sam sam
Foto: Felix Kalkman
Godsdienstlessen het jodendom
Colofon Samsam is onderdeel van Young and Connected. www.samsam.net www.yandc.nl Redactie: Claudia Wage en Wilmy Sijben Vormgeving: Linde te Koppele Eindredactie: Karin Wesselink & Femke Ruiter
Voorwoord Hoi! Ik ben Globy. Samen met jou ga ik op ontdekkingstocht langs de verschillende wereldgodsdiensten. In dit boekje hebben we het over het jodendom. Aan de hand van filmpjes, teksten en opdrachten leer je een heleboel nieuwe dingen. Heb je alle tien lessen gedaan? Ga dan aan de slag met De-Grote-Laat-Maar-Zien-Wat-JeGeleerd-Hebt-Middag. Veel leerplezier!
Veel plezier met Samsam!
4
Dit ga je leren!
Les 1: Startverhaal 6 Les 2: Het ontstaan van het jodendom
8
Les 3: De tien geboden
10
Les 4: Heilige geschriften
12
Les 5: Waar wonen joden?
14
Les 6: Joods zijn
16
Les 7: Feesten
18
Les 8: De synagoge
22
Les 9: De staat Israël
24
Les 10: Test je kennis in de puzzel
26
Afsluiting
27
5
Les 1 - Startverhaal
Het verhaal Exodus
Exodus vertelt het verhaal van de Israëlieten. Dit volk woonde ooit in gevangenschap in Egypte. De farao, de baas van het land, is bang voor de Israëlieten met hun eigen god. Daarom maakt hij hen tot slaaf. Hij geeft de opdracht om alle jongetjesbaby’s van de Israëlieten te verdrinken in de Nijl. Eén baby wordt gered: Mozes. Zijn moeder zet hem in een mandje en laat hem wegdrijven op de golven van de rivier. Mozes Een Egyptische prinses vindt het mandje. Zij neemt Mozes mee naar het paleis en voedt hem op als haar eigen zoon. Terwijl Mozes opgroeit, ziet hij dat zijn familie werkt als slaaf. Dat vindt hij vreselijk, dus als god aan Mozes vraagt om de Israëlieten naar de vrijheid te brengen, aarzelt Mozes geen moment. Hij vraagt de farao of ze weg mogen. Maar de farao wil de slaven niet laten gaan. Plagen Als Mozes alles heeft geprobeerd om de farao tot andere gedachten te brengen, komt god te hulp. Hij treft Egypte met rampen die steeds verschrikkelijker worden. Deze tien plagen treffen alleen Egyptenaren. De Israëlieten hebben nergens last van. De eerste plaag veranderde het water van de rivier de Nijl in bloed. Daarna kwamen er kikkers uit de Nijl. Ze zaten overal. Toen veranderde god al het stof in steekmuggen. Daarna kwamen er zwermen grote vliegen de huizen van de Egyptenaren binnen. Tot overmaat van ramp stierf al hun vee. De zesde plaag gaf mensen en dieren etterende zweren. De zevende plaag was de ergste
6
hagelstorm die Egypte ooit had meegemaakt en daarna zoemde er een enorme sprinkhanenzwerm over het land. De dieren vraten alle oogst op die nog niet was vernield door de hagelstenen. Daarna was het drie dagen pikdonker. Alleen waar de Israëlieten woonden, was licht. Maar de farao laat de Israëlieten nog steeds niet gaan. Tot de tiende plaag… De tiende plaag Bij deze plaag sterft de eerstgeboren zoon van elk Egyptisch gezin. Ook de oudste zoon van de farao. De farao is zo verdrietig dat hij de Israëlieten laat gaan. Voordat de koning zich kan bedenken, vluchten alle Israëlieten. Gelukkig, want niet veel later bedenkt de farao zich en stuurt hij het leger achter ze aan. Met het Egyptische leger op hun hielen, komen de Israëlieten aan bij de Rode Zee. Ze kunnen niet verder. En de soldaten naderen… Vlug roept Mozes god om hulp. Die stuurt een harde wind, die de golven van de Rode Zee wegduwt en een weg over de zeebodem vrijmaakt. Zo komen de Israëlieten veilig aan de overkant. Soldaten Als de Israëlieten door de Rode Zee zijn, sluit god de golven. Alle soldaten die hen achtervolgen, worden onder de zee bedolven. Samen met hun dieren, hun voorraden en hun wapens. Woestijn De Israëlieten hebben het land van de farao veilig verlaten, maar er staat ze nog een lange tocht te wachten. Joden geloven dat het volk meer dan veertig jaar door de woestijn heeft getrokken, voordat ze een plek vonden om zich te vestigen in het gebied waar nu Israël ligt.
