Hortus Botanicus - uitgave 3

Hortus Leiden Magazine Magazinevan vande dehortus hortusbotanicus botanicusLeiden Leiden 2020 2019

groene oase sinds 1590

Thema

Van Columbus tot Mayflower Cruydeboeck Dodonaeus Mee met de Mayflower

Carla van Steijn Een bijzondere Vriendin

Stephan Timmers Reis van de Mayflower

Overlevers in de vernieuwde wintertuin

Fritillaria olgae Fritillaria recurva

Fritillaria acmopetala Fritillaria imperialis

Voorwoord Hortus Leiden 2020

Van Columbus tot Mayflower Dit jaar wordt in heel Leiden herdacht dat een groep Pilgrims 400 jaar geleden uit Leiden vertrok naar Amerika. De jaartentoonstelling in de Hortus ‘van Columbus tot Mayflower’ is ook geënt op dit thema en met name op de botanische aspecten ervan: ‘Zaden over zee’. Vandaar dat u diverse verhalen hierover terugvindt in ‘Hortus Leiden’ 2020. Het kruidboek van Dodonaeus werd door de Pilgrims meegenomen op de Mayflower: Kees Langeveld vertelt erover. Wist u trouwens dat er een Pilgrimstuintje bestaat in Leiden? Lees het interview met Cécile Verburg. In de Hortus bleek een rechtstreekse afstammeling van de Pilgrims werkzaam. Norbert Peeters belicht De etnobotanische herontdekking van Noord-Amerika. Rogier van Vugt geeft een cursus kweken van vleesetende planten uit Noord Amerika voorzien van een gedegen botanisch achtergrond. Tekenaar Stephan Timmers heeft een spannend stripboek gemaakt over de reis van de Mayflower. Hij werkt al meer dan tien jaar voor de Hortus en vertelt daarover. Ieder jaar geven we één van onze ‘collega’s’ in Leiden een podium in

[foto] Cunie Sleijpen

4 Hortus botanicus Leiden 2020

ons magazine. Vorig jaar was dat het Singelpark, dit jaar de Pieterskerk, een Leids monument dat veel verbindingen heeft met de Pilgrims. Het is echter niet alleen Pilgrims wat de klok slaat. Uiteraard is er aandacht voor de bijzondere erfenis die de Hortus via haar vriendenstichting heeft mogen ontvangen en de daaruit volgende oprichting van het Carla van Steijn Fonds. De Hortus is een nieuwe semipermanente tentoonstelling rijker: Overlevers. Collectiebeheerder Gerda van Uffelen is met pensioen gegaan, Jack Sluis sprak haar uitvoerig. En Kees Langeveld beluisterde veel wetenswaardigs tijdens een interview met oud-hortulanus Art Vogel.

De oprijlaan van Kasteel Oud-Poelgeest wordt gesierd door planten in fraaie kuipen. Waar komen die vandaan? Margot Lodewijk stelde weer een aanstekelijke kinderpagina samen. Al met al hoop ik dat u veel lees- en kijkplezier zult beleven aan onze editie van 2020!

Hoofdredacteur Adri Mulder

Voorwoord Wat heeft de entree van onze Hortus het afgelopen jaar een prachtige metamorfose ondergaan! Niet alleen is het veel prettiger binnenkomen, maar ook de winkel, het café en de sanitaire voorzieningen zijn aanzienlijk verbeterd. Ook een bezoek aan de wintertuin zelf is nog meer de moeite waard geworden. Er is een mooie route langs oerplanten, vleesetende planten hoog bovenin de kas en de succulentencollectie uitgezet. Met interessante informatie en ‘weetjes’. Het uitzicht daarboven is fantastisch, bij mooi weer zelfs vanaf het nieuw aangebouwde buitenbalkon! Kortom: er is een schitterende parel toegevoegd aan onze Hortus. De verbouwing kon met steun van velen (ze zijn genoemd op een bord bij de entree) worden gerealiseerd. Daarvoor dank! Heel in het bijzonder mag wel genoemd worden dat een flink deel van de kosten die zo’n grote verbouwing met zich meebrengt, is betaald vanuit bijdrages die gedurende een periode van vier jaar werden ontvangen van onze Vriendin Carla van Steijn. Zij overleed in 2018 en het is spijtig dat zij zelf niet meer heeft kunnen zien welke mooie verbeteringen er zijn gerealiseerd. Heel bijzonder was, en u kunt daar elders in dit Magazine meer over lezen, dat zij in haar testament de Hortus een omvangrijke erfenis heeft nagelaten. Deze zal ons vele jaren in staat zal stellen om bovenop de jaarlijkse bijdragen van vrienden en adoptanten en daarnaast bijdragen vanuit diverse fondsen en de universiteit, nog meer zaken te kunnen gaan organiseren en faciliteiten, te verbeteren en vernieuwen.

de plantencollectie of gewoon even op adem te komen door in de tuin te zitten of te wandelen. Met het jaarthema ‘Van Columbus tot Mayflower, Zaden over Zee’, besteden we in 2020 aandacht aan de kennis van planten van over de hele wereld, zowel uit Europa als uit de ‘Nieuwe Wereld’, het gebruik en het nut van deze planten. Een mooie aanleiding om langs te komen.

Met dit magazine bieden we alle Vrienden en relaties van de Hortus een inkijkje in het nieuwe seizoen. We hopen dat u geniet van de prachtige foto’s en informatieve artikelen en dat u het met trots op de leestafel legt. Heel graag verwelkomen wij u dit jaar weer in de Hortus en we hopen dat u aanwezig zult kunnen zijn bij een aantal van de georganiseerde evenementen en daaraan kunt deelnemen. Of dat u gewoon lekker op bezoek komt voor al het moois dat wij in onze plantencollectie te bieden hebben!

Stichting Vrienden van de Leidse Hortus, voorzitter John van Ruiten Hortus botanicus Leiden, prefect Prof. Dr. Paul Keßler

De bezoekersaantallen aan de Hortus blijven toenemen. In 2019 passeerden meer dan 185.000 liefhebbers, studenten, stadsgenoten en toeristen de poort, een nieuw record. Voor deelname aan één van de vele evenementen, een bezoek aan de tentoonstelling ‘Beter met planten’, een wandeling langs

Paul Keßler (links) en John van Ruiten

Hortus botanicus Leiden 2020 5

Mid zomer nacht

Inhoudsopgave

ia tickets ven.nl id le hortus

zondag  juni vanaf . uur

10 Kruidboek Dodonaeus

Plantenmarkt zaterdag 9 mei 10 - 17 uur

Museum k vrij entr aart ee

[foto cover] Rogier van Vugt: Sarracenia leucophylla [foto’s pag. 2/3] Krysia Jędrzejewska-Szmek en Laurence Hill: Fritillaria’s

16 Carla van Steijn Fonds

44 Educatieve stripverhalen

48

Overlevers

THEMA Van Columbus tot Mayflower Tentoonstelling ‘Van Columbus tot Mayflower’ (Hanneke Jelles) 08 Kruidboek Dodonaeus (Kees Langeveld) 10 Een afstammelinge van de Pilgrims in de Hortus (Jack Sluijs) 14 Van wildernis tot cultuurlandschap (Norbert Peeters) 26 Pilgrimstuintje (Adri Mulder) 30 Koelbloedige vleeseters uit de nieuwe wereld (Rogier van Vugt) 36 Educatieve stripverhalen (Adri Mulder) 44 Pieterskerk en Pilgrims (Ward Hoskens) 54

En verder...

Voorwoord (John van Ruiten en Paul Keßler) 05 Oprichting Carla van Steijn Fonds (John van Ruiten en Adri Mulder) 16 Steun de Hortus

20

Kinderpagina (Margot Lodewijk) 24 Een museale collectie van levende planten (Jack Sluijs)

32

Een bijzonder mens in de Leidse Hortus (Kees Langeveld) 40 Tentoonstelling Overlevers (Jack Sluijs) 48 Kuipen van goede komaf (Hennie Völker en Theo Houthoff)

52

Agenda 2020

58

Witte vleermuisbloem, Tacca integrifolia

Hortus botanicus Leiden 2020 7

Van Columbus tot Mayflower Zaden over zee In 2020 is het 400 jaar geleden dat de Mayflower naar Amerika voer met aan boord de Pilgrims. Zij worden gezien als de grondleggers van de Verenigde Staten. Voordat zij Plymouth Colony stichtten, brachten zij twaalf jaar in Leiden door.

[tekst] Hanneke Jelles [illustratie] Esmée Winkel

Cuatomate [foto] Peter Bauwens

8 Hortus botanicus Leiden 2020

A

Al in oktober 2018 werd de aftrap voor het herdenkingsjaar 2020 gegeven in de vorm van een stadsconferentie. Hier spraken mensen van culturele instellingen, de universiteit, maar ook commerciële instellingen zoals hotelorganisaties elkaar, met het doel in Leiden in 2020 extra aantrekkelijk te maken voor toeristen. Een tegengeluid was er op de conferentie ook: de Pilgrims waren bepaald fanatiek in hun geloof en het land waar zij heen trokken was al bewoond.

Wij vroegen ons tijdens de conferentie hardop af wat de Hortus met de Pilgrims te maken heeft. Op die vraag reageerde Jori Zijlmans van De Lakenhal. Het kan haast niet anders dan dat de Pilgrims in de Hortus zijn geweest. De tuin was vrij toegankelijk en ze woonden zo ongeveer om de hoek. Maar ook uit de boedellijst na een overlijden bleek dat er een plantenboek aan boord is

geweest, namelijk een exemplaar van het Cruydt-Boeck van Rembert Dodoens. Op dit plantenboek heeft de Hortus het themajaar ingevuld.

Heen en weer

Voor het werelddeel Amerika was de komst van Columbus in 1492 het begin van een grote schok geweest.

Vóór Columbus’ komst was het miljoenen jaren geheel of vrijwel geïsoleerd van de rest van de wereld. Na zijn komst kreeg Amerika te maken met andere mensen, dieren en planten, maar ook met ziektes, met enorme en rampzalige gevolgen. Zo hadden de bewoners van Amerika weinig verweer tegen de ziektes die de nieuwkomers meebrachten, waardoor onvoorstelbaar veel mensen stierven. De Pilgrims kwamen jaren na Columbus in Amerika aan, in 1620 met dat plantenboek van Dodoens aan boord. Daarin staan al planten uit Amerika

Uit het Cruydt-Boeck van Rembert Dodoens, Universitaire Bibliotheken Leiden

afgebeeld. Andersom reisden planten uit West-Europa mee naar Amerika, bedoeld of onbedoeld. De oorspronkelijke bewoners noemden weegbree ‘de voetstap van de blanke’, omdat dit plantje, waar de westerlingen verschenen, volgde in hun karrenspoor. Paardenbloemen waren vóór Columbus in Amerika nog niet bekend.

De Pilgrims werkten in Leiden veel in de wolindustrie, maar ook als pijpenmakers, want tabak was al uit Amerika bekend, net als pompoen, tomaat, maïs.

Zaden en stoepplantjes

Dat de Pilgrims onderdeel zijn van de Leidse geschiedenis is een feit. Brewster gaf les aan de Universiteit, Robinson nam deel aan de Arminiaanse debatten. In de Hortus bloeiden in die jaren de tulpen en de jonge Rembrandt bezocht de Latijnse school. In Amerika wordt de reis van de Pilgrims elk jaar herdacht. In 2020 doen

de ‘four nations’ die betrokken zijn dat samen: Nederland, Engeland, Amerika en de Wampanoag Nation in Massachusetts. Er komt een jaarprogramma op het gebied van cultuur, erfgoed, educatie, sport, wetenschap en toerisme. Maar er is ook debat: moet je een groep godsdienstfanatici eren, die de oorspronkelijke bewoners van Amerika weinig goeds hebben gebracht? De Hortus kan die discussie niet voeren, het is onze expertise niet. Wij houden ons bij de planten, die heen en weer reisden over de oceaan, bedoeld en onbedoeld. Er komt een wandelboekje, met extra uitstapje naar het Pilgrimstuintje bij Erfgoed Leiden. Er komt extra aandacht voor de planten die al in het boek van Dodoens stonden, maar voor Columbus bij ons onbekend waren. En we gaan het hebben over reizende zaden en over stoepplantjes, de onkruidjes die komen en gaan, tot op de dag van vandaag.

De tentoonstelling is te zien in de Hortus botanicus Leiden van 9 april t/m 26 november 2020.

Hortus botanicus Leiden 2020 9

Het kruidboek

Rembertus Dodonaeus

‘Ik ga op reis en ik neem mee…’ Wat de Pilgrims in 1620 meenamen op hun reis met de Mayflower weten we niet exact. Wel is zeker, dat het Cruydeboeck van Dodonaeus zich aan boord bevond. Wellicht bezaten zij zelfs een Engelse vertaling van deze 16e-eeuwse bestseller. In dit kruidboek staan verschillende planten uit Amerika die als een bijzonderheid naar Europa waren gebracht: zonnebloem, teunisbloem, de tabaksplant, mais en tomaat, om er een paar te noemen. Welke van die planten kwamen de Pilgrims tegen toen zij zich vestigden in de Nieuwe Wereld?

En wat was het Cruydeboeck eigenlijk voor boek?

Het kruidboek in het Rijksmuseum Amsterdam

10 Hortus botanicus Leiden 2020

[tekst] Kees Langeveld [afbeeldingen uit het kruidboek] Universitaire Bibliotheken Leiden

Het kruidboek van Dodonaeus H

Het kruidboek

Dodonaeus schreef zijn Cruydeboeck – later Cruydt-Boeck getiteld – in het Nederlands, omdat zijn landgenoten in die taal het meeste profijt van het boek zouden hebben. Het was namelijk niet louter een beschrijving van planten met plaatjes. Van elke plantensoort geeft Dodonaeus een systematisch overzicht van het uiterlijk en de groeiwijze, de plaats waar de plant groeit, wanneer de plant gezaaid moet worden, de bloeitijd en wanneer de vruchten rijp zijn, de naam van de plant in verschillende talen, en het belangrijkste van al: waar de plant voor gebruikt wordt.

In de 16e eeuw berustte de geneeskunde voor een groot deel op het gebruik van geneeskrachtige planten. De farmacie stond nog in de kinderschoenen. Daarom was dit boek een welkome bron van informatie voor artsen en apothekers. Het fungeerde decennialang als farmacopee, een officieel handboek met voorschriften voor de bereiding van geneesmiddelen. Clusius vertaalde het in het Frans en het Latijn, maar het verscheen ook in andere talen. Bij de uitgeverij van Plantijn, waar dit boek gedrukt werd, was het Cruydt-Boeck zelfs het meest vertaalde werk na de Bijbel.

Glass gem mais [foto] Peter Bauwens

De afbeeldingen

Om het boek bruikbaar te maken voor de doorsnee-apotheker en arts moesten de planten goed herkenbaar worden afgebeeld. Uitgever Christoffel Plantijn, die kwaliteit hoog in het vaandel had staan, zorgde voor houtsneden van vele honderden planten.

In Museum Plantin-Moretus in Antwerpen zijn de houtblokken bewaard gebleven waarmee het Cruydt-Boeck werd geïllustreerd. Nog steeds kunnen wij ons verbazen over het vakmanschap waarmee deze houtsneden zijn gemaakt. Maar laten we nu eens een kijkje nemen in het boek. Voor ons ligt de uitgave uit 1608, uit de collectie van de Leidse Universiteit. Het ligt open bij een plaatje van tomaten.

Tomaat

Van de tomaat weten we zeker dat die in de tijd van Clusius in de Leidse Hortus botanicus groeide. Deze plant komt van oorsprong uit de Andes en werd in 1544 in Europa geïntroduceerd. Mogelijk hebben de Leidse Pilgrims deze plant en haar vruchten in de Hortus botanicus gezien. Volgens Dodonaeus noemen de Nederlanders tomaten ‘Gulden appelen’, een

Hortus botanicus Leiden 2020 11

letterlijke vertaling van de Latijnse naam ‘Aurea mala’. Hij schrijft er wel bij dat de vruchten mooi rood zijn of ‘met een goudtgeele verwe blinckende’. De oorspronkelijke Zuid-Amerikaanse naam was ‘tumatle’, bij ons verbasterd tot ‘tomaat’. Dodonaeus schrijft dat tomaten gekookt worden gegeten: ‘Sommighe eten de selve Gulde Appelen met peper, olie ende saudt, gaer ghemaect zijnde.’ Hij was echter niet overtuigd van de voedingswaarde: ‘Dan sij geven den lichaeme wel wat voetsels, maer dat selve is heel weinich ende quaet oft bedorven ende tot de ghesondicheidt geensins streckende.’ Kortom, Dodonaeus was geen liefhebber van tomaten. Er zijn ook geen aanwijzingen dat de Pilgrims in Amerika met tomaten in aanraking zijn gekomen.

Mais

Dat ligt anders met mais. Bij Dodonaeus heet deze plant ‘Turcksch coren’. Dat is een misleidende naam. De zaden die wij hier te lande zaaien zijn niet afkomstig uit Klein-Azië, dat onder het bewind staat van de Turkse keizer, schrijft Dodonaeus, maar zijn onlangs uit de landen in het westen, ‘insonderheyt uit West Indien, dat is America’, hierheen gebracht. De Pilgrims die eind 1620 aan land gingen in de nieuwe wereld, troffen daar voorraden van mais en tarwe in een verlaten nederzetting van de oorspronkelijke bewoners. Dat heeft hen de winter door geholpen en het jaar daarop gebruikten zij een deel van de voorraden als zaaigoed. Mais werd zelfs het belangrijkste bestanddeel van hun voeding.

In zijn kruidboek geeft Dodonaeus aanwijzingen voor het zaaien: ‘in Meert oft April’. De Pilgrims hebben die informatie waarschijnlijk gekregen van de Wampanoag, de oorspronkelijke bewoners van het huidige Plymouth in Massachusetts. Van mais was destijds een grotere variëteit in cultuur dan tegenwoordig. Wij kennen vrijwel alleen de gele mais, maar Dodonaeus beschrijft dat de maiskorrels soms ook wit zijn en soms paars. Zaden van deze kleurvariëteiten zijn nog wel verkrijgbaar als siergewas, van rozerood tot bijna zwart. Deze gekleurde mais is goed eetbaar.

Tabak

De Wampanoag kenden ook het gebruik van tabak.

Een van de leiders van de Pilgrims, Edward Winslow, schreef dat opperhoofd Massasoit om zijn nek een klein zakje tabak had hangen ‘which he drank and gave us to drink’. Het was echter gebruikelijker om tabak te roken, zoals Dodonaeus beschrijft. Hij noemt Peru als het gebied waar de tabak van nature groeit. De inwoners van Peru rollen een gedroogd tabaksblad in een blad van de dadelboom en steken het ene einde daarvan in brand, waarna zij de rook uit het andere einde ‘met openen monde ende door de neusgaten vatten ende nae de herssenen laeten climmen’, aldus Dodonaeus. De rook alleen al was voldoende om ‘alle smerten ende weedommen des lichaems te versoeten’ en verdreef ook honger en dorst. Toch zet hij er de waarschuwing bij dat ‘petun’ (de Braziliaanse naam voor tabak) de mensen

12 Hortus botanicus Leiden 2020

slaperig en zelfs krankzinnig maakt. Dodonaeus trekt een vergelijking met het giftige bilzenkruid (Hyoscyamus). Dit is, net als tabak (Nicotiana), een plant uit de familie van nachtschadeachtigen (Solanaceae).

Pompoenen

Het is bekend dat de Pilgrims naast mais en tarwe ook bonen, erwten en pompoenen verbouwden. De pompoen is eveneens een van oorsprong Amerikaans gewas. Het kruidboek van Dodonaeus bevat afbeeldingen van varianten die vooral aan de vorm van de vrucht worden onderscheiden: grote ronde pompoenen, kleine ronde pompoenen en brede of platte pompoenen.

Dodonaeus haalt de Romeinse arts Galenus aan, die beweert dat onverteerde ‘pompoenen’ cholera teweeg kunnen brengen, ‘dewelke met een gedurige brakinge en buyckloop comt’. Dat waren niet de pompoenen zoals wij ze kennen. Die werden pas in de 16e eeuw geïntroduceerd in Europa. Mogelijk doelde Galenus op de springkomkommer, een giftige soort uit de komkommerfamilie waartoe ook de pompoen behoort.

Vergiftigingsverschijnselen door de springkomkommer lijken sprekend op de symptomen van cholera.

Bezoek de groententuin

De overleving van de Pilgrims in hun kolonie is de eerste jaren sterk afhankelijk geweest van de voedselgewassen die zij daar konden verbouwen. Het kruidboek van Dodonaeus geeft een indruk van de toenmalige, schaarse kennis over Amerikaanse gewassen. Maar het is de Hortus die de levende planten laat zien. Breng dit jaar eens een bezoekje aan de groententuin van de Leidse Hortus botanicus, dan bekijk je de gewassen vast met andere ogen.

Silver edged Curcibita [foto] Peter Bauwens

Platte pompoenen houtblok [ foto] Peter Maes Museum Plantin Moretus Tabak houtblok [foto] Peter Maes Museum Plantin Moretus

De Mayflower William Halsall

Tabaksplant Nicotiana tabacum

Dodonaeus’ herbarium Around the time that the Pilgrim Fathers departed for America certain New World crops were already familiar in Europe. These crops are described in Dodonaeus’ herbarium, which was the best-known herbarium in those days.

The illustrations are so precise that we can still recognise the plants. There are indications that the Pilgrim Fathers came across the tomato, and we know for certain that they cultivated maize, tobacco and pumpkins in their new colony, the future Massachusetts.

