ΔΙΠΛΩΜΑΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ ΕΠΕΜΒΑΣΗ ΣΤΑ ΟΛΥΜΠΙΑΚΑ ΑΚΙΝΗΤΑ ΚΑΛΛΙΘΕΑΣ – ΚΕΝΤΡΟ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ ΓΙΑΝΝΑΚΟΠΟΥΛΟΥ ΛΑΖΑΡΙΝΑ-ΣΟΦΙΑ ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ : Κ.ΛΙΑΠΗ ΤΜΗΜΑ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΩΝ ΜΗΧΑΝΙΚΩΝ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΠΑΤΡΑΣ 2019
Ευχαριστώ πολύ, την καθηγήτρια μου Κατερίνα Λιάπη, τον κ. Βασίλη Λάμπο της εταιρίας Άκτωρ, το αρχιτεκτονικό γραφείο Θύμιος Παπαγιάννης & Συνεργάτες και την κ. Μαρία Καλτσά για την βοήθεια τους στην έρευνα.
ΠΕΡΙΕ ΧΟΜΕΝΑ ΕΙΣΑΓΩΓΗ 1.ΙΔΕΑ
Τεχνολογικά /Επιστημονικά Πάρκα Συνοπτική αναφορά στις Έξυπνες πόλεις. Επιλογή Χώρου. Επιλογή χρήσης
2.ΤΟΠΟΘΕΣΙΑ Φάληρο Αναδρομή Οικοσύστημα Σημερινή κατάσταση 3.ΑΝΑΛΥΣΗ Ανάλυση υπάρχουσας και προτεινομένης κυκλοφορίας ς Ανάλυση διαδρομών με κριτήριο την χρήση Σχέδια υφιστάμενου κτιρίου Ρυθμός κτιρίου Οπτική κτιρίου Ανάλυση οπτικής σε σημεία θέασης Συμπεράσματα και αρχή σχεδιασμού Διάγραμμα προς μορφή Αναφορές 4.ΠΡΟΤΑΣΗ Γενική κάτοψη Διάγραμμα κίνησης Διάγραμμα χρήσης Τελικά Σχέδια Φωτορεαλιστικές απεικονίσεις ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ε ΙΣ ΑΓΩΓ Η Το θέμα της παρακάτω διπλωματικής είναι ο σ χεδιασμός μια επέμβασης σ τα κ τίρια των Ολυμπιακών Ακ ινήτων της Καλ λιθέας (Αρχ. Γραφείο Παπαγιάν νη & Συν). Ο σ τόχος της επέμβασης είναι η αλ λαγή χρήσης από βοηθητικές εγκατασ τάσεις για τους συμμετέχον τες των Ολυμπιακών αγώνων σε κέν τρο πολιτισμού και
τεχ νολογίας.
Η πρόταση γίνεται με αφορμή τα έργα συνολικής ανάπλασης της περιοχής που έχουν
προγραμματισ τεί
να
παραδοθούν
το τέ λος αυτού του έτους. Ο σ τόχος της εργασίας είναι η δημιουργία μιας μορφής που να προσδίδει χαρακ τήρα σ το κ τίριο και την γύρω περιοχή και η οργάνωση του
δεδομένου
χώρου
με
λειτουργικό
τρόπο. Σχετικά με την μεθοδολογία της εργασίας έχει γίνει η επιλογή να ληφθεί η πρόταση της ανάπλασης του φαληρικού όρμου
ως
συνεπώς
σε
“σημερινή όλα
σ χέδια
κατάσ ταση”, ανάλυσης
και
επέμβασης χ ρησιμοποιούν ται τα σ χέδια της με λ λον τικής πρότασης αν τί για τα σ χέδια της υφισ τάμενης κατάσ τασης.
01. ΙΔΕ Α Η αρχιτεκτονική και η τεχνολογία βαδίζουν ανέκαθεν χέρι- χέρι, από τον τρόπο σχεδιασμού μέχρι την επιλογή υλικών. Στα τέλη του 19ου αιώνα η χρήση μετάλλου για στην κατασκευή κτιρίων ήταν πρωτοποριακή, με την είσοδο στον 20ο αιώνα η θεωρία του Le Corbusier χάραξε τον δρόμο για την χρήση του σκυροδέματος στην αρχιτεκτονική. Στην εποχή μας η χρήση νάνο-τεχνολογίας για την δημιουργία υλικών δημιουργεί καθημερινά νέες δυνατότητες. Ωστόσο, το τεχνολογικό επίτευγμα που επηρεάζει την καθημερινότητα όλων είναι λιγότερο χειροπιαστό. Η σύγχρονη τεχνολογία, η συλλογή, επεξεργασία και μετάδοση πληροφοριών είναι κρίσιμο κομμάτι της σύγχρονης ζωής. Οι υποδομές για την δημιουργεία και την εκμετάλευση αυτης της τεχνολογίας ειναι απαραιτητες για την αναπτυξη της οικονομίας και του τεχνολογικου πολιτισμου μιας πόλης. Στο παρακάτω κεφάλαιο αιτιολογείται η ανάγκη για ένα κέντρο πολιτισμού και τεχνολογίας στην Αθήνα.
