره‌کانی ئیسرائیل ناکات. نه‌ته‌وه‌ی کورد هه‌ر چه‌ندە یه‌کێک له کۆنترین خه‌ڵکانی دانیشتووی ئهو ناوچه‌یه ،له هیچ یه‌ک له‌و اڵتانه‌ێ که خاکی کوردستانیان داگیر کردووه، خاوه‌نی سه‌ره‌تایی ترین مافی نه‌ته‌وه‌یی خۆی نییه و ده‌سه‌اڵتدرانی ئهو واڵتانه له هه‌موو ئامرازێکیان بۆ داپلۆسین ،ماڵ کاو‌لکردن و چه‌وسانده‌نه‌وه‌ی کورد بەكار هێناوە. هه‌رچه‌ندە کورد مسوڵمانی سوونه‌یه و به‌شێکیشی شیعه‌ن ،به‌اڵم کورد ئاینیی کوێر باوه‌ڕ نییه ،به پێچه‌وانه‌وه کورد خوازیاری دامه‌زرادنی نیزامێکی غه‌یر مەزهه‌بی له‌سه‌ر ئه‌ساسی رێزگرتن و گوێ راگرتن له یه‌کتر ،و له هه‌موو نه‌ته‌وه‌کانی دیکه‌یه.
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
ڕاسته هەندێك که‌موکوری له ڕێبازی به‌ریوه‌به‌ریی هه‌رێمی کوردستاندا هەیە، به‌اڵم دۆخی هه‌نوکەی باشووری کوردستان ئه‌وه‌ی سه‌لماندووه که نه‌ته‌وه‌ێ کورد ئه‌گه‌ر مسوڵمانیشه ،مسولمانێکی کوێر باوه‌ڕ نییه ،و بۆ به ئه‌نجام گه‌یاندنی مه‌به‌سته‌کانی نه‌ته‌وه‌یی و ئاینی خۆی په‌نا بۆ که‌ڵک وه‌رگرتن له ڕێبازی تووندتیژی تیرۆریستی نه‌بردو‌وه ،ته‌نانه‌ت کوردستان جێی حه‌سانه‌وه‌ی هێزه‌کانی بیانییە. کورد له باشووری کوردستان له دوو ڕێبازی پااڵوتنه‌کانی پەرله‌مانی هه‌رێم و پەرله‌مانی ناوه‌ندیی عێراق نیشانی دا ،گه‌رچی ماوه‌یه‌کی زۆر که‌مه خاوه‌نی دهسهاڵتێکی فید‌ڕاڵییه ،به‌اڵم له دراوسێیه‌کانی فارس ،عه‌ره‌ب و تورک زۆر به تواناتره و رێزیش له ئاکامی پااڵوتنه‌کان ده‌گرێ .بێگومان که‌مووکوری له کاتی به‌رگوزاری ئهو دوو پااڵوتنه له ئارا دابوون ،به‌اڵم ئه‌وه‌ند نه‌بوون که ببێته هۆی شێواوی و ئاڵۆزی ڕێبازی پااڵوتنه‌کان. بارودۆخی هه‌نوکەی باشووری کوردستان بێگومان شوێنه‌وارێ‌کی ئەرێنی له‌سه‌ر بەشه‌کانی تری داگیرکراوی کوردستان داناوه ،بۆ نموونه ،حکوومهتی تورکیا ماوه‌یه‌کی زۆر نییه خۆی خەریكی دۆزێنه‌وه‌ی رێگه‌یه‌ک بۆ چاره‌سه‌ری کێشه‌ی کورد کردووه و له ڕێبازی کرد‌نه‌وه‌ی ده‌رگەی سیاسی به‌ڕووی کورد لێدوان ده‌دات. به‌اڵم ئه‌وه‌ی ڕاستی بێت پرۆسه ئاشتیی کورد له تورکیا پێشكەوتنێكی ئه‌وتۆی نەبووه ،هه‌رچه‌ندە ئەردۆغان چه‌ند هه‌نگاوێکی باشی له‌و ڕێگه‌یه‌دا ناوه.
www.israelkurd.com
وێرای ئه‌وەی زۆربه‌ێ خه‌ڵكی کورد خاوه‌نی بیروباوه‌ڕی ئیسالمین ،و ل ه ڕێژكەی ئاینی سوونه و شیعه پێڕه‌وی ده‌که‌ن ،ئاینەكانی تری وه‌ک كریستیانی، كلدانی ئاشووری ،ئه‌رمه‌نی ،جووله‌که ،و زردەشتیشی تێدان. ڕاسته هێندێك گیروگر‌فت له باشووری کوردستان له ئارادان ،به‌اڵم ده‌توانین بڵێین باشووری كوردستان هه‌نوکه هه‌رێمێکی ئارام و گۆنجاوە بۆ هه‌موو جۆره ئاین و ڕێژكەكانی جگە ئیسالمی ،زۆربه‌ی ئاینه‌کان له کوردستان بێ ئه‌وه‌ێ تووشی کێشه و ناکۆکی بن رێوڕەسمی ئاینی خۆیان به جێ دێنن. به‌اڵم خه‌ڵکانی جووله‌که بەبەراورد له‌گه‌ڵ کورد له دۆخێکی باشتردان. یه‌که‌م جووله‌که خاوه‌نی حکوومه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی خۆیه‌تی ،دووهه‌م خه‌ڵکانی ئیسرائیلی ته‌نانه‌ت له یه‌ک ئاینی تایبەت ،واته جووله‌که پێڕه‌وی ده‌که‌ن. سێهه‌م ،ئیسرائیل ته‌نیا دوژمنێکی هه‌یه ئه‌ویش واڵتانی ئیسالمین ،کورد جگه له کێشه‌ی ئاینی تووشی شه‌ڕ و به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ستی ناسیونالیستی سێ نه‌ته‌وه‌ی فارس ،عه‌ره‌ب و تورکه. ئهو به‌شه‌ی خاکه‌ی ده‌سه‌اڵتی جووله‌کەی لێ دامه‌زراوه له الیه‌ن واڵتانی عه‌ره‌بی وه‌ک به‌شێکی داگیرکراو بهراورد ده‌کرێ و زۆرێنه‌ی واڵتانی عه‌ره‌بی حکوومهتی ئیسرائیل به ره‌سمییه‌ت ناناسن و ئیسرائیلیان به دهسهاڵتێکی داگیرکه‌ر راڤه کردووه .زۆربه‌ی واڵتانی عه‌ره‌بی پێوه‌ندییان لەگه‌ڵ ده‌وڵه‌تی جووله‌کەدا بڕیوه ،ته‌نیا واڵتی میسر ده‌وڵه‌تی ئیسرائیلی به فەرمی ناسیوه و پێوەندیی دیپلۆماتیکی لەگه‌ڵ ده‌وڵه‌تی جووله‌که دامه‌زراندوه. له‌و ده‌سه‌اڵتانه‌ی که کوردستانیان داگیر کردووه ،ئێران و سووریا به فەرمی
April 2010 - No 11
35
باشووری کوردستان ئه‌وه‌ی سه‌لماندوو ه ک ه نه‌ته‌وه‌ێ کورد ئه‌گه‌ر مسوڵمانیشه، مسولمانێکی کوێر باوه‌ڕ نیی ه ئیسرائیلیان وه‌ک واڵت و ده‌وڵه‌تێکی نه‌ته‌وه‌یی جووله‌که قه‌بۆل نییه ،ته‌نانه‌ت به‌ربه‌ره‌کانیشی ده‌که‌ن. عێراقی کاتی سه‌دام حوسێن ئیسرائیلی به‌داگیرکه‌ری واڵتی فه‌له‌ستین ده‌ناسی ،ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی هه‌نوکەی عێراق تا ئیستە له هه‌ڵوێستێکی باشتر بەبەراورد له‌گ هڵ هی کاتی سه‌دام به‌رامبه‌ر به ئیسرائیل پێڕه‌وی ده‌کات. به‌اڵم هه‌ڵوێستی داهاتووی حکوومهتی ناوه‌ندی و خه‌ڵکانی مسوڵمانی عێراق به تایبه‌ت عه‌ره‌به‌کانی شیعه چۆن ده‌بێت ،پێوه‌ندییه‌کی زۆری به بارودۆخی ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاست به گشتی و به‌ستراوەیی ده‌سه‌اڵتی ڕۆڵی ئێران له عێراقه. تورکیا که زۆرینه‌ی خه‌ڵکانی ئهو واڵته مسوڵمانی سوونه‌ن و به‌شێکی که‌میشی شیعه‌ن ،به پێ ئاینەكە یاخۆ له ئه‌ساسدا لەگه‌ڵ حکوومهتی ئیسرائیلدا هه‌ست به دۆستایه‌تیی ناکهن .ئه‌گه‌ر ده‌رفه‌ت بۆ خه‌ڵکانی مسوڵمانی سوونه‌ی تورکیا ب‌خۆڵقێت هه‌ستی به‌ربه‌ره‌کانی به‌رامبه‌ر ئیسرائیل به‌رزتر ده‌که‌نه‌وه. هه‌نوکه هه‌ستی ئیسالمی خه‌ڵکانی مسوڵمانی سوونەی تورکیا به‌ره‌و په‌ره‌گرتنه ،هۆكارەكانی ئەوانەن: یه‌که‌م دی��ارده‌ی ده‌سه‌اڵتی شیعەی ئێران بووته پاڵپشتێک و گۆژمێک بۆ به‌رزبوونه‌وەی هه‌ستی ئیسالمی خه‌ڵکانی مسوڵمانی سوونەی تورکیا .