Vlnr.: Titelblad Kruidboek, beschrijving van tabak, houtsneden van grote rode pompoenen, ‘Turcksch coren’ mais en platte pompoenen.

Hortus botanicus Leiden 2020 13

Een afstammelinge van de Pilgrims

aan het werk in de Leidse Hortus botanicus

14 Hortus botanicus Leiden 2020

William Bradford

Op een prachtige najaarsmiddag in september spreek ik met Catrin Cannock op een bankje achter het tuinhuis in de Leidse Hortus. Ze werkt in de Hortus en heeft een band met Nederland, het land waar ze nu woont. Maar ze voelt zich ook verbonden met de USA, het land waar ze geboren is en waar een deel van haar familie woont. Catrin heeft ook in Londen gewoond en uiteindelijk kwam ze in Leiden terecht, waar haar vader een aanstelling bij de universiteit had geaccepteerd. [tekst] Jack Sluijs

C

Catrin is een directe afstammelinge van de Pilgrims. Dit waren Engelsen die onder druk van koning Jacobus I van Engeland in 1609 naar Leiden zijn gevlucht. Zij waren op zoek naar tolerantie voor hun calvinistische overtuiging. Ze hebben gewoond in wevershuisjes achter de huidige Kloksteeg, dus heel dicht bij de Hortus. Omdat ze Nederland toch te vrijzinnig vonden, reisden ze in 1620 verder naar Noord Amerika waar ze in Massachusetts een gemeenschap met zelfbestuur oprichtten. Catrin is een rechtstreekse afstammelinge van één van die beroemde Pilgrims, te weten van William Bradford.

Eigenlijk heeft ze als achter- achter- achterkleinkind dus de reis van de Pilgrims weer terug gemaakt. Zij ziet overeenkomsten, maar ook verschillen tussen de Noord Amerikaanse en Nederlandse cultuur. Zo kan ze de duidelijkheid van Nederlanders erg waarderen. Nederlanders zijn soms erg uitgesproken en een doorsnee inwoner van de USA zou daar wellicht van schrikken.

Catrin niet. Ook ziet ze dat de Nederlandse samenleving een prettig sociaal klimaat biedt dat je in de Angelsaksische wereld wellicht wat minder aantreft.

Maar toch blijft haar geboorteland de USA ook aantrekkelijk. Catrin zat op de internationale school. Ze heeft in Virginia gestudeerd aan The College of William and Mary en ze heeft een Master Engels behaald aan de Leidse Universiteit. Ze is afgestudeerd in En-

gelse kinderliteratuur met als specialisme Shakespeare. Ook heeft ze theaterstudies gedaan met als richting theater management.

Catrin sluit beslist niet uit dat ze ooit weer teruggaat naar de USA. Of dat dan de drukke metropool New York wordt of de prachtige natuur van Portland Oregon of Washington State, dat weet ze nog niet.

Catrin vindt het werken in een museale omgeving met een levende collectie heel bijzonder. Naast het onderhouden van in- en externe contacten houdt ze zich ook bezig met het plannen en organiseren van evenementen, zoals de opening van de nieuwe tentoonstelling in de Wintertuin en bijvoorbeeld ook het jaarlijkse personeelsuitje.

Daarnaast is Catrin verantwoordelijk voor de planning van alle rondleidingen. Ondanks dat het werk en de sfeer in de Hortus haar prima bevalt, gaat Catrin toch meer haar Master Engels benutten.

Vanaf januari gaat ze de lerarenopleiding volgen om vervolgens met een eerstegraads bevoegdheid het onderwijs in te gaan.

Catrin ziet dat de Neder­landse samenleving een prettig sociaal klimaat biedt.

De Hortus beschikt over een aantal planten die al eeuwen geleden overgekomen zijn uit Amerika, bijvoorbeeld de aardappel, de tomaat en mais. Catrin heeft aan deze voedingsgewassen goede herinneringen. Zij noemt de traditionele Thanksgiving, de dag waarop dank wordt gezegd voor de oogst en allerlei andere goede dingen. De maaltijd op die dag is volgens de overlevering terug te voeren op de Pilgrims. Denk dan niet alleen aan de turkey, maar met name ook aan de home-made stuffing, sweet mashed potatoes met geroosterde marshmallow, green beans, corn bread en dinner rolls.

Door het gesprek met Catrin word ik ook erg enthousiast over de USA en ik ga zeker verder lezen over de Pilgrims en hun Europese kolonie, het zaadje waaruit uiteindelijk de grote Verenigde Staten zijn voortge­komen.

Hortus botanicus Leiden 2020 15

Carla van Steijn Fonds Bij de opening van de tropische kassen, v.l.n.r. koningin Máxima, prefect Paul Keßler, rector Carel Stolker en Carla van Steijn [foto] Petra Sonius

Oprichting Carla van Steijn Fonds Het is heel bijzonder dat wij als Stichting Vrienden van de Hortus in 2019 uit de nalatenschap van een zeer genereuze oud-Vriendin mevrouw Carla Van Steijn een bedrag van ruim 5 miljoen euro mochten ontvangen. We zijn er samen met de Hortus erg blij mee zulke goede vrienden in ons midden te hebben.

I

In haar testament heeft mevrouw van Steijn aangegeven dat zij met deze nalatenschap beoogt de Hortus botanicus Leiden te steunen in het mogelijk maken van activiteiten en het treffen van voorzieningen die anders niet of zeer lastig te realiseren zouden zijn. De laatste jaren heeft de Hortus al veel vernieuwende activiteiten opgezet om kennis te delen met de samenleving over plantengroei, de bescherming en het gebruik van planten en het belang van biodiversiteit. Met deze gift kunnen we nieuwe activiteiten blijven ontwikkelen voor onze bezoekers.

Al tijdens haar leven ondersteunde mevrouw Van Steijn de Hortus met enkele anonieme gulle giften, onder andere voor de vernieuwing van de tropische kassen, de verplaatsing van de Clusiustuin, de informatieborden bij de Systeemtuin, padenvernieuwing en de recente verbouwing van de Wintertuin en entreegebouw. Zij wilde daarbij als persoon altijd op de achtergrond blijven. Om haar bijzondere

16 Hortus botanicus Leiden 2020

betekenis voor de Hortus recht te doen wordt haar naam nu aan haar giften verbonden.

Inmiddels is het verkregen bedrag door het bestuur van de Vrienden in een ‘Carla van Steijn Fonds’ ondergebracht.

Het vermogen in dat fonds zal zorgvuldig en duurzaam worden beheerd. Met als uitgangspunt om daaruit ook jaarlijks, te beginnen in 2020, te kunnen putten om initiatieven in en met de Hortus te kunnen realiseren. Het fonds is niet bestemd voor financiering van de reguliere exploitatie.

Bestedingen van gelden uit het fonds worden in overleg tussen Hortus en het bestuur van de Vriendenstichting vastgesteld, net zoals dat overigens ook gebeurt met gelden die van de adoptanten en Vrienden van de Hortus worden verkregen. Van deze initiatieven en activiteiten houden we u op de hoogte. Voor suggesties met betrekking tot nieuwe ideeën staan wij uiteraard open.

John van Ruiten, Voorzitter

Medegefinancierd door Carla van Steijn: Balkon [foto] Adri Mulder

Medegefinancierd door Carla van Steijn: Nieuwe entree [foto] Ralph Reniers

Medegefinancierd door Carla van Steijn: Toegangspoortjes [foto] Adri Mulder

Medegefinancierd door Carla van Steijn: Loopbrug in de kas [foto] Adri Mulder

Hortus botanicus Leiden 2020 17

Carla van Steijn Fonds

Clusiustuin [foto] Wim Sonius

Uit een interview met Carla van Steijn dat Hanneke Jelles een aantal jaar geleden maakte voor het ‘Vriendennieuws’ Het begon op het moment dat Carla van Steijn bij een bezoek aan de Hortus vol verbazing toekeek hoe één van de tuinlieden een groot grasveld maaide met een uitermate bescheiden handmaaier. De verbazing zal duidelijk van haar gezicht af te lezen zijn geweest, want toenmalig hortulana Carla Teune stapte op haar af met de woorden: ‘Ik zie u denken: allemensen, gaat het hier altijd zo achterlijk?’ De twee raakten in gesprek. Er bleek wel een motormaaier te zijn, maar die was vaker stuk dan heel.

Geld voor een nieuwe was er domweg niet. Weer thuis bleef het voorval bij Carla van Steijn knagen. De Hortus zou geweldig geholpen zijn met een goede motorgrasmaaier, de aanschaf kon toch niet zo ingewikkeld zijn?

Na een aantal telefoongesprekken over en weer kon de nieuwe motormaaier aangeschaft worden dankzij haar donatie.

De Clusiustuin lag vroeger op een lief plekje, maar teveel uit het zicht. Hierdoor werd veel plantmateriaal gestolen.

Alleen al voor de administratie van de planten was dit een ramp. Dankzij een donatie van Carla van Steijn is de Clusiustuin verhuisd naar haar huidige, waar hij oorspronkelijk ook lag. Ze zei erover: ‘Het is nu erg mooi

18 Hortus botanicus Leiden 2020

geworden. Wel opvallend dat bijvoorbeeld opium en een aantal giftige planten niet in de Clusiustuin voorkomen.

Maar die stonden echt niet op de plantenlijst van Clusius, is me verzekerd.’

Toen haar gezichtsvermogen achteruit ging verruilde Carla van Steijn haar woning in Leiden voor een flat in Wassenaar. Bezoekjes aan de Hortus en andere culturele uitstapjes moesten voortaan per taxi en vergden wat meer organisatie. Maar als Dankzij een donatie van het even kon, was ze van de partij: ‘Ik steun naast de Hortus een aantal andere Carla van Steijn is de culturele instellingen in Leiden, onder Clusiustuin verhuisd naar meer de Pieterskerk en Museum de Lakenhal. Het verschilt nogal hoe de haar oorspronkelijke plek instellingen met hun sponsors omgaan. Ik waardeer het bijzonder als je als donateur ook betrokken wordt bij de projecten die je steunt. Dat je er regelmatig over geïnformeerd wordt, uitgenodigd wordt bij openingen en dat er speciale bijeenkomsten voor donateurs zijn. Bij de Hortus is het heel persoonlijk; iedereen kent je, je kunt iedereen aanspreken en je merkt dat je bijdrage erg gewaardeerd wordt.’

Hanneke Jellema over Carla van Steijn

Carel Wijffelman over Carla van Steijn

Hanneke Jellema heeft tien jaar gewerkt in de Tropische Kas en daarna tot haar pensionering nog tien jaar op het Hortuskantoor. Het gezichtsvermogen van Carla van Steijn ging met het klimmen der jaren achteruit. Toch bleef ze heel graag in de Hortus komen. Hanneke heeft haar regelmatig begeleid bij haar bezoeken. Zij vertelde dan al wandelend wat er aan beide kanten van de paden aan bloemen en planten te bewonderen viel. En daarna gingen de dames samen iets gebruiken in het Hortuscafé.

Dat was altijd heel aangenaam, want ondanks haar handicaps - ook het lopen werd moeilijker - bleef Carla vrolijk en gezellig. Ze was overal tevreden mee. De dames hadden een klik, zij voelden zich bij elkaar op hun gemak. En dan kwamen er leuke verhalen over vroeger. Zo vertelde Carla over het ‘Damesleesmuseum’ in Den Haag, waarvoor zij kort na de oorlog werkte. Dat hield kantoor op de eerste etage. Daarom werd er een lift aangebracht. Maar niet om het de dames gemakkelijker te maken. Nee, het werd als ongepast beschouwd als een dame de trap opliep, waarbij er onder haar rok kon worden gekeken. Het liftje was klein, er stond vaak een behoorlijk rij wachtenden voor. Maar Carla wachtte niet, zij ging toch gewoon met de trap, tekenend voor hoe zij in het leven stond. Veel later kon Carla geen trappen meer lopen. Hanneke gaf haar dan toch een idee van de Victoria amazonica door een stukje van het blad af te halen en dat mee naar beneden te nemen, zodat zij kon voelen hoe zo’n blad in elkaar zat. Carla woonde alleen in een appartement in Wassenaar, door haar bezoekjes en contacten in de Hortus kon zij van sfeer en gezelligheid genieten.

Toen Carel Wijffelman halverwege de jaren 90 penningmeester werd van de Vrienden van de Hortus kreeg hij te maken met een gulle donateur die elk jaar een groot bedrag aan de Hortus schonk. Als dank stuurde hij Carla van Steijn ieder jaar een kerstkaart. Vaak kreeg hij dan in maart of april een kaartje terug. Niet eerder, omdat Carla overwinterde in een ver buitenland, bijvoorbeeld Hawaii. Na verloop van tijd werden de kaartjes vervangen door geanimeerde telefoongesprekken die minstens drie kwartier duurden. Daardoor werd het Carla en Carel. Haar gezichtsvermogen ging achteruit. Daarom stuurde Carel Carla ieder voorjaar namens de Vrienden een grote bos geurende bloemen, een gebaar dat werd voortgezet door zijn opvolger Ton van Zijp tot aan Carla’s overlijden. Carel bewaart warme herinneringen aan een keer in de Hortus dat hij Carla duwde in een rolstoel – lopen ging niet meer – terwijl zijn collega uit het Vriendenbestuur, Lies Rookhuizen, het gezelschap langs geurende planten en bloemen leidde. Carla lette bij publicaties van de Hortus, mede mogelijk gemaakt door haar bijdrage, altijd goed op de lay-out en de leesbaarheid. Je kon merken dat zij als bibliothecaresse werkzaam was geweest. Dat Carla vermogend was viel af te leiden uit haar donaties en uit haar lange, verre reizen in de winter, maar zeker niet uit haar houding. Ze was blij met kleine attenties en had oprechte interesse in de Hortus en de mensen die er werkten.

Hortus botanicus Leiden 2020 19

Steun de Hortus

Stichting Vrienden van de Leidse Hortus U heeft hart voor groen. U bent geïnteresseerd in tuinen en in historie. U houdt van oude bomen, tropische sferen, van planten in al hun verrassende vormen en kleuren. U vindt het heerlijk de eerste voorjaarbloeiers te ontdekken, op het gras te liggen lezen, even te genieten van de rust en de zon in hartje Leiden. Misschien vindt u het ook belangrijk dat deze schatkamer van botanisch materiaal onderhouden en uitgebreid wordt ten behoeve van onze kennis en onderzoek over het plantenrijk?

Wat uw motieven ook zijn: u draagt de Hortus een warm hart toe. U komt in het goede gezelschap van zo’n 2000 andere Vrienden! Als Vriend van de Stichting ‘Vrienden van de Leidse Hortus’ steunt u de oudste botanische tuin van Nederland en kunt u deze het hele jaar door zo vaak bezoe-

ken als u wilt. Dankzij de Vrienden is het voor de Hortus mogelijk om belangrijke projecten te realiseren. Denk aan tentoonstellingen en programmering, educatie van scholieren, informatieborden en -boekjes, herinrichtingen zoals de renovatie van de tropische kassen en van de wintertuin, de aanleg van de Chinese Kruidentuin, de Systeemtuin en nog veel meer!

• 1 x per jaar de “Hortus Glossy” met informatie over de Hortus en zijn activiteiten én interessante artikelen • 10% korting op uw aankopen in de Hortus winkel (uitgezonderd boeken) • 5% korting in het Hortus Grand Café • Gratis toegang tot Midzomernacht, Hortus plantenmarkt en andere evenementen

Waarom Vriend worden?

Vrienden van de Hortus betalen minimaal € 25,- per jaar. De Hortusjaarkaart is geldig per kalenderjaar. Vanaf 1 juli geldt een tarief van € 12,50 voor de rest van het lopende jaar.

• U steunt de Hortus botanicus en de vele projecten en activiteiten die voor het publiek worden georganiseerd • U wordt jaarlijks uitgenodigd voor de Winterlezing en de Vriendendag • Gratis toegang tot de Hortus botanicus Leiden • Gratis toegang tot De Hortus Amsterdam • Gratis toegang tot Arboretum Kalmthout (BE)

Aanmelden:

www.hortusleiden.nl onder Steun de Hortus

ANBI

De stichting Vrienden van de Leidse Hortus heeft een ANBI-status. Dit betekent dat er belastingvoordeel kan zijn in het geval dat u een schenking doet aan de stichting. De belastingdienst maakt een onderscheid tussen particuliere giften en giften door bedrijven.

Particuliere giften

Particuliere giften kunnen worden afgetrokken van de inkomstenbelasting. Voor particulieren geldt dat je je gift 1,25 keer mag aftrekken van het bedrag waarover je belasting moet betalen. Bij een gift van €100 is dat dus €125.

Bedrijven

Voor bedrijven die vennootschapsbelasting betalen geldt dat een gift 1,5 keer in aftrek mag worden gebracht. Bij een gift van €1.000 kan dus €1.500 worden afgetrokken. Er is aan giften met een aftrekbaarheid van 150% een maximum gebonden van €5.000 per jaar.

Zie voor meer informatie www.hortusleiden.nl/anbi Viering 40 jaar Vrienden

20 Hortus botanicus Leiden 2020

You don’t have to speak Dutch to become a Friend of the Leiden botanic garden. See www.hortusleiden.nl/en at ‘Support The Hortus’

Schenking aan de Hortus botanicus Leiden De Leidse Hortus is niet alleen maar een groene oase in de stad. Zijn bijzondere plantencollectie, het onderzoek dat er aan gedaan wordt, het waarborgen van biodiversiteit, de schoonheid ervan, dit alles moet gekoesterd worden. Het moge duidelijk zijn dat de eeuwenoude botanische tuin midden in de historische binnenstad van Leiden nu en in de toekomst behouden moet blijven.

Door schenkingen of door te geven via uw testament draagt u bij aan deze toekomst en blijft u voortleven in onze Hortus. Tot onze vreugde worden er al regelmatig schenkingen ontvangen. Vandaar dat we u de verschillende schenkingsmogelijkheden onder de aandacht brengen:

Schenking

• Een eenmalige of periodieke financiële schenking middels een overeenkomst of notariële akte. Bij een periodieke schenking is het belastingvoordeel meestal het grootst.

• Een eigen fonds oprichten. Vanaf een schenking van € 50.000 kunt u zowel de doelstelling als de naam van het fonds zelf bepalen. U wordt uiteraard persoonlijk betrokken bij de besteding van uw fonds.

Nalaten

U kunt de Hortus in uw testament opnemen. Bijvoorbeeld door: • Erfstelling: een deel van uw nalatenschap wordt toegekend aan de Hortus.

• Een legaat: een bepaald bedrag, een roerend of onroerend goed uit uw nalatenschap wordt toegekend aan de Hortus.

• Een fonds op naam: vanaf €50.000 kunt u ook een eigen fonds oprichten uit uw nalatenschap.

• De Hortus als erfgenaam te benoemen en te bepalen dat de Hortus (een deel van) uw erfstelling toekent aan uw eigen opgerichte fonds. Hierbij kunt u de verplichting stellen dat de Hortus tevens uitkeert aan derden.

Informatie: Patricia Vandecasteele, Tel: 071-5273599 Email: p.g.m.vandecasteele@hortus.leidenuniv.nl

U kunt ook een boom of plant adopteren bij de Hortus!

De Hortus botanicus Leiden beheert meer dan vijftig bomen die honderd jaar of ouder zijn. Eén van de oudste bomen in de tuin is de goudenregen. Hij wordt al vanaf 1601 in boeken vermeld, en betekent dat hij meer dan vier eeuwen oud is! Deze oude bomen hebben vaak speciale zorg en aandacht nodig. De Hortus stelt u in de gelegenheid voor een bepaalde periode één of meer bomen en/of struiken te adopteren. Door uw adoptie helpt u mee deze eeuwenoude bomen in stand te houden. Uw hulp stelt de Hortus tevens in staat bijzondere en zeldzame bomen te verwerven. U kunt per jaar beslissen of u uw adoptie wilt voortzetten. Niet alleen particulieren, maar ook bedrijven en instellingen (stichtingen, verenigingen), die iets extra’s willen doen voor de Hortus of zich ermee verbonden voelen, kunnen een plant, boom of specifiek tuinonderdeel adopteren.

Kies uw favoriet

U heeft ruim keus: van een bescheiden klimmer met bijzondere bloemen tot een eeuwenoude kolos. Adoptant worden kan al vanaf € 100,- per jaar: een inspirerend cadeau voor een jubileum, of ter nagedachtenis van een dierbare, of een prettig idee dat u iets extra’s bijdraagt. Bij € 250,- of meer kunt u een bordje laten plaatsen bij de door u geadopteerde plant of boom. Als adoptant bent u automatisch ook Vriend en u wordt iedere nazomer voor een speciale ontvangst in de Hortus uitgenodigd.

Voor informatie over te adopteren planten en bomen kunt u contact opnemen met het kantoor van de Hortus: op werkdagen tussen 9.00 en 13.00 uur bereikbaar op T 071 5275 144 of via hortus@hortus. leidenuniv.nl.

Welke bomen kunt u adopteren?

Om een idee te krijgen van bomen die nog beschikbaar zijn voor adoptie kunt u een lijst aanvragen via hortus@hortus.leidenuniv.nl [foto] Cunie Sleijpen

Hortus botanicus Leiden 2020 21

TUINREIZEN NAAR ALLE WINDSTREKEN

Vraag onze brochure aan via de website www.gardentours.nl en bekijk ons reisaanbod!

James Wattstraat 2a, 3261 MB Oud Beijerland Tel.: 088 - 007 13 00, e-mail: info@gardentours.nl Website: www.gardentours.nl

Eerlijk Lokaal & Gezond

| Reserveer uw tafel of bekijk onze verhuurmogelijkheden op www.hortusleiden.nl |

Dagelijks geopend van 10.00 - 17.00 uur.