ΠΡΟΣΦΑΤΕΣ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΣΧΕΤΙΚΕΣ ΜΕ ΤΗΝ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΑΝΑΨΥΧΗ
Τεχνολογικά / Επιστημονικά Πάρκα «Επιστημονικό/ τεχνολογικό πάρκο είναι ένας οργανισμός που τον διαχειρίζονται εξειδικευμένα στελέχη με κύριο στόχο τον εμπλουτισμό της κοινότητάς τους μέσω της προώθησης μιας κουλτούρας καινοτομίας και ανταγωνισμού στις συνδεόμενες επιχειρήσεις και ιδρύματα γνώσης». Στα Επιστημονικά Τεχνολογικά Πάρκα (ΕΤΕΠ) μπορούν να δηλώσουν συμμετοχή Ακαδημαϊκά κι Ερευνητικά Ινστιτούτα και Ιδρύματα, μικρές και μεγάλες επιχειρήσεις καθώς και φορείς υποστήριξης και μεταφοράς τεχνολογίας. Οι εξειδικευμένες υπηρεσίες που παρέχονται, γενικά, είναι υψηλού επιπέδου και είναι οι εξής: ■Υποδομές και υπηρεσίες (χώροι γραφείων και εργαστηρίων, κλπ.) ■Κοινόχρηστες υπηρεσίες όπως τηλεπικοινωνιακή υποδομή, δίκτυα, συνεδριακοί χώροι, βιβλιοθήκη, εστιατόριο κλπ. ■Δικτύωση με ερευνητικά εργαστήρια και πρόσβαση σε μεγάλες υποδομές ■Διεθνή δικτύωση με επιχειρήσεις, ερευνητικά ιδρύματα, φορείς κλπ ■Συμβουλευτικές υπηρεσίες (πρόσβαση σε χρηματοδότηση, κατάρτιση, επιχειρηματικός σχεδιασμός και ανάπτυξη, μάρκετινγκ, διεθνή δικτύωση κλπ.) ■ Μεταφορά Τεχνολογίας και Καινοτομίας και Διαχείριση Διανοητικής Ιδιοκτησίας
Συνοπτική αναφορά στις Έξυπνες πόλεις. Τα Τεχνολογικά Πάρκα λειτουργούν Θερμοκοιτίδες για τις νέες επιχειρήσεις, επίσης Κέντρα Καινοτομίας και Μεταφοράς Τεχνολογίας Η δημιουργία ενός τεχνολογικού πάρκου με κατεύθυνση την εκπαίδευση και τον πολιτισμό (και λιγότερο στην επιχειρηματικότητα) ανταποκρίνεται στις συνεχώς αυξανόμενες ανάγκες της χώρας για υποδομές τεχνολογίας. Με την πάροδο των χρόνων παρατηρείτε η αύξηση του ενδιαφέροντος για θέματα τεχνολογίας(ρομποτικής,επα υξημένης πραγματικότητας, arduino κ.α), ωστόσο οι σχετικές εκδηλώσεις φιλοξενούνται προσωρινά σε πολυχώρους γενικών εκδηλώσεων που δεν εξυπηρετούν πλήρως της ανάγκες τους λογο της έλλειψης αντίστοιχων υποδομών. Σε άλλες ανεπτυγμένες χώρες οι αντίστοιχες υποδομές αποτελούν ένα ανερχόμενο κλάδο του αστικού σχεδιασμού με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις πολυάριθμες προτάσεις για γήπεδα e-sports. Ωστόσο ακόμα υπάρχει η διερώτηση, αν η επένδυση σε ένα τέτοιο έργο αξίζει μακροπρόθεσμα και τι θα μπορούσε αυτή τη υποδομή να προσφέρει στην πόλη.