خه‌ڵکانی تورکیا مسوڵمانی سوونه‌ن و شیعه به مەترسییەك له‌سه‌ر سوونه ده‌بینن .وات��ە زیندووبوونه‌ی هه‌ستی کۆنی عوسمانی به‌رامبه‌ر ده‌سه‌اڵتی شیعه‌ی ئێران ،له ڕ‌وانگەی مسوڵمانه‌کانی سوونه‌ی تورکیا مه‌سه‌له‌یه‌کی نەگونجاو نییه. دووه��ه‌م ج��وواڵن��ه‌وه‌ی ئیسالمی له تورکیا له‌باری سیاسییه‌وه ڕۆژ لەگه‌ڵ ڕۆژ زیاتر په‌ره ده‌گرێ و هیچ دوور نییه له داهاتوودا دهسهاڵتێکی ئیسالمی سوونه له‌و واڵته بێته سه‌رکار. بەتایبه‌ت ئیستە که له ئێران دهسهاڵتێکی ئیسالمیی شیعه له‌سه‌ر کاره ،خه‌ڵکانی مسوڵمانی سوونەێ تورک بۆ زیندووکرد‌نه‌وه‌ی ئیمپراتۆریی عوسمانی سوونه بەرامبەر سیستەمی شیعهەی ئێران که به‌ته‌مای دامه‌زراندنی ئێرانێکی زلهێزی شیعه‌یە له ن��اوچ��هی ڕۆژهه‌اڵتی
36
ناوه‌ڕاست ،له هێچ هه‌وڵ و ده‌رفه‌تێک بۆ بوژانده‌نه‌وه‌ی ده‌سه‌اڵتی کۆنی تورک چاوپۆشی ناکهن. خاڵهکانی هاوبه‌شی کورد و جووله‌که ده‌توانن ئه‌وانه بن: -1له چوار ده‌سه‌اڵتداریی داگیرکهری خاکی کوردستان ،ئێران و سووریا له هه‌ڵوێست و به‌ربه‌ره‌کانی خه‌ڵکانی جوولکه روون و شه‌فافن و ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل به‌ره‌سمییه‌ت ناناسه‌ن و ئێسرائیل به‌داگیرکه‌ری خاکی مسوڵمانان ناو ده‌به‌ن ،لەمه‌ڕ ئیسرائیل شه‌ڕیان راگەیاندووە. -2عێراق له کاتی ده‌سه‌اڵتی سه‌دام حوسێندا ،نه‌ته‌وه‌ی جووله‌که‌ی به ره‌سمییه‌ت نەده‌ناسی، ته‌نانه‌ت به‌ربه‌ره‌کانی ده‌وڵه‌تی ئیسرائیلیشی ده‌کرد .هه‌نوکه کورد له‌و به‌شه داگیرکراوه‌ی کوردستان خاوه‌نی مافی هاو‌به‌شه و ده‌وڵه‌تی ناوه‌ندی پێوەندییەكی ناڕەسمی لەگه‌ڵ ئیسرائیل دامه‌زراندووه. بێگومان ئاستی پێوه‌ندیی نێوان ئیسرائیل و حکوومهتی هه‌رێم شوێنه‌وارییه‌کی به‌رچاوی له‌سه‌ر هه‌ڵوێستی ده‌سه‌اڵتی ناوه‌ندی عێراق داده‌نێ .عێراقێکی ئارام به‌مانای کێشه‌یه‌کی که‌متری ئیسرائیله. -3حکوومهتی تورکیا به رواڵەت هه‌وڵ ده‌دا ئهو پێوەندییە دیپلوماسییه لەگه‌ڵ ئیسرائیلدا هه‌یه ڕای بگرێت .به‌اڵم ماوه‌یه‌ک له‌مه‌و پێش چه‌ند رووداو هاتنه ئاراوه ،بوونه‌ته هۆی کزی و الوازیی پێوه‌ندیی نێوان تورکیا و ئیسرائیل .ئه‌وه‌ش دەیسه‌لمێنی خه‌ڵکانی تورک که زۆرێنه‌ی مسوڵمانی سوونه‌ن خۆازیاری پێوەندییەكی نزم و الوازن لەگه‌ڵ ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل. نموونه‌یه‌کی ئهو کێشانه ،باڵوکرده‌نه‌وه‌ی فیلمێکی سینه‌مایی تورکی بوو که هه‌وڵ ده‌دا توندوتیژی ئیسرائیل به‌رامبه‌ر خه‌ڵکانی فه‌ڵه‌ستین بخاته به‌ر چاوی بینەرانی مسوڵمانی تورک. له پێداهاتنه‌وەێ سهرهوه ده‌رده‌ک��ه‌وه‌ێ خه‌ڵکانی جووله‌که و کورد دوژمنه‌کانیان یەكجۆر‌ن .له چوار ده‌سه‌اڵتی داگیرکهری کوردستان دوو ده‌سه‌اڵتی ئێران و سووریا ئیسرائیل به داگیرکه‌ر و دژمنی سه‌ره‌کیی خۆیان دەزانن. ده‌سه‌اڵتدارانی عێراق تا ئیستە له رێگه‌ی پەرله‌مانه‌وه هیچ بڕیارێکیان نییە ئه‌وه‌ێ بسه‌لمێنی ک ه ئیسرائیل به فەرمی دهناسن یاخۆ نا .تورکیا پێوەندییەكی دیپلۆماسی لەگه‌ڵ ئیسرائیلدا هه‌یه و دامه‌زراندنی ئیسرائیلی به ره‌سمییه‌ت ناسیوه. له ڕ‌وانگە و ئایدیولۆژی ئاینییەوە مسوڵمانه‌کانی هه‌ر چورا ده‌سه‌اڵتی داگیرکەری کوردستان دامه‌زراوی جووله‌که به داگیرکه‌ر دهناسن و راڤه‌یان کردووه ،له کاتێکدا هه‌ر چوار ده‌سه‌اڵتداری ناوه‌ندیی خۆیان داگیرکهری به‌شێک له خاکی کوردستانن. ڕاسته نه‌ته‌وه‌ی کورد زۆربه‌ی مسوڵمانی سوونه‌ن و بەشێکی كەمی شیعه‌ن ،به‌اڵم سه‌یر ئه‌وه‌یه که کورد له الیه‌ن داگیرکه‌رانی خاکی کوردستان وه‌ک مسوڵمان سەیر ناکرێ. کێشه‌ی کورد لەگه‌ڵ ده‌سه‌اڵتدارانی داگیرکهری خاکی کوردستان کێشه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یییه ،له کاتێکدا شه‌ڕی چوار داگیرکهری خاکی کوردستان لەگه‌ڵ ئیسرائیل شه‌رێکی ئاینییە ،واته شه‌ڕی ئیسالم و جووله‌که‌یه. ده‌سه‌التدرانی داگیرکهری کوردستان کێشه‌ی کورد به کێشه‌یه‌کی نه‌ته‌وه‌یی بهراورد ده‌که‌ن و کورد زیاتر قۆربانی کێشه‌ی ناسیۆنالیستی به‌رچاوته‌نگانه‌ی عه‌ره‌ب ،تورک و فارسه ،نەك ناکۆکیی ئاینی و ئیسالمییه‌ت. له‌کاتێكدا خه‌ڵکانی جووله‌که له‌الیه‌ن چوار واڵتی داگیرکهری کوردستان له ڕ‌وانگەیه‌کی ئاینییە‌وه به‌ربه‌ره‌کانی ده‌کرێ و ئیسرائیلیان به واڵتێکی داگیرکهری به‌شێک له خاکی مسوڵمانه‌کان پێناسه کردووه ،کورد ده‌رگیری کێشه‌ی ناسیۆنالیستی به‌رچاوته‌نگانه‌ی عه‌ره‌ب ،تورک و فارسه .ئهو چوار واڵته هه‌وڵ ده‌ده‌ن هه‌ستی کورد خۆشه‌ویستی و کوردبوونی نه‌ته‌وه‌یی کورد کوێر بکه‌نه‌وه و باوه‌ڕی کوردایه‌تی و هه‌ستی نەتەوەییی کوردی له ژێواری ناسیۆنالیستی ئاینی عه‌ره‌ب ،تورک ،و فارسدا بتوێننه‌وه. عه‌ره‌ب ،فارس و تورک ،ئاینی جووله‌که وه‌ک هێمایەك دەزانن که به‌ر له ئیسالمی هاتووەتە كایەوە و ڕه‌تی ده‌که‌نه‌وه ،جووله‌که به داگیرکهری خاکی مسوڵمانان دهناسن و دان به دامه‌زراوی ئیسرائیل و مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌ییی جووله‌که نانێن. خاڵهکانی که کورد و جووله‌که تیێدا هاوبه‌ش نین ،زۆرن ،ئه‌وانه‌ی گرینگه ،یه‌که‌م جووله‌که توانیویه‌تی April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