Plantage Middenlaan 2a te Amsterdam www.dehortus.nl @HortusAmsterdam

Kids in de hortus [tekst] Margot Lodewijk

Zaden over zee

400 jaar geleden vertrok het schip de Mayflower naar Amerika. Aan boord waren Engelse pilgrims die jarenlang in Leiden woonden voordat ze de grote oversteek waagden. Ze namen allerlei zaden mee, soms van geneeskrachtige planten. Omgekeerd gingen er Amerikaanse planten mee terug naar Europa, zoals eerder de Spaanse ontdekkers van Amerika ook hadden gedaan. Zo leerden de mensen die al in Amerika woonden de weegbree kennen, dat ze de voetstap van de blanke man noemden, en de paardenbloem. En wij maakten kennis met tomaten, mais, peper en de zonnebloem.

e Zoek d

en l l i h c s 10 ver

In de strip De planten van de Mayflower lees je over de avonturen van Thomas en William, die beide meevaren naar Amerika. Maar eerst staan ze op deze tekening nog ruzie te maken in de Leidse Hortus… over een plant! In de strip lees je over welke plant ze ruziën. Hier kun je op zoek naar de verschillen tussen de twee tekeningen. Het zijn er tien!

Hou je van kleuren? Kom dan snel naar de Hortus voor een prachtige kleurplaat van de voorkant van het stripboek. Kleur de plaat in en ontvang een leuke verrassing als je deze weer inlevert bij de Hortus.

1. 2 mensen links midden 2. Raampje in deur links onderin 3. 2 mensen links onderin 4. Boompje linker muur binnentuin 5. Raampje in toren 6. Plas water bij vrouw met kinderwagen 7. Dakkapel bovenin tegen de rand 8. 2 mensen naast 'welles' 9. Plantenbak onder 'welles' 10. Tuin jongen Thomas

24 Hortus botanicus Leiden 2020

Kweek zelf een tomatenplantje Pasta bolognese, pizza, tomatensoep… je zou het je toch niet voor kunnen stellen dat er geen tomaten zouden zijn!

Kweek daarom deze lente eens je eigen tomatenplant. Dat smaakt natuurlijk extra lekker, je eigen tomaat op je bord.

Vanaf maart kun je beginnen met zaaien… Vraag je (groot) ouders om je te helpen.

T el de peul en!

enregen, waar ulen aan de Goud pe e w eu ni er en gebruikten voor Elk jaar kom tsy en Prudence Be e di n te zit in hebben er een de zaadjes in New York. We n ve sla de n va ndt het juiste het bevrijden zijn het er? Je vi l ee ev Ho d. el aantal verzam deze aantal ergens op … pt to pagina vers

De peulen van de Goudenregen zijn giftig! Niet aankomen dus!

Het geheim van de Goudenregen Toen Betsy ooit als jong meisje met de Mayflower naar Amerika vertrok nam ze uit de Hortus wat zaden van de Goudenregen mee. Jaren later smeedt ze met haar achterkleindochter Prudence een slim plan om een aantal slaven te bevrijden uit de gevangenis van New York.

En hierbij maken ze gebruik van de zaden van deze boom…

Wil je weten wat ze ermee doen? Lees dan het spannende verhaal Het geheim van de Goudenregen, dat geschreven is door Chris Houtman.

Wist je dat

…

…de Goudenr egen de ouds te boom van De boom ston de Hortus is? d al in 1601 in de Hortus en jaar oud. Eerb is dus al ruim iedwaardig to 400 ch? De boom krijgt wel elk gr oeit niet mee jaar prachtig r, maar gele bloemen ken? De boom . Kom je ook staat meteen ee ns kijrechts naast de Rapenburg na poort als je va het Academie na f het gebouw onde r de poort do orloopt.

Op zoek naar over­ levers in de Hortus

54

Ooit zag de wereld er heel anders uit, en liepen er dinosaurussen rond.

Sinds het begin van de wereld zijn veel planten en dieren uitgestorven, veranderd of nieuw ontstaan. Met het speurboekje in de hand kun je in de Hortus naar de overlevers gaan speuren.

Wist je dat…

Trouwens, ook nu veranderen levende wezens nog steeds. Wist je bijvoorbeeld dat stadsmerels vroeger zingen dan merels op het platteland? Nog even, en dan zijn merels in de stad een aparte soort geworden.

Hortus botanicus Leiden 2020 25

Van wildernis tot cultuurlandschap

De etnobotanische herontdekking van Noord-Amerika In het voorjaar van 1792 beginnen de HMS Discovery en de HMS Chatham aan hun tocht langs de Pacifische kust van Noord-Amerika. Deze verkenningstocht is onderdeel van de Vancouver-expeditie: een viereneenhalf jaar durende wereldreis onder leiding van kapitein George Vancouver. EĂŠn van de opvarenden is de Schot Archibald Menzies, aan wie wij een gedetailleerd reisverslag te danken hebben. [tekst] Norbert Peeters

26 Hortus botanicus Leiden 2020

Indiaanse mais [foto} Peter Bauwens

A

Als natuurgeleerde van de expeditie krijgt hij onder meer de opdracht om te kijken of het landschap geschikt is voor het verbouwen van westerse granen, peulgewassen en vruchten. Als op 19 april de Californische kust in zicht komt schrijft hij: ‘Het land waar we langs zeilden […] presenteert aan het oog een aangenaam uitzicht en aan de geest het landelijke idee van een heuvelachtig landschap ogenschijnlijk in staat tot de hoogste staat van verbetering & verbouwing.’ Tijdens de verdere verkenningstocht ziet de Schotse natuurvorser talloze mogelijkheden voor weilanden en akkers. De Noordwestkust ligt er graas- en ploegklaar bij, alsof een voorzienige Schepper het land op een dienblad aanbiedt voor westerse kolonisatie.

Menzies tracht een waarachtige beschrijving te geven van de Nieuwe Wereld. Toch geeft zijn reisverslag vooral blijk van een vooringenomen blik. Overal waar hij komt spreekt hij van een ‘maagdelijk land’ dat volgens Gods plan in cultuur moest worden gebracht. En hij is niet de enige. Een bemanningslid op een eerdere expeditie, geleid door Kapitein Cook, schrijft over diezelfde Noordwestkust: ‘We zagen nergens plantages die ook maar het minste spoor van landbouwkennis vertoonden; alles leek in een ongerepte natuurtoestand te verkeren.’ Hoewel beide heren weten dat het continent al werd bewoond door tal van inheemse volken, achten zij hun invloed op het landschap verwaarloosbaar.

Maar niets is minder waar. In werkelijkheid beschrijft Menzies een cultuurlandschap.

De Pacifische kust was niet in gereedheid gebracht door een genadige God maar al eeuwenlang intensief beheerd, bewoond en zelfs verbouwd door de oorspronkelijke kustbewoners.

De inheemse bewoners van de Californische kust waren verre van eenvoudige jagers en verzamelaars. In Tending the Wild (2005) maakt Kat Anderson studie van hun horticulturele praktijken en de sporen die ze nalieten in het landschap. Denk daarbij aan het knotten, snoeien en verplanten van bomen en struiken, maar ook aan het verbranden, eggen, zaaien, wieden en omwoelen van de

Gemaskerde Qagyuhl-dansers

vlaktes. Anderson toont aan dat de Californische flora en fauna al voor de komst van de westerling is vormgegeven door mensenhanden. De meest ingrijpende techniek is het periodiek platbranden van vlaktes en valleien. Dit voorkwam verbossing, stimuleerde jonge aanwas en bevorderde de jacht. Bij riviermondingen en langs de stranden werden zelfs tuinen aangelegd voor het verbouwen van cultuurgewassen.

Onloochenbare lotsbestemming

Ook na de reis van Menzies blijft het beeld van het Wilde Westen volharden. Als de pioniers in de negentiende eeuw westwaarts trekken zien zij het als hun onloochenbare lotsbestemming (manifest destiny) om overal landbouw en daarmee beschaving te brengen. In het essay The Young American (1844) schrijft de Amerikaanse filosoof Ralph Waldo Emerson: ‘Dit grote woeste land moet met voren beploegd worden en met de eg worden gekamd […] deze wilde prairies moeten overladen worden met graan; de moerassen met rijst; en op de heuveltoppen moeten ontelbare schapen en runderen grazen; en de eindeloze bossen moeten sierlijke parken worden, ter nut en vermaak.’ De oproep aan de jonge Amerikaan is duidelijk: het gehele continent moet in cultuur worden gebracht. Dezelfde pioniersgeest klinkt uit de volgende strofe van het gedicht Pioneers! O Pioneers! (1855) van de Amerikaanse dichter Walt Whitman:

“Wij, het dichte oerwoud vellend; Wij, de rivieren stuitend, hinderend, onze mijnen diep in de aarde binnendringend; Wij verkennen het aardoppervlak, wij tillen de maagdelijke aarde; Pioniers! O Pioniers!”

Wanneer aan het eind van de negentiende eeuw de laatste wildernisgebieden dreigen te verdwijnen, ontstaat er verzet. Steeds meer stemmen gaan op om de overgebleven ongerepte natuurgebieden te koesteren en te beschermen. Opvallend is dat deze herwaardering van de wildernis nog altijd gepaard gaat met de veronachtzaming van de invloed van inheemse volken op het landschap. Sterker nog, de stichting van nationale parken gaat veelal gepaard met gedwongen volksverhuizingen. Een illustratief voorbeeld is Yosemite Valley in Californië. Dankzij de inspanningen van natuurschrijver John Muir wordt dit gebied in 1890 uitgeroepen tot nationaal park. Als wildernisliefhebber steekt hij een lofzang af over de paradijselijke parkachtige vallei, zonder te beseffen dat dit gebied haar aanblik deels dankt aan de periodieke brandstichting Hortus botanicus Leiden 2020 27

Indiaanse bruiloft Duivelsklauw Proboscidea parviflora var. hohokamiana [foto] Roger Culos

door het Ahwahnee-volk. De Britse historicus Simon Schama memoreert in Landscape and Memory (1995) de herkomst van de naam Yosemite. Yo-che-ma-te betekent namelijk ‘sommigen onder hen zijn moordenaars’.

Deze Ahwahnee-naam herinnert aan de mijnwerkers en soldaten die hen op bloedige wijze verjoegen van hun grondgebied.

ontsteltenis van het publiek, dat het de hoogste tijd is om Amerika te gaan ontdekken. Hij verwijt de Amerikanen geen oog te hebben voor de landbouwgewassen die pal onder hun neuzen groeien. Ook Arizona is een landbouwregio die verschillende nutsgewassen heeft voortgebracht. Als voorbeeld toont hij de toehoorders een zogeheten ‘tepary bean’ (Phaseolus acutifolius) en een duivelsklauw (Proboscidea parviflora var. ‘hohokamiana’). Daarbij laat hij zien hoe de vrucht van de laatste veel groter is dan een nauwverwante ‘wilde’ soort, het resultaat van eeuwenlange teeltkeus.

Een bijzonder men in de Leidse Hortu

De Rus en de duivelsklauw

In Where Our Food Comes From (2008) beschrijft de etnobotanicus Gary Paul Nabhan een bijzondere voordracht uit 1930 van Nikolaj Vavilov. Deze Sovjetbotanicus was op uitnodiging van de rector van de Universiteit van Arizona afgereisd naar Tucson om een lezing te geven over de herkomst van cultuurplanten. Allereerst herinnert hij het publiek eraan dat veel van onze cultuurgewassen hun oorsprong vinden in kleine regio’s in Afrika, Azië en Europa. Vervolgens verkondigt hij, tot

Lupinus albus [foto] Peter Bauwens

28 Hortus botanicus Leiden 2020

Hohokamse horticultuur

Van de derde eeuw voor tot de veertiende eeuw na Christus werd Arizona bewoond door de leden van de zogeheten Hohokam-cultuur. In The Ecological Indian (1999) benadrukt Shepard Kech hoezeer deze cultuur uitblonk in landbouw. Naast het verzamelen van wilde planten waren zij zeer behendig in het verbouwen van onder meer mais, peulgewassen, agave, katoen, tabak en verschillende grassen. Dankzij stuifmeelanalyses en archeobotanisch onderzoek is bekend dat het dieet van de Hohokam bestond uit zo’n vijftig soorten gecultiveerde en wilde planten. In de vroegste bewoningsstadia wordt landbouw vooral bedreven op de overstromingsvlakte van de rivier en op kleine schaal in de droge gebieden.

Vanaf de achtste eeuw na Christus verschijnen de eerste irrigatiekanalen. In eerste instantie gaat het daarbij om een eenvoudig, vertakt stelsel van bevloeiingskanalen.

Vanaf de twaalfde eeuw groeit dit stelsel uit tot een ingenieus vlechtwerk van hoofd- en zijkanalen. Op het hoogtepunt ligt er in de Salt River Valley (ten oosten van het hedendaagse Phoenix) bijna vierhonderd mijl aan hoofdkanalen met nog eens duizend mijl aan zijvertakkingen. Dit complexe irrigatiesysteem zorgt ervoor dat ook hoger gelegen delen van de riviervallei kunnen worden bevloeid en bebouwd. Dit resulteert in omvangrijke sedentaire leefgemeenschappen verdeeld over vele dorpen en steden in de rivierdelta van Arizona. Er

ns us

From wilderness to cultivated landscape

Pompoen Honeynut [foto] Peter Bauwens

verrijzen zelfs amfitheaters voor ceremoniële balspelen, kasteelachtige bouwwerken en observatietorens. Maar dan slaat het noodlot toe. Een opeenvolging van rampen maakt in rap tempo een einde aan de Hohokamcultuur.

Een etnobotanische blik op Noord-Amerika

De Hohokam-cultuur is slechts één van de vele voorbeelden van sedentaire culturen die vorm gaven aan het Noord-Amerikaanse landschap. In de afgelopen decennia hebben archeologen en etnobotanici het rijke palet aan plantensoorten in kaart gebracht dat werd benut door inheemse bevolkingsgroepen. In Native American Ethnobotany (1998) maakt Daniel Moerman op encyclopedische wijze melding van onder meer 2.582 plantensoorten die medicinaal worden gebruikt, 1.649 soorten voedselplanten, 442 soorten vezelplanten en 704 planten die ‘Wij danken de moderne ceremonieel worden gebruikt. En nieuw onlandbouwgewassen aan derzoek zorgt ervoor dat deze soortenlijsten steeds langer worden. Hoewel veel van deze de teeltinspanningen van soorten werden verzameld, zijn er ook veel de inheemse inwoners’ voorbeelden van cultuurgewassen. Denk bijvoorbeeld aan verschillende soorten bonen, tabak, chiazaad, suikermais, zonnebloemen, cranberries en vele variëteiten pompoenachtigen. Verscheidene moderne landbouwgewassen danken wij aan de teeltinspanningen van de inheemse bewoners van Noord-Amerika. Hetzelfde geldt voor de zogenaamde Amerikaanse wildernisgebieden. Ook hier mogen we de vervlechting tussen mens en landschap niet uit het oog verliezen.

In the spring of 1792 the HMS Discovery and the HMS Chatham set off on their voyage along the Pacific coast of North America. This voyage of exploration formed part of the Vancouver expedition, a four-and-a-halfyear long world trip led by Captain George Vancouver.

One of those on board was the Scot Archibald Menzies; thanks to him we have a detailed report of the journey.

As the expedition’s naturalist, one of his assignments was to see whether the landscape seemed suitable for the cultivation of western grain crops, legumes and fruit. When the Californian coast came into sight on 19 April he wrote: ‘The land past which we were sailing […] presented the eye with a pleasant sight and the spirit with a rural impression of a hilly landscape, apparently eminently suited to improvement and cultivation.’

During the rest of the voyage of exploration the Scottish naturalist saw countless opportunities for meadows and fields. The north-west coast was ready for grass and the plough, as though a far-sighted Creator had presented it on a plate for western colonization. This idea endured for a long time; they overlooked the fact that the original inhabitants had lived there and cultivated the land for many, many centuries. When the nineteenth century pioneers travelled westwards, they saw it as their ‘manifest destiny’ to bring agriculture and, thus, civilisation wherever they went. When the last wilderness was threatened with disappearance, at the end of the nineteenth century, opposition arose; popular opinion was that the last remaining unspoiled natural areas should be cherished and protected. It is striking that this renewed appreciation of the wilderness was still accompanied by a disregard for the influence of the native people on the landscape; even worse, the foundation of the national parks was generally accompanied by forced migration.

We can thank the agricultural efforts of the native inhabitants of North America for several different modern agricultural crops and the same applies to the so-called American wilderness; we should not lose sight of the intertwining of people and landscape.

Geraadpleegde literatuur Anderson, K., Tending the Wild: Native American Knowledge and the Management of California’s Natural Resources, University of California Press, Berkeley (2005).

Calloway, C.G., One Vast Winter Count: The Native American West Before Lewis and Clark, University of Nebraska Press, Lincoln (2003).

Krech, S., The Ecological Indian: Myth and History, W.W. Norton & Company, New York (1999).

Menzies, A., Menzies’ journal of Vancouver’s voyage, April to October, 1792 (red. C.F. Newcombe), William H. Cullin, Londen (1923).

Nabhan, G.P., Where Our Food Comes From: Retracing the Vavilov Through the Centers of Diversity In His Quest to End Famine, Island Press, Washington, D.C. (2008).

Schama, S., Landscape and Memory, Alfred A. Knopf, New York (1996).

Hortus botanicus Leiden 2020 29

Pilgrimstuintje

Vanaf deze plaats vertrokken de Pilgrims in 1620 Toen Erfgoed Leiden de Vrienden van het Singelpark benaderde met de vraag of er iets gedaan kon worden aan de plek met het beeldje en de namenlijst van Pilgrims bij de Vlietbrug, stelden de Vrienden voor er een pilgrimstuintje van te maken. Dit voorstel werd van harte omarmd. Kunsthistorica CÊcile Verburg is Vriend van het Leidse Singelpark, zij heeft de historische beplanting verzorgd. [tekst] Adri Mulder [foto’s] Adri Mulder

30 Hortus botanicus Leiden 2020

Scharnierbloem in het tuintje (Physostegia) uit Virginiana

D

De tuin is ontworpen door Pauline Wieringa. Er staan - en komen nog planten in die er in de 17de eeuw ook al waren, deels Europees en deels Amerikaans. Er is een moestuinbed met groenten die de Pilgrims in de Nieuwe Wereld verbouwden en een veld met keukenkruiden, medicinale planten en verfplanten. In het moestuintje staan Indiaanse mais (gezaaid met maiskorrels uit de Hortus), erwten, bonen, pompoenen en er komt ook nog tabak. Onder de verfplanten, gedeeltelijk afkomstig uit de Hortus, bevinden zich Braakwortelspirea (Gillenia trifoliata), Moerasspirea (Filipendula ulmaria), Boerenwormkruid (Tanacetum vulgare), Duizendblad (Achillea millefolium) en Grote en Kleine Engelwortel (Angelica archangelica resp. Angelica sylvestris).

De tuin wordt beheerd door Leen Ooms en Nelleke den Ouden. Zij proberen zoveel mogelijk vrijwilligers en omwonenden te betrekken bij het onderhoud. Er is veel interesse onder passanten voor de tuin, het beeld en het verhaal dat erbij hoort.

Cécile vertelt dat graag: ‘Een groep Engelsen verliet Engeland omdat zij de leer van de Anglicaanse kerk nog niet ver genoeg doorgevoerd vonden en week uit naar het protestantse Leiden. Na 12 jaar besloten ze weer te vertrekken. Hun Er hoort een prachtig verhaal economische situatie was niet rooskleurig en ze waren bang bij dit pilgrimstuintje. voor te veel vrijheid en dat hun Cécile vertelt dat graag. gemeenschap teveel zou mengen met andere. Ze vertrokken vanuit Leiden vanaf de plek waar nu het tuintje is aangelegd onder de Vlietbrug naar Delfshaven en vandaar met hun scheepje de Speedwell naar Plymouth. Vervolgens voeren zij,

Kunsthistorica Cécile Verburg

omdat de Speedwell lek bleek, met de Mayflower naar Amerika. Ze wilden zich vestigen bij Noord Virginia, maar door storm op zee kwamen ze uit in Cape Cod, Massachusetts. Hoewel ze voedsel en zoet water aantroffen op Cape Cod, staken ze uiteindelijk de baai over, en vestigden Plymouth Colony op het vasteland van Massachusetts. Omdat het daar intussen herfst was, konden ze geen gewassen meer inzaaien. Ze hadden het geluk via Engelsprekende oorspronkelijke bewoners in contact te komen met de Wampanoag stam. Die heeft ze de eerste winter doorgeholpen. Bovendien leerden de met landbouw en visserij onervaren Pilgrims allerlei inheemse methoden, bijvoorbeeld het zaaien van Indiaanse mais op een afgedekte kuil met rottende vis. Na verloop van tijd ontstond er handel: de Pilgrims ruilden overschotten van hun intussen goed lopende landbouw tegen huiden met de Wampanoag stam.

Die huiden ruilde men weer tegen nuttige producten uit Engeland.’

Voor de zomertentoonstelling in de Hortus ‘Van Columbus tot Mayflower’ is een wandelboekje gemaakt. Daarin is het pilgrimstuintje dat niet ver buiten de Hortus ligt, opgenomen: een prima gelegenheid om kennis te maken met deze fraai ingerichte historische plek.