Opdracht A
Maak een strip van het verhaal: Exodus, de uittocht uit Egypte.
7
Lesdoel Na deze les weet ik waar en hoe het jodendom is ontstaan en wie daarbij een belangrijke rol gespeeld hebben.
Foto: Shutterstock
Les 2 - Het ontstaan van het jodendom
Het jodendom Volgens joodse verhalen werd omstreeks 1813 voor Christus Abram geboren in Kanaän. Kanaän was het gebied waar nu de landen Israël, Palestina en Libanon liggen. Dit stuk van de wereld wordt door gelovige joden als het door hun god Beloofde Land gezien. Abram trouwde met Sarai, maar ze konden geen kinderen krijgen. Het jodendom is begonnen op het moment dat Abram één god ging aanbidden, in plaats van de vele goden die zijn vader vereerde. Deze god veranderde de namen Abram en Sarai in Abraham en Sara. Hij zorgde ervoor dat ze toch een zoon kregen: Isaak. Sara was toen negentig en Abraham honderd jaar. God vertelde Abraham dat zijn nakomelingen zouden regeren over het Beloofde Land. Abraham wordt dan ook gezien als de aartsvader van het joodse volk.
8
Het Joodse volk Het Joodse volk bestaat uit de nakomelingen van de aartsvader Abraham. De belevenissen van zijn kinderen en daar weer de kinderen van staan beschreven in heilige geschriften. Heel bekend is het verhaal over Jozef die door zijn jaloerse broers als slaaf werd verkocht en in Egypte in de gevangenis belandde. Deze Jozef kon voorspellende dromen uitleggen. Hij deed dat ook voor de Egyptische koning. De farao vond Jozef zo slim, dat hij hem onderkoning maakte. Later kwamen de broers van Jozef ook naar Egypte en was de familie herenigd. Slavernij Joden geloven dat een nieuwe farao na de dood van Jozef zijn hele familie tot slaaf maakte. Ze mochten hun god niet meer aanbidden en ze waren gevangenen van de farao, terwijl ze eigenlijk naar het Beloofde Land wilden. Hun god koos Mozes als nieuwe leider van het volk.
Opdrachten
A Wat was er zo anders aan het joodse geloof vergeleken bij de andere geloven van die tijd?
B
Dat zoeken we op! De joden zien Kanaän als het Beloofde Land: het gebied waar nu zo’n beetje de landen Israël, Palestina en Libanon liggen. Zoek op Google Maps op waar deze landen liggen.
C
Dat zoeken we op! Het verhaal over Jozef die door zijn jaloerse broers als slaaf werd verkocht en in Egypte in de gevangenis belandde, staat beschreven in de heilige geschriften van de joden. Zoek dit verhaal op en lees het.
D
Bespreek met elkaar Gelovige joden geloven dat de verhalen in de heilige geschriften echt zijn gebeurd. Anderen denken dat het een manier is om uiting te geven aan emoties en dat er vaak een verborgen boodschap in de verhalen zit. Welke verborgen boodschap zou de schrijver van dit verhaal je willen vertellen, denk je?
Terugblik lesdoel In hoeverre weet jij nu waar en hoe het jodendom is ontstaan en wie daarbij een belangrijke rol gespeeld hebben? Zet op die plek een stip op de lijn.
9
Les 3 - De tien geboden
Lesdoel Ik ken de tien geboden en bedenk welke leefregels ik belangrijk vind.
De berg Sinaï Zeven weken nadat Mozes de Israëlieten uit Egypte had geleid, beklom hij in de woestijn de berg Sinaï. God heeft hem daar de tien geboden uitgelegd en hem opgedragen de geboden in stenen tafelen uit te houwen. De stenen tafelen werden in een gouden kist, de Ark van het Verbond, bewaard.
10
Foto: Pxhere
Mozes in de woestijn Zoals je hebt kunnen lezen in het verhaal ‘Exodus, de uittocht uit Egypte’, is Mozes een zeer belangrijk persoon in de verhalen over de geschiedenis van het joodse geloof. Nadat hij zijn volk uit Egypte had meegenomen trok hij met hen door de woestijn. Daar gebeurde ook van alles.