ده‌سه‌اڵتی سه‌ربه‌خۆ و خۆیه‌تی دابمه‌زرێنێ ،به‌اڵم کورد تا ئیستە له دامه‌زرادنی ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی كوردی سەركەوتوو نه‌بووە. دووهه‌م جووله‌که له ئاینێك واته جووله‌کەبوون پێڕه‌وی ده‌کات ،کورد جگه له‌وه‌ی مسوڵمانه و به‌شێکی سوونه‌ن و به‌شێکیشی شیعه‌ن ،ڕێژكەكانی تریش وه‌ک جووله‌که ،ئاشووری ،كریستیانی، کلدانی ،ئه‌رمه‌نی و زەردەشتی تێدان. سێهه‌م ،هێز و ده‌سه‌اڵتی جووله‌که له ده‌ره‌وه‌ی واڵت له ئاستێکی به‌رز و به نرخ و كاریگەردایە، جووله‌که جگه له‌وه‌ی خاوه‌نی هێزێکی به‌رچاوی لۆبی ،واته هێزی دامه‌زراندنی پێوه‌ندیی له‌گەڵ سیاسه‌تی دنیا به‌گشتی و ئه‌مه‌ریکا و ئەوروپا به‌تایبه‌ت ،خاوه‌نی ده‌سەاڵتێکی به هێزی ئابووریشه. AIPACیه‌کێک له به‌هێزترین رێکخراوه‌کانی لۆبی جووله‌که‌یه ،به‌واته‌یه‌کی دیکه لێدوان و پرۆپاگه‌نده‌کردن بۆ به‌ئه‌نجام گه‌یاندنی ئامانجه‌کانی دامه‌زراوی جووله‌که له ئه‌مه‌ریکا و کۆمه‌ڵگەکانی تری دنیایە .ئهو ناوه‌ندە بەرامبەر کێشه‌ێ به‌رنامەی چه‌کی ناوه‌کی ئێران توانیویه‌تی زۆر کاری باش ئه‌نجام بدات ،لەگه‌ڵ دوو الیه‌نی دیموکرات و کۆماریخۆازی واڵته یه‌کگرتوه‌کان پێوه‌ندییه‌کی پته‌و دابمه‌زرێنی. له ساڵه‌کانی 1950وه‌ک ناوەندێکی بچووک له ئهمەریکا دامه‌زرا ( .)AIPAC هه‌نوکه خاوه‌نی سه‌د هه‌زار ئه‌ندام و چااڵكوانی جووله‌که‌یه .خه‌ڵکانی جووله‌که خاوه‌نی هه‌ستێکی به‌رز و ڕێزێكی بێ وێنەن به‌رامبه‌ر به دامه‌زرانی جووله‌کە و له پێناوی ئهو مه‌سه‌له‌دا ئامادەن هه‌موو فیداکارییه‌ک بكه‌ن .گرینگتر ئه‌وه‌یه که جووله‌که‌بوون له سه‌ره‌وەی هه‌موو ئایدیولۆژییه‌کی غه‌یری جووله‌که‌یه. جووله‌که له به‌شه‌کانی بازرگانی بە ئه‌لماس ،كەرەستەی كیمیایی ،نه‌‌وت و زەوی و زاردا به توانان. خه‌ڵکی ئیسرائیل توانیویانه له به‌شی دیپلۆماسی جێگه‌یه‌کی باش بۆ خۆیان راڤه بکه‌ن و خاوه‌نی دۆستانێکی باشی نێونه‌ته‌وه‌یی بن ،هه‌روه‌ها له نەتەوە یەكگرتووەكاندا ڕۆڵێكی باشیان هەیە. له کاتێکدا کورد له به‌شی پێوەندی و لۆبی کردن و دامه‌زراندنی پێوه‌ندیی ده‌ره‌کی و کاروباری بازرگانیی دنیا و ڕۆڵ له ئۆرگانه‌کانی نێونه‌ته‌وه‌یی زۆر کز و الوازه و له پله‌یه‌کی نزم دا .رێکخراوه‌کانی کوردی مه‌سه‌له‌ی ئایدیۆلۆژی تری غه‌ری ناسیۆنالیستی کوردی له سه‌ره‌وه‌ی هه‌ستی نهتهوایهتی و کوردبوون ده‌بینن. مه‌سه‌له‌ی چواره‌م و هه‌ره گرینگ مه‌سه‌له‌ی خۆباوه‌ڕی ،یه‌کده‌ستبوون و یه‌ک پارچه‌یی ،یه‌کریزی
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
النیکه‌م ئه‌گه‌ر عێراق پێوه‌ندییه‌کی پته‌ویشی له‌گه‌ڵ ئیسرائیلدا نه‌بێ ،ل ه گۆره‌پان و پانتاتی سیاسی و ئایینیدا به‌ربه‌ره‌کانی ئیسرائیل ناکات
خه‌ڵکانی جووله‌که‌یه .جووله‌که به یه‌ک ناو ،به یه‌ک ئاین و بۆ یه‌ک مه‌به‌ست ،ئه‌ویشی بوونی جووله‌که و ده‌وڵه‌تی جوولکه له گۆره‌پان و پانتایی سیاسی جیهاندا چاالکن. جووله‌کە وه‌ک خاوه‌نی کێشه‌ی جووله‌که بوون و باوه‌ڕ به واڵتی ئیسرائیل له هه‌موو بواره‌کانی چاالکیدا خۆی خستە ڕوو و کاری بۆ ده‌کات. ک��ورد به داخێکی زۆره‌وه ،جگه ل��ه‌وه‌ی خاوه‌نی ده‌وڵه‌تی سه‌ربه‌خۆی نییه ،تا ئیستەش رێکخراوه‌کانی کوردی نه‌یانتوانیوه له داواکانی خۆیان دا روون و یه‌ک ب��ه‌ن ،هه‌ر حزبێك كار بۆ داوایه‌کی تایبه‌ت به‌خۆی ده‌کات .رێکخراوه‌کانی سیاسیی کورد تا ئیستەش وه‌ک خاوه‌نی کێشەی کورد نەهاتوونه گۆره‌پان و پانتاییی سیاسی ناوخۆ و ده‌ره‌وه. کورد زۆر جار به‌هۆی نه‌بوونی ریزێکی یه‌کپارچه‌یی، داوایه‌کی روون و دیاری نه‌ته‌وه‌یی ،ناکۆکییه‌کانی نێوان ئه‌ندامانی به‌رێوه‌به‌رایه‌تیی ریکخراوه‌کانی کوردی له گۆره‌پان و پانتاییی سیاسی و کۆمه‌ڵگەی نێونه‌ته‌وه‌یی بووته که‌ند و کۆسپ و رێگرە له‌سه‌ر رێگه‌ی چاالکی ناوەخۆیی و نێونه‌ته‌وه‌یی .له کاتێدا جووله‌کە روون و شه‌فاف و سوور پێداگری له داواکانی خۆی دەكات. جگه له‌وەی کورد تووشی کێشه و ناکۆکیی چه‌ند جۆرێ ئاینییە و خاوه‌نی دهسهاڵتێکی سه‌ربەخۆ نییه، دوژمنانی داگیرکهری کوردستان له ده‌ره‌وه‌ی واڵت توانیویانه پێش به چاالکییه‌کانی سیاسی و دیپلۆماسیی کورد بگرن ،رێکخراوه‌کانی کوردیش به هۆی ناکۆکیی نێوان ئه‌ندامانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی و به‌یه‌که‌وه هه‌ڵنه‌کردن و الوازی���ی هه‌ڵوێست و روون و ش��ه‌ف��اف نه‌بوونی داواکانییان ،کاری دوژمنانی داگیرکهری کوردستان یاخۆ له ده‌ره‌وەی واڵت ئاسان کردووته‌وه. دۆستایه‌تیی و پێوه‌ندیی دوو نه‌ته‌وەی جووله‌که و کورد رێشه‌یه‌کی کۆن و مێژوویی هه‌یه ،ئه‌وه‌ش ده‌گه‌رێته‌وه بۆ ساڵه‌کانی به‌ر له کێشەی شه‌ڕی دووهه‌می جیهانی .کورد و جووله‌که له زۆربه‌ی‌شوێنه‌کانی کوردستان به یه‌که‌وه ژیاون ،و هه‌اڵواردنی ئاینی نەیتوانیوه دۆستایه‌تیی نێوان ئهو دوو نه‌ته‌وه الواز بكات و کێشه‌یه‌کی قوڵی ئاینی له
37