Hortus botanicus Leiden 2020 31

Interview met Gerda van Uffelen

Een museale collectie van levende planten De Hortus botanicus heeft een museale functie. Al vanaf haar ontstaan is de Hortus voor het publiek toegankelijk. Dit maakt de Hortus tot één van de oudste musea. Niet met een collectie levenloze voorwerpen, maar met een collectie van levende planten. Daarnaast vervult de Hortus als onderdeel van de universiteit (Faculteit der Wiskunde- en Natuurwetenschappen) een functie in het kader van wetenschappelijk onderzoek en onderwijs. Tenslotte fungeert de Hortus ook als veilige haven voor diverse in het wild met uitsterven bedreigde planten. [tekst] Jack Sluijs

Liriodendron tulipifera [illustratie] Esmée Winkel

32 Hortus botanicus Leiden 2020

H

Clusiustuin Woudanus 1610 Universitaire Bibliotheken Leiden

Het spreekt voor zich dat het beheer van de collectie van groot belang is. Daarom is het erg leuk dat Gerda van Uffelen ons een inkijkje wil geven in haar werk als collectiebeheerder.

Een kijkje achter de schermen van de Hortus als het ware.

Tot de 20e eeuw beperkte collectiebeheer zich voornamelijk tot het zorgvuldig bijhouden en publiceren van catalogi, de soortenlijsten. Maar dat is inmiddels wel veranderd. Per plant moet worden bijgehouden waar die in de tuin te vinden is. Geen kleinigheid want het betreft een levende museale collectie van meer dan twaalfduizend planten. De collectiebeheerder ziet erop toe dat van elke plant de tenaamstelling correct is, dat planten zo nodig tijdig worden vervangen en dat wordt bijgehouden hoe elke plant in de collectie past. Alle planten zijn geregistreerd met een inschrijfnummer en van de meeste planten is de herkomst bekend. Een collectiebeheerder is ook steeds nauw betrokken bij wijzigingen en de herinrichting van delen van de tuin.

Zo heeft Gerda in de periode 2003 tot 2005 meegewerkt aan de totstandkoming van de Systeemtuin in haar huidige vorm met een wetenschappelijke indeling en wetenschappelijke en populaire uitleg volgens de laatste inzichten. Tenslotte is een collectiebeheerder uiteraard altijd betrokken bij thematische plantententoonstellingen in de Hortus. Dus, een collectiebeheerder verzorgt geen planten, maar is voor alles wat de plantencollectie betreft wel eindverantwoordelijk.

Gerda is in 1993 hoofd collectiebeheer geworden direct na haar promotie met als onderwerp de ontwikkeling van varenssporen. Daarnaast is zij secretaris van de Clusiusstichting, vernoemd naar Carolus Clusius (Charles de l’Ecluse, 15261609): humanist, botanicus en de eerste prefect van de Hortus botanicus te Leiden.

Deze stichting wil de belangstelling bevorderen voor de historische en culturele aspecten van de tuin, het landschap en de botanie en wil een en ander van een wetenschappelijk draagvlak voorzien. Dit sluit natuurlijk naadloos aan op Gerda’s functie van collectiebeheerder.

Gerda speelt in haar functie ook een belangrijke rol bij het onderhouden van nauwe banden met andere botanische tuinen en instellingen, zoals Naturalis.

Zo hebben de botanische tuinen in Nederland tegen het eind van de 20e eeuw onderling afgesproken zich elk op een deel van de (planten)wereld te richten. Dat is natuurlijk Gerda’s werk voor de Clusius erg efficiënt. De Leidse Hortus koos voor Azië.

Logisch, omdat de Leidse Hortus over veel planten stichting sluit naadloos uit dit deel van de wereld beschikt, onder meer aan op haar functie als doordat meerdere prefecten van de Leidse Hortus collectiebeheerder. in de tropen hebben gewerkt. Maar ook door de nauwe band tussen Leiden en de historische tuin in Bogor (Indonesië) en niet in de laatste plaats door de plantencollectie die Von Siebold aan Leiden leverde.

Toch beschikt de Hortus botanicus Leiden ook over een flinke collectie planten uit heel andere delen van de wereld. De Clusiustuin, direct bij de entree van de Hortus, is uiteraard aangelegd onder verantwoording van Carolus Clusius.

De beschrijving van de beplanting van de Clusiustuin dateert van 1594 en is in februari 1595 aan de universiteit aangeboden als bewijs van geleverd werk.

De tuin bestaat uit vier grote segmenten, die weer ingedeeld zijn in rechthoekige vakken.

Hoewel bedoeld als tuin met geneeskrachtige kruiden, werd het eigenlijk direct al een

Hortus botanicus Leiden 2020 33

Beschrijving van de aardappel door Clusius in Rariorum plantarum historia Universitaire Bibliotheken Leiden

botanische tuin met een verzameling van allerlei planten uit alle toen bekende delen van de wereld. Clusius was een verwoed plantenverzamelaar. De beplantingslijst omvatte wel 1585 namen, deels inderdaad geneeskrachtig kruiden, maar deels ook sierplanten en exoten zoals de tulp en de tomaat. Ja, ook deze planten waren, toentertijd in elk geval, exoten. In 1609 produceerde Johannes Woudanus vier gravures, geïnspireerd op de Leidse universiteit (publicatie 1610), met als onderwerpen de bibliotheek, de schermschool, het anatomisch theater en ook de Hortus.

Het hekje rond het tuintje met kostbare tulpen in de Clusiustuin is op deze gravure voor het eerst te zien.

Clusius had veel internationale connecties en kon zo aan planten uit verre oorden komen, ook uit Noord- en Zuid-Amerika. In het kader van het jaar van de Pilgrims is dat natuurlijk heel aardig. Een leuk voorbeeld van zo’n internationaal contact met betrekking tot Amerika is te vinden in een tekst uit 1611, waarin een expediteur uit Rotterdam beschreven wordt die uit Brazilië een boek meebracht voor Clusius vol met gekleurde afbeeldingen van exotische planten en dieren. Deze reiziger was Ioannes van Ufele oftewel Hans van Uffelen. Heel frappant dat thans weer een Van Uffelen, onze eigen collectiebeheerder Gerda van Uffelen, zo nauw bij de Hortus betrokken is. Bij de afbeeldingen zag Clusius overigens voor het eerst van zijn leven de papaja en de tarantula. Clusius maakte de eerste wetenschappelijke beschrijving van de aardappel, die ook afkomstig is uit Amerika. De beschrijving is te vinden in het werk ‘Rariorum plantarum historia’, uitgegeven door Jan Moretus in 1601.

Clusius kende dus in zijn tijd al planten uit Noord- en Zuid-Amerika, zoals het afrikaantje, dat in tegenstelling

34 Hortus botanicus Leiden 2020

Carolus Clusius

tot wat de naam doet vermoeden, echt Amerikaans is.

Ook de pompoen komt oorspronkelijk uit Amerika.

Interessant is dat deze nauw verwant is aan de uit Azië en Afrika afkomstige komkommer. Na de splitsing van de continenten hebben deze planten wellicht een heel verschillende ontwikkeling doorgemaakt. Zoiets zie je ook bij de planten uit de nachtschadefamilie, zoals aardappel en tomaat (geslacht Solanum), alle afkomstig uit Amerika.

De aubergine behoort ook tot nachtschades, maar die komt uit Azië en klein-Azië. Mais is ook een typisch Amerikaanse plant. Toch is dit gewas ook bekend als voedselplant in Papoea-Nieuw-Guinea. Veel composieten zijn Amerikaans. Dit realiseren we ons bij veel planten niet, omdat we ze nu zo gewoon vinden. Denk aan de zonnebloem, de zinnia en de dahlia. Dit illustreert dat veel plantensoorten ‘gereisd’ hebben over de continenten. Het is soms echt complex om te achterhalen wat de oorsprong van zo’n plantensoort is. Dat maakt het werk van een collectiebeheerder zeer uitdagend.

Gevraagd naar een plant in de Hortus die haar speciale waardering heeft, noemt Gerda een Amerikaanse exoot: de tulpenboom, die rond 1715 door prefect Boerhaave naar de Hortus is gebracht. De boom behoort tot de Magnoliaceae, de tulpenboomfamilie. Zowel het blad als de bloem is heel bijzonder. De bloem kan in de periode mei/juni in de Hortus bewonderd worden. En de gele herfstkleur van het blad inspireerde Jan Wolkers voor zijn laatste grote schilderij, dat te zien is in de Leidse Lakenhal.

Afscheidssymposium: Gerda en Paul Keßler met de spreeksters [foto] Stefanie Uit den Boogaard

An historical collection of living plants

Liriodendron tulipifera

Hij vond de boom zo mooi, dat hij een stekje vroeg en kreeg van de Hortus. Wolkers plantte het stekje eerst in zijn Amsterdamse volkstuin. Later groef hij het boompje uit en nam het mee naar Texel.

Hoewel het werk als collectiebeheerder veeleisend is, had Gerda ook tijd om met veel plezier en inzet te werken aan publicaties. Zo is daar het prachtige boekwerk ‘Drawn after Nature’, gepubliceerd in 2017 door de auteurs Jan Koning, Gerda van Uffelen, Alicja Zemanek en Bogdan Zemanek.

Een boekwerk met zo’n 1400 mooie plantenaquarellen uit de 2e helft van de 16e eeuw.

Gerda’s verhaal maakt nog eens duidelijk hoe veelzijdig het werk bij de Hortus is, veelzijdig als de levende natuur zelf. Ook is wel duidelijk dat dit soort werk eigenlijk nooit klaar is. Wetenschap en collectie zijn al eeuwen volop in ontwikkeling en dat gaat hopelijk nog heel lang door.

Gerda van Uffelen [foto] Joshua Rood

The Hortus botanicus also has a function as a museum. It has been open to the public from its foundation onwards, making the Hortus one of the oldest freely accessible museums. It is not a museum with a collection of lifeless objects but one with a collection of living plants. As part of Leiden University faculty of mathematics and natural sciences, the Hortus also fulfils a role in scientific research and education. Finally, the Hortus provides a safe haven for many plants that are threatened with extinction in the wild.

It goes without saying that collection management is of vital importance. Gerda van Uffelen has been Collection Manager since 1993, and gives us a glimpse into her work. The Collection Manager is responsible for ensuring that each plant is correctly named, for timely replacement of plants as necessary and for keeping track of how each plant fits into the collection. The Collection Manager is also closely involved in changes and renovation of sections of the garden, so in the period from 2003 to 2005 Gerda was involved in setting up the Systematic Garden in its current form, with its scientific layout and popular explanations in accordance with the latest insights. Finally, the Collection Manager is, of course, always involved in thematic plant exhibitions in de Hortus, and Gerda plays an important role in maintaining close ties with other botanic gardens and institutions such as the Naturalis Biodiversity Centre.

Carolus Clusius stood at the cradle of the plant collection in the Leiden Hortus, a collection that has been continually expanding for hundreds of years. The focus in Leiden is on plants from Asia, partly because various prefects of the Leiden Hortus worked in the tropics, partly because of the close ties between Leiden and the historical garden in Bogor in Indonesia and, last but not least, because of the plant collection that Von Siebold brought to Leiden.

When she was asked which plant in the Hortus was particularly dear to her, Gerda mentioned an exotic American example: a tulip tree that was brought to the Hortus by the prefect Boerhaave around 1715.

Hortus botanicus Leiden 2020 35

Sarracenia purpurea

Koelbloedige uit de nieuwe wereld

De botanische tuinen in Nederland hebben met elkaar afgesproken allemaal een ander stukje van de aarde als focusgebied te nemen als het gaat om verzamelen.

De Hortus van Leiden is bijvoorbeeld gespecialiseerd in planten van AziÍ en die van Utrecht weer in planten uit Amerika. [tekst] Rogier van Vugt [foto’s] Stewart McPherson

36 Hortus botanicus Leiden 2020

Z

Zo heeft iedere tuin een net wat andere collectie en is de totale diversiteit groter. Dat wil echter niet zeggen dat wij in de Leidse Hortus geen planten uit andere continenten kweken. Zo staat boven in de Wintertuin een aantal interessante Amerikanen. Dit zijn vleesetende bekerplanten (Sarracenia) en de Venus-vliegenval (Dionaea muscipula).

vleeseters

Deze soorten zien er tropisch uit met hun kleurige bekers of woest getande vangbladeren, maar deze planten komen uit gebieden met koude winters.

En precies dat is de reden waarom deze planten op de vensterbank vaak een kort leven is beschoren.

Met veel enthousiasme worden per jaar miljoenen vleesetende plantjes gekocht en tot verdriet van de enthousiaste kopers gaan deze miljoenen planten vrijwel altijd weer dood.

Op de etiketjes staat Om deze planten goed te meestal dat de plantjes veel licht en heel voedsel- begrijpen, moet je ze eerst en kalkarm (regen)-water bestuderen in het wild. nodig hebben. Dat klopt en dit is een goed begin.

Maar het assortiment bestaat uit een mix van tropische en winterharde planten en daar wordt op de etiketjes niets over gezegd. Het is alsof winterharde Hosta en tropische Sansevieria in een doos als leuke plantencombinatie wordt verkocht. Vroeg of laat gaat dat gegarandeerd fout.

Doorgaans zijn het de Venus-vliegenval en de Sarracenia die dood gaan in huis. Een belangrijke reden is dat ze op de vensterbank niet de winter krijgen die ze gewend zijn. Om deze planten goed te kunnen begrijpen moet je ze eerst bestuderen in het wild. De planten groeien vooral in het oosten van Noord-Amerika. Sarracenia kent ongeveer elf soorten waarvan Sarracenia purpurea een enorm verspreidingsgebied heeft. Deze soort is te vinden van Florida tot aan Labrador en strekt over bijna heel Canada uit tot aan British Columbia. De andere soorten komen in een veel kleiner gebied voor, met name in de zuidoostelijke staten.

Hortus botanicus Leiden 2020 37

De Venus-vliegenval is de enige soort van zijn geslacht en komt alleen maar voor in de staten North en South Carolina. Al deze soorten hebben gemeen dat ze op een plek leven waar voldoende licht en water is, maar waar voedingstoffen schaars zijn. Vaak zijn het uitgeloogde moerassen. Bomen en andere planten die niet op een creatieve manier aan hun voedingsstoffen kunnen komen, hebben het daar zwaar en vormen dus weinig concurrentie. In Nederland kennen we ook zulke plekken, zoals de Nieuwkoopse plassen en natte plekken op de Veluwe.

Ook in Nederland komen we op dit soort plaatsen vleesetende planten tegen, zoals zonnedauw en blaasjeskruid.

Zelf ben ik helaas nog nooit in de NoordAmerikaanse moerassen geweest. Maar gelukkig is Stewart McPherson, een bekende vleesetendeplantenkenner uit Engeland, zo vriendelijk de Hortus toe te staan zijn in het wild gemaakte foto’s te gebruiken. Zijn naam komt regelmatig naar boven in Hortuspublicaties, omdat hij sterk verbonden is aan het Ark Of Life project. In dit project werkt de Hortus samen met andere instituten om te proberen diverse soorten tropische bekerplanten uit het geslacht Nepenthes voor uitsterven te behoeden. De foto’s die bij dit artikel staan zijn alle van de planten in hun natuurlijke habitat.

Sarracenia flava Appalachicola.

Zelf aan de slag met vleesetende planten Alhoewel vleesetende planten het tijdelijk prima doen op de vensterbank in een verwarmd huis, is het beter ze buiten te kweken.

Je kunt ze los in kleine potjes laten staan in een laagje water, maar op deze manier kunnen ze geen vorst verdragen. Daarvoor hebben ze wat meer beschutting nodig. Een grote waterdichte pot of cementkuip, al dan niet ingegraven, kan als een zelfgemaakt moeras dienen. Allereerst zet je een aantal lege potten ondersteboven in de kuip om als waterbuffer te dienen. Let wel op dat er boven deze potten nog genoeg ruimte moet overblijven voor minstens zo’n 10 centimeter grond. Deze grond moet veel water kunnen vasthouden en tegelijkertijd zeer voedselarm zijn. Gewoon potgrond of aarde uit de tuin is geen optie. Puur turfstrooisel kan. Maar turf mixen met wat schoon gespoeld wit zand of perliet is nog beter. Perliet is een isolatiemateriaal dat in de bouw wordt gebruikt. Het is te koop bij grotere bouwmarkten, zij het wel in grote verpakkingen.

Eventueel kun je een kuil te maken als vijvertje, zodat je waterpeil gemakkelijk kunt controleren. Als alles klaar is, kan de bak gevuld worden met regenwater tot ongeveer tien centimeter onder het gemiddelde grond oppervlak. Niet alleen de soorten die in dit artikel worden genoemd, kunnen hierin worden gekweekt, maar nog meer soorten winterharde vleesetende planten, zoals zonnedauw en vetblad. Andere leuke planten, die geen vlees eten maar wel in dit biotoop gedijen, zijn de veenbes en diverse orchideeën.

Het beste kun je in de zijkant ongeveer tien centimeter onder de bovenkant van de bak drainagegaten maken, zodat de bak niet helemaal vol met water loopt. Met de grond kan vervolgens reliëf worden aangebracht door hogere en lagere delen te maken.

Het is even wat werk, maar het is een zeer waardevolle bijdrage aan iedere tuin. Bovendien zijn met name Sarracenia planten goede wespenvangers. Maar bovenal zijn vleesetende planten fascinerend en heel mooi om naar te kijken!

38 Hortus botanicus Leiden 2020

De planten in een dergelijke opstelling kunnen ongeveer -5 graden Celcius verdragen. Hoe beschutter de bak staat (of als deze is ingegraven), hoe meer vorst de planten kunnen hebben. Belangrijk is dat de planten veel zon en geen kalkhoudend of voedselrijk oppervlaktewater krijgen. Voeren hoeft niet, de natuur voorziet de planten in alles wat ze nodig hebben.

Venus vliegenvanger Dionaea muscipula

Cold-blooded carnivores from the New World

Sarracenia leucophylla

There are a number of interesting Americans upstairs in the Winter Garden at the Leiden Hortus. These are the carnivorous pitcher plants (Sarracenia) and the Venus fly traps (Dionaea muscipula). These species look tropical, with their colourful beakers or the scary teeth on their fly-catching leaves, but these plants actually originate from regions with cold winters. Large numbers of these plants are purchased every year, but they almost always die because it is too warm on the windowsill. To understand them properly you should really study them in the wild. There are about eleven species of Sarracenia. One of these, Sarracenia purpurea, is widely distributed, from Florida to Labrador, and covers almost all of Canada, as far as British Columbia. The other species are found over a much smaller area, namely in the south-eastern states. The Venus fly trap is the only species of its kind and only occurs in North and South Carolina. A common feature of all of these species is that they live in a place where there is enough water and light but where nutrients are scarce. The photos accompanying this article, all made by Steward McPherson, show all the plants in their natural habitat.

Hortus botanicus Leiden 2020 39

Art Vogel

Een bijzonder mens in de Leidse Hortus Nepenthes vogelii [foto] Art Vogel

Art Vogel en zijn opvolger Rogier van Vugt [Foto Ed de Vogel]

Nooit eerder heeft hij zo veel interviews in zo korte tijd gegeven. Toch appt hij ‘Altijd goed, leuk’ als ik Art Vogel vraag of hij zijn verhaal wil doen voor het magazine van Hortus botanicus Leiden. En zo bezoek ik hem op een zomeravond op de plaats waar zijn loopbaan begon, in zijn woning bij het bedrijf van dahliakweker Geerlings. [tekst] Kees Langeveld

40 Hortus botanicus Leiden 2020

A

Art Vogel, oud-hortulanus van de Leidse Hortus, is een geboren verteller.

Vele Vrienden van de Leidse Hortus hebben zijn voordrachten bijgewoond.

Boeiende verhalen over zijn reizen naar Papoea-Nieuw-Guinea, over cycassen, bromelia’s, orchideeën en carnivoren, altijd ondersteund met schitterende dia’s. Hoeveel tijd hem nog gegund is zijn verhalen te vertellen weet hij niet. In het voorjaar van 2019 kreeg hij slecht nieuws over zijn gezondheid. De Volkskrant kreeg er lucht van en liet Maarten Keulemans, de wetenschapsjournalist, een interview afnemen. In het artikel van Keulemans, getiteld ‘De laatste der plantenzoekers’, is Art openhartig over zijn ziekte: uitgezaaide longkanker.

Maar het goede nieuws is dat de chemokuren zijn aangeslagen. En zo zit hij monter aan de keukentafel als ik hem in augustus kom opzoeken. ‘Koffie?’ Art steekt van wal.

De bruidsschat

‘Ik werkte in Amsterdam bij de Hortus van de Vrije Universiteit, maar dat leek eind jaren 80 een aflopende zaak. Universiteiten moesten bezuinigen, het was niet meer vanzelfsprekend dat elke universiteit een eigen Hortus botanicus had. Je kreeg toen de bezuinigingsoperatie van minister Deetman.

Alleen de universiteiten van Wageningen, Utrecht en Leiden mochten hun Hortus behouden. En toen kwam er een vacature in Leiden. Daan Smit, de grote baas bij de VU Hortus, vond het ook verstandig.

‘Stap over, zei Daan. En zo kwam ik in Leiden.’

In ‘Mededelingen uit de Leidse Hortus’, de voorloper van dit magazine, kunnen we lezen hoe Art in Leiden zijn intrede deed: ‘Borst, de kaschef, verliet in 1990 de Hortus en werd na enkele maanden opgevolgd door Art Vogel. Art heeft gelukkig snel kunnen wennen aan Leidse situaties. Dat hij van aanpakken weet en voorzien is van een grote mate van kennis was al heel snel te merken. Op basis van het masterplan van De Koning [destijds de prefect, red.], zullen de kassen binnen zo’n jaar of 3-4 er heel anders uitzien, heeft Vogel ons beloofd.’