Stenen tafelen 1. Ik ben de enige ware god. 2. Mensen mogen geen beelden van god maken. 3. Je mag niet vloeken. 4. Werk zes dagen en vereer god op de zevende dag. 5. Wees goed voor je ouders en houd veel van hen. 6. Je mag niemand doden. 7. Mannen en vrouwen moeten trouw zijn aan elkaar. 8. Je mag niet stelen. 9. Je mag niet liegen. 10. Je moet proberen niet jaloers te zijn.
Opdrachten A
Je hebt de tien geboden gelezen. Dit zijn een soort leefregels voor joden. Zijn er regels bij die jij ook belangrijk vindt? Waarom vind je die belangrijk?
B
Als jij een elfde gebod mocht verzinnen, wat zou dat dan zijn?
C
Bespreek klassikaal de ‘elfde geboden’ die jullie hebben bedacht. Kunnen jullie die samenvoegen tot tien geboden die jullie in de klas belangrijk vinden om na te leven?
Ik vind het belangrijk om aardig te zijn tegen iedereen!
Terugblik lesdoel In hoeverre ken jij de tien geboden en weet je welke leefregels je belangrijk vindt? Zet op die plek een stip op de lijn.
11
Les 4 - Heilige geschriften
Lesdoel Ik weet wat de Tora is.
Mozes in de woestijn
Zoals je weet trok Mozes nadat hij met zijn volk uit Egypte was gevlucht, door de woestijn. Naast de tien geboden heeft God hem daar ook de Tora uitgelegd. De Tora Zeven weken nadat Mozes de Israëlieten uit Egypte had geleid, beklom hij in de woestijn de berg Sinaï. God heeft hem daar de Tora uitgelegd. Dat is het heiligste joodse boek. Het is een perkamenten rol gemaakt van de huid van een koosjer dier. Hierop zijn de vijf boeken van Mozes geschreven. De Tora is het eerste deel van de Tenach, de joodse bijbel. Tenach is de afkorting van de eerste letters van de boeken Tora, Nevi’iem en Chetoebiem. Eigenlijk is het dus T N Ch. In westerse talen kunnen we dit niet uitspreken en zijn er klinkers toegevoegd. De Tenach is ook een gedeelte van de christelijke bijbel en heet daar het Oude Testament. Het tweede deel van de Tenach bestaat uit boeken van joodse profeten. In het derde deel staan boeken met verhalen en gedichten.
12
De schrijver De Tora-rollen moeten volgens oud gebruik met de hand geschreven worden. Dit is een vak apart en het schrijven duurt ongeveer een jaar. Er zijn strenge regels voor de schrijfwijze van de woorden. En de tekst wordt met een veren pen op speciaal perkament geschreven. De schrijver schrijft van rechts naar links. De jad Niemand mag de Tora-rollen aanraken. Daarom gebruiken de lezers een leeswijzer. Deze heeft vaak de vorm van een handje. Hij wordt ook wel een ‘jad’ genoemd, dat betekent hand. De kist De Tora zit om twee houten rollers gewikkeld. Om het geschrift te beschermen, bewaren de joden hem zorgvuldig. Sommigen gebruiken daar een kist voor. Anderen bewaren de Tora in een geborduurde mantel. Vijf boeken De Tora bestaat uit de vijf boeken van Mozes: 1. Genesis 2. Exodus 3. Leviticus 4. Numeri 5. Deuteronomium
Foto: Pixabay
Opdrachten
A
Beantwoord de vragen en vul de puzzel in. Welk woord verschijnt in het groene vlak?
1. Hoe heet het heilige boek van de joden? 2. Mozes is een … . Hij is een zeer belangrijk persoon in het jodendom. 3. Waar staat het heiligste boek op geschreven? 4. Waar heeft Mozes de tien geboden op geschreven?
B
Je hebt inmiddels al veel geleerd over het jodendom. Schrijf in het woordveld op wat jij tot nu toe hebt geleerd!
het jodendom
Terugblik lesdoel In hoeverre weet jij wat de Tora is? Zet op die plek een stip op de lijn.
13
Les 5 - Waar wonen Joden? Waar wonen Joden? Joden wonen overal op de wereld. Er zijn wereldwijd meer dan 15 miljoen Joden. De meeste wonen in Amerika: zo’n 6 miljoen. In Israël wonen er ruim 5,5 miljoen. Ook in Nederland, Marokko, België, Frankrijk, Rusland, Zuid-Afrika en Australië zijn grote Joodse gemeenschappen.