نێوانیان پێک بێنێ. ڕه‌نگه به هۆی هه‌اڵواردنی ئاینی و بارودۆخی حکوومه‌ته‌کانی ناوه‌ندیی چوار واڵتی داگیرکهری کوردستان هێندیه‌ک کێشه و ناکۆکیی نێوان به‌شێکی بچووک له دانیشتووانی جووله‌که و کورد له ناوچه‌کانی کوردنشین بووبێ ،به‌اڵم ناوه‌رۆک و بڕی کێشه‌کان ئه‌وه‌نده نه‌بوون که نێوان ناخۆشی مێژوویی جوولەکه و کورد پێک بێنێ. له نووسراوه‌کان و لێکۆلێنه‌وه‌کانی کورده جووله‌که‌کانی دانیشتووی پێشووی کوردستان که ئیستە له ئیسرائیل ده‌ژین ده‌رده‌ک��ه‌و‌ێ ،ئه‌وان یاد و بیرێکی خۆشیان له کاته‌کانی ژێانکردنیان له کوردستان هه‌یه. به‌اڵم ئێستە پرسیار ئه‌وه‌یه ،کورد و جووله‌که چۆن ده‌توانن له پێوەندییەكانی دێرینه‌ی خۆیان به شێوه‌یه‌کی باش بۆ داهاتووی کوردستان و ئیسرائیل که‌ڵک وه‌ربگرن. هه‌نوکه کورد له باشووری کوردستان خاوه‌نی حکوومه‌تێکی فێدڕاڵه و له ئیسرائیلیش دهسهاڵتێکی سه‌ربه‌خۆی جووله‌کە له‌سه‌ر کاره ،ده‌توانین بڵێین دوژمنه‌کانی جووله‌که و کورد یەكجۆر‌ن. ئیسرائیل له دهسهاڵتێکی به‌هێزی نێونه‌ته‌وه‌یی و زا‌نستێکی پێشکه‌وتووی هەیە ،ئه‌گه‌ر ئاستی تەکنه‌لۆژیای ئیسرائیلی له پله‌ێ یه‌که‌می دنیادا نه‌بێ، بێگومان یه‌کێکه له‌و والتانه‌ی جیهان که له‌و باره‌وه قسه بۆ گوتن هه‌یه. حكوومەتی هه‌رێمی کوردستان ،له ب��ارەی ک��اروب��اری ب��ه‌رێ��وه‌ب��ه‌ری و داموده‌زگایییه‌وه دهسهاڵتێکی ساوایه و بێگومان له ئاستی زانستی و تەکنه‌لۆژیا و به‌شی ڕاهێنان و کشتوکال و ئاژه‌ڵداری و بواره‌کانی ئەکادیمیک ،ئاسایش، ڕێگه‌وبان ،و ئابووری پێویستییه‌کی زۆری به هێزێکی ده‌ره‌کی هه‌یه. ئیسرائیل به هەموو پێوه‌ندییه‌کانی نێونه‌ته‌وه‌یی و قۆناخ و بارودۆخی ئهو ناوچه‌ی که لێی ده‌ژی له‌م بوارانه‌دا واڵتێکی به‌هێز و به توانایه ،هه‌رێمی کوردستان ده‌توانی بەباشترین شێوه له ئه‌زموون ،ئامۆژگاری و زانستی خه‌ڵکان و ده‌وڵه‌تی ئیسرائیل که‌ڵک وه‌ربگرێ. بۆ کورد و ده‌سه‌اڵتدارانی هه‌رێمی کوردستان زۆر باشتره بۆ ئاوه‌دانی و گه‌شەپێدانی زیاتری ئابووری و به‌شی تەکنه‌لۆژیا و زانستی کوردستان له ئه‌زموونه‌کان و تەکنه‌لۆژیا و زانستی ئیسرائیل سوود وەربگرێت باشترە تا لە واڵتانێكی وەك تورکیا ،ئێران و عه‌ره‌ب ،ئەویش به چه‌ند هۆكارێك: یه‌که‌م ،ئیسرائیل داگیرکهری خاکی کوردستان نییه ،دووه��ه‌م ،کورد و جووله‌که کێشه و ناکۆکیی ئاینی و سیاسییان له نێواندا نییه ،سێهه‌م ،کورد و جووله‌که دوژمنه‌کانیان جۆریه‌کن ،چواره‌م ،جووله‌که خاوه‌نی تەکنه‌لۆژیایه‌کی زۆر بااڵتر له تورکیا ،ئێران و واڵتانی عه‌ره‌به .کورد ئاسانتر و باشتر ده‌توانێ له تەکنه‌لۆژیای ئیسرائیل سوود وەبگرێ تا هی واڵتانی داگیرکهری کوردستان. پێنچه‌م یارمه‌تیکردنی ئیسرائیل له سه‌ر ئه‌ساس و بنچینه‌ی پێوەندیی نێوان دوو نه‌ته‌وه‌ی کورد و جووله‌که‌یه ،له کاتێکدا کۆمه‌كی تورک ،ئێران و عه‌ره‌ب زۆر مه‌سه‌له و مه‌به‌ستی تێیدا شاراوه‌ن .شه‌شه‌م ،پێوه‌ندیی کورد له گه‌ڵ ئیسرائیل ئاکامێکی باشتری نێونه‌ته‌وه‌یی ده‌بێ تا پێوەندیی کورد لەگه‌ڵ ئێران ،تورکیا و عه‌ره‌ب. النیکه‌م ئیسرائیل ده‌توانێ کورد باشتر له فارس ،تورک و عه‌ره‌ب له کاروبای دیپلۆماسی نێونه‌ته‌وه‌یی ئامۆژگاری و یارمه‌تی بکا. ئاکام ،خه‌ڵکانی جووله‌که به هۆی خۆباوه‌ڕی و ئێمان به مه‌سه‌له‌ی نهتهوایهتی و یه‌کپارچه‌یی و یه‌کریزی هه‌موو رێکخراوه‌کانی سیاسی ئیسرائیلی جگه له‌وەی توانیویانه ببنه خاوه‌نی ده‌وڵه‌تێکی سه‌ربه‌خۆی جووله‌که ،خه‌ڵکانی
38
کورد جگ ه ل ه کێشه‌ی ئاینی تووشی شه‌ڕ و به‌ربه‌ره‌کانی هه‌ستی ناسیونالیستی سێ نه‌ته‌وه‌ی فارس، عه‌ره‌ب و تورکه ئیسرائیلی ئاینی جووله‌که‌یان بۆ مه‌به‌سته‌کانی نەته‌وایه‌تیی خۆیان به باشترین شێوه بەكار هێنا. له ڕاستیدا خه‌ڵکانی جووله‌کە به رێزگرتن له ئاینی خۆیان و به‌رزڕاگرتنی هه‌ستی جوولکه ،باوه‌ڕیان به جوولکه‌بوون و خۆشه‌ویستیی مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌یی به‌هێزتر و به پێزتر کردووه. ئاین و مه‌سه‌له‌ی نه‌ته‌وه‌ییی جووله‌که دوو شتی به‌ستراوه‌ی گرینگ بۆ به‌رده‌وامیی ده‌سه‌اڵتی ئیسرائیل و به‌ربه‌ره‌کانیکردنی ده‌سه‌اڵته‌کانی عه‌ره‌به. کورد که خاوه‌نی حکوومه‌تێکی سه‌ربه‌خۆ نییه ،له‌هه‌وڵدانی بۆ یه‌کگرتنه‌وه و که‌ڵک وه‌رگرتن له قۆناخه‌کانی مێژووی خۆی به هۆی کێشه و ناکۆکیی نێوان رێکخراوه‌کانی سیاسی و ئه‌ندامانی به‌ڕێوه‌به‌رایه‌تی له داوای نه‌ته‌وه‌یی خۆی دوور که‌وتووته‌وه ،به‌ر له کوردبوون و باوه‌ڕ به هه‌ستی نهتهوایهتی کوردی و کورد خۆشه‌ویستی ،رێکخراوه‌کانی کوردی کێشه‌ی ئایدیۆلۆژی و ناکۆکییه‌کانی ناوخۆی ریکخراو تێكەڵ بە دۆزی سەرەكیی كورد دەكەن. ده‌رئه‌نجام ئه‌وه‌یه جۆری کێشه‌کانی خه‌ڵکانی کورد و خه‌ڵکانی جووله‌کە وەك یه‌کن و دوو نه‌تەوەی کورد و جوولەكە دوژمنێکی هاوبه‌شیان هه‌یه ،به ئاکام گه‌یشتنی خەباتی ئازادیخوازانه‌ی کورد ده‌توانێ پاڵپشتێک و گۆژمێک بێ بۆ ئاسایش و سەقامگیریی ئیسرائیل و به پێچه‌وانه‌وه. ئارامی و ئاسایش و ئازادیی نه‌ته‌وەی کورد النیکه‌م ده‌توانێ چوار ده‌سه‌اڵتی دێموکراتێک له ناوچه‌ی ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاستدا به دی بێنێ ،ئه‌وه‌ش مانای ئه‌وه‌یه که به‌ربه‌ره‌کانی ئهو چوار ده‌سه‌اڵته به‌رامبه‌ر به ئبسرائبل له به‌ین ده‌چێ و بێگومان شوێن و كاریگەریی باشی له سه‌ر ،ئارامی و هێمنی و سه‌قامگیریی واڵتی جووله‌که‌کان ده‌بێ. کوردستانێکی سه‌ربه‌خۆی به هێز و ئارام و سه‌قامگیر ،یاخۆ چوار ده‌وڵه‌تی فێدراڵی کورد له چوار به‌شی داگیرکراو ،هه‌م له به‌رژه‌وه‌ندیی ئیسرائیله ،هه‌م دۆخێکی لەبار و پاڵپشتێک بۆ پیاده‌کردنی پرۆسه و ڕێبازی ئاشتی له ڕۆژهه‌اڵتی ناوه‌ڕاسته. نیزیکبوونه‌وه‌ی کورد له جوولکه نه‌ک به‌قازانج و له به‌رژه‌وه‌ندیی جوواڵنه‌وه‌ی کورده ،به‌ڵکوو ده‌توانی پاڵپشتێک و گۆژمێک بێ له زووتر به ئه‌نجام گه‌یشتنی کورد له خه‌باتی نه‌ته‌وه‌ییی خۆیدا. کێشه‌کانی کورد و ئیسرائیل ،ئه‌گه‌ر هاوبه‌شیش نه‌به‌ن ،دوژمنانه‌کان یاخۆ جۆریه‌کن .کوردستانێکی هێمن و ئازاد و سه‌ربه‌خۆ پاڵپشتێک و گۆژمێکه بۆ به‌هێزتربوونی ئیسرائیل و سه‌قامگیریی ئهو واڵته. ئیسرائیلێکی به توانا و به هێز و سه‌قامگیر و هێمن ،دڵنیاییەكە بۆ به‌رده‌وامی هه‌رێمی کوردستان و باشتربوونی دۆخی کورد له سێ به‌شه‌کانی تری کوردستانی داگیرکراو. دامه‌زران و به‌دیهاتنی حکوومه‌تێکی فێدڕاڵ له هه‌ریه‌ک له به‌شه داگیرکراوه‌کانی کوردستان ،به‌مانای نەمانی ده‌رده‌سه‌رییه‌کە بۆ ئیسرائیل. twejeran@gmail.com