Art Vogel met de knol van de Amorphophallus titanum

Nepenthes vogelii [foto Art Vogel]

En Art heeft woord gehouden. ‘Toen ik in Leiden kwam was de collectie onder glas nog niet echt boeiend. Nu had ik vóór die tijd al een afspraak om naar Papoea-Nieuw-Guinea te gaan met Tineke Roelfsema. Dat kwam goed uit. Ik heb die reis gemaakt en keerde terug met 800 in het wild verzamelde planten.

Die werden ondergebracht in de Leidse Hortus. Dat mag je wel een soort bruidsschat noemen.’ Voor wie haar niet kennen: Tineke Roelfsema was een fervent liefhebster van orchideeën. De naam Roelfsema is nog altijd verbonden aan de Leidse Hortus in de Roelfsema-kas, waar een deel van de orchideeëncollectie is ondergebracht. De bouw van deze kas werd gefinancierd door de Roelfsema-stichting.

Een kast vol mappen

Sinds 1990 heeft Art deelgenomen aan meerdere verzamelreizen naar Zuidoost-Azië, het aandachtsgebied van onze Hortus. ‘Wij waren wereldwijd de enigen die toegang hadden tot Papoea-Níeuw-Guinea en die toestemming hadden om daar orchideeën te verzamelen. Ik werd gesponsord door Tineke Roelfsema, die daarin enorm genereus is geweest. Dankzij die reizen hebben we hier in Leiden een collectie opgebouwd die echt interessant is voor onderzoekers.’ Voor goed onderzoek moet je gegevens hebben over de vindplaats van de plant. Art haalt een blauw mapje tevoorschijn. ‘Hierin staan de Dankzij de gemaakte reizen gegevens van elke plant die we op die eerste hebben we hier in Leiden een reis verzameld hebben.’ Het blauwe mapje gaat weer terug op zijn plek tussen de andere interessante collectie opgemappen en ordners, een kast vol. Niet alleen bouwd. gegevens en foto’s van zijn reizen, maar ook ander materiaal. ‘Ik heb altijd van alles over de Hortus bewaard, krantenknipsels, brieven, foto’s.

Een schat aan informatie. Ik was begonnen daar een register van te maken, maar op een gegeven moment vroegen de kinderen: voor wie doe je dat? Nu hoop ik maar dat het bewaard blijft en dat er iemand komt die ermee aan de slag wil.’

Hortus botanicus Leiden 2020 41

Art Vogel

Amorphophallus tinekeae [foto] Art Vogel

Clusiustuin en Wintertuin

Sinds zijn aantreden bij de Leidse Hortus heeft Art Vogel veel veranderingen in gang gezet. ‘Vanaf dag één heb ik mij ingezet voor de verhuizing van de Clusiustuin naar de huidige plek. Toen de rode beuk in de Voortuin om ging, kwam daar ruimte voor. We kregen eerst de ronde muur, geen succes, daarna de lange bank, evenmin een succes... Maar uiteindelijk is het toch gelukt. En moet je nu eens kijken: als de universiteit hoog bezoek in de Academie krijgt, komen ze allemaal naar de Clusiustuin. Het is toch een soort visitekaartje geworden.’ Ook de Wintertuin is gebaseerd op de ideeën van Art. ‘Ik wilde een mooie presentatie van de Cycas-collectie en de carnivoren, en ruimte om kuipplanten in de winter onder te brengen.

Er was ook een installatie om de lucht te bevochtigen.

Als ik dan ’s morgens vroeg in de Hortus kwam, was het eerste wat ik deed de mistinstallatie aanzetten.

Schitterend, even in nevelen gehuld!’

Kassen en bomen

Vandaag de dag zien de tropische kassen er inderdaad heel anders uit dan dertig jaar geleden, toen Art Vogel hier aan het werk ging. De tropische kassen hebben

42 Hortus botanicus Leiden 2020

Epigeneium [foto] Jan Meijvogel

een hoognodige renovatie ondergaan. De loopbrug in de Hoge kas, waar de jadebloem (Strongylodon macrobotrys) zo mooi tot zijn recht komt, het aquarium en de grondopslag onder het lesbalkon waren zijn ideeën. ‘Het waren oude kassen. Menigmaal ben ik na werktijd terug geweest. Die keer dat er gevels waren uitgewaaid, en toen er platen van het dak van de Victoriakas waren gewaaid.’

Door stormen zijn in de loop der jaren ook de nodige bomen gesneuveld.

Daarover wil hij nog wel iets kwijt. ‘Er gaat veel geld naar boomonderhoud. Dat is goed, maar ga op tijd vernieuwen. Besteed geen vermogens aan bomen die op zijn. Elke boom komt ooit aan z’n eind.’ Toch ziet hij de veerkracht van oude bomen. ‘Die grote vleugelnoot, daar zat eind jaren 70 een groot gat in. Zó groot, daar paste mijn dochter in. Moet je die boom nu zien: dat gat is bijna dicht!’

‘Ik ben hier even geweest’

Art Vogel is een onuitputtelijke bron van verhalen. Zijn foto’s en verhalen verdienen het om bij een breder publiek bekend te worden. Naturalis gaat zich ontfermen over zijn enorme fotocollectie, die hij zelf via Picasa beschikbaar heeft gesteld. Auteur Bregje Bleeker heeft vele uren met Art gesproken en zijn verhalen vastgelegd. De verhalen en een selectie van de foto’s zijn gebundeld in een boek met de titel ‘Ik ben hier even geweest’. Dit boek is verkrijgbaar in de Hortuswinkel voor 10,-.

Art stelt 25 exemplaren gratis beschikbaar voor de Hortusvrienden.

Belangstellenden kunnen zich melden bij Adri Mulder via mulderstapel@ziggo.nl; denk erom: op = op.

Art Vogel in Papoea-Nieuw-Guinea

Amorphophallus vogelianus [foto] Art Vogel

A special Hortus character

De jadebloem is afkomstig van Mount Makiling, Filippijnen.

Art heeft van deze plant via een tussenpersoon zaad verkregen.

Trichoglottis tinekeae [foto] Rogier van Vugt

Art Vogel, a former curator of the Leiden Hortus, is a born storyteller. Many of the Friends of the Leiden Hortus have attended his presentations: inspirational stories of his travels to Papua New Guinea, and about sago palms, bromeliads, orchids and carnivorous plants, always illustrated with beautiful slides. Art was appointed Head of Glasshouses at the Leiden Hortus in 1990, and since then he has taken part in multiple plant collecting trips to South-East Asia, our Hortus’ specialty. ‘We were the only ones in the world who had access to Papua New Guinea and who had permission to gather orchids there. I was sponsored by Tineke Roelfsema, who has been incredibly generous. Thanks to these trips we have built up a collection here in Leiden that is truly interesting for researchers.’ ‘From my very first day onwards I was committed to moving the Clusius Garden to its current location, and it has worked: high-ranking visitors to the University Academy Building all come to the Clusius Garden. It has become a sort of visiting card.’ These days the tropical glasshouses look very different to how they looked thirty years ago when Art Vogel got to work. They have undergone badly needed renovation.

The canopy walk in the Tall Glasshouse, where the jade vine (Strongylodonmacrobotrys) is shown off so beautifully, the aquarium and the ground storage under the study balcony were all his ideas. A selection from all the photos and stories that Art collected during his long career have been published in a book with the title ‘Ik ben hier even geweest’ (‘I was here for a while’).

Hortus botanicus Leiden 2020 43

Educatieve stripverhalen in de Hortus

Al meer dan tien jaar tekent illustrator Stephan Timmers voor de Hortus. Hij heeft een eindeloze reeks opdrachten gehad, soms groot (stripboeken), meestal wat kleiner, elk jaar wel wat. Wat zowel de Hortus als Stephan betreft komt er voorlopig geen eind aan deze vruchtbare samenwerking. Beide partijen weten wat ze aan elkaar hebben. Bovendien is beeldmateriaal van één hand goed te combineren voor diverse doeleinden. [tekst] Adri Mulder [foto’s] Adri Mulder [illustraties] Stephan Timmers

44 Hortus botanicus Leiden 2020

Kinderhuisje in Hortus

S

Stephan tekent al vanaf het moment dat hij een potlood kon vasthouden. Op een gegeven moment meldde kleuterjuffrouw Annemarie van basisschool ‘de Bokkensprong’ in Oegstgeest (mij wel bekend, omdat mijn kinderen ook op die school zaten, AM) zich bij zijn ouders. ‘Heeft u gezien hoe Stephan een koe tekent?’ Stephan heeft geen broertjes of zusjes. Bij gebrek aan vergelijkingsmateriaal was zijn tekentalent zijn ouders nog niet opgevallen. Maar door de vergelijking met koeien getekend door leeftijdsgenootjes konden ze er niet omheen.

Hobby = Werk

Zijn eerste opdracht kreeg Stephan op de middelbare school met als tegenprestatie een hapje en drankje. Tijdens zijn studie industriële vormgeving aan de TU Delft heeft hij zijn bedrijf ‘Total Shot Productions’ opgericht. Nadat hij, nu tien jaar geleden, zijn studie had afgerond, kon hij zich volledig concentreren op zijn bedrijf. In het begin was het best wel een onzeker bestaan, maar de eerste tijd woonde hij nog goedkoop in een studentenwoning. Het was daarom niet bezwaarlijk als hij wel eens minder verdiende. Nu bewoont hij samen met zijn vrouw Esther een leuk huis in Berkel en Rodenrijs.

Daar heeft hij ook zijn werkkamer en kantoor. Stephan werkt gedurende vier dagen per week zo’n 10 uur per dag. Dat kost hem geen moeite want hij is één van die gelukkigen die van zijn hobby zijn werk heeft kunnen maken. Hij staat iedere ochtend op met veel zin om te tekenen! Thuis werken kan wel eenzaam zijn. Stephan ondervangt dat door vrijwilligerswerk te doen waarbij hij mensen tegenkomt en door te sporten.

Hortus botanicus Leiden 2020 45

De opzet van het stripboek 1 bespreken van de karakters en een globale verhaallijn 2 compleet script van het verhaal 3 storybord, een schetsmatige opzet van het geheel 4 uitgewerkte schetsen 5 schetsen nagetrokken met zwarte inkt 6 inscannnen op de computer waarna de kleur en de tekst digitaal wordt toegevoegd.

Educatief aspect

Aan opdrachten heeft hij gelukkig geen gebrek tegenwoordig. Stephan is begonnen voor de TU Delft met tekeningen, die het publiek technische zaken uitleggen. Met beeld werkt dat voor ons visueel ingestelde mensen beter dan met een verklarende tekst. Tegenwoordig wordt de hele campus in Delft verwarmd met aardwarmte, die gewonnen wordt uit een bron onder rijksweg A13. Door middel van een tekening kon goed worden uitgelegd hoe de pijpleidingen lopen. Dat uitleggen, dat educatieve aspect, daarvoor ben je bij

46 Hortus botanicus Leiden 2020

Stephan aan het goede adres. Een kleine greep uit zijn oeuvre: • Een educatief stripboek over Europa: jongeren brengen een bezoek aan Brussel en Straatsburg. Onderweg worden de belangrijkste aspecten en voordelen van de Europese Unie gepresenteerd. Het boek werd op diverse scholen in Nederland en elders (Engelstalige versie) gebruikt.

• Een vakantie doeboek voor de ANWB met spelletjes, moppen en stripverhaaltjes voor op de achterbank in de auto op weg naar de vakantiebestemming.

• De Stichting Lezen en Schrijven heeft geconcludeerd dat er in Nederland taalachterstandsgebieden bestaan, onder meer in Friesland en Groningen. Men heeft uitgeverij Kluitman opdracht gegeven een boekenserie samen te stellen over de Groningse voetbalheld Arjen Robben. Stephan heeft deze boeken geïllustreerd.

• In eigen beheer heeft Stephan in samenwerking met wiskundeleraren een wiskundestripboek gemaakt. Hiermee worden brugklassers geholpen met de overgang van het rekenen op de basisschool naar de abstractere wiskunde in het middelbaar onderwijs.

Hortus

Zijn eerste opdracht voor de Hortus betrof vleesetende planten. Tot zijn verrassing kwam hij een abriposter met een tekening van hem erop tegen in de stad, hij was daarmee zeer verguld. Hij beschrijft een tekening van de trompetbekerplant met een slabbetje voor die likkebaardend een bij op zijn bordje probeert te krijgen. Diezelfde tekening (zie illustratie) is nu ook weer toegepast in het boekje Overlevers, Rondje Hortus voor kinderen. Sowieso lenen Stephans grappige, informatieve tekeningen zich uitstekend voor de kinderboekjes, die jonge bezoekers op gezette tijden krijgen uitgereikt. Zijn tekeningen zijn en worden op talloze manieren toegepast: borden voor de Systeemtuin, kwartetspel, lesplaten, posters, stickers, folders.

Stripboek

En dan de stripboeken. Voor de grote Von Siebold tentoonstelling in 2015 kwam het idee een stripboek te maken met de avonturen van de scheepsjongens Johan en Willem die kans zien Von Siebold op het Japanse eiland Decima te bezoeken.

Stephan aanvaarde de opdracht hiertoe graag. Het werd de eerste keer dat een stripboek van zijn hand in het Duits is vertaald! Het Japanmuseum SieboldHuis vormde een bron van inspiratie. Een voorbeeld: er is een plaatje waarin de jongens die van boord willen gaan, worden tegengehouden door een Japanse wachter. Oorspronkelijk had Stephan een strenge wachter getekend met zijn hand afwerend vooruit. Medewerkers van het Japanmuseum konden hem vertellen dat dat niet past in de Japanse cultuur. Het is een wachter geworden die weliswaar ‘Stop’ roept, maar daarbij bescheiden naar beneden kijkt.

Interessante research Stephan bewondert zijn werk in de Systeemtuin

Het succes van dit Siebold-stripboek is aanleiding geweest Stephan te vragen ook voor de tentoonstelling ‘Van Columbus tot Mayflower’ een stripboek te maken. Dit keer uiteraard over de avonturen van de Pilgrims onderweg met de Mayflower. Stephan heeft hiervoor met hulp van de mensen van de Hortus die hem beeldmateriaal en artikelen zonden, weer veel onderzoek gedaan. Uit historische platen van de Hortus ten tijde van 1620 heeft hij getracht de toenmalige Hortus te reconstrueren. Erg veel beeldmateriaal uit die tijd is er niet. Het viel hem op dat er een stukje van de tuin was afgerasterd. Maar waar die afrastering zich precies bevond, daar kwam hij pas achter, toen hij aanduidingen van windstreken in het Latijn vond. Hij heeft ook uitgezocht hoe de Lakenhal er in die tijd uitzag. Van de Mayflower zijn alleen kleine afbeeldingen op schilderijen bekend. Stephan heeft zijn reconstructie daarom gemaakt op basis van afbeeldingen van soortgelijke schepen uit die tijd. Van dit soort research kan Stephan erg genieten. En dat zullen vele jeugdige bezoekers van de Hortus zeker ook gaan doen van het resultaat!

www.totalshot.nl

Educational comic strips in the Hortus

While he was studying in Delft, the illustrator Stephan Timmers started up his company Total Shot Productions. Most of the work that he has done for different clients is educational, and he has had assignments from the Hortus to create drawings for different applications for a while: sign boards for the Systematic Garden, a ‘happy families’ card game, lesson material, posters, stickers, pamphlets. In 2015 he created a comic strip within the framework of the Von Siebold exhibition. The success of this Von Siebold comic strip led us to ask Stephan to create a comic strip for the exhibition ‘From Columbus to the Mayflower’, which many young Hortus visitors will thoroughly enjoy reading this year!

Hortus botanicus Leiden 2020 47

Model van een Magnolia

Overlevers,

een presentatie in de vernieuwde Wintertuin

48 Hortus botanicus Leiden 2020

Prehistorisch landschap

Wollemia

Een bezoek aan de presentatie Overlevers in de Wintertuin leert je planten die je wellicht al goed kent zoals de varen, de cycas, de cactus en de vetplanten op een heel andere manier te bekijken. Planten uit de oertijd die vele miljoenen jaren hebben overleefd en planten die zich weten te handhaven op de meest extreme plaatsen op onze aarde. Een toegankelijke educatieve reis door de tijd met een mooi uitzicht vanaf de loopbrug, die zeker het bezoeken waard is. [tekst] Jack Sluijs [foto’s] Adri Mulder en Ralph Reniers [illustraties] Stephan Timmers

W

Wintertuin is de naam van de kas met daarin de entree van de Hortus en het Hortus Grand CafĂŠ. Enkele planten staan er permanent, maar de kas is ook bestemd voor kuipplanten die zomers buiten staan en hier overwinteren. Vandaar de naam Wintertuin. Dankzij het snel stijgende bezoekersaantal (van 111.709 bezoekers in 2012 tot 171.625 bezoekers in 2018) werd de ruimte voor de entree en het Grand CafĂŠ te klein. Daarom was een verbouwing nodig. Op 27 september 2019 vond de feestelijke heropening plaats.

Agathis

De verbouwing was een mooie gelegenheid om een presentatie te ontwikkelen, die bezoekers uitnodigt de trap op te gaan in de vernieuwde Wintertuin. Door de herinrichting van de kas met de nieuwe loopbrug kun je nu een mooie rondwandeling maken, waarbij je de presentatie goed kunt bekijken.

Als thema is gekozen voor Overlevers in de Hortus.

Kas-chef Rogier van Vugt vertelde mij hoe deze keuze tot stand kwam. De Wintertuin is minder geschikt om planten permanent in te laten staan. Daarvoor is de lichtintensiteit te laag en het is er ook tochtig. De presentatie moest zich dus richten op planten die zich hier kunnen handhaven. Gelukkig wist Rogier planten te vinden die zich daar prima voor lenen, de echte Overlevers.

Het resultaat is een boeiende presentatie van oerplanten, succulenten en vleesetende planten die toont waarom juist deze planten kunnen overleven onder moeilijke omstandigheden.

Ik sprak met Gerdine Kuggeleijn, manager bedrijfsvoering en Gwendolyn Pronk, projectmedewerker, over de vormgeving van de presentatie. Er waren nogal wat factoren waar rekening mee gehouden moest worden.

Hortus botanicus Leiden 2020 49

Niet alleen het voor planten uitdagende klimaat in de kas, maar ook de toegankelijkheid - met name ’s winters als de kuipplanten binnen staan - en de doorstroming van bezoekers op de beperkte ruimte van de loopbrug. Ook moest de presentatie goed aansluiten bij de sfeer en stijl van de rest van de kas. Of dit gelukt is, kunt u zelf komen bekijken.

Voor de verbouwing en herinrichting van de Wintertuin tekende architect Gerard Smit. De presentatie van de tentoonstelling werd ontworpen door de ontwerpers van OPERA Amsterdam. Smederij van Rijn, Studio America en K&S decorontwerp. Zij zorgden voor een perfecte uitvoering van de ontwerpen die naadloos aansluit op het interieur van het Grand CafĂŠ en de museumwinkel, ontworpen door Leban Interieur.

De presentatie staat in het teken van sereniteit en is daarom rustig gehouden qua teksten, vorm en uitvoering.

Teksten voor Musea zorgde voor teksten die toegankelijk zijn voor een breed publiek. De teksten richten zich op volwassenen. Voor kinderen is er een leuk kinder-wandelboekje ontwikkeld met het thema Overlevers in de vorm van een gratis speurtocht. Spelenderwijs leren ze iets meer over het belang van planten en bestuiving. De speurtocht beslaat de nieuwe loopbrug, maar ook andere delen van de Hortus. Tenslotte is een bestuivingsspel ontwikkeld. Dit is zowel voor kinderen als volwassenen een leuke manier om de bestuiving van planten zelf te onderzoeken.

Voor de wetenschappelijke verantwoording is een beroep gedaan op PhD student Roderick Bouman, een promovendus die zich bezig houdt met plantenevolutie, classificatie en inhoudsstoffen. Hij is voor zijn promotieonderzoek verbonden aan de Hortus en aan Naturalis. Thans is hij werkzaam als taxonoom. Robbert Folmer, masterstu-

[foto] Ralph Reiniers

50 Hortus botanicus Leiden 2020

dent paleo-botanie en wetenschapscommunicatie, heeft ook bijgedragen aan de teksten voor de presentatie en aan de teksten en de illustraties voor het kinder-wandelboekje. Zo zijn er tekeningen van dino’s met verenkleed in opgenomen, naar de laatste inzichten. Robbert was destijds al op diverse manieren verbonden aan de Hortus, als educatief medewerker, medewerker front office en rondleider.

De presentatie staat in

Tenslotte zijn de teksten, de tijdlijn, het het teken van sereniteit kinder-wandelboekje en het bestuivingsen is daarom rustig spel nog door meerdere correctierondes gehouden qua teksten, gegaan, met niet alleen input van Gerdine en Gwendolyn maar ook van Rogier en vorm en uitvoering. hoofd collectiebeheer Gerda van Uffelen, die de levende plantencollectie van de Hortus kennen als de besten. Het resultaat is een interessante presentatie die een aantal jaren goed zal aansluiten in een wereld waarin de levende collectie en de stand der wetenschap zich steeds blijven ontwikkelen.

Het is leuk dat door de presentatie Overlevers het begin van een bezoek aan de Hortus nu samenvalt met de aanvang van het plantenleven, miljoenen jaren geleden.

Een bezoek eraan geeft je meer inzicht in de evolutie van planten en hun aanpassingsvermogen. Wil je nog meer weten, dan zijn daar de robuust uitgevoerde tekstborden, bestand tegen het vochtige binnenklimaat van de kas, met korte duidelijke teksten (volledig tweetalig), zodat op de relatief smalle loopbrug geen opstopping ontstaat. Je kunt de expositie in je eigen tempo bekijken, zonder dat je per se een rondleider of audiotour nodig hebt.