Στα ζητήματα αστικού σχεδιασμού και τεχνολογίας γίνεται συχνά λόγος για την θεωρία των έξυπνων πόλεων. Πόλεων, που αξιοποιούν την τεχνολογία για να βελτιώσουν την ποιότητα ζωής των πολιτών τους. Η αποτελεσματικότητα των έξυπνων πόλεων συχνα αξιολογείτε με κριτίριο τους έξι παρακάτω τομεις Ο σχεδιασμός ενός τέτοιου έργου θα μπορούσε να συμβάλει στην αναβάθμιση τεσσάρων από τους έξι τομείς. Το κέντρο φιλοξενεί εκθέσεις και εκδηλώσεις, εκπαιδεύει τους πολίτες και προσφέρει αναψυχή, ενισχύει την παραγωγική δημιουργικότητα, και ενθαρρύνει την συμβολή της διακυβέρνησης στις διαδικασίες τεχνολογίας.
Επιλογή Χώρου. Βασικά κριτήρια για την επιλογή του υ ν χώρου αποτελεί η εύκολη πρόσβαση από την πόλη, η σύνδεση του με χώρους εκπαίδευσης ς α και η ύπαρξη διαθέσιμου επιπλέον χώρου για ς πιθανή επέκταση. Η ανάγκη εύκολης πρόσβασης είναι αυτεξήγητη λόγο της σημασίας της ς συμμέτοχής των πολιτών όπως αναφέρθηκεε προηγουμένως. Σχετικά με τους χώρους ς εκπαίδευσης, είναι σύνηθες οι τεχνολογικές ς καινοτομίες να ξεκινούν και να δοκιμάζονται σεε χώρους εκπαίδευσης και πειραματισμού, όπως ς πανεπιστήμια. Ωστόσο οι λόγοι που επιλέχθηκεε να μην σχεδιαστεί μια αρχιτεκτονική παρέμβαση η στον χώρο ενός ακαδημαϊκού campus ήταν ν πως οι πανεπιστημιούπολης στης Ελλάδα α είναι αποκομμένες από τον αστικό ιστό. Η πρόσβαση είναι συνήθως σχετικά δύσκολη καιι εσωτερικά εξυπηρετούν τους φοιτητές και τους ς ακαδημαϊκούς. Η πόλη και οι υπόλοιποι πολίτες ς δεν έχουν κάποια σύνδεση ή ενδιαφέρων για το τιι α συμβαίνει εντός. Με βάση αυτά τα τρία κριτήρια επιλέχθηκε ως πιθανός χώρος η ανεκμετάλλευτη η έκταση στην περιοχή του φαληρικού όρμου.. Στην συγκεκριμένη έκταση το 2017 7 ξεκίνησαν έργα δημόσιων υποδομών ν που σχεδιάζεται να ακολουθηθούν με την ν δημιουργία ενός μητροπολιτικού πάρκου. Ο χώρος βρίσκεται δίπλα σε κτίρια πολιτισμού ύ και γύπεδα , ενώ προσελκύει μεγάλο αριθμό ό επισκεπτών. Τα σχέδια για το πάρκο προβλέπουν ν την κατασκευή νέων χώρων εκδηλώσεων καιι αθλητικών εγκαταστάσεων, ωστόσο δεν έχειι προβλεφθεί κάποια χρήση για το επίμηκες ς κτίριο των παλαιών ολυμπιακών ακινήτων ν που εκτείνεται κατά μήκος του πάρκου.. υ Το κτίριο αποτελείται από έξι τμήματα που συνδέονται στην οροφή τους. Βρίσκεταιι ς στην ιδιοκτησία της περιφέρειας αττικής και στο πρώτο τμήμα του στεγάζει τα α γραφείο του περιφερειάρχη. Το 2ο τμήμα έχειι μετατραπεί σε χώρο στάθμευσης Ι.Χ.. Στο ο 3ο τμήμα μικρά δωμάτια λειτουργούν ως ς αποθήκες και γραφεία για τον Ναυταθλητικό ό σύλλογο Πειραιά, όμως στην πλειοψηφία α του το κτίριο παραμένει ανεκμετάλλευτο..