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
گۆشەیەك لە ناساندنی گەلی جوولەكە و كورتە میژوویەكی واڵتی ئیسرائیل ئامادەكردنی /یاسین كەریم عەبدواڵ
نه‌هامه‌تییه‌کانی جووله‌که ...جینۆساید ،کوشتن ،ده‌ربه‌ده‌ری
بەگوێرەی هەندێك سەرچاوە و بەڵگەی مێژوویی ،بوونی جوولەكە وەك نەتەوە و زمان بۆ زیاتر لە 40ه��ەزار ساڵ پێش زایین دەگەڕێتەوە، كە بوونیان هەبووە و شان بەشانی گەالنی عەرەب ،ئاشووری ،قبتی، فینیقی ،بابلی،كەنعانی و ...تاد. لە نیوە دوورگەی عەرەبی و ناوچەی شام و میسردا ژیاون و خاوەنی شوێن و ق��ەوارە و كاروباری خۆیان ب��وون .زمانی عیبری و گەلی جوولەكە سەر بەزمانی خێزانی سامین ،بەاڵم لەبەر هەندێك هۆكاری جوگرافی و ئاو و هەوا و ملمالنێی گروپ و خیڵە جیاجیاكانەوە لەبەر كەمیی بەرهەمی كشتوكاڵی ،جوولەكەكان نیوە دوورگەی عەرەبیان جێ هێشتووە و بەرەو شام بەتایبەت فەلەستین كۆچیان كردووە. وەك لەكتێبی ئاسمانی تەوراتی جوولەكەكاندا هاتووە ،گوایە خوا ئەم سەرزەمینەی فەلەستینی بەوان بەخشیوە و وەك بڕوایەكی ئاینی سەیری دەكەن .لە فەلەستینیش بەهەمان هۆ كۆچیان ك��ردووە ،بەتایبەتی ئیبراهیمی پێغەمبەر و خێزانەكەی بەرەو واڵتی میسر ڕۆیشتوون و لەوێش ناوچەیەكیان هەبووە و فەرمانڕەوایی خۆیان بوون كە بەگوێرەی لێكۆڵینەوەیەكی میژوویی ئەم ڕووداوە لە ساڵی (1580-1570پ.ز) دا ڕوویداوە .ئیبراهیم (ئەبراهام) دوو كوڕی هەبووە ،ئیسماعیل لە
فیرعەونییەكان خۆیان بەخواوەند دەزانی و جوولەكەكانیش بڕوایان وایە كە خودا تاك و تەنیایە www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
39
هاجەری خزمەتكاری و ئیسحاق لە سارای هاوسەری .ئیسحاق جێگەی ئیبراهیمی پێغەمبەری گرتەوە ،زۆربەمان بەسەرهاتی قوربانیدانەكەی ئیسماعیل دەزانین كە تا ئیستە هەموو ساڵێك بۆنەی جەژنی قوربان لەوەوە سەرچاوە دەگرێت .ئیسحاق كوڕی ئیبراهیم كوڕێكی دەبێت ناوی دەنێ ئیسرائیل و هەموو جوولەكەش لەكۆن و ئەمڕۆدا بەناوی نەوەی ئیسرائیل كوڕی ئیسحاق كوڕی ئیبراهیمەوە ناونراون و بانگ دەكرێن، هەتا ناوی ئەمڕۆی ئیسرائیل لەناوی ئەوەوە بەسەریدا دابڕاوە كە بەئەرزی پیرۆزی بەخشراوی خواوەندی دەزانن بۆ گەلی جوولەكە. جوولەكەكان ئەو ماوەیەی كە لە میسردا نیشتەجێ بوون ،لەالیەن فیرعەونەكانەوە زۆر ئازار دەدران و خەڵكیان دەكردن بەگژدا ،چونكە لەڕووی ئاینەوە جیاوازبوون .فیرعەونییەكان خۆیان بەخواوەند دەزانی و جوولەكەكانیش بڕوایان وایە كە خودا تاك و تەنیایە و لە سەرووی ئیرادەی زەوی و ئاسمانەكانەوەیە و لە مرۆڤ بەدەرە ،واتە جوولەكە پێش هەموو گەل و ئاینێك بڕوایان بەتاكبوونی خوا هێناوە و بەسەرووی سروشتی زانیوە ،بەواتەیەكی تر جوولەكە قۆناخیك لە پێش گەالنی ترەوە بوون ،چونكە لەكاتێكدا گەلی جوولەكە بڕوای بەتاك خودایی هێناوە گەالنی تر لە ناو فرە خوداییدا بوون .پاش ئەوەی ژیانی جوولەكەكان لەمیسر خراپ بوو ،مووسا و گەلەكەی گەڕانەوە فەلەستین .دوای مووسا (یوشەع) سەركردایەتیی جوولەكەكان دەك��ات و دەكەوێتە جەنگەوە لەگەڵ كەنعانییەكان و سەردەكەون بەسەریاندا ،ئەوە قەوارەیەكی سیاسی و دەسەاڵت پەیدا دەكەن لە فەلەستین( ،شاوڵ) ناوێك یەكەم پاشای ئەو قەوارە سەربەخۆیەی جوولەكەكان بووە ،دوایی (داوود) كەپاشایەكی زۆر بەتوانا بووە و شاری ئۆرشەلیمیان دروست كردوە و كردوویانەتە پایەتەختی خۆیان. پێغەمبەر (سلێمان) پەرستگەیەكی گەورە و بەرزی دروست كردووە كە بووەتە قیبلە و ڕووگەی جوولەكەكان لە ناو شاری ئۆرشەلیم كە تا ئەمڕۆش ماوەتەوە. جوولەكەكان بەهۆی جەنگی ناوخۆیانەوە لەسەر دەسەاڵت و كورسی و بەرژەوەندیی جیاواز هێز و یەكێتییان الواز بوو ،بوون بە دوو دەسەاڵتی جیاواز و بەردەوام ئەو دوو دەسەاڵتە لەكێشە و ملمالنیدا بوون .لە نێوان جەنگی دوو ئیمپراتۆری ئەوكاتەی ئاشوورییەكان و میسر جوولەكەكان الیەنگیری میسریان كرد و ئەوە بوو ئیسرائیل داگیركرا و قودس واتە ئۆرشەلیم لە ساڵی (586پ.ز) وێران كرا ،هەروەها هەزاران جوولەكەیان وەك كۆیلە گرت بەدیل و بردیانن بۆ شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقی ئەمڕۆ بۆ كار پێكردنیان ،لە دوای ئەمانیش جەنگی نێوان ئەسكەندەری مەكدۆنی و داریوش و كۆرشی ئیمپراتۆری ئێران جارێكی تر ئیسرائیل و ئۆرشەلیم كەوتنەوە بەر شااڵوی كوشتن و دیلكردن و ئاوارەیی. پەرستگەكانیان سووتێنرا و خەڵكی جوولەكە ڕاونران و پەرتەوازەی دنیا بوون ،هەر لەبەر ئەوەی گەلی جوولەكە پێوەستن بەناسنامە و كەسێتی نەتەوەیی و ئاینیی خۆیانەوە كە بەمۆرك و مانەوەی خۆیانی دەزانن ،پاش ئەوەی لە ئیسرائیل زێدی خۆیان هەڵكەندران ئاوارەی دنیا بوون ،لە هەموو شوێنێك بەهۆی نەژادپەرستی و مەزهەبگەرایی بەرامبەریان دەچەوسانەوە.