Fossiele bladafdruk van Ginkgo cranei, Noord Dakota, 40 miljoen jaar oud

De inhoud van de presentatie Een kort filmpje in de presentatie geeft uitleg over de aanvang van het plantenleven. Zo’n drie miljard jaar geleden ontstonden cyanobacteriën die in staat waren via fotosynthese de atmosfeer van zuurstof te voorzien.

Daarop volgden algen en de eerste waterplanten. Toen daarna planten ook op het land gingen leven, ontstonden mossen, varens, cycadeeën en coniferen, alle zonder bloemen. Deze planten noemen we de oerplanten.

De expositie toont meerdere mooie voorbeelden van echte oerplanten.

Met het ontstaan van bloeiende planten nam het aantal en de soortenrijkdom enorm toe. Daardoor ontstond concurrentie om geschikte leefruimte.

Ook het aantal insecten en andere dieren evenals de soortenrijkdom ervan nam flink toe. Planten werden steeds meer bedreigd door vraat. Sommige plantensoorten ontwikkelden zich zo dat ze konden overleven op plaatsen waar minder concurrentie was. Denk aan extreem droge of voedselarme gebieden. Ook gingen planten zich verdedigen, bijvoorbeeld door de ontwikkeling van stekels. Zulke aanpassingen om te overleven worden mooi inzichtelijk gemaakt in de presentatie.

Cactussen zijn succulent. Het woord succulent is afkomstig van het Latijnse sucus hetgeen sap betekent. Succulenten slaan vocht op om te overleven op extreem droge plaatsen. Er zijn ook planten die vocht opslaan en die niet verwant zijn aan cactussen, bijvoorbeeld Euphorbia’s (Wolfsmelksoorten). Om het nog wat ingewikkelder te maken zijn niet alle Euphorbia’s succulent. Sommigen zijn ‘gewone’ planten, zoals de kerstster, die veel mensen kennen als kamerplant.

Cactussen behoren allen tot dezelfde plantenfamilie en komen uit Amerika. Euphorbia’s komen op alle continenten voor, met uitzondering van Antarctica. Veel Euphorbia soorten komen uit Afrika. Hoewel succulente Euphorbia’s en cactussen dus volstrekt verschillend zijn en zich ook op heel verschillende continenten ontwikkelden, hebben ze vergelijkbare oplossingen gezocht. Cactussen en succulente Euphorbia’s vormen een mooi voorbeeld van convergente evolutie. Daarmee wordt bedoeld dat geheel verschillende organismen zonder verwantschap

Fossiele kegel van Araucaria mirabilis, Agentinië, 160 miljoen jaar oud

zich ontwikkelen naar verschijningen, die toch veel op elkaar lijken. Deze planten zijn in de expositie te zien als voorbeelden van echte overlevers.

Een ander voorbeeld van een overlever is de vleesetende plant. Er zijn meerdere soorten in de presentatie te zien. Deze planten leven op voedselarme gronden waar plantenleven lastig is. Zij hebben dit opgelost door hun dieet aan te vullen met dierlijk materiaal, veelal insecten. Zo kunnen ze zich handhaven op plaatsen, waar andere plantensoorten het afleggen.

Dit beperkt de concurrentie op die plaatsen enorm.

Survivors: a presentation in the renovated Winter Garden

Dicksonia

A fascinating presentation about ‘Survivors’ has been set up in the Winter Garden in the Hortus; this term covers plant species such as ferns, sago palms, cacti and succulents, as well as the carnivorous plants. A lot of different people have worked on this exhibition: botanists, the architect, designers, the Head of Glasshouses and the Collection Manager. The explanatory texts are in both Dutch and English. A supplementary children’s walking route booklet and a pollination game have also been created, and the result is an interesting complete project, which will be relevant for many years in a world in which the living collection and the scientific knowledge are continually developing.

Hortus botanicus Leiden 2020 51

Twaalf kuipen van goede komaf Van oudsher werden in de Hortus botanicus teakhouten kuipen gebruikt voor de niet-winterharde planten. Elk najaar werden de kuipen met de planten naar de Oranjerie gebracht om vorstvrij te overwinteren en elk voorjaar gingen ze weer naar buiten. [tekst] Hennie Vรถlker-Dieben en Theo Houthoff [bewerking] Kees Langeveld

52 Hortus botanicus Leiden 2020

Oprijlaan ca. 1900

E

Een enorm karwei dat niet alleen veel mankracht en arbeidsuren kostte, maar waarvoor ook een speciale kuipenwagen aanwezig was, die de naam ‘Jumbo’ droeg. De aanschaf, het onderhoud en het gebruik van de teakhouten kuipen waren voor de Hortus een kostbare zaak. Dankzij een subsidie van het VSB fonds kon de Hortus in 1996 nieuwe, vierkante kuipen aanschaffen. Op 21 juni van dat jaar werden deze kuipen feestelijk in gebruik genomen. De overbodige kuipenwagen werd geschonken aan het Westlands Museum in Naaldwijk en de teakhouten kuipen werden te koop aangeboden.

Op de plantenmarkt in de Hortus botanicus keek de directeur van Oud-Poelgeest, Willem Dool, in datzelfde jaar 1996 met bijzondere belangstelling naar de 12 grote houten plantenkuipen die daar te koop stonden. Willem Dool herinnert zich zijn aankoop nog levendig: ‘Bij de Hortus waren ze verbaasd dat ik alle tonnen tegelijk kocht, en ze vroegen mij of ik wel zo’n grote tuin had. Waarschijnlijk werden ze achterdochtig, waarop ik zei dat de tuin ongeveer 11 hectare groot was en hier vlakbij in de buurt was. Enorme verbazing! Maar toen ik zei dat het om Kasteel Oud-Poelgeest ging en dat ze daar perfect zouden passen, boden ze gelijk aan om de tonnen bij ons te bezorgen.’ Pas achteraf heeft Willem Dool zijn aankoop gemeld bij het bestuur van de Stichting Erfgoed Oud-Poelgeest. De fraaie foto van de oprijlaan met kuipen uit circa 1900 overtuigde alle bestuursleden dat deze aankoop een buitenkans was geweest.

‘Jumbo’, de kuipenwagen

In eigen beheer zijn de kuipen hersteld. Ze werden zonder passende fundering langs de oprijlaan tussen de bomen geplaatst, waar ze na verloop van tijd scheefzakten in de zachte bosgrond. Een aantal kuipen verhuisde daarom naar het voorplein van het kasteel en het terras van het koetshuis. De overige kuipen werden op het grasveld achter het hotel geplaatst.

In 2014 besloten de vrijwilligers Albert Harsta en Ed Völker, die actief waren bij het bosonderhoud van landgoed Oud-Poelgeest, zich over de teakhouten kuipen te ontfermen. De kuipen, inmiddels 75 tot 100 jaar oud, waren in erbarmelijk staat.

Oud teakhout van meer dan tweeduims dikte was echter moeilijk te vinden en bovendien kostbaar. Daarom werd de grootste kuip – waarvan de bodem volledig vergaan was –opgeofferd om hout te leveren voor de restauratie van de andere elf kuipen.

Kuip in de Hortus

In 2016 waren deze elf kuipen gerepareerd, geschuurd en gelakt. Ze zagen er weer prachtig uit en zouden zeker nog 60 jaar mee kunnen gaan. Toch zouden twaalf kuipen langs de oprijlaan van Oud-Poelgeest nog mooier staan. Oud teakhout was niet meer voorhanden, maar van een meer dan 100 jaar oude eikenhouten balk werd de twaalfde kuip geconstrueerd. Dankzij de inzet van Klusploeg Oud-Poelgeest, de donatie van de balk en hulp van vele kanten prijken nu weer twaalf fraaie kuipen van goede komaf langs de oprijlaan van Oud-Poelgeest: een stukje Hortus-geschiedenis in Oegstgeest.

Hennie Völker is oud-voorzitter van Stichting Erfgoed Oud-Poelgeest, Theo Houthoff is chef tuinen van de Hortus botanicus.

Vervoer van kuipplanten in 1869

Hortus botanicus Leiden 2020 53

Pieterskerk

De Pieterskerk Leiden de Pilgrims en Amerikaanse geschiedenis De unieke connectie tussen de Pieterskerk Leiden en Amerikaanse geschiedenis bestaat al bijna vier eeuwen en wordt actief herdacht sinds de negentiende eeuw. Een en ander is grotendeels verbonden aan de geschiedenis van de Pilgrims, die twaalf jaar in Leiden verbleven. De connectie is echter dieper, dankzij het levensverhaal van Jean Luzac.

Beide verhalen worden hier verteld. [tekst] Ward Hoskens

54 Hortus botanicus Leiden 2020

G

Gedurende twaalf jaar (1609-1620) woonden veel van de Pilgrims naast de Pieterskerk, voordat zij in 1620 naar de Nieuwe Wereld vertrokken. Hun huizen - kleine wevershuisjes - stonden aan de overkant van de straat. De leider van de Pilgrims in Leiden, John Robinson, is zelfs in de Pieterskerk begraven, evenals ongeveer dertig andere Pilgrims die overleden tijdens hun verblijf in de stad.

Robinson stierf in 1625, vijf jaar nadat veel Pilgrims al naar Amerika waren vertrokken. Robinson had ervoor gekozen achter te blijven voor degenen die nog niet in staat waren om naar de nieuwe ‘Plymouth Colony’ af te reizen. Sommige Pilgrims zouden in Leiden blijven

De Pilgrims waren uniek, omdat zij een gemeenschap wilden bouwen, en niet alleen naar de Nieuwe Wereld afreisden vanwege de handelsmogelijkheden. wonen en werden opgenomen in de Leidse gemeenschap, waardoor Leiden nog altijd nazaten van de Pilgrims onder haar inwoners telt.

De Pilgrims die wel vertrokken om de door hen zo innig gewenste ideële gemeenschap te stichten, zouden mede een basis leggen voor een Amerikaans bewustzijn en de Amerikaanse nationale cultuur. Zij waren voorvechters van religieuze zelfbeschikking en het principe van zelfbestuur. De Pilgrims waren uniek, omdat zij een gemeenschap wilden bouwen en niet - zoals velen destijds - alleen naar de Nieuwe Wereld afreisden vanwege de handelsmogelijkheden. De Pilgrims waagden dan ook veelal als gezinnen - mannen, vrouwen en kinderen - de oversteek over de Atlantische oceaan.

Onder de Pilgrims bevonden zich onder meer William Bradford, meervoudig gouverneur van de ‘Plymouth Colony’, en William Brewster, die de rol van religieus leider overnam vanwege de absentie van John Robinson.

Een wederzijdse erfenis

De Pilgrims namen drie tradities met zich mee uit Leiden. De eerste is de traditie van het burgerlijk huwelijk, wat Nederlandse katholieken en protestanten in staat had gesteld om onderling voor de wet te kunnen trouwen. De tweede traditie was het verkiezen van bestuurders: in Leiden werden wijkvertegenwoordigers al langer gekozen. De derde traditie was de viering van Thanksgiving, dat naar verluidt gedeeltelijk was geïnspireerd door de vieringen van het Leids Ontzet op 3 oktober. De Thanksgiving Day viering van de Amerikaanse expat gemeenschap vindt nog altijd ieder jaar in de Pieterskerk plaats.

Het verblijf van de Pilgrims in de stad wordt tot de dag van vandaag gememoreerd in de Pieterskerk dankzij drie herdenkingsmonumenten, daterend van de late negentiende eeuw tot de vroege eenentwintigste eeuw. Deze monumenten werden opgericht door afstammelingen van de passagiers van de ‘Mayflower’, het schip waarmee de Pilgrims in 1620 naar Amerika voeren. Er zijn bijzonder veel afstammelingen van de Pilgrims onder de Amerikaanse bevolking, waaronder in totaal negen Amerikaanse presidenten: John Adams, John Quincy Adams, Zachary Taylor, Ulysses Grant, Calvin Coolidge, Franklin Delano Roosevelt, George HW Bush, George W Bush en Barack Obama. De laatste drie delen zelfs dezelfde voorouder: Thomas Blossom.

Monument voor John Robinson in de doopkapel van de Pieterskerk Leiden [foto] Stefan Tetelepta

John Adams was, voordat hij president zou worden, tussen 1782 en 1788 de eerste Amerikaanse ambassadeur in Nederland. Hij woonde in Leiden met zijn vrouw, Abigail Adams, en zijn zoon John Quincy Adams, die later eveneens president zou worden. John Quincy studeerde aan de Leidse universiteit. Tijdens hun verblijf bezochten zij de Pieterskerk, waarover Abigail Adams in haar dagboek schreef: “I visited the church at Leyden, in which our forefathers worshipped…I felt a respect and veneration upon entering the doors…”.

Hortus botanicus Leiden 2020 55

Pieterskerk Luzac: Professor, patriot en publicist

Zoals hierboven vermeldt, is het verhaal van de Pilgrims niet het enige verband tussen de Amerikaanse geschiedenis en de Pieterskerk. Het andere verhaal draait om het leven van de Nederlandse jurist, professor en journalist Johan Luzac (1746-1807), die in Leiden woonde en lesgaf aan de universiteit. Vanaf deze kant van de Atlantische Oceaan raakte hij diep verwikkeld in de gebeurtenissen van de Amerikaanse revolutionaire oorlog en de strijd om onafhankelijkheid.

Luzac was namelijk niet alleen professor, maar ook de uitgever van het vermaarde Franstalige nieuwsblad Gazette de Leyden, dat in een internationale oplage verscheen en in die tijd met afstand de belangrijkste publicatie over internationale aangelegenheden was.

Elites door heel Europa lazen het blad. Het was ook het eerste dat verslag deed van de gebeurtenissen vóór en tijdens de Amerikaanse onafhankelijkheidsstrijd.

Hierdoor werd Luzac’s secure en betrouwbare redactiewerk van cruciaal belang voor de Amerikaanse zaak in het voortslepende conflict. Luzac had ook persoonlijk grote sympathie voor de Amerikaanse zaak, met name vanwege zijn verlichte patriotse sympathieën, waarvoor hij zich ook inzette binnen Leiden en Nederland.

Een indrukwekkende vriendenkring

Dankzij zijn journalistieke bedrijvigheid ontwikkelde Luzac persoonlijke en professionele banden met mensen als John Adams, John Quincy Adams en later zelfs met George Washington. Vooral zijn vriendschap met de familie Adams was hecht. Hij was de privaatdocent van de jonge John Quincy. Maar ook Thomas Jefferson en Benjamin Franklin waren bekend met het werk van Luzac. Vooral van Jefferson is bekend dat hij een toegewijd lezer was van de Gazette de Leyden. Hij prees het blad de hemel in bij zijn vrienden, collega’s en mede-revolutionairen, en bewaarde hele jaargangen in zijn persoonlijke archieven.

Monument voor John Robinson ter nagedachtenis aan zijn begrafenis in de Pieterskerk [foto] Stefan Tetelepta

Jefferson en Franklin hadden indirect contact met Luzac en betrokken hem actief bij hun zaak, met name door belangrijke informatie en documenten naar hem

Vriend worden van de Pieterskerk Leiden?

Draagt u de Pieterskerk Leiden een warm hart toe? Met uw bijdrage steunt u één van de oudste monumenten van Leiden. Als Vriend van de Pieterskerk Leiden ontvangt u jaarlijks het vriendenmagazine De Pieter, ontvangt u korting bij sommige culturele activiteiten en heeft u gratis toegang tot de openstelling van het monument met twee personen. Kijk voor meer informatie op: www.pieterskerk.com.

56 Hortus botanicus Leiden 2020

door te spelen. Het is zelfs mogelijk dat Jefferson inspiratie haalde uit Luzac’s verslaggeving tijdens het schrijven van de Declaration of Independence in 1776, mede omdat het overeenkomsten vertoont met het Nederlandse equivalent, de Acte van Verlatinghe uit 1581, dat bekend was bij academici als Luzac. Het is plausibel dat Jefferson via Luzac’s geschriften hiervan kennis nam of het op het spoor kwam.

Er werd voor Luzac een monument opgericht in de Pieterskerk, nadat hij op tragische wijze was omgekomen tijdens de Buskruitramp in Leiden. Het kruitschip explodeerde, op het moment dat hij langs de kade aan de Steenschuur liep op weg naar een vriend. Hele huizenblokken werden tot puin gereduceerd en zelfs de Pieterskerk, op ruim 150 meter afstand van de rampplek, raakte zwaar beschadigd. Het monument voor Luzac in de Pieterskerk werd door zijn vrienden aan hem gewijd.

American heritage abroad

Via deze twee bijzondere verhalen, van de Pilgrims en Luzac, heeft de Pieterskerk Leiden een band met twee gebeurtenissen, die voorop staan in het Amerikaanse historische bewustzijn en heeft de monumentale kerk ook wel de bijzondere eretitel American heritage abroad verkregen.

The Pieterskerk in Leiden, the Pilgrim Fathers and American The unique connection between the Pieterskerk (‘St Peter’s church’) in Leiden and American history goes back almost four centuries and has been actively commemorated since the nineteenth century. There are many connections with the history of the Pilgrim Fathers, who resided in Leiden for twelve years. The connection has, however, deepened thanks to the life story of Jean Luzac.

The Pilgrim Fathers in Leiden Many of the Pilgrim Fathers lived in Leiden, next to the Pieterskerk, for twelve years (1609-1620) before they departed for the New World in 1620.

Their homes – small weavers’ houses – were on the opposite side of the street to the church. The leader of the Pilgrim Fathers in Leiden, John Robinson, is even buried in the Pieterskerk, as are approximately thirty others who passed away during their time in the city.

A mutual heritage The Pilgrim Fathers took three traditions with them from Leiden. The first was the tradition of civil marriage, started by the Dutch Catholics and Protestants to be able to be legally marry interdenominationally; the second tradition was how they chose their leaders: regional representatives had been elected in Leiden for some time; and the third was the tradition of celebrating Thanksgiving, which was supposedly inspired in part by the celebration of the Relief of Leiden on 3 October.

Luzac: professor, patriot and publicist The story of the Pilgrim Fathers not the only connection between American history and the Pieterskerk. The other concerns the life of the Dutch lawyer, professor and journalist Johan Luzac (1746-1807), who lived in Leiden and taught at the university. From this side of the Atlantic Ocean he became deeply involved with events during the American Revolutionary War (or War of Independence) and the struggle for independence.

Monument voor de Pilgrims begraven in de Pieterskerk [foto] Stefan Tetelepta

American heritage abroad Via these two exceptional stories, of the Pilgrim Fathers and of Luzac, the Pieterskerk Leiden has a link with two events that are at the forefront of the American historical awareness, and the historic church has been awarded the honorary title of American heritage abroad.

Hortus botanicus Leiden 2020 57

[foto’s] Adri Mulder

JANUARI

MAART

FEBRUARI

April

MEI

Agenda 2020 Voor tijden, meer informatie, aanmelden en het actuele programma zie www.hortusleiden.nl 12 januari Zondagwandeling Bomen in de winter, door Theo Houthoff

9 Februari

25 januari

9 feb

Wetenschappelijk tekenen Takken en knoppen, door Esmée Winkel

26 januari

Lezing Evolutie en verspreiding van planten, door Yanell Braumuller

Zondagwandeling Overlevers in de Hortus, door Fred Weber

Start voorjaarsreeks Museum Jeugd Universiteit

18 feb-22 feb Wintercursus botanisch tekenen, door Anita Walsmit Sachs 23 feb

Fotoworkshop Oerplanten, door Hans Clauzing Lezing Planten, koolstof, en meteorietenregens, door Izabel van Waveren

29 feb

Wetenschappelijk tekenen: Naaldbomen, door Esmée Winkel

1 mrt-31 mei

Kleine voorjaarstentoonstelling Fraaie fritillaria’s

6 mrt

Start HOVO voorjaarsreeks ‘Overlevers’, door Robbert Folmer

Zomertentoonstelling Van Columbus tot Mayflower

12 apr

6 mrt-29 apr

Zondagwandeling Bomen in het voorjaar, door Monique van den Broek

8 mrt

20 apr

Tentoonstelling Bijzondere orchideeën op papier in de Oude UB Zondagwandeling Vroege bloeiers, door Carla Teune

18 mrt

Clusiuslezing ‘The Japanese Footprint of Siebold in the Netherlands’, Academiegebouw

22 mrt

Fotoworkshop Vroege voorjaarsbloeiers Lezing Eten uit het verleden, door Simone Reurings

28 mrt

Wetenschappelijk tekenen bloeiende bolgewasjes, door Esmée Winkel

58 Hortus botanicus Leiden 2020

9 apr-26 nov

Wetenschappelijk tekenen Bijenorchis en verwanten, door Esmée Winkel

20 apr-26 apr

Nationale Museumweek

24 apr

Science Café ‘Het kruidboek van de Mayflower’

9 mei

Plantenmarkt en Vriendendag

10 mei

Introductieworkshop Houtsnijden met Wieteke Zondagwandeling Textielplanten, door Cisca van der Zwan en Astrid Roquas

13-16 mei

Textielfestival

25 mei

Wetenschappelijk tekenen Bekerplanten, door Esmée Winkel

JUNI

JULI/AUG

SEPTEMBER

OKTOBER

NOV/DEC

Attentie: de zondagwandelingen starten om 11.00 uur.

Juli en augustus: donderdag inlooprondleidingen Nederlands en Engels In oktober start het Winterprogramma 2019/2020.

Vraag t.z.t. de folder of kijk op www.hortusleiden.nl.