Joden zijn in de geschiedenis vaak vervolgd. Dat betekent dat joden werden bedreigd of zelfs vermoord. Hierdoor moesten Joden vaak vluchten. In de tijd van de Romeinen weigerden veel joden om de Romeinse keizer te aanbidden en Romeins te worden. De Romeinen zagen de joden daardoor als gevaar en maakten veel van hen tot slaaf. De joden wilden in hun eigen god blijven geloven en kwamen in opstand of wisten te vluchten. Ze verspreidden zich over heel Europa en vanaf de 17e eeuw ook in Noord- en Zuid-Amerika. De verspreiding van het Joodse volk over de hele wereld heet de Joodse diaspora.
14
Lesdoel Ik weet waar joden wonen en hoe het komt dat het Joodse volk verspreid is over de hele wereld.
Er waren door de eeuwen heen nogal wat mensen jaloers op het succes van Joodse zakenmannen. Anderen konden het niet respecteren dat het Joodse volk een eigen religie had. Vooral als mensen het zelf moeilijk hebben, zoeken ze een zondebok: iemand die ze de schuld kunnen geven van hun eigen pech of ongeluk. In de vorige eeuw was er een economische crisis en het was makkelijk om daar onder andere de Joden de schuld van te geven. De Duitse dictator Hitler maakte hier misbruik van. Doordat hij haat wist te zaaien werden er onder zijn leiding tijdens de Tweede Wereldoorlog zo’n 6 miljoen Joden in Europa vermoord.
Opdrachten
A
Wat betekent diaspora? Zet een kruisje in het juiste vakje. De vervolging van het Joodse volk. De verspreiding van het Joodse volk. De oorlog tussen Joden en Arabieren in Palestina.
B
Waarom denk je dat Joden juist naar Amerika gevlucht zijn? Praat erover in je groepje.
C
Dat zoeken we op! Bekijk via Google Maps waar de landen liggen waar de meeste Joden wonen. Teken een wereldkaart en geef aan waar de meeste Joden wonen en hoeveel er (ongeveer) wonen.
D
Wist jij dat vrijwel alle Joden overal ter wereld vroeg of laat te maken hebben gekregen met discriminatie? Wat vind je hiervan? Denk je dat er tegenwoordig nog steeds mensen zijn die gediscrimineerd worden om hun geloof? Praat er samen over.
Terugblik lesdoel
In hoeverre weet jij nu waar Joden wonen en hoe het komt dat het Joodse volk verspreid is over de hele wereld? Zet op die plek een stip op de lijn.
15
Les 6 - Joods zijn
Lesdoel Na deze les weet ik hoe het leven van een gelovige Jood eruit kan zien.
Wie is joods? Volgens de joodse wet ben je joods als je moeder dat is. Maar je kunt je ook zal bekeren tot het jodendom. Er zijn verschillende stromingen in het joodse geloof: orthodox en liberaal. Orthodoxe joden volgen heel nauwkeurig de wetten en voorschriften uit de joodse geschriften. Ze dragen wat meer traditionele kleding en de jongens en mannen hebben vaak lange krulletjes langs hun gezicht en een keppel of hoed op hun hoofd. De liberale joden gaan wat vrijer om met de joodse wetten en voorschriften. Eten Sommige belangrijke voorschriften gaan over eten. Gelovige joden eten koosjer. Dat betekent bijvoorbeeld dat melk, boter en kaas niet tegelijk met vlees klaargemaakt of gegeten mag worden. Deze regels voor koosjer eten komen uit de Tora, het belangrijkste deel uit het heilige boek van de Joden. Joden eten alleen ritueel geslachte dieren en bijvoorbeeld geen varken of paard. Bat Mitswa en Bar Mitswa De twaalfde verjaardag van een joods meisje is heel bijzonder. Dan wordt ze Bat Mitswa. Volgens de joodse wetten is ze nu volwassen. Vanaf nu moet ze de joodse religieuze verplichtingen nakomen, net als andere gelovige volwassenen. Bij jongens gebeurt dit op hun dertiende. Dat heet Bar Mitswa. Er is eerst een dienst in de synagoge en daarna vaak een groot feest. Tijdens het officiële deel in het gebedshuis, lezen de