40
هەزاران جوولەكەیان وەك كۆیلە گرت بەدیل و بردیانن بۆ شارەكانی ناوەڕاست و خوارووی عێراقی ئەمڕۆ هەر لە ئیسپانیا 70هەزار كەسیان لێ كوژرا لە تاوان ڕایان كرد بۆ ڕۆژهەاڵتی ئەوروپا ،لەو ناوچەیەش ڕزگاریان نەبوو ،لە ساڵی 1800تا 1900 زۆربەیان (نێزیكەی 3ملیۆن) جوولەكە كۆچیان كرد بۆ ئەمەریكا ،چونكە ئەمەریكا واڵتیكی نوێ بوو و خۆی لەكۆت و بەندی یاسا و دەسەاڵتی ئەوروپییەكان ڕزگار كردبوو ،زۆرتر وەك واڵتێكی ئازاد و دیمۆكرات خۆی دەنواند و جێگەی زۆربەی گەالن و ئاینەكان دەبووەوە و مافی هاوواڵتی بوونی هەبوو ،لەوێ جێگە و پایەی خۆیان گرت و لە سەرەتاوە لە ئەوروپا ،ڕووسیا و دواتر لە ئەڵمانیا گەورەترین جینۆساید و ئاپارتاید دژیان بەكار هات .لە جەنگی دووەمی جیهانیدا لەكۆی 35ملیۆن كەسی كوژراو 7ملیۆنیان جوولەكە بوون ،پاش ئەو غەدر و ستەمە مێژووییەی كە بەرامبەر گەلی جوولەكە كراوە ،پاش ( )2500ساڵ زیاتر لە ئاوارەیی و دەربەدەری بە هۆی ئەوەی ئەم گەلە هەمیشە پێوەست و بڕواداربوون بەئاین و داب و نەریت و نیشتمانی خۆیان لە هەر جێگە و سوچێكی ئەم دنیا بووبن ،بەرگریان لە خۆیان و ناسنامەی نەتەوەیی و ئایینی خۆیان كردووە بڕواشیان بەوە هەبووە كە ڕۆژیك دێت بگەڕێنەوە نیشتمانی خۆیان كە خودا پێی بەخشیون ،پاش ئەوەی چەند بزووتنەوە و ڕێكخراوی خۆیان دروست كرد بۆ بەرگریكردن لە خۆیان تا نەسڕێنەوە ،دواتر لەسەر دەستی كەسێكی هەڵكەوتوو و دانا كەكەسێكی نووسەر و ڕۆژنامەنووس بوو دەستی هەبوو لە بواری ئەدەبیات و چیرۆك و ڕۆمان و شیعر .پاش ئەوەی زوڵمی سەر نەتەوەكەی بینی شەووڕۆژ گینگڵی دەدا و خەمی لە میللەتەكەی دەخوارد ،بۆیە زۆر كارەكانی لەكۆتای تەمەنی بۆ خزمەت و ئامۆژگاری و ڕێنمایی گەلەكەی تەرخان كرد ،چەندان كتێب و نووسراوی گرینگی لەو بوارەدا نووسی وەكو (دەوڵەتی جوولەكە) و (ڕۆژانەكانی هیرتزل) كە هەموو كار و ك��ردەوە و چاالكی و بەسەرهاتە سیاسی و ڕووداوە خۆش و ناخۆشەكانی تێدایە كە بەسەر جوولەكەدا هاتوونە لەو سەردەمەی ئەوی تێدا ژیاوە .بە نووسینەكانی هەموو دنیای هەژاند كە ئەو مرۆڤە هەڵكەوتووەی جوولەكە لە سااڵنی 1904-1815دا ژیاوە توانی چەند كۆنفرانسێك بۆ كەسایەتییەكانی جوولەكەی ئەوروپا ساز بكات و لۆبی جوولەكە دابمەزرێنی و سندووقی كۆمەك پێك بێنێت و هەموو هێزی مادی و مەعنەوی جوولەكە كۆ بكاتەوە لە ناو ڕێكخراوێكی كارا و چاالكدا ،هەم لە ڕێگەی سەرمایەدار و بیرمەندانی جوولەكەوە ئەم ڕیكخراوە توندوتۆڵ و بەهێز بكات پێوەندیی لەگەڵ سەرۆك و كەسایەتییەكانی ئەوروپا پتەو بكات ،بەپێی پەیمانی (بلفۆر) ساڵی 1917بڕیار درا كە جوولەكەكان بنێرنەوە بۆ خاك و زێدی خۆیان ،واتە ئیسرائیلی ئەمڕۆ ،تا ساڵی 1948 دەوڵەتی جوولەكەیان دامەزراند بانگەوازیی هەموو جوولەكەكانی دنیایان كرد بۆ گەڕانەوە تا لە كوردستانیشەوە زۆربەی جوولەكەكان گەڕانەوە،
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
تا ئەمڕۆش بەردەوامە ئەو كۆچە و هەر ئیستە زیاتر لە 360هەزار جوولەكەی كوردزمان هەیە لە ئیسرائیل كە ئەمەش خاڵێكی هاوبەشی نێوان كورد و ئیسرائیلە .ئێستە ئیسرائیل كۆماری ئیسرائیلی جوولەكەیە و پایەتەختەكەی تەلئەبیبە ،بەاڵم ئۆرشەلیم وەك ڕووگەی پیرۆزی خۆیان تەماشا دەكەن و شوێنەواری كۆنی جوولەكە لەو شارەدا تا ئێستەش ماوە و بەردەوام هەڵی دەدەنەوە ،بەپێی سەرژمیری و ئاماری نوێ ئیسرائیل 7.5ملیۆن كەسی تێدا دەژی %85جوولەكەیە %15عەرەبی مسوڵمانە و %3 كریستیانن .بەگوێرەی هەموو پێوەرە دیموكراسی و مافە مرۆیییەكان ئیسرائیل بە ب��ەراورد لەگەڵ هەموو دەسەاڵت و رێژێمەكانی ناوچەكەدا باشترین ئەزموونی دیموكراسی رۆژهەاڵتی ناوەڕاستە. لە ساڵی 1948ەوە ملمالنێ و ناكۆكیی ئاینی و سیاسی هەیە لەو واڵت��ەدا .بەهۆی هەریەكە لە عەرەب و كریستیان و جوولەكە ،ئەو شار و واڵتە بەزێدی خۆی دەزانێ و گوایە مووسا لەوێ لە دایك ب��ووە و هەڵكەوتووە و م��ردووە .هەروەها عیسای مەسیح و پێغەمبەری ئیسالمیش (محەممەد د.خ) چووەتە ئەو شارە و لەوێوە هەڵكشاوە بۆ ئاسمان و لەگەڵ خواوەند وتووێژی كردووە ،بەاڵم هەموو بەڵگەنامە و شوێنەوارزانی نوێ ئێستە لەسەر ئەوە كۆكن كە ئیسرائیل نیشتیمانی رەوا و سەلمێندراوی میژووی جوولەكەیە. بەدرێژاییی سەدەی ڕاب��ردوو لە سەرەتاوە لە نێوان ئیمپراتۆرییەتی بەریتانیا و رووسیا و عوسمانییەكاندا ویستوویانە كێشە و ملمالنێی نەتەوەیی و ئاینی بەكار بێنن بۆ خۆیان. گەلی جوولەكە لە سەروبەندی جەنگی یەكەمی جیهانیدا وەك مافی سەرەتایی و رەوای خۆیان دەوڵەتی خۆیان دامەزراند لە زێد و خاكی خۆیان ،بەاڵم ئەو هێزانە ویستوویانە جەنگی نەتەوەیی مەزهەبی بەكار بەرن بۆ بەرژەوەندیی خۆیان. ئیستە ئیسرائیل (كنێست)ی هەیە كە پەرلەمانی ئیسرائیلە و 120ئەندامیان هەیە. ماوەی سەرۆكایەتی ( )5ساڵە بۆ دوو خول كاندید دەكرێتەوە ،پایەی سەرۆك الوازە ،كنێست بڕیاردەری سەرەكییە،
www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
سەرۆك وەزیران و دەوڵەت و سەرۆك دیاری دەكات ،ئیسرائیل دەستووری هەمیشەیی نییە بەڵكوو یاسای بنەڕەتی لە الیەن كنێستەوە دانراوە و كاری پێدەكری ،الیەنە مەزهەبییەكانی جوولەكە پێیان وایە دەبێ كتیبی (تەورات) بكرێتە دەستوور ،بەاڵم ملمالنێی سكۆالریزم و عەلـمانییەكان و چەپەكان پەسندی ناكەن. پ��ارت و ڕی��ك��خ��راوە سەرەكییەكانی ناو ئیسرائیل (پارتی كار ،پارتی لیكۆد ،پارتی مابای ،پارتی میحراخ ...هتد) كەبریتین لەو پەڕی چەپ تا ئەو پەڕی ڕاستڕۆ ،واتە ئاینی توندڕۆ و ماركسی و چەپ و عەلمانی و كرێكاری و ناكرێكاری و سەرمایەداری و نەتەوەیی، بەاڵم ئەم پارتانە سەرەڕای ناكۆكیی زۆری ناوخۆیان ،هەمویان لەسەر ئاسایشیی نەتەوەیی و تەناهیی نیشتمانی جوولەكە و ئیسرائیل كۆكن و تەبا و هاو ستراتیجین و لەهەمبەر مەترسیی دەرەكی هاوڕان. ش��ارە سەرەكییەكانی بریتیە لە (ئۆرشەلیم (ق��ودس) ،تەلئەبیب ،حەیفا ،بات یام ،هولون، ڕاماتجان ،بیتاج تیكفا.)... هەژیی گۆتنە ،ڕەگ و ڕیشەی میللەتی جوولەكە لە پێغەمبەر ئیبراهیم (ئەبراهام)ەوە سەرچاوەی گرتووە، ئێمەی كوردیش پێمان وایە بەگوێرەی شوێنەوارزانی و بەڵگەی مێژوویی گوایە ئیبراهیم پێغەمبەر لە كوردستانەوە لەگەڵ سارای هاوسەری كۆچیان كردووە بۆ نیمچە دوورگەی عەرەبی ئەوكات. واتە ئێمەی كورد لەگەڵ میللەتی جوولەكە چەند شتێكی هاوبەش كۆمان دەكاتەوە، هەم وەكو پێغەمبەر ئیبراهیم و هەم ئەو ستەمكارییەی كە لێمان كراوە بۆیە دەبێ وەك دۆست سەیریان بكەین .كوردیش بە ڕیڕەوی ئەواندا بڕۆا تا ئازادی و رزگاریی نیشتیمانیی نەتەوەیی بەدەست دێنین.. سەرچاوەكان: .1كتێبی (یومیات هرتزل) لە نووسینی تیۆدۆر هرتزل. .2جوولەكەكانی كوردستان/أحمد باوەڕ. .3جوولەكەكانی كوردستان.