5 juni

5 juli

13 juni

6 jul-10 juli

Museumnacht Creatief schrijven door Jeroen Windmeijer

14 juni

Zondagrondleiding De Hortus anno 1620, door Gerda van Uffelen

19 juni

Creatief schrijven door Jeroen Windmeijer

21 jun

Midzomernachtfeest

29 jun

Wetenschappelijk tekenen Bloemen en bestuiving, door Esmée Winkel

Introductieworkshop Houtsnijden met Wieteke Zomercursus botanisch tekenen, door Anita Walsmit Sachs

6 sep

Start Najaarsserie Museum Jeugd Universiteit

12 sep/13 sep

11 jul-12 juli

Open Monumentendagen

12 juli

13 sep

Open Imkerijdagen Zondagwandeling Bijen in de Hortus, door Fred Weber

15 juli, 22 juli 12 aug, 19 aug

Kinderworkshops ‘Zaden over zee’, door Margriet Blom

9 aug

Zondagwandeling Water in de Hortus, door Jens Schot

29 aug

Creatief schrijven door Jeroen Windmeijer

31 aug

Wetenschappelijk tekenen Planten uit Amerika, door Esmée Winkel

Zondagwandeling Open Monumentendagen

?? sep

Nacht van Ontdekkingen

26 sep-27 sept

Workshop Houtsnijden met Wieteke

28 sep

Wetenschappelijk tekenen Varens, door Esmée Winkel

4 okt

Activiteitendag Stoepplantjes

11 okt

Zondagwandeling Paddenstoelen

21 okt

Kinderworkshop, door Margriet Blom

6 nov

Start najaarsreeks HOVO ‘Biogeografie van Amerika’, door Arend Wakker

8 nov

Zondagwandeling Smaken van December

15 nov

Science café Zaden op reis

Lezingreeks Stoepplantjes Invasieven, door John van der Willik

25 okt

28 nov

28 okt-31 okt

13 dec

24 okt

Lezing Eten in de tijd van de Pilgrims, door Ellis Grootveld Herfstcursus botanisch tekenen, door Anita Walsmit Sachs

Wetenschappelijk tekenen, door Esmée Winkel Zondagwandeling

31 okt

Wetenschappelijk tekenen, door Esmée Winkel

Hortus botanicus Leiden 2020 59

galgewa ter

AAT

EG

KANAALW

DEWEG

MA

DER

VA N

LA MM EN SC HA NS W EG

RAAT

INGST

TWEEL

FBRUG

L PWER HU

KALVERMARKT

DGRA CHT

LAKEN PLEIN

WAAR

ORAN

L

LANGE

AT

RIJNSTRA AT

KRAAI ERSTRA

N

PL

ZOETERWOUDSESINGEL

ANTSOE

RIJNSTR AAT

EE ST

EN O

VR

GE L

ORAN

s i ng e l

JEGRA CHT

RAAT

GES T

LAN

LAN GEST RAA T

cht

ngra

here

JEGRA CHT

STRAA T

HT

MID DE LST EG RA CH T

VESTE

HEREN GRAC HT HEREN GRAC HT

UIT ERS TE G RAC

RAC HT

z ijl

PELIKAAN STRA AT

HER ENSIN

T RAAT

ZANDS

KLO KPO ORT

GRA CH T

R.

OIGRA CH T

E LS TEG

MIDDE

HO

DD

MI

RAAT

UIT ERST E-

VES TEST

LWE

G

STR AAT

GRA VEN LAAN

BURG

EG AL W

KANA AAL WE G

STR

ur

RA

A4

PE N

A AT

BUR

RAPENB

G

URG

STEENSCHUUR

W EG TERW SCHO

VLIET

VOOR

uten 50 min 1 uur en swandeling stad

D O EZAST

ILLE M

VAN

DE RM AD EW EG

LAM ME NS C

G

art

MAR

STI

L LE

DONK STEEGER-

AAT

HOO GSTR

REN STR AAT

WILLEM

MA DEWEG

DER

WILLE M VAN

UW

GOO IMEERL AAN

AN ER LA

OI ME HAA RLEMMER WEG

trekva

mmer

haarle MMERWEG

PAPEGA BOLWE AISRK

VOLM GRACOLEN HT -

E

E EG

NS TR AA T

RE

AALWEG

KAN

GO GO OI M

IJNS 1e B IN

E BEESTE MARKT N-

NEN VEST GR A

NIEUW

TUR FM ARKT PRINS ESSEKADE

HE

AA N

KANAALWEG

HAARLE

GEL SIN GER BUR

EG

AG W

HA

EG

HAA GW

EG

BURGGRAVENLAAN

AT KRAAIERSTRA

ST. JORISSTEEG

P L ANTSOEN

ZOETERWOUDSESINGEL

ORANJEBOOMSTR.

GEREGRACHT

RIJNSTRAAT

rw

zoete

RAAT

ENST

RA VE NL

HE R

BURGG

AN

VENLA

H ERENSTR

BU RGGRA

AT

RA

ST

G

HEREN

LAMMENSCHANSWE

LAM MEN SCH ANS WE G

LAMM ENS CH AN SW EG

G

TERWE

KA N

PAPEGAAISBOLWERK

H U L PWERFBRUG

HERENSINGEL

TWEELINGSTRAAT

ZANDST RAAT

KLOKPOORT

IN GEL

ZIJ LS

KALVERMARKT

NSTRAAT PELIKAA

ge l

s in

zijl

NIEUWE BEESTENMARKT

VOLMOLENGRACHT

A RE

LANGESTRAAT

ORANJEGRACHT

DONKERSTEEG

GRACHT

S TIL LE M

G

H

LSTEGR.

HOOGSTRAAT

ARIN

NMAKERS

M I DD E

UITERSTE-

CAT

MIDDELWEG

T E EG

VROUWENS

herengracht

HOOIGRACH T

H O O G LANDSE T K ERKGRACH

VESTESTRAAT

LAKENPLEIN

LANGESTRAAT

M S T A NDE EEG

M AARSMA

WAARDGRACHT

IN

GE

L

ORANJEGRACHT

HERENGRACHT

HERENGRACHT

VESTESTRAAT

GRACHT

BR KO U G

MIDDE LSTEG RACH T

LANGESTRAAT

HOOIGRACHT

JE

ET

ZI JLS

HAARLEMMERWEG

GANG

IJNSBURGERSINGEL

PRINSESSEKADE TURFMAR KT

1e BINNENVESTGRA CH

HAAGWEG

SW EG

haarlemmertrekvaart

UITERSTE

T RIJNSTRAA

HAARLEMMERWEG

LW EG

SCHIPHO

SCHPHOLWEG

EG

HAAGW

MORSWEG

rijn

HE

GO OIM EE RL AA N

NDERWEG

WARMO

GOOIMEERLAAN

AAN

EERL

OIM

GO

EG

W

MONDER

W AR

G AA TW E TR RS STE

RIJNGEE

RAATWEG ENDEGEES

TERST

MORSWEG

ES CH OU W W EG

HA AG S

G

EWE

AA T

AG WE G

HA

OMM EDIJKS

TR

EW EG

IJKS

OM MED

EG SW M OR

EG OR SW

HAAG WEG

G

ELD

BRUG

EWE

Stadh

E LANG

MAD

AN M RS AA M

AT RA

N DER VA

S

RUG EB NG LA

EM

ER

AAT

ILL W

WEG MADE

NEV

HOGE RIJNDIJK

AN DER EM V WILL

ZO N

oude rijn

HOGE RIJNDIJK

hu

RSTR KAISE

G

EG

EEG WST NIEU

M

G

AK

TEEG

HERENSTEEG

HO GE RI JN DI J

N AA

ALW

EG

ST EE BR

HT RAC

G RU

G ERK R SK

L EN

al mented hie ka na -sc met Aug rijn op Reality che locaties historis

stadswandeling Leiden N206

STERRENWAC HTL AAN

A4 N11

L GE SIN

LA HILL URC CH

Sterrewacht

sing

W IT TE S ING

RAAMSTE

12

el EL

VLIET

wi t te

TE

N206

Van Werf

RAAT

HOFJES WANDELING W IT

Stationsweg 26.

EE

OF

KLO KS

EG KSTE KLO

sc

G ALWE

ALWE

RIJND IJK

IJK IJND GE R HO

AV GR RG

N AA

KANA

KANA

e rijn

HOGE

s te e n

L EN AV GR RG BU

ST

Pieterskerk

K

en de niet alle Leiden is dt van r Rembran is stad waa . Het licht zag g HOFJ ES Rijn het ‘foundin ROUT E PILG RIMS rims, de 0 ROUT E r de Pilg 9 en 162 stad waa tussen 160 ook de a, Zij . erik van Am en werken fathers’ wonen Leiden konden hofjes die in vrijheid een van de 35 te is er ook n in Rou dt nde bran woo De st de Rem Route en en rijk is. Naa Route, Hofjes e symbol rims baar. Dez een Pilg e routes er beschik ties dez Leidse Lop welke loca aan op geven na al ka sen.

-sc hiear krui elka rijn ngen deli wan en? De d geword Leiden.

Benieuw bij de VVV rijgbaar zijn verk BU

LAAN ITTER DE S

nie uw

NDI JK

11

te deze rou

KANA

22Niets uit deze 23ehouden. , en voorb verveelvoudigd en en Alle recht mag word systeem of word uitgave n in een dan ook e vorm anderszins) opgeslage 20 in welk of 21 overgezetsch, fotokopie de uitgever.

G ALWE 19 ing van (elektroni mogelijkeKANA 18 toestemm de grootst best zonder is met en ons uitgave teld. Wij hebb en de 17Deze nges lding hier LWEG zorg same van alle afbee rhalen en om KANAA aar te achtebehorende gedaan ij e eigen rechtmatig met de daarbde uitgever kan LWEG schade vermelden KANAA tie, noch te TEYN De redac en gesteld voor en NES CRO credits. ijk word onjuisthed aansprakel van eventuele lg den. als gevo lkomenhe en/of onvo

HOG E RIJ

CHT STGRA NENVE 5e BIN

ERLAAN

GRACHT

oud s e s i nge l rw

zich aan bevindt tekst in tal locaties water. De Een drie t van het tie over. de overkan r extra informa geeft daa

NSWEG

DE SITT

ete

HOGE R IJNDIJK

ri jn

NDIJK

URG

HOGE RIJ

AN ELA TAG

GORTES TRAAT

e

E

G NBUR

EL NG

zo

EF

ST E NA

NM DE AN G M TEE S

SKERKH

o ud

R A PE

NG

PLANTAGE

PLA N

NB RAPE

4e BINNENVEST-

HOUTSTRAAT LAGE RI JNDIJ K

PIETER

VEER

Hortus botanicus Leiden P LANTSOEN

DI

RI

RK KE G R S EE TE ST PI E OOR CH

GEL LSIN ZIJ

RIJN

UTRECHTSE

e rijn

RIJN

A TH CA

DIJK

oud

HOGEW OERD

LEVEND AAL

LA NG EB

EG

AT

SI ZIJL

NIEUWE

E VEER

GEW OER D

EW

G

STE RKE RKS TR A

L CIA VIN PRO

PROVINCIALEWEG

N

STE E

KOOILA AN

UTRECHTS

LEVEND AAL

GORTEST RAAT

RIJN

ZUIDSINGEL

EG

OO

4e BINNEN VESTGRACH T

ESI

EG

ACH

T

A ZWIJGERLA

KOOILAA N

EGR

PLANTSO EN

LAMMENSCHA

ERW

KERKSTEEG

NIEUW E RIJN

LEVENDAA L

DS

T HO

AT

JN

HO

DAA L

OU W

RS C

16

n

LAGE

foon Een op je tele de stad. telefoon os door je met je je moeitelo erd kun denis tie gearrive t door de geschie en, AR-loca toch w in Leid ekkings den Eeu op ontd de Gou se AR Rem brandt & en. De Leid van Rem den in nloa dekking Ont dow gratis te Stad van Store. te-app is gle Play Rou dt Goo bran of in de le Store de App HOG EWOE RD

EN

TER

de ho uw. ling langs de Gouden Ee dswande N206 randt & ndere sta van Remb Een bijzo VOO

AA T

N IE UW E RI

LEV

DE WILLEM

BR EE ST RA AT

LAGE R IJNDIJK

HAVENKADE

GRACH T

UDSESING EL

HEREN

JE

E ZO

EG

15

AT

HT

GARENMARKT

W NS HA

HOUTMARKT

ET

GER

HOUTKAD E

STR A

STI LLE

AA LM AR KT

Rijksmuseum van Oudheden

L

HEREN SINGEL

VE R V ER STR A

OUDE HERE NGRAC

NG

STRAAT KOREVAAR

12

10

HOUTMARKT

N

IJ

verkrijgbaar bij VVV Leiden,

N206

8

GEL SIN MARE

ER

A44

13

AN

route. Deze wandelingen zijn

dt mbran g. aar Re ht zaten het lic ogtepun

,w Leiden A ILLL RCH C HU

DE LEI

6 14

Korte Vliet

ER DSE LOP

7

DRUCKERSTR.

T

W

AN LA

Leiden

TR

S

K AR

W

EU NI

e rijn

EU

uw

.

OENES TEE G

NI

ILL CH UR

Vliet

eling rondwand ondere ing wandel is een bijz ing is dé se Loper plekjes De Leid e wandel mooiste en. Dez n met de en en door Leid nismake nument ken te mo laat che moeilijk die je l historis rgaans en. Vee geeft zijn doo van Leid omst en rkijkjes kjes. ere doo biedt uitk bijzond deze ple se Loper De Leid rzicht van vinden. delijk ove oi en dui mo een

Hofjes route en de Pilgrims ng stadswandeli

T RAA

CH

N206

ST

N

Korte

hiekan

rijn-sc

RWEG

VOORSCHOTE

RM TE BO

5

TEYN ES ON

IR . D RIES SEN

STE DOELEN

nie

4

CHURCHILLLAAN

CHURCHILLLAA

Vliet

aal

BREE

CHURCHILLLAAN

Korte

CR

N11

O SCH OR

VISMARK T

25

GE

HAVEN

JN OUDE RI

KAASMARKT

GR

HOEFSTR AAT JAN VAN

ZOETERWO

rijn-sch

de Rembrandt route, Leidse VO

N206

RIJ N NIEU WE

KANAALWEG

G

EL

KANAALWEG

ng

Marketi

2

EL

VEST

mbole Uitleg sy

KANAALWEG

KANAALWEG

KANAALWEG

ARE

3

SITTERLAAN

al

g, 1e druk

iekana

N

GE M

DE

DE SITTERLAAN

LAAN

Van der Werfpark

ING

AAN

A4

EG

1

Korte Vliet

EG NSW

DIJK RIJN

CHA

HOGE

S MEN LA M

EW MAD

LA N

SINGEL

rijn

E

LL RCHIL CHU

VRIJHEIDS

DER

GREVENSTRA AT

JK RIJNDI

TT

AN

EILAA

oude

WI

A ILLL CH UR CH

M VIJF

N VA

WILLEM

JAN VOSSENSTEEG

HOGE

VLIET

EF

N206

N206

esstad. echte hofj es een tijden r 35 hofj uit alle aan is met haa s hofjes eeuw tot Leiden ing lang de 17e t e wandel wen en Met dez w - ontstaa deleeu 19e eeu late mid en eind de k van akering tijdper r rijke sch ustriële rmatie ove het ind ld van de usief info chtig bee es. Incl liek. een pra Leidse hofj jk zijn voor pub aan keli variatie es toegan welke hofj INGEL

STEE AN SM

GA

Marketin BO ISO TK AD E TE SIN GE L

E SING

HAARLEMMERSTR.

JN OUDE RI

EEG GST BUR

RAAMSTEE G

TE S

JND IJK

N TAGELAA

L

s i ngel

AR MA

AT

WIT

HOG E RI

HOGE RIJNDIJK HOGE RIJNDIJK

N PLA

ds e ou

ZONNEV

VLIET

VEER

PLANTAGE

A LEVENDA

RAAT GORTEST

GRACHT

4e BINNENVEST-

13 12

OUD

OU DE

oud e rijn

NOR E E G KO G S T U BR

ELDSTRA

D O EZASTRAAT

JK HOGE RIJNDI

HOGE RIJNDIJK UTRECHTSE

HOGEWOERD

L LEVENDAA

EN NTSO P LA

NBU RG

S

G LANGE BRU

n i e u we r i j n

RIJN

VEER

HOGEWOERD

RAPE

EG

A KER

ND M A T EEG S

G

K ERK ER S EEG PIE T R S T CHOO

STEEG NIEUW

VLIET

ST EVENS H O F DRE

LING

WANDE

AN

OOSTERKERK STRAAT

NIEUWE

UTRECHTSE

UR G

M EN

BRUG GE

KERKSTEEG

NIEUWE RIJN

GORTESTRAAT

K DIJ IJN

AAT ASTR D O EZ

AT

GARENMARKT

NVESTGRACHT

SINGEL

TRA SERS KAI

TTE WI

5e BINNE

AAT STR

ns

DAAL LEVEN

4e BINNENVESTGRACHT

NB

AS T E R IN

LAN

NIEUWE RIJN

TEE

HA

AT TR A EES BR

TRA AT

LEVENDAAL

UG BR GE

WS

RAAT ST

RAAT

GR OENESTEE G

EU

RI JN

VRIJHEIDSLA

rijn

ZOETERWOUDSES

L

BREE

VIJF MEILAAN

oude

R GE HO

s tee

HOUTKADE

PE

SING EL

OUD E VE ST

MERST RAAT

STEENSCH UUR

GEL

WE

PLANTSOEN

RAAT HOEFST

RA

VLIET

NI EU

EG

JAN VAN

KAISERSTRAAT

IR. DRIESSENST

jn

KT

HOGEWOERD

Van der Werfpark

STE RAAM

BOISO TKADE

WITTE SIN GEL

ur

hu

AR

R

RAPENBURG

12

s te e n s c

ies.

RIJN

KAASMARKT

BO TE RM

AAR REV KO

STEENSCHUU

ENBU RG

Erfgoed en omstreken Leiden

HERENSTEEG

DE OU

e ri

NI

RAAT

G BRU

EG NSTE

EL SING

WITTE S INGEL

G RAPENBUR

Het

AT

oud

ST

T

ZONNEVELDSTRAA

LANGE

HERE

WITTE

G TEE WS NIEU

RAPEN

RAPENBURG G BUR

9

S T RA

BURGSTEEG

RN O ST EEG

BRUG

RA P

w i tte singel

Sterrewacht

ng Leiden

stadswandeli

RACHT

TEEG NS

BREE

Pieterskerk

uur

13

N

LSTE E G

M ME R HAARLE

E

AT

LANGE

LA A

HOFJES

N

ch

WACHTLA AN STERREN

LELY

Rijn

SCH OO

L

Universiteitsbibliotheek

DOCTOR

Rijn

DR EE F

PAPENGRACHT

EG

LELYLAA N

ZOETERWOUDSESINGE

EN SH OF

ERKG P I E T E R SK

TE

S KERK TEEG RS

PIETER CHOO

PIETERSKERKHOF

10

oude rijn

CHURCHILLLAAN

STE

ACHT

ENGRACHT

NBURG

H OOL

R KG

PAP

SC

R AP E

ERSKER

DOCTOR

45 minuteng 1 uur en stadswandelin

ST EV

RAP ENBURG

AS

BREE ST RA

G

illustrat

deze Niets uit voorbehouden.

Alle rechten worden verveelvoudigd, of worden mag Burcht uitgave23 in eenDesysteem ook (elek22 dan vorm opgeslagen in welke anderszins) zonder is of overgezet Deze uitgave fotokopie uitgever.Hooglandse tronisch, Kerk van de zorg samengesteld.

Stadhuis 21 van alle toestemming mogelijke om 18 19 20 te 16de grootst gedaan met ons best American eigenaar Leiden Museum met de Wij hebben de rechtmatige Pilgrim nieuwe te vermelden afbeeldingen 15 rijn De redactie, en hier credits. worden achterhalen behorendekan aansprakelijk eventuele daarbij van uitgever als gevolg noch de voor schadeonvolkomenheden. gesteld 14 en/of onjuistheden

RIJN

AALM ARK T

T EE DIEFS

17 8

N E RIJ UW NIE A RK T VISM

PI E T

REMBRANDTSTRAAT

RAPENBURG

N206

EG

EL SING

D E STEEG

EN SCHIEKADE

AA YL EL RL O CT

ED IJKS EW

el

SIN GE L

HAARLEM

GEG RAC HT

Alle rechte n uitgave mag voorbehouden. Niets Het Leids Museum Weverhui worden verve uit deze s opgeslagen 23 elvoudigd, Burcht overgezet in eenDesystee m of worde in welke vorm n 22 tronisch, ng heeft dan ook fotokopie e wandeli 17 of anderszins) (elektoesteStadhuis mmin l voor dez zonder dse AR Rem 16de 18 g van de uitgever. met Speciaa grootst moge Deze uitgav ng de ‘Lei menHoogland Wij hebb lijke zorg e is en Marketi se en ons 19 samen Kerk geste Leid ld. Een Aug best gedaa afbee 15 ldinge ld.

20 n om 21 ontwikke o Blom van Leiden American achterhalen n de rechtm atige eigen alle Pilgrim Museum sgids Onn Route’ app vulaardt te rbij stad daarbij behoren hier te vermeldenbran waa wijze aan met de lity app noch de uitgevende credits. De ted ondere t’ redac Rea ties op bijz r een AR-‘hotspo gesteld voor er kan aansprakelij tie, loca n k op zeve worde . Doo onjuisthede14schade als gevol rt de app tie geeft g van event n n en/of onvol uele en, navigee e informa komenhede de lend n. te selecter maal op DI EFS

k

ERLAA N

HERE NSIN

LAN

FSTRAAT VAN DER WER

VAN DER WERFSTRAAT

NS RE HE

LAGE RIJNDIJK

LAGE RIJNDIJK

LAGE RIJNDIJK

HAVEN

ZUIDSINGEL

RAPENBURG

N206

Leidse stadswandelingen zoals OM M

A44

UniversiteitssporLeien den dt de voetbran In bibliotheek van Rem

W

EG INCIALEW

AN

HERENSINGEL

EL

RAAT

BURG

STILLE

AT

LAN GE BR UG

7

G STEE KLOK

Museum Leids Weverhuis

s ing

CLARENSTEEG

kerk

RIJ N

AA LM AR KT

nhal De Lake Uitg g, Museum Marketin Leiden Redactie Results paigns& n, ng Cam de Haa Vormgevi , Marc Hummel e Kees en, trek grafi Foto en Oms , e.a.