16
jarigen voor uit de Tora. Daar hebben ze vaak maanden op geoefend, want het moet in het Hebreeuws. Behalve als de Bat Mitswa orthodox joods is. In deze stroming is het voor meisjes en vrouwen verboden om uit de Tora te lezen. Over de reden hiervan, verschillen de meningen. Volgens sommigen zou dit in de heilige geschriften staan. Trouwen Een joods huwelijk zit vol met rituelen en gebruiken. Een aantal ervan begint al voor de grote dag zelf, zoals een speciale wassing. Soms ziet het bruidspaar elkaar een dag of een paar dagen voor de bruiloft niet. Er is altijd een ceremonie in de synagoge. Een vast onderdeel is dat de bruidegom een glas gewikkeld in papier of doeken breekt door er met zijn voet op te trappen. Hiermee herdenken ze de verwoesting van de eerste tempel in Jeruzalem en de val van deze heilige stad. Terwijl de bruidegom dit doet, roepen de omstanders ‘Mazzeltov!’. Dit betekent ‘veel geluk’. Sabbat Sabbat is de wekelijkse rustdag van de joden. Het start op vrijdagavond en duurt tot zaterdagavond. Tijdens Sabbat mogen gelovige joden onder andere niet werken, niet sporten en geen elektriciteit gebruiken. Voordat Sabbat begint, maken gelovige joden hun huis schoon, koken en bakken ze alvast allerlei lekkers en trekken ze nette kleren aan. Een joods gezin eet tijdens sabbat gezamenlijk aan een zo mooi mogelijk gedekte tafel. Heel vaak nodigen ze gasten uit om de maaltijd te delen.
Opdrachten
A
Bespreek met de klas de volgende vragen: - Welke dag van de week is speciaal in het joodse geloof? - Wat mogen joden niet op die speciale dag? - Hoe zou jij het vinden om de regels en wetten van het jodendom te volgen? Welke regels lijken jou makkelijk en welke lastig om na te leven?
B
Maak de puzzel. Horizontaal 3. Hoe heet het belangrijkste deel van het boek de Tenach? 6. Hoe heet de oorspronkelijke taal van de joden? 7. Hoe heet de joodse rustdag? 9. Hoe heet een joods gebedshuis? 10. Hoe noem je de manier van eten in het joodse geloof? Verticaal 1. Een woord voor veel geluk. 2. Boter, melk en kaas wordt niet tegelijk gegeten met … . 4. Als je de regels van het joodse geloof nauwkeurig volgt ben je … . 5. Hoe oud is een meisje als ze haar Bat Mitswa doet? 8. Wat dragen sommige joodse jongens op hun hoofd?
Terugblik lesdoel
In hoeverre weet jij nu hoe het leven van een joodse gelovige eruitziet? Zet op die plek een stip op de lijn.
17
Les 7 - Feesten De joodse kalender De joodse kalender is anders dan de westerse kalender, omdat de maanden zijn afgestemd op de maan. In de westerse kalender zijn de maanden afgestemd op de zon. Elke joodse maand heeft 29 of 30 dagen en een joods jaar is ongeveer elf dagen korter dan een westers jaar. In elke periode van negentien jaar zijn er zeven schrikkeljaren. In een schrikkeljaar wordt een extra maand aan het jaar toegevoegd. Dit zorgt ervoor dat de feestdagen elk jaar in hetzelfde seizoen vallen. De maanden hebben ook andere namen: Rosj Hasjana Het joods nieuwjaar (september – oktober) duurt twee dagen. Traditioneel worden stukjes appel met honing gegeten, als symbool voor een goed jaar. Het is ook een gewoonte om naar een rivier of andere plek met stromend water te lopen. Het liefst waar levende vissen in zwemmen. Gelovigen strooien broodkruimels in de rivier, als symbool voor hun zonden van het afgelopen jaar. Na het nieuwjaar begint een periode van tien dagen tot de volgende feestdag: Jom Kippoer.