Επιλογή χρήσης Το κτίριο βρίσκεται μπροστά στο παραθαλάσσιο μέτωπο και σε κεντρικό σημείο του υπό κατασκευή πάρκου. Παρά την κομβική του θέση δεν έχει έναν ξεκάθαρο ρόλο. Η αρχική ιδέα για την επιλογή της χρήσης του κτιρίου πηγάζει από το παράδειγμα του Palais de Machines, ένα τεχνολογικά ανεπτυγμένο κτίριο για να στεγάσει την σύγχρονη τεχνολογία. Το παλάτι των μηχανών ήταν ένα εκθεσιακό κτίριο που κτίστηκε στο Παρίσι, στην περιοχή Grenelle, το 1889 για την έκθεση Exposition Universelle, από τον Ferdinand Dutert.. Ένα ενδιαφέρον στοιχείο σχετικά με το Palais des machines είναι ότι πρόκειται για ένα κτίριο κατασκευαστικά και σχεδιαστικά πρωτοπόρο για να στεγάσει μέσα του τα πιο εξελιγμένα τεχνολογικά επιτεύγματα της εποχής. Στην επιλογή των χρήσεων λαμβάνετε ακόμα υπ’ όψη το συνολικό θέμα του πάρκου και των γύρω χώρων που είναι κατά βάση η αναψυχή. Από τα δυτικά προς τα ανατολικά ο χώρος φιλοξενεί υποδομές αθλητισμού, χώρους χ συναυλιών, βιβλιοθήκη, πολιτισμικό κέντρο και καταλήγει στην μαρίνα φλοίσβου οπού υπάρχουν εστιατόρια και αναψυκτήρια. Αυτό το κτίριο θα μπορούσε να φιλοξενεί χρήσεις αναψυχής που σχετίζονται με την χ τεχνολογία και δεν καλύπτονται από το υπόλοιπο πάρκο. Μελετώντας τον τρόπο που οι πολίτες αξιοποιούν το άτυπα χώρο παρατηρούμε νέες χρήσεις χ που θα μπορούσαν να καλυφθούν από την πρόταση. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι άτομα που επιλέγουν την οροφή αυτών των κτιρίων για να πετάξουν drones η να δοκιμάσουν diy μηχανοκίνητα ρομπότ. Είναι σημαντικό οι χρήσεις χ του χώρου να απευθύνονται στους ανθρώπους που τον επισκέπτονται αλλά και στους μελλοντικούς επισκέπτες που θα προσελκύσει. Αναφορικά, το κτίριο θα παρέχει χώρους χ και εργαστήρια για δραστηριότητες αναψυχής με βάση την τεχνολογία, χώρους εκδηλώσεων και ενημέρωσης και χώρους γραφείων.
0 2 . ΤΟΠΟΘΕ Σ ΙΑ Με αφορμή τις πρόσφατες πολεοδομικές εξελίξεις, το πρόγραμμα της ολοκληρωμένης ανάπλασης και την κατασκευή του Κέντρου Πολιτισμού ΚΠΙΣΝ και την ανάπλαση του παραλιακού χώρου σε πάρκο αναψυχής, το όραμα του ανοίγματος της Αθήνας στο θαλάσσιο μέτωπο του Σαρωνικού έχει επανέλθει στο προσκήνιο. Η συνθετότητα που παρουσιάζει ο σχεδιασμός του παράκτιου μετώπου αποτυπώνεται πολύ χαρακτηριστικά στην περίπτωση του φαληρικού όρμου, καθώς είναι μια περιοχή η οποία εδώ και αρκετές δεκαετίες δεν έχει ενσωματωθεί στην πόλη παρόλο που η γεωγραφική της θέση είναι από τις πιο προνομιακές του λεκανοπεδίου. Το συγκεκριμένο κεφάλαιο επικεντρώνεται στην μελέτη της περιοχής του φαληρικού όρμου και του τοπικού κτιριακού συγκροτήματος με ερευνητικό αντικείμενο την κριτική προσέγγιση των πρόσφατων πολεοδομικών εξελίξεων στην περιοχή, την μορφολογία του χώρου και την κοινωνική του βαρύτητα. Στόχος του κεφαλαίου είναι να ερευνήσει την χρήση και τα προβλήματα της περιοχής για να υποστηριχθεί η πρόταση επεμβάσεων οι οποίες έχουν τη δυνατότητα να μεταβάλλουν ριζικά τα πολεοδομικά και ποιοτικά χαρακτηριστικά της παράκτιας ζώνης.