41
لە قۆناخێكی نوێ و ئاڵۆزی بەرنامە ئەتۆمییەكەی كۆماری ئیسالمیدا
نووسینی :هاوار بازیان wilaty_nwe@yahoo.com
بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران و نیگەرانییەكانی نێودەوڵەتی گیرۆدەی كاتن
42
هۆكاری «ك��ات» بۆ كۆماری ئیسالمی هەمیشە فریادڕەس بووە و ئەو حكوومەتە بەردەوام هەوڵی یاریكردن بەكاتی داوە .لە شەڕی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق 1988-1980بەپێی لێدوانی بەرپرسانی كۆماری ئیسالمی خۆیان چوار ساڵی نیوەی شەڕەكە بۆ پتەوكردنی پایەكانی حكوومەت و ساخكردنەوەی كەسایەتییە سیاسیەكان و لەناوبردنی لەمپەرە سیاسییە ناوەخۆیییەكان بووە ،بەشێوەیەك كە زۆربەی دەنگەكانی جیاواز لە دەنگی ڕێژیمی ئیسالمی ئێران پاش نیوەی دووەمی شەڕەكە هاتنە كوشتن و لەناو بران و زۆربەی كوشتن و لەداردانەكان لە نێوان سااڵنی 1984تا كۆتای شەڕەكە ئەنجام دران .واتە درێژكردنەوەی كات بۆ كۆماری ئیسالمی مانەوە و زیندووییی زیاتری حكوومەتەكەی لێ كەوتەوە. بەاڵم ئێستە ،كارتی كات دیسان لە دەستی تارانە و بەپێی پێویست یاریی پێ دەكات .بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئێران و نیگەرانییەكانی نێودەوڵەتی گیرۆدەی كاتن ،زۆر جار ئەو كاتە یەك مانگە ،یەكساڵە و یاخۆ هەر دیار نییە. ئەگەر ناوەڕۆكی هەڵوێستی كۆماری ئیسالمی لەگەڵ (بۆ نموونە) یەكساڵی ڕابردوو بەراورد بكەین ،ئەوە باشتر گرینگیی كات دەردەكەوێ ،چونكە هیچ گۆڕانكارییەك لە هەڵوێستی ئەو حكوومەتە بەرامبەر دنیای دەرەوە نەهاتووەتە كایەوە ،تەنیا شتێك گۆڕاوە و ئەویش كاتەكەیە .هەڵوێستی ئەتۆمی بەهاری ساڵی 2009 ،2008و ئەمساڵی ئێران بەرامبەر دنیای دەرەوە هیچ جیاوازییەكی نییە و تەنیا شتێك گۆڕاوە ،ئەویش پێشكەوتنی بەرنامە ئەتۆمییەكەی تاران و نێزیكبوونەوەی زیاتر لە بۆمبی ئەتۆمە تا لە ناوچەكە بەئاشكرا داوای زلهێزی ئەتۆمی بكا و بچێتە ڕێزی واڵتانێكی وەك هیندستان ،ڕووسیا و پاكستان و دواتر دەست بەپەروەردەكردنی تیرۆریستی ئەتۆمی بكات. ڕۆژئاوا و بەتایبەت ئەمەریكا هەست بەو پرسە دەكا و لە لێدوانەكانی دواییی سەرۆكی ئەو واڵتە باراك ئۆباما لە كاتی بەڕێوەچوونی كۆنفرانسی ئاسایشی ئەتۆمی دنیا كە 12ی مانگی ڕاب��ردوو (نیسان-ئەپریل) لە واشنتۆن هاتە سازكردن ،بەڕوونی درەدەكەوێ كە واشنتۆن باشتر لە سیاسەتەكانی پڕ فێڵ و ناڕاستییەكانی كۆماری ئیسالمی گەیشتووە و دنیا بەنیازە هەڵوێستی كاریگەرتر وەربگرێ ،بەتایبەت كە چین دۆستی ستراتیژیی ئابووریی تاران لە ناوچەكە خەریكە لە سیاسەتی خۆدزینەوەی ئێران بێزار دەبێ. لەو كۆنفرانسەدا ئۆباما بەئاشكرا پرسەكەی ساخ كردەوە و ڕای گەیاند «مافی خۆمانە بەرامبەر ئێرانی ئەتۆمی پەنا بۆ چەكی ئەتۆمی ببەین» ،ئەوەیان لێدوانێكی نوێ بوو بۆ ئۆبامایەك كە خەاڵتی ئاشتی نۆبڵی پێ بەخشراوە و هەڕەشەی شەڕ بكات .ئۆبامای ئاشتیخواز لە جۆرج بووشی شەڕخواز بۆ كۆماری April 2010 - No 11
www.israelkurd.com
ئەوەیان لێدوانێكی نوێ بوو بۆ ئۆبامایەك كە خەاڵتی ئاشتی نۆبڵی پێ بەخشراوە و هەڕەشەی شەڕ بكات ئیسالمی مەترسیدارترە ،چونكە بووش سەرۆكی پێشووی ئەمەریكا كەم و زۆر ڕووكارێكی شەڕخوازانەی پێدرابوو ،واتە ئەستەم بوو ئەگەر بتوانێ لە ئاستی نێودەوڵەتی ئەو متمانەیە دروست بكات كە ئێران مەترسیدارە ،بەاڵم لێدوانی لەوشێوەیەی ئۆباما ئەو بۆچوونە بەهێزتر دەكات كە بەڕاستی ئێران هەڕەشە لە هەموو دنیا دەكا و پێویستە یەكبوونێكی نێودەوڵەتی بەرامبەر ئەو ڕێژیمە بێتە ئاراوە. ئێران هەستی بەمەترسییەكی نێودەوڵەتیی كرد و دەستبەجێ كەمتر لە هەفتەیەك دواتر لە 17ی هەمان مانگدا كۆنفرانسێكی هاوشێوەی كۆنفرانسەكەی واشنتۆنی بەست و لەژێر ناوی «وزەی ئەتۆمی بۆ هەمووان ،چەكی ئەتۆمی بۆ هیچ كەس» بانگهێشتنی 60واڵتی كرد. مەبەستەكانی ئێران لەو كۆنفرانسەدا سێ شتی سەرەكی بوون :یەكەم/ تاران بەنیاز بوو كاریگەرییەكانی كۆنفرانسی واشنتۆن تایبەت بەچەكی تەتۆمی لەسەر خۆی كاڵ بكاتەوە .دووەم/لە الی خۆیەوە واڵتانی هاوبیر و هاوقەوارەی خۆی لە بەرنامە ئەتۆمییەكەی ئاگەدار بكاتە و ئەگەر پێویست بوو باجیان پێ ببەخشێ .سێیەم /بەرنامەی ئەتۆمی ئیسرائیل زەق بكاتەوە و ئەو پرسە بخاتە بەرچاو كە بۆچی ئیسرائیل پابەندی هیچ ڕێنوێنییەكی نێودەوڵەتی بۆ بەرنامەی ئەتۆمی نییە و داوای پابەندی لە ئێران دەكرێ؟ بەتایبەت پاش ئەوەی ئیسرائیل بەشداری كۆنفرانسەكەی ئەتۆمی ئەمەریكا نەبوو و دواتریش واشنتۆن بەرامبەر تاران لێدوانی توندتری دا ،ئێران هەستی بەمەترسییەكی نوێ و كاریگەرتر لە جاران كرد. ئێران داوای چەكی ئەتۆمی دەكا و بەمافی خۆی دەزانێ ،بۆ ئەو مەبەستەش خۆی لەگەڵ ئیسرائیل بەراورد دەكات .بەرپرسانی ئێران بە ئاواتن وەك ئیسرائیل هێزی ڕەهایان هەبێ ،بەاڵم نازانن كە هێزی ڕەها بۆ دەسەاڵتێك شیاوە كە بڕوای بەژیانی ئازاد بۆ هەمووان هەبێ، نەكا تاران ئەو هێزە بخاتە خزمەت مەبەست و ئایدیۆلۆژیا توندڕۆكانی و بەچەكی پێشكەوتوو و سەردەمی بەدوای ئامانجە پاشكەوتوو و كۆنەكانی ئاینییدا وێڵ بێ. ئایا مەحموود ئەحمەدی نەژادی خاوەن چەكی ناوكەیی ،متمانەی پێكەوە ژیانی سیاسی لەگەڵ جوولەكە و ئیسرائیل تێدا بەدی دەكرێ؟ ئاخۆ توندڕۆكانی ناو فەلەستین ئەگەر خاوەنی چەكی بەرهەمهاتووی ئێرانی بن دەتوانن بەڵێن بدەن وەك میلیشیا بەسەر خەڵك و قوتابیانی ئیسرائیلیدا ناڕێژن كە تاكە هیوایان ژیانێكی ئارامە؟ ئەرێ چۆن دنیا متمانە بە سوپای پاسدارانی پڕچەكی ئەتۆمی بكات كە لەسەر تیرۆركردن بەردەوام نەبێ ،كە بەبێ چەكی ئەتۆمیش دەستی تیرۆری گەیاندە جوولەكەكان لە ئەرژەنتین؟
دنیا هیچ كێشەیەكی لەگەڵ ئێرانی خاوەن وزەی ئەتۆمیدا نییە، بەڵكوو كێشەكە لەگەڵ ئێرانێكدایە كە وەك ئەحمەدی نەژاد بیر دەكەنەوە و ئەتۆم و چەكی ئەتۆم بەفریادڕەسی ئاین و نەتەوەكەیان دەزانن .ئەگینا ئەو بەرنامە و پرۆژانەی بواری ئەتۆمی كە ئێستە كۆماری ئیسالمی كاریان لەسەر دەكات ،بیرۆكە و سەرەتاكانیان بۆ سەردەمی پێش سەركەوتنی شۆڕشی گەالنی ئێران و تەنانەت بەر لەدایكبوونی ئەحمەدی نەژاد ( )1979دەگەڕێتەوە. ئێران پێش دەستخستنی بۆمبی ئەتۆمی پێویستی بەدەستەبەركردنی متمانەیەك هەیە ،بەاڵم متمانەكردن بەكۆماری ئیسالمی چاوپۆشینە لە ڕاستییەكی حاشاهەڵنەگر و خستنە بازاڕ و مامەڵەیەكە بۆ نەهێشتنی ئاشتی و ئارامیی هەموو دنیا. كۆماری ئیسالمی و دنیای دەرەوە لێەك گەیشتوون و هەموو فێڵەكانی ئەو ڕێژێمە ئاشكرا بوون .ئێستە دنیا كەوتووەتە بەر دوو بژاردە ،یەكەمیان واز لە هەموو هەڵوێستەكانی پێشوویان بەرامبەر ئێران بێنن و بەچەند ڕێككەوتنێكی ئابووری و بازرگانی چاوپۆشی لە تاران بكەن و وەك پاكستان و هیندستان ،ئێرانیش بە واڵتێكی زلهێزی ئەتۆمی پەسند بكەن ،بەاڵم ئەو بۆچوونە تۆزێك ئەستەمە ،چونكە هەموو الیەك لەو ڕاستییە گەیشتوون كە مەترسییەكانی كۆماری توندڕۆی ئیسالمی بەهیچ بڕە قازانج و بەرژەوەندییەكی بازرگانی بەراورد ناكرێ. دووەمیان ،ئێران لەسەر توندڕۆیییەكانی چەند مانگی ڕابردووی خۆی بەردەوام بێ و بەرەو دەسەاڵتێكی یاخی لە هەرێمەكە و دنیا بڕوات كە شیمانەی ئەمەیان زیاترە .لەگەڵ نێزیكبوونەوەی ئەو واڵتە لە چەكی ئەتۆمی ،دنیا زیاتر و باشتر یەك دەگرن و دواجار هاوپەیمانییەكی ڕانەگەیەنراوی نێودەوڵەتیی دێتە ئاراوە و لەناوبردنی كۆماری ئیسالمی ئەتۆمی هەمووان لێك كۆ دەكاتەوە .بەرپرسانی ئێران دڵنیا بوونە لەوەی وازی لێ ناهێنن ،لەو نێوەندەدا مانۆڕی زیاتر دەدات كە دواجار هەر خۆی زیانی پێ دەگات. پێشبینی دەكرێ هەمووی ئەوانەی باس كران و كۆی پرسی ناوكەیی ئێران لە هاوینی داهاتوودا یەكال بێتەوە ،بەاڵم مەرج نییە وا بەسانایی بێ و شیمانە دەكرێ زۆربەی هاوپەیمانەكانی دیاری ئێران وەك سووریا لە هەرێمەكە ،ڤەنزوێال لە ئەمەریكای التین و ڕێكخراوی حزبواڵی لبنان لە قۆناخی داهاتووی ئەو پرسگەالنە ڕۆڵی خۆیان هەبێ و ئەگەری تێوەگالنی ڕاستەوخۆیان هەیە.