18
Filmpje Bekijk Loofhuttenfeest in Israël op: samsam.net/ loofhuttenfeest
Lesdoel Ik ken de belangrijkste feesten van het jodendom en weet dat de joodse kalender verschilt met de westerse kalender. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13.
nisan - valt in maart/april ijar - valt in april/mei sivan - valt in mei/juni tammoez - valt in juni/juli av - valt in juli/augustus eloel - valt in augustus/september tisjri - valt in september/oktober chesjvan - valt in oktober/november kislew - valt in november/december tevet - valt in december/januari sjevat - valt in januari/februari adar - valt in februari/maart adar 2 (in schrikkeljaren) - valt in maart/april
Jom Kippoer Tien dagen na het joods nieuwjaar is het tijd voor de Grote Verzoendag. Jom Kippoer is de belangrijkste feestdag in het jodendom. Joden geloven dat god op deze dag beslist over het lot van de gelovigen voor het komende jaar. Veel mensen vasten op deze dag die in het teken staat van overdenking van je daden. In de synagoge is een extra lange dienst. Vaak gaan de mensen in het wit gekleed, als teken van reinheid en een nieuw begin. Soekkot Soekkot wordt ook wel Loofhuttenfeest genoemd. Dit feest valt volgens de westerse kalender tussen eind september en half oktober. Soekkot duurt zeven dagen. Overal ter wereld bouwen joodse mensen tijdelijke hutten waar ze hun maaltijd eten en soms zelfs slapen. De Soekka, loofhut, herinnert de joden aan de hutten waarin het joodse volk leefde in de woestijn nadat ze uit Egypte waren gevlucht.
Filmpje Bekijk Devora viert Chanoeka in Utrecht op: samsam.net/ chanoeka
Filmpje Bekijk Bomen planten in Kenia en Nederland op: samsam.net/ boom-planten Bomenfeest In de westerse maanden januari-februari is het Toe Bisjwat feest. Het feest staat ook bekend als de boomplantdag. Schoolkinderen planten dan een boom.
Chanoeka Dit lichtjesfeest van acht dagen valt in de derde joodse maand (november – december). Het achtdaagse feest Chanoeka begint na zonsondergang van de 24e van deze maand. Het feest loopt door in de volgende maand, de maand tevet. Tijdens Chanoeka herdenken joden een bijzonder wonder in hun verwoeste tempel in Jeruzalem. Tijdens het geweld brandde er acht dagen lang een zevenarmige kandelaar op een héél klein beetje heilige olie. Dit herdenken de joden door elke avond van Chanoeka een extra kaarsje aan te steken. Hierbij eten ze voedsel dat is gefrituurd in olie.
Jom Ha’Atsmaoet In de maand ijar (april – mei) vieren joden overal ter wereld dat op 14 mei 1948 de staat Israël is uitgeroepen.
Poeriem Poeriem valt in februari-maart. Een ander woord is Lotenfeest. Tijdens dit feest wordt in de synagoge het Poeriem verhaal voorgelezen. Het verhaal gaat over de Perzische koning Ahasveros, koningin Esther, de goede Mordechai en de jodenhater Haman. Er wordt herdacht dat het joodse volk verlost werd van deze slechte Haman. Tijdens het voorlezen maken kinderen en volwassenen elke keer als de naam Haman klinkt, zoveel mogelijk lawaai. Het feest wordt vaak vergeleken met het katholieke feest carnaval omdat het heel vrolijk is, met veel liedjes en verkleedpartijen. Bij Poeriem worden vaak hamansoren gemaakt, een soort envelopjes van deeg met een zoete vulling.
Sjawoe ‘ot Sjawoe’ot is zeven weken na Pesach. Met dit feest wordt gevierd dat god de Tora aan Mozes heeft geopenbaard. Omdat god de berg Sinaï had versierd met bloemen toen hij de Tora aan het joodse volk gaf, worden de synagogen op deze dag ook van top tot teen versierd met bloemen. Pesach In de maanden maart-april van de westerse kalender valt Pesach, ook wel het joodse paasfeest genoemd. Joden herdenken het vertrek van het joodse volk uit Egypte. Pesach duurt een week en er zijn allemaal speciale regels waar joden zich aan moeten houden. Ze mogen bijvoorbeeld geen gerezen brood eten. Het brood dat ze wel eten, heet een matse. Dit is ongerezen brood. De Israëlieten die in Egypte als slaven werkten, aten dit brood en namen het mee toen ze met Mozes wegvluchtten. Het eten van een matse herinnert aan die tijd.
19
Opdrachten A
Zet de juiste woorden in de zin.
Nieuwjaar valt in de joodse maand ................................................................................................
Pesach valt in de joodse maand .....................................................................................................
B
Welk feest lijkt jou voor kinderen het leukste joodse feest? Waarom?