ΦΑ ΛΗΡΟ Ο παράκτιος χώρος αποτελεί διαχρονικά ένα δυναμικό περιβάλλον, το οποίο παίζει σημαντικό ρόλο στις αναπτυξιακές διαδικασίες της πόλης. Στις μέρες μας η σχέση πόληθάλασσα επαναπροσδιορίζεται και προβάλλεται σε παγκόσμια κλίμακα μέσα από τις αναπλάσεις υδάτινων μετώπων ως κινητήριος δύναμη, που μπορεί να αναζωογονήσει την εικόνα της πόλης και να βελτιώσει την ποιότητα ζωής των κατοίκων. Καθώς η Αθήνα αποτελεί πόλη η οποία αναπτύχθηκε, στην νεώτερη εξελικτική της πορεία κατά μήκος της ακτογραμμής του Σαρωνικού διατυπώνονται ανά περιόδους διάφορα προγράμματα αξιοποίησης του παράκτιου μετώπου της. Η παραλιακή ζώνη του Φαληρικού Όρμου αποτελεί τη φυσική διέξοδο του Λεκανοπεδίου της Αθήνας στο Σαρωνικό και έναν από τους τελευταίους εναπομείναντες ελεύθερους χώρους της εξαιρετικά πυκνοδομημένης πόλης, γι αυτό έχει τεράστια σημασία για το πολεοδομικό συγκρότημα της Αθήνας. Επιλέχθηκε ως ένας από τους κύριους πόλους των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004 με στόχο τη συμβολή στην άρτια οργάνωση ολυμπιακών αθλημάτων, την αναβάθμιση της πόλης και την επανασύνδεση της με το θαλάσσιο μέτωπο. Στη ζώνη αυτή, η οποία εκτείνεται από το Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας στον Πειραιά, μέχρι το Φλοίσβο στο Παλαιό Φάληρο, επιφανείας 770 στρεμμάτων περίπου και συνολικού μήκους 2,5 χλμ προγραμματίστηκε να τελεστούν τα αγωνίσματα Beach Volley, Handball και Tae Kwon Do[1]
Στη δεδομένη χρονική συγκυρία στο δέλτα του Φαλήρου, στην περιοχή του πρώην Ιπποδρόμου κατασκευάστηκε το μεγαλύτερο πολιτιστικό κέντρο που έχει η χώρα μας. Ως επακόλουθο, ο μητροπολιτικής εμβέλειας πολιτιστικός υποδοχέας, έγινε καταλύτης για περαιτέρω αναπτυξιακές διεργασίες που υπόσχονται την αναζωογόνηση της ευρύτερης περιοχή του φαληρικού όρμου. Το παράκτιο μέτωπο του Φαλήρου εντούτοις, αποτελεί επιμέρους τμήμα των συχνών αναπτυξιακών διατυπώσεων της κεντρικής διοίκησης, οι οποίες φιλοδοξούν να διαμορφώσουν εκ νέου ένα συνολικό όραμα για το μέτωπο της πόλης προς το Σαρωνικό.
Το θαλάσσιο μέτωπο της Αθήνας.
Η Αθήνα είναι μια πόλη η οποία ιστορικά δεν είχε ποτέ παραθαλάσσιο μέτωπο όπως η Θεσσαλονίκη, παρόλο που η θάλασσα υπήρξε ένας σημαντικός παράγοντας της ιστορίας της, του τοπίου της και του κλίματός της. Κατά την πρόσφατη έντονη φάση αστικοποίησής της, τμήμα της πόλης εξαπλώθηκε κατά μήκος του Σαρωνικού. Η ακτογραμμή της Αθήνας εκτείνεται από τον Πειραιά μέχρι το Σούνιο, και κατά μήκος της υπάρχουν 15 δήμοι. Παρόλο που τόσοι πολλοί δήμοι έχουν μέτωπο προς τη θάλασσα η ανάπτυξη μέχρις στιγμής ήταν ευκαιριακή ασχεδίαστη και απρογραμμάτιστη. Μπορεί το θαλάσσιο μέτωπο μιας πόλης να αποτελεί πηγή έντονου ενδιαφέροντος και σχεδιασμού, ωστόσο στην περιοχή ποτέ δεν
εφαρμόστηκε ένας ολοκληρωμένος σχεδιασμός ο οποίος θα σέβεται τη φύση του παράκτιου μετώπου. Ορισμένες γεωγραφικές ενότητες έχουν αναπτυχθεί ξεχωριστά εξυπηρετώντας βραχυπρόθεσμους σκοπούς όπως αυτός των Ολυμπιακών Αγώνων το 2004. Ως εκ τούτου το θαλάσσιο μέτωπο της Αθήνας είναι κατακερματισμένο, πράγμα το οποίο εντείνεται από τις παράνομα εγκατεστημένες δραστηριότητες, οι οποίες αποκλείουν την ελεύθερη πρόσβαση. Σήμερα το μέτωπο της Αθήνας συνεχίζει να υφίσταται σημαντικές αλλαγές, κυρίως εξαιτίας της υλοποίησης στην περιοχή του Δέλτα Φαλήρου του “Κέντρου Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος” προσφέροντας μια μοναδική ευκαιρία και ίσως την τελευταία ελπίδα για την Αθήνα να ανοιχθεί προς τη θάλασσα. Ένα από τα τμήματα του θαλάσσιου μετώπου της Αθήνας είναι ο φαληρικός όρμος.