Leiden Etienne Erfgoed , Laure 1628, de Rijk dt, ca.

Matthijs Rembran portret, ld Zelf Coverbee seum. e Rijksmu erlands Collecti trom, Ned van Oos 21: Frits dige Pagina letterkun historisch treken, en en Oms oed Leid k aan Erfg Met dan nhal, e.a.

De Lake Museum keting, 24 Leiden Mar ng.nl Contact marketi den info@lei

OUDE VEST

HAARLEMMERSTR. RIJN DE OU

R A P EN

WED

G E BRU LANG

G

ARE

RIJN

E STE

EM

6

HOUTSTRAAT

LEN DOE

botanicus Hortus Leiden

STRAAT WERF

HERENGRACHT

24

Hartebrugkerk

RKT

BREES TRA

5

NG LA

Japanmuseum SieboldHuis

hoogtepun 11

RA AT

BOOMMA

BRE E STRAAT

DE RDEIN NOO

4

GROENHAZENGRACHT

langs de

RSTR.

MARE

SIN GE

een

JAN VOSSENSTEEG

WITTE

EG

Rijksmuseum van Oudheden

van Leiden:

OUDE SINGEL

DRUCKE

E LANG

L

W AG HA

historie eling de Pilgrim Ontdekbijzondere stadswand ten.

EG W AG HA

AN

GREVENST

OR CT

LEL YLA

VERVERST

HOUTMARKT

STRAAT STEEN

DO DO CTOR

DER

T RAA

te

STIL LE

ST

CAT

PIETERSKERKHOF

EG

en ever Leid

HAVENKADE

VAN

FST WER DER VAN

OUDE HERENGRACHT

MARE

MARKTSTEEG

MARE

3

NOORDEINDE PLEIN

EG

A AN

HOUTMARKT

TE

Rijn

EL YL

OUDE VEST

TEEG CLARENS

APOTH EKERSD IJK

ATER GALGEW

EG W RS MO

EG

HERENSING

LANGEGRACHT

OUDE SINGEL

OUDE VEST

Marekerk

VROUWENKERKKOORSTEEG

W I TTE

MARESINGEL

LANGEGRACHT

OUDE SINGEL

Rijksmuseum Boerhaave

LANGE SINT AGNIETENSTRAAT

AT

galgewater

W UW O CH

L

LANGEGRACHT

OUDE VEST

CAECILIASTRAAT

HAARLEMMERSTRA

TER KORT GALGEWA

S SE

rondwandeling een bijzondere is dé wandeling Loper is plekjes De Leidse Deze wandelingde mooiste en met door Leiden. kennismaken te monumenten moeilijk die je laat Veel historische zijn doorgaans en geeft van Leiden. doorkijkjes biedt uitkomst plekjes. bijzondere Loper van deze De Leidse overzicht vinden. en duidelijk een mooi

GE

STGR. 3e BINNENVE

LAMMERMARKT

25

T OUDE VES

CAECILIASTRAAT

EL

r g e rs i n g e l

KOR

2

MARES IN

MARESINGEL

EL

sbu

NIEUWE

EL ING RSS MO

MORSSTRAAT

GEL

G

rijn

Museum De Lakenhal

NGEL OUDE SI

1

BEESTENMARKT

T

RMSTRAA NA

SIN MARE

ERSI NG

LAMMERMARKT

STRAAT AT GA TA SIN

T

Morspoort

LA N

Pietersker

KLOKSTE

N

wi t

ht

OUD E

Marekerk

VROUWENKERKKOORSTEEG

24 EN

GEL

RAC HT

OU D E VE ST

Hartebrug

UW

WIT

KOOILAAN

Marketing Leiden Susan Suer Uitgever Geelhoed, Lucien Redactie lts Kok en Marlijn Campaigns&Resu e.a.

Vormgeving Hummel e Kees maresingel en Fotografi Leiden aan Erfgoed De Lakenhal, Met dank Museum e.a.

Omstreken, Leiden, Politie Pieterskerk Marketing, Leiden oude vest Contact eting.nl info@leidenmark

RIJNSBURG

MOLENWERF

Molenmuseum De Valk

BINNEN2e V ESTGRACHT

morssingel

Museum Volkenkunde

LAAN MAN

5e BINNENVESTGRACHT

ren

D

R

AN NLA SMA PLE

PLES

SING

EG RW

SVE L

STA TIO NS W E

Naturalis Center Biodiversity

LAAN PLESMAN

PLESMANLAAN

MORSW

Leiden

LOPER

TTE R

SCHU TTE RSV ELD

Centraal

LUMC

AG HA

stadswandeling

DE LEIDSE

SC HU

DIFORTDREEF

SAN

A44

MA WE G

STERREN WAC HTL AA

Sterrewac

Boerhaavum e

LANG AGNIE E TENSTSINT RAAT

AT

VRO

Leiden © 2019

KOOILAAN

GE UR

TJA L

TE

Leiden

WITTE

NSB

G.

ARLE MME RS TRA

T

HOUTSTRAAT

E SIN WITT

RIJ

EU R

WEG WIN DAR

GE NI

In de voetspo de Pilgrims van Leiden Leiden

F EE DR US INI

IN

esstad. echte hofj es een tijden 35 hofj es uit alle N206 aan is met haar langs hofj 17e eeuw tot Leiden wandeling en de ontstaat Met deze eeuw late middeleeuwen en eind 19e van de tijdperk over rijke schakering het industriëlebeeld van de informatie Inclusief een prachtigLeidse hofjes. publiek. aan zijn voor variatie es toegankelijk welke hofj

Leiden

EL WITTE SING

E AL CI

A RK

AAT A AT

Rijksmuse um van Oudhede n

DOELENSTEEG

CHURCHILLLAAN

IN OV

6

Hortus botanicus

Universite bibliotheeitsk

DE

LAAN RCHILL CHU

RLA GE

CAEC ILIAS TRAA T HA

E ST R

dere sta langs de dswandeling 7 hoogtepun ten. 8 11 10 9 RIJN EN SCHIEKADE

N

WIJ EZ MD

BR E

OUD E SIN

OUDE VEST

ILIA STR AAT

LANGE BRUG

Erfgoed Leiden en omstreke n

KOOILAAN

EG

ALB

N206

In de voetsporen van de Rembrandt

WANDELING

deling

WIT TE

zijn rijkelijk is met al halen, Dit boekje achtergrondver 20 geïllustreerde en ruim 40 meer dan talloze anekdotes rond de ideale deelkaarten heden het bezienswaardig een onvergetelijke voor Leiden. vertrekpunt door historisch wandeling

1e druk.

L GE SIN

A LA

PR

PROV

LLE WI

Amerika. jaar geleden ower naar zelf hoe op de Mayfl tijd en ervaar in de Gouden Ga terug er in de hun leefomgeving Eeuw uitzag.

Marketing,

Leiden

5

L AN G EGRA CHT

LAN GEG

VEST

AP OT HE KE RS DIJ K BO OMM

Japanmu seum SieboldH uis

n

van de van de voetsporen voorvaderen Treed in de illustere en ontdek de Pilgrims, Staten, aantal de Verenigdeherkomst van een 400 zij verrassende en gebruiken die meenamen gewoonten vanuit Leiden

LAAN

TE WIT

LELY

R ij

W ER RG BU NS RIJ

WIJG ER

ter

NOORDEINDE

GROENHAZENGRACHT

NDT ROU ri jn

BRANDT S T RA AT R EM BRAND

TOR DOC

Ri jn

REMBRA

RSW

W E D D E STEEG

MO

de de Verenig l rond in Wande, Stad van ers’ van Leiden kingen. en 1620 ng fath Ontdek ‘foundi en 1609 rims, de is voor kten tuss De Pilg n en wer ideale bas Leiden woonde te is de ch Staten, rims Rou r historis n De Pilg ing doo voorzie wandel in Leiden. rijkelijk lijke en, ete hed erg tes en een onv waardig anekdo beziens talloze langs vele rondverhalen, terg van ach

DE Z

GERLAAN WILLEM DE ZWIJ

DIFORTDREEF SAN

Corpus

AW EG

stadswandeling

HOFJES

A SCHIEK RIJN EN

N

EF RE

EG

stadswan 1 uur en 45 uten stadswamin ndeling

GALGEWATER

4

van Leid Ontdek de Pilg en: eenid Le bijzeonn rimhistorie MO

D OF SH EN

LE M

© 2018

EG

EL

MARE SING EL

LANGE MARE

AN

EV ST

AA

ligt op de route van een aantal REMBRANDT

HAAGW

G WE AG HA

EG

RSW

EL

G

LYLA LE

S H O F DREEF

W IL

galgewa

3

NOORDEINDE PLEIN

LEL YL

MARESING

3e BINNENV ESTGR.

ARKT

25

INGEL

ZWIJG

Dit boekje is met al zijn rijkelijk geïllustreerd e achtergr ondverhalen talloze anek , dotes en ruim 20 deelkaarten rond de mee bezienswaa r dan 40 rdigheden het ideale vertrekpunt voor een onverget wandeling elijke door histo risch Leid en.

MAR

el

MARE

OR CT DO

KORT GALGEWA TER

EG SW MOR

DOC TOR

CA EC

e rs i n g

LAMMERM

Museum De Lakenhal

OUDE S

OUDE

2 Rijn

VE N

RIJNS BUR GER WE G

ENAARSEWEG WASS

1

MORSS TRAAT

ST E

EG W

N206

WEG

LAMMERMARKT

RAAT ATST AGA

rg

MARE

EG

E

RTE ES

S RO UT

GE ST OEG

RIJN SB UR GE RW EG

E WASSENAARS

SINT

BEESTENMARKT

.

Uitgever Leiden Mark eting Redactie Lucien Geel hoed, Susa en Marlijn n Suer Kok Vormgevin g Campaig ns&Result Fotografi s e Kees Hum mel e.a.

Met dank aan Erfg oed Leid Omstreke en en n, Museum De Lakenhal maresingel Pieterske rk Leiden, , e.a.

Politie Contact Leid en Mark eting, info@leide oude vest nmarketi ng.nl Rijksmuse

EL

bu

EG

W

LE ID S ES TR AA TW EG

WEG STER TGEE O E GS

PIL GR IM WASSENAARSEWEG

WASSENAARSEWEG

T CH

T STRAA NARM

G

ns

MARKTSTE

SE JK

T ER WEG

T

van in de voetsporen uit de Gouden dat rondwandeling Een unieke grootmeester was in Leiden Het zag. De de beroemdste van Rijn. het licht van en figuurlijk Eeuw: Rembrandt 25 jaren letterlijk de eerste Rembrandt verbleef basis voor hier de Leienaar en legde carrière. geboren in Leiden e artistieke zijn leven zijn indrukwekkend

NINNE 2 e B RACHT TG V ES STEENSTRAAT

N

I ED

GSTGEES

ing Leiden

stadswandel

GEVERSSTRAA

Meer andelingenA44 stadsw in Leiden

Leiden

ROUTE

RF

KORTE

AA

M

OE

achterzijde

GE NI EU RG .T JA LM

t

G SWE MOR

De Hortus botanicus Leiden IN

WE

IN

LYL

M O

Morspoor

N206

Meer andelingen stadswden in Lei

LEN

Molenmu seum De Valk

NIEUWE

morssingel

rij

MO

R

M DE

ES

EG

Museum Volkenku nde

A44

A44

N ERSI RG BU

E

LE OR DO C T

S AG HA

LW

WILLE

LANGE BRUG

T RACH

JNS

PLESMANLAAN

HO HP

N AA RL EE

N

KOOILAAN

RI

N

SC

LA A

PI E T E

ST AT I

P LE S M ANLAA

WI JG ER

OOL

SC HU TT ER

PLESMANLAAN

DE Z

va ingen. n

SCH

G

EG W UW HO SC

SINGEL MORS

ONTDEK LEIDEN

E WW OU CH

G WE ONS

S SE AG HA

De Leidse Loper is een door Leid bijzondere en. Deze rondwan wandeling deling die je laat is dé wan kennismaken deling van Leiden. met de moo Veel historis iste plekjes bijzondere che mon ume doorkijkjes vinden. De zijn doorgaa nten en Leidse Lop ns moeilijk er biedt uitk een moo te i en duid omst en gee elijk overzic ft ht van dez e plekjes.

EM

© 2018

D EL SV

g Leiden

Hartebru ke

STRAAT

G PAPEN

T

TE RS VE LD

LUMC

Naturalis Biodivers ity Center

I LL

ACHT HAZENGR EnNMark Leide GRO eting, 1e druk

nen de Pilgrim Leid s Centraal Leiden HU SC

stadswandelin

stadswandeling

EG W HOL IP

In de voet sporen va

L GE

AN

AT

EG ERW URG

EEF SDR

ANLA

DARWINWEG

PLES M

W

SCH

G

KOORSTEE

KT

Ontdekk

Treed in de voetsporen van de Pilgrims, de illustere voorvaderen de Verenigd van e Staten, en ontdek verrassende de herkomst van een aant gewoonten al en jaar geleden gebruiken die zij 400 vanuit Leid en meenam op de May flower naar en Amerika.

Ga terug in de tijd en ervaar hun leefo zelf hoe mgeving er in de Gou Eeuw uitza den g.

U RG R A P E NB

SB RIJN

SI N

INIU

REEF

A LB

SAN

E

TD OR DIF

SANDIFORTDREEF

EG

IT T

DT S T RA

AW

W

Leiden is met haar 35 hofjes Met deze een echte wandeling hofjesstad. langs hofj van de late es uit alle mid tijden het industrië deleeuwen en de 17e eeuw le tijdperk tot aan een prac eind 19e N206 htig beeld eeuw van variatie aan de rijke scha - ontstaat Leidse hofj kering en es. Inclusie welke hofj es toegank f informa tie over elijk zijn voo r publiek.

AN

LM

EWEG WASSENAARS

EG ERW RG SBU RIJN

TJA

WASSE NAARSEW EG

WEG

EWEG

RSTE

WASSE NAARS

G WE

A44

BR E E

Japanmuseum Wan del rond SieboldHuis Leiden , Stad in RAPENBURG

G

E NOORDEIND

EE S TG OEG

G.

G DE WE LEIDSE LOPER AG HA

RIJ NS BU RG ER W

SLIKSTEEG

R EU

G HAA

R E M B R AN

NI GE

g Leiden

S ROUTE EG

IN

stadswandelin

HOFJES WAN DELING

WA SSE NAA RSEWE

OGL A N D SE K ER K GRACHT

NOORDEINDE PLEIN

Corpus

BOO MM AR

EG

iden

HO

EG

W

deling Le

HO OI G

AATW

EG

ST. JOR ISSTE EG

STR ER

W DER

ORANJEBOOMSTR .

EG

AT W

ST EE

ON RM

OEGSTGEESTERWEG

DEG EN

O RM

G

R

WA

WE ER ND

TE EES TG EGS

A

GNIETE

O

PILGRIM

TR

S TE EG

RS

NT NSTRA AT

TRA AT

APO THE KER SDI JK

GALGEWATER

WEDDE

G WE RS MO

TE ES GE

EG RW GE UR SB JN RI

EG W MA

dt

WA

RIJN

EG W AT RA ST SE

JAL .T RG EU NI GE

Een unie ke rondwan deling de beroemd ste grootme in de voetsporen van Eeuw: Rem ester uit de brandt van Gouden Rijn. Het Rembran was in Leid dt letterlijk en dat en figuurlijk geboren Leienaar het licht verb zag. De leef de eers zijn leven in Leiden te 25 jare en legde n van zijn indrukw hier de bas ekkende is voor artistieke carrière.

N206

stadswan

ID LE

IN

ROUTE

In de voetspore van de Rembran n

T AA STR ERS

g Leiden

GEV

Rijn

Meer stadswan delingen in Leiden A44

stadswandelin

REMBRANDT

RS MO

CH

e

LA M ME NS

achterzijd

Erfgoed Leiden en omstreken

AN

WIT

N11 N206

BO ISO TKA TE S ING EL

H DE

JAN V

N206

ZOETERW

HE

R EN STR AAT

Leidse wijndag

H CHURC

Zondag 3 mei

ILLLAAN

ENST RAAT

van 13.00 tot 17.00 uur

H ER

Locatie:

RA

ST

HE RE N

Toegangsprijs: € 12,50

AT

De Oranjerie in de Hortus Botanicus N206

Proef en ontdek je favoriete zomerwijnen uit een selectie van ruim 80 wijnen, en ontmoet onze wijnboeren.

VRIJHEIDSLAAN

LAAN

Levendaal 96-98 • 2311 JN Leiden Telefoon: 071 - 512 17 00 E-mail: leiden@henribloem.nl  WijnkoperijHenriBloemLeiden  henribloemleiden

G

HILL CHURC

Davidia involucrata

Meld je aan voor de Leidse Wijndag op leiden@henribloem.nl o.v.v.

Leidse Wijndag – Oranjerie en ontvang € 2,50 korting op de entreeprijs.

LAM ME NS CH AN SW E

AAN VIJF MEIL

Colofon Magazine van de Hortus botanicus Leiden 2020 ‘Hortus Leiden’ is een jaarlijkse uitgave van de Stichting Vrienden van de Leidse Hortus en de Hortus botanicus Leiden. Het magazine wordt kosteloos verspreid onder de Vrienden van de Leidse Hortus.

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door printouts, kopieën, of op welke andere manier dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

Redactie: Annemarie Broersma, Kees Langeveld, Adri Mulder (hoofdredacteur), Jack Sluijs, Rogier van Vugt Met bijdragen van: Ward Hoskens, Theo Houthoff, Hanneke Jelles, Paul Keßler, Margot Lodewijk, Norbert Peeters, John van Ruiten, Hennie Völker-Dieben Fotografie: Peter Bauwens, Stefanie uit den Boogaard, Roger Culos, Maria van Doorn @lekkerrbloeiend, Laurence Hill, Krysia Jędrzejewska-Szmek, Peter Maes, Stewart McPherson, Jan Meijvogel, Adri Mulder, Ralph Reniers, Joshua Rood, Cunie Sleijpen, Petra Sonius, Wim Sonius, Stefan Tetelepta, Art Vogel, Ed de Vogel, Rogier van Vugt Illustraties: Stephan Timmers, Esmée Winkel Met medewerking van: Mia Hopperus Buma, Saskia Jacobs, MediLingua Vormgeving: Lagrouw Communicatie, Werkendam, www.lagrouwsc.nl

Stichting Vrienden van de Leidse Hortus Bestuur John van Ruiten Voorzitter Mia Hopperus Buma 1ste Secretaris Adri Mulder 2de Secretaris Ton van Zijp Penningmeester Dirk Ligtenberg Public relations en projecten Contact Vrienden en redactie Postbus 9500, 2300 RA Leiden hortusvrienden@hortus.leidenuniv.nl www.hortusleiden.nl onder ‘Steun de Hortus’ Banknummer Vrienden NL68 INGB 0003 9138 13 KvK 41169121

Agave americana

Hoe zijn de donaties van de Vrienden van de Leidse Hortus in 2019 besteed?

In 2019 heeft de Stichting bijna € 75.000,-- ontvangen aan reguliere bijdragen van vrienden en adoptanten. Ten opzichte van 2018 betekende dat een lichte daling. Daarnaast ontving de stichting privégiften met een bestemmingsdoel.

Door deze ontvangsten was het mogelijk een financiële bijdrage te geven voor de organisatie van de zomertentoonstelling Beter met Planten ( € 20.000,-- ). Ook voor de organisatie van het Midzomernachtfeest en de jaarlijkse Hortus plantenmarkt hebben we een financiële bijdrage ( € 7.000,-- ) kunnen leveren. Daarnaast is een bedrag ter beschikking gesteld voor het jaarlijkse bomenonderhoud ( € 20.000,-- ). Tenslotte is een bedrag ( € 10.900,-- ) vrijgemaakt voor de administratieve ondersteuning die de Vrienden krijgen van het Hortusbureau.

Ook heeft het bestuur in 2019 besloten een bedrag eenmalig te onttrekken uit de reserves. Het bedrag ad € 21.000,-- werd beschikbaar gesteld voor educatieve activiteiten georganiseerd in de Hortus.

Op onze website treft u het volledige exploitatie overzicht 2019 en de balans per 31 december 2019 aan.

Ton van Zijp, penningmeester

Vriend worden?

www.hortusleiden.nl onder Steun de Hortus Hortus botanicus Leiden Rapenburg 73, 2311 GJ Leiden 071-527 51 44 hortus@hortus.leidenuniv.nl www.hortusleiden.nl Voor openingstijden en programmering verwijzen wij u graag naar de website.

[foto’s pag. 62/63] Jan Meijvogel: Dieren in de Hortus

Hortus botanicus Leiden 2020 61

62 Hortus botanicus Leiden 2020

De andere manier van reizen

Djoser Rondreizen

Djoser Family

Djoser Wandel & Fiets

Meer dan 300 pagina's prachtige groepsrondreizen.

Ontdek de wereld met je kinderen.

Beleef een land op een actieve manier.

Brochure?

DJOSER.NL of 071-512 64 00