C
Maak de woordzoeker. bomenfeest chanoeka hamansoren latkes matse pesach poeriem soefganiot soekkot
20
Recept: hamansoren
Stap 1 Snij de boter in grote stukken. Meng de boter met de poedersuiker in een grote kom. Stap 2 Doe de bloem, de vanille, het bakpoeder en het ei erbij. Kneed het tot een deeg. Vorm twee rollen van het deeg en leg het in de koelkast. Stap 3 Haal het deeg na een half uur weer uit de koelkast en maak het deeg plat. Steek daarna rondjes uit van ongeveer 8 centimeter.
Ingrediënten - 200 gram koude boter - 100 gram poedersuiker - 300 gram bloem - een paar druppels vanille-extract - een klein beetje bakpoeder - 1 ei - blokjes chocola of jam (voor de vulling)
Stap 4 Leg in het midden van het deeg een blokje chocola of wat jam. Vouw het deeg dicht als een envelopje. Stap 5 Bak de envelopjes 20-30 minuten in de oven (180 graden Celcius). Eet smakelijk! Tijdens Poeriem worden vaak hamansoren gemaakt.
Terugblik lesdoel
In hoeverre ken jij nu de belangrijkste feesten van het jodendom en weet jij dat de joodse kalender verschilt met de westerse kalender?
21
Les 8 - De synagoge
Lesdoel Na deze les weet ik hoe een liberale synagoge eruitziet.
Tempel of sjoel De synagoge wordt ook wel tempel of sjoel genoemd. De plattegrond hieronder is van een liberale synagoge. In deze synagoge mogen bijvoorbeeld mannen en vrouwen door elkaar zitten.
De ark De ark is een kast of een nis aan de oostkant van de synagoge. In de ark worden de Torarollen bewaard.
22
Bidden Bidden mag altijd en overal. Bij elke gebeurtenis kunnen joden bidden. Voor het eten of drinken en voor het naar bed gaan bestaan speciale gebeden. Ook voor alle handelingen in de synagoge is een gebed. Je mag ook zelf een gebed verzinnen. Sommige joodse gebeden moeten op vaste tijden worden gezegd. Voor andere gebeden gelden dat soort regels niet. De meeste joodse gebeden worden uitgesproken in het Hebreeuws. Andere gebeden mag je in je eigen taal doen. Het ene gebed gebeurt staand, het andere zittend.
Stoelen Vlakbij de ark staat de stoel van de rabbijn: de geestelijk leider van de synagoge. Daar tegenover staat de stoel van de voorganger. Deze leest tijdens diensten vanaf de lessenaar voor uit de Tora. Hij gebruikt een jad bij het lezen omdat het verboden is om de rollen met je handen aan te raken.
Synagoge De gebeden in de synagoge worden meestal geleid door de rabbijn of de voorganger. In de orthodoxe synagoge worden de gebeden alleen geleid door mannen. In liberale synagogen mogen ook vrouwen het gebed leiden.
Opdrachten A
Waarom vindt Amil het goed dat in Paramaribo de moskee en de synagoge naast elkaar staan?
................................................................................................................. ...................................................................................................................
Filmpje Bekijk Amil en Julian uit Suriname ontmoeten elkaar op: samsam.net/ synagoge-suriname
B
Waarom ligt er zand op de grond van de synagoge?
C
Vul de zin hieronder aan.
D
Heb je kunnen uitvinden naar welke windrichting Amil en Julian bidden? Schrijf de namen van Amil en Julian bij de juiste pijl.
E
Omschrijf hoe een synagoge eruitziet, zonder dat je het woord synagoge gebruikt.
Het heilige boek van Julian heet ......................................................................................................
Terugblik lesdoel
In hoeverre weet jij nu hoe een liberale synagoge eruitziet? Zet op die plek een stip op de lijn.
23
Les 9 - De staat Israël
Lesdoel
Foto: Pixabay
Aan het einde van deze les weet ik hoe en waar de staat Israël is ontstaan.
Israël Na de Tweede Wereldoorlog drong tot veel mensen pas echt door wat voor verschrikkingen de Joden al eeuwenlang hadden moeten doorstaan. Er klonken geluiden dat er een veilige plek voor hen moest komen. Gelovige joden zien het land dat in die tijd Palestina heette als het door hun god Beloofde Land. In 1947 adviseerden de Verenigde Naties dat Palestina in twee aparte staten moest worden verdeeld: een Joodse en een Arabische. De Arabische bevolking was het niet met deze plannen eens. Ook sommige joden stonden niet achter deze plannen. Zij vonden dat gewacht had moeten worden tot hun god hen zelf naar het Beloofde Land zou terugleiden. Toch werd in 1948 de staat Israël uitgeroepen. Filmpje Bekijk Drie godsdiensten in Jeruzalem op: samsam.net/ jeruzalem
24
Opdrachten A
Bespreek met een klasgenootje. - Jeruzalem is een heilige plek voor maar liefst drie geloven. Welke? - De kinderen kennen elkaar via Kids for Peace, waar ze leren en praten over de verschillen en overeenkomsten tussen hun religies. Hoe belangrijk is dit, denk je? - Eens of oneens? Het is bijzonder dat kinderen van drie verschillende geloven zo goed met elkaar kunnen opschieten!
B
De drie kinderen weten al veel over de overeenkomsten en verschillen tussen hun geloven. Welke verschillen en overeenkomsten heb jij al ontdekt?
overeenkomsten het jodendom
het christendom
overeenkomsten
overeenkomsten
de islam Terugblik lesdoel
In hoeverre weet jij nu hoe en waar de staat Israël is ontstaan? Zet op die plek een stip op de lijn.
25
Les 10 - Test je kennis in de puzzel
Lesdoel Ik kan laten zien wat ik heb geleerd over het jodendom door de puzzel goed te maken.
Horizontaal 2. Wie zorgde ervoor dat de Israëlieten konden ontsnappen uit Egypte? 5. De tien geboden of stenen tafelen werden bewaard in De Ark van het ….. 6. Als joodse meisjes en jongens oud genoeg zijn om hun religieuze verplichtingen na te komen, doen ze hun Bat of Bar ….. 9. Hoe heet de joodse bijbel? 11. Wat waren de Joden toen ze heel vroeger in Egypte woonden? 12. Hoe heet het joodse paasfeest? 14. De Tenach is ook een gedeelte van de ….. bijbel.
26
Verticaal 1. De belangrijkste joodse feestdag is de ….. Verzoendag. 2. Waarop zijn de maanden in de joodse kalender afgestemd? 3. Hoe heette vroeger het gebied dat de joden beschouwen als het door God Beloofde Land? 4. Hoe heet de persoon die de gebeden in de synagoge leidt? 5. De joden werden vaak vervolgd en moesten dan ….. 7. Abraham is de ….. van het Joodse volk. 8. Hoe heette het land dat na de Tweede Wereldoorlog werd verdeeld in een Joodse en een Arabische staat? 10. Een belangrijke regel voor gelovige joden is dat hun ….. koosjer moet zijn. 13. Wie liet in de Tweede Wereldoorlog heel veel Joden vermoorden?
Afsluiting De-Grote-Laat-Maar-Zien-Wat-Je-Geleerd-Hebt-Middag
Maak charoset Verdeel de boodschappen en ga aan de slag! Bekijk het recept op samsam.net/ charoset.
Poster Maak een wist-je-dat poster over het jodendom. Vertel zoveel mogelijk feitjes die je in de lessen hebt geleerd. Je mag op internet uiteraard ook op zoek naar nog meer informatie. De pagina samsam.net/ jodendom kan je helpen.
Filmpje Bekijk Loofhuttenfeest in Israël op: samsam.net/ loofhuttenfeest
Foto: Shutterstock
Laat zien wat jij hebt geleerd over het jodendom. Werk samen in een groepje en kies uit één van onderstaande opdrachten. Bepaal klassikaal hoe, wanneer en voor welk publiek jullie de opdracht willen presenteren. Mogen er bijvoorbeeld ook ouders komen kijken?
Ontwerpen maar! Bekijk het filmpje over het loofhuttenfeest nog eens. Het loofhuttenfeest is een feest waarbij joden een houten hut bouwen met een dak waardoor je de hemel kunt zien. Stel je voor dat je joods bent en je eigen hut mag bouwen. Maak een ontwerp. Hoe zou jouw hut er van binnen en van buiten uitzien?
Quiz Maak een quiz in Kahoot met tenminste 10 meerkeuzevragen over het jodendom. Een meerkeuzevraag heeft twee (WAAR of NIET WAAR) of vier antwoordmogelijkheden (A, B, C, D). Of maak de quiz op: www.samsam.net/godsdiensten/ jodendom/quiz
27
Weesperplein 4 1018 XA Amsterdam scholen@yandc.nl 020 2251224