Συνθήκες Πρόσβασης, Μεταφοράς, Κίνησης
Σε μητροπολιτική κλίμακα η περιοχή του φαληρικού όρμου δεν είναι αναγνωρισμένη από το σύνολο των κατοίκων του λεκανοπεδίου ως εύκολα προσβάσιμη περιοχή καθώς ο χρόνος πρόσβασης στην περιοχή με δημόσια μέσα μεταφοράς ξεπερνά τα 60 λεπτά, ενώ με το αυτοκίνητο υπολογίζεται περίπου στη μισή ώρα. Η προτίμηση ιδιωτικών μέσων μετακίνησης για να επισκεφτεί κανείς τα νότια προάστια φαίνεται κυρίως κατά τους καλοκαιρινούς μήνες
όπου, η λεωφόρος Ποσειδώνος παρουσιάζει μεγάλη κυκλοφοριακή συμφόρηση. Η προτεραιότητα στο ΙΧ είναι αποτέλεσμα πολιτικών επιλογών που διαμορφώθηκαν σταθερά εδώ και δεκαετίες με την ανάπτυξη οδικών αξόνων ταχείας κυκλοφορίας (Ποσειδώνος, Συγγρού, λεωφόρος Κηφισού) χωρίς να έχει δοθεί η ανάλογη βαρύτητα στην ανάπτυξη ενός δικτύου μέσων σταθερής τροχιάς. Σε τοπική κλίμακα η περιοχή του παράκτιου χώρου είναι πλήρως αποκομμένη από τις γειτνιάζουσες πυκνοκατοικημένες αστικές περιοχές. Τα μοναδικά σημεία σύνδεσης είναι δυο υπόγειες διαβάσεις (Μοσχάτο, Καλλιθέα) και δύο πεζογέφυρες (σταθμός ΗΣΑΠ και Εσπλανάδα). Η γραμμή τραμ η οποία αναπτύσσεται κατά μήκος της Λ. Ποσειδώνος παρουσιάζει επίσης αδυναμία στο να εξυπηρετήσει την περιοχή του φαληρικού όρμου, καθώς στο τμήμα ανάμεσα στις εκβολές του Ιλισού και του Κηφισού, οι σταθμοί είναι τοποθετημένοι ενάντι της Λ. Ποσειδώνος επομένως ο επιβάτης φτάνοντας στην περιοχή αδυνατεί να έχει πρόσβαση στον παράκτιο χώρο.
ΑΝΑ ΔΡΟΜΗ Η θέση του Φαληρικού Όρμου στην ευρύτερη περιοχή του Λεκανοπεδίου Ο φαληρικός όρμος είναι ένα ιδιαίτερο και μοναδικό κομμάτι δημόσιας γης, το οποίο βρίσκεται 6 χλμ. νότια του κέντρου της Αθήνας και καλύπτει επιφάνεια 770 στρ. Η γεωγραφική του θέση είναι από τις πιο προνομιούχες στο νομό Αττικής καθώς στο σημείο αυτό ο Σαρωνικός πλησιάζει στην ελάχιστη δυνατή απόσταση από το κέντρο της Αθήνας και η πόλη θα μπορούσε να συναντά τη θάλασσα. Το συνολικό μήκος του παραλιακού μετώπου διατρέχει απόσταση 2,5 χλμ. και πλάτος που κυμαίνεται από τα 25-900 μ. Εκτείνεται από το Μικρολίμανο μέχρι τη μαρίνα του Φλοίσβου και αποτελεί μια επιμέρους ενότητα του θαλάσσιου μετώπου της Αττικής προς το Σαρωνικό κόλπο. Η θέση του φαληρικού όρμου βρίσκεται σε κοντινή απόσταση από το λιμάνι του Πειραιά αλλά και από σημεία τουριστικού ενδιαφέροντος τόσο εντός της Αθήνας όσο και σε γειτονικά νησιά του Σαρωνικού κόλπου όπως η Αίγινα και η Σαλαμίνα.