ئەرێ چۆن دنیا متمانە بە سوپای پاسدارانی پڕچەكی ئەتۆمی بكات كە لەسەر تیرۆركردن بەردەوام نەبێ ،كە بەبێ چەكی ئەتۆمیش دەستی تیرۆری گەیاندە جوولەكەكان لە ئەرژەنتین؟ www.israelkurd.com
April 2010 - No 11
43
سیاسەتی لەرزۆكی توركیا لە نێوان ئێران و ئەمەریكادا سه‌روتار
توركیا لە شەڕدا تەنیا ڕق و كینەكەی هۆی خۆیەتی
مەولود ئافەند
پرسی ئەتۆمی ئێران لەگەڵ ڕۆژئاوا ،توركیای تووشی سەرلێشێواوێكی تەواو كردووە و سیاسەتی دەرەوەی ئەو واڵتە پەرتەوازە بووە .ئەنقەرە كەوتووەتە نێوان دوو بژاردەی دژبەیەك و نازانێت كە پێشوازیی لە ئێرانی خاوەن چەكی ئەتۆمی بكات یاخۆ دژی ئەو واڵتە دەنگی بخاتە سەر دەنگی تەلئەبیب و واشنتۆن. دۆخێكی ئەستەمەمە بۆ توركیا و حكوومەتی ئەردۆگانی سەرگەردان كردووە ،چونكە پاڵپشتیكردن لە كۆماری ئیسالمی ،واتە لە مەترسی كەوتنی داهاتووی پێوەندییەكانی ئەنقەرە لەگەڵ زۆربەی واڵتانی ڕۆژئاوایی و ئیسرائیل .توركیا پێویستیی بەئەوروپا ،ئەمەریكا و ئیسرائیل هەیە و دەبێ ،ئامانج و هیواكانی ئەنقەرە زۆر لەوە گەورەترن كە بەبەرنامەیەكی ئاڵۆزی ئەتۆمی وەك كۆماری ئیسالمی بگوڕێتەوە ،هاوكات ئەردۆگان و ئەوانەی ئەمڕۆ لە توركیا وەك ئەو بیر دەكەنەوە و چاویان لە زیندووكردنەوەی ئیمپراتۆرییەتی عوسمانی ئیسالمییە ،پێویستی بە نیشاندانی ڕووكارێكی ئاینی لە دەسەاڵتەكەدا هەیە و بۆ ئەو مەبەستە بەپێویستی دەزانێ گوێبیستی ناڵە و خواستی هەر واڵتێك بێ كە بەجۆرێك دەگاتەوە سەر ئیسالم .جگە لەوەی ئێران لە بواری ئابووری و گواستنەوەدا سوودێكی زۆری بۆ توركیا هەیە و كەرتی گەیاندنی باشوور و ناوەڕاستی ئاسیا بەئێراندا و لە توركیاوە بەرەو ئەوروپا و ڕۆئاوا دەڕوات ،واتە خەمخۆری توركیا بۆ كۆماری ئیسالمی بێ هۆكار هەر نییە. لە الیەكی ترەوە ،توركیا پێویستییەكی زۆری بەجۆرەها پاڵپشتیی سیاسی ،دارای��ی و سەربازیی ئەمەریكا و ئیسرائیل هەیە ،ئەو دوو واڵتەی كە هەڵوێستی توركیا بەرامبەر ئێرانی ئەتۆمی وەك بنەمایەك بۆ سیاسەتەكانی داهاتووی خۆیان بەرامبەر ئەنقەرە دادەنێن ،ئەمەریكا هاندەری ئەوروپایە بۆ ئەوەی توركیای دوا پاشماوەی ئیمپراتۆرییەتی ئیسالم لە كۆڵ مێژوو بكاتەوە و تێكەڵ بە دۆخی سەردەمی بكاتەوە. لە بواری دارایی ،ئەوروپا و ناوەندە دارایییەكانی نێودەوڵەتی وەك
44
سندووقی دراوی نێودەوڵەتی ،بانكی جیهانی و گەورە واڵتانی ئابووری و پیشەسازیی نێودەوڵەتی كۆڵەكەی ئابووری و بازرگانی لەرزۆكی توركیان و ئەو واڵتە ناتوانێ چاوپۆشییان لێ بكات. لە بواری سەربازیدا توركیا لە شەڕدا تەنیا ڕق و كینەكەی هی خۆیەتی، ئەگینا سەرجەم كەرەستەكانی تری شەڕی لە ئیسرائیل و واڵتانی دۆستی ئیسرایل دەكڕێ و هاوردەیان دەكات ،واتە پشتكردن لە ویستی ئەو الیەنە نێودەوڵەتییانە بۆ ئەنقەرە مەترسیدار دەبێ. هاوكات ،توركیا دڵنیا نییە ئایا بەڕاستی ئەمەریكا و ئیسرائیل مەبەستی ڕووخان و لەناوبردنی كۆماری ئیسالمییان هەیە یاخۆ نا؟ ئەگەر لە نەمانی ئەو ڕێژێمە دڵنیا بێ ،دەستبەجێ دەچێتەوە پاڵ ئیسرائیل و ئەمەریكا و تەنانەت برینیە كۆنەكانی شیعە و سوننەش بەسەر دەكاتەوە تا گەلەكۆمەیەكی بەهێزتر لەسەر تاران دروست بكات. واتە ،توركیا لە ناوچەكەدا بڕیاردەر نییە و زیاتر ژێر بڕیارە و ناتوانێ ئەو توركیایە بێ كە لە لێدوان و ڕاگەیەنراوەكانیدا باسیان دەكات .ئەمەریكا و ئیسرائیل لە تواناكانی توركیا گەیشتوون و بەنیازن ڕۆڵی مەیدانی كەم بكەنەوە ،چونكە دڵنیان كە توركیا یەك لەو هێز و واڵتانەیە كە ئەگەر بەهێز بوو ،سنوورەكان ناناسێ و هەڕەشە لە ئێستە و داهاتووش دەكات. ئەوەش بەشێكە لە سیاسەتی ئێستای توركیا بە سەرۆكایەتی پارتی دادوگەشەپێدان و ئەردۆغان كە لە خەونی چوونە ناو یەكێتی ئەوەرپایەوە بەرەو گەراونەوە بۆ نزیك بوونەوە لە واڵتاتی ئیسالمی و عەرەبی تا دەگاتە كۆمكاری عەرەبی ،هەرچەندە ئەو هەواڵنەی پارتی داد و گەشەپێدان رووب��ەرووی رەخنە و تووریی سوپا و الیەن و پارتە ئۆپۆزسیۆنەكانی ناوخۆی توركیا بۆتەوە،بەاڵم ئایا توركیا بەو سیاسەتی ئێستای دەتۆانی لە كام بەرەدا بمێنیتەوە،لە نێوان چوونە ناو یەكێتی ئەوروپا و یەكێتی كۆمكاری عەرەبی.
April 2010 - No 11
www.israelkurd.com