Το Φάληρο από τα αρχαία χρόνια αναφερόταν ως το πρώτο και αρχαιότερο «επίνειο» της Αθήνας. Μέχρι και σήμερα, αποτελεί τη συντομότερη φυσική διέξοδο της πόλης των Αθηνών προς τη θάλασσα. Εξαιτίας της ιδιότητας αυτής, η ευρύτερη ακτογραμμή του Φαλήρου έχει υποστεί τα τελευταία 40 περίπου χρόνια πολλές μετατροπές και έχουν γίνει διάφορες προτάσεις για την αξιοποίησή της. Η περιοχή αυτή αποτελούσε μέχρι το 1950 περίπου, την πρώτη λουτρόπολη των Αθηνών. Στη συνέχεια όμως, από το’70 και μετά, η ακτογραμμή της υπέστη μια σειρά επιχωματώσεων, αποκόπτοντας την ιδιαίτερη σχέση του πολίτη-πεζού με τη θάλασσα. Οι επεμβάσεις που έγιναν από τότε μέχρι και σήμερα γίνονται μεμονωμένα και δεν ακολουθείται ένα ολοκληρωμένο πλαίσιο ανάπτυξης για το σύνολο της περιοχής. Η σημαντικότερη και μεγαλύτερης κλίμακας ανάπλαση έγινε με τους Ολυμπιακούς Αγώνες του 2004 με τη δημιουργία δύο «ολυμπιακών πόλων» (Φαληρικός Όρμος-Δέλτα Φαλήρου και Αγ. Κοσμά) και την επαναφορά του Τραμ στον παραλιακό άξονα Ο φαληρικός όρμος στα μέσα του 19ου αι. αποτελούσε μια θαυμάσια παραλία η οποία από την Καστέλα μέχρι το Παλαιό Φάληρο φαινόταν ότι είχε τις καλύτερες προοπτικές ανάπτυξης. Αρχικά ο όρμος του Φαλήρου ήταν τόπος που απολάμβαναν τα μπάνια τους εύποροι Αθηναίοι, οι οποίοι μπορούσαν να πληρώσουν το αντίτιμο για τη μεταφορά τους στην περιοχή με άμαξα. Η περιοχή είχε αποκτήσει αστική αίγλη καθώς εύποροι αστοί διέθεταν εκεί τις θερινές κατοικίες τους.
Η μετατροπή από περιοχή εξοχικής κατοικίας σε περιοχή υψηλής αναψυχής Το 1855 ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ως υπουργός Εσωτερικών, εισηγείται την κατασκευή «δρόμου σιδηρου δια να συντομευθει η απόστασις μεταξυ Αθηνων και Πειραιως και δια να καταστουν αι Αθηναι λιμην θαλάσσιος». Την ίδια χρονιά ψηφίζεται ο νόμος ΤΖ’ “Περί συστάσεως σιδηροδρόμου απ’Αθηνών εις Πειραιά” (ΦΕΚ 48 28.12.1855). Παρά τις εισηγήσεις καθώς και την έγκριση του νόμου από τη Γερουσία, η κατασκευή του έργου ξεκινά το 1867 . Η τελική σύμβαση υπογράφεται με την αγγλική εταιρεία του Edward Picker¬ing με τον όρο να φτιάξει σε εννέα μήνες μονή γραμμή με αφετηρία το Θησείο, σταθμό στο Νέο Φάληρο και τέρμα στον Πειραιά. Μέρος της συμφωνίας ήταν και η κατασκευή πολυτελών εγκαταστάσεων αναψυχής τις οποίες και θα εκμεταλλευόταν η εταιρεία, προσδοκώντας την αυξημένη κίνηση για το τραίνο. Σύμφωνα με το νόμο ΤΙΔ’ 26.10.1868 άρθρο 2, που αποτελεί μία από τις πρώτες νομοθετικές ρυθμίσεις για την παραθεριστική αξιοποίηση του θαλάσσιου μετώπου του Σαρωνικού “επιτρέπεται στον κύριο Πίκερινγκ να κατασκευάσει στο όρμο του φαλήρου θαλάσσια λουτρά και να τα συνδέσει με τη γραμμή του σιδηροδρόμου”. Για τον σκοπό αυτό η χάραξη σχηματίζει μια μεγάλη παράκαμψη περνώντας από τη παραλία του Νέου Φαλήρου. Ο Άγγλος επιχειρηματίας μεταβιβάζει τις υποχρεώσεις του στην Ανώνυμο
Εταιρεία «Απ’ Αθηνων εως Πειραια Σιδηροδρόμου» (Σ.Α.Π.), η οποία ξεκινά την κατασκευή υποδομών που θα μετατρέψουν το φαληρικό όρμο σε περιοχή αναψυχής των Αθηναίων, κυρίως των ανώτερων τάξεων και η οποία θα εξυπηρετείται σχεδόν αποκλειστικά από το σιδηρόδρομο Αθηνών-Πειραιώς.[2] Η πρόσβαση των Αθηναίων προς το παραλιακό μέτωπο του Φαλήρου ενισχύεται περαιτέρω και με ένα ακόμα μέσο σταθερής τροχιάς τον ατμοτροχιόδρομο, την κατασκευή του οποίου αναλαμβάνει βελγική εταιρεία (Lamionoirs, Foerges et Fond¬eries de Jemmapes, Victor Demerbe et Companie) και ολοκληρώνει το 1887. Η πορεία του ξεκινά από την την Ακαδημία, κατεβαίνει τη Θησέως και φτάνοντας στην παραλία διακλαδίζεται προς τον Νέο Φάληρο και προς το Παλιό Φάληρο.[3] Τη δεκαετία του 1880 λοιπόν, ο φαληρικός όρμος γίνεται τόπος μεγάλης κλίμακας επενδύσεων που σχετίζονται με την αναψυχή, τις περισσότερες από τις οποίες υλοποιεί η Εταιρεία Σιδηροδρόμων, εξαιτίας της προνομιακής και αποκλειστικής εκμετάλλευσης πολλών οικοπέδων του νεοσύστατου προαστίου. Στην περιοχή κατασκευάζονται δυο μεγάλα ξενοδοχεία το Grand Hotel de Phalere και το Ακταίον στα πρότυπα των ευρωπαϊκών λουτροπόλεων. Το 1891 κατασκευάζεται θαλάσσια εξέδρα, η οποία αποτελούσε κύριο σημείο αναφοράς και περιπάτου
για τους κατοίκους του νέου Φαλήρου αλλά και για τους πολυάριθμους επισκέπτες του κοσμικού προαστίου. Στην εξέδρα του Φαλήρου επίσης εορτάζονταν διάφορα γεγονότα και λάμβαναν χώρα οι υποδοχές επισήμων προσώπων. Επίσης κατασκευάζεται λιθόκτιστο θέατρο έργο του Τσίλερ, ζωολογικός κήπος, κολυμβητικές εγκαταστάσεις,ξύλινα περίπτερα (ροτόντες) όπου μπάντες έπαιζαν μουσική και ποδηλατοδρόμιο εν όψει των πρώτων Ολυμπιακών Αγώνων (1895). Δυστυχώς οπως και με τους πιο πρόσφατους ολυμπιακούς αγώνες του 2004 η παρακμή δεν άργησε να ακολουθήσει.
Η αρχή της υποβάθμισης
ΟΨΗ ΤΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΘΑΛΑΣΣΑ 1880 Η ΠΑΡΑΛΙΑ ΤΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ 1879
Η κοσμική λουτρόπολη του Φαλήρου αρχίζει και υποβαθμίζεται αρκετά γρήγορα, ήδη από τις πρώτες δεκαετίες του 20ου αι., καθώς σε κοντινή απόσταση από τις εγκαταστάσεις αναψυχής, αναπτύσσεται παράλληλα η βιομηχανία στον Πειραιά. Η έντονη δραστηριότητα των βιομηχανικών μονάδων σε συνδυασμό με την έλλειψη κατάλληλων αποχετευτικών υποδομών οδηγούν τα απόβλητα των εργοστασίων στην ακτή του Φαλήρου. Η περιοχή από την οδό Πειραιώς μέχρι το σημερινό γήπεδο Καραΐσκάκη εξελίχθηκε στα τέλη του 19ου αιώνα σε ένα μεγάλο αποχετευτικό αυλάκι το οποίο ονόμαζαν “η Σούδα του Φαλήρου”. Παρόλο που τη δεκαετία του 1920 με την απόφαση να επιτραπούν τα μεικτά μπάνια ανδρώνγυναικών “bain mixtes”, η περιοχή προσελκύει ακόμα περισσότερους Αθηναίους, η μόλυνση των υδάτων συνεχίστηκε χωρίς να υλοποιείται κανένα έργο εξυγίανσης. Την ίδια περίοδο η περιοχή του Φαλήρου προσελκύει αρκετούς πρόσφυγες εξαιτίας της ήττας του ελληνικού στρατού στη Μικρά Ασία το 1922. Ολόκληρο το λεκανοπέδιο υφίσταται ισχυρή πολεοδομική μεταλλαγή, η έλευση μεγάλου αριθμού προσφύγων διπλασιάζει τον πληθυσμό της Αθήνας μέσα σε οκτώ χρόνια. Η περιοχή της Καλλιθέας είναι μια από τις περιοχές που δημιουργήθηκαν οι πρώτοι προσφυγικοί συνοικισμοί εξαιτίας της ύπαρξης δημόσιας και εύκολα απαλλοτριώσιμης γης[4].
Η εποχή της ακμής του Φαλήρου σταματά πρακτικά με την έλευση της κατοχής, κατά την οποία οι Γερμανοί καταστρέφουν τη θαλάσσια εξέδρα, τις κολυμβητικές εγκαταστάσεις και επιτάσσουν τα ξενοδοχεία Ακταίον και Grand Hotel de Phalere τα οποία παθαίνουν μεγάλες καταστροφές και αργότερα εγκαταλείπονται και κατεδαφίζονται. Η περιοχή είχε χάσει πλέον την χάρη της ως χωρος αναψυχης και τα νεοκλασσικά της σπίτια έμειναν εγκατελημένα. Τα χρόνια που ακολούθησαν το τοπίο του Φαλήρου αλλάζει δραστικά μένουν μόνο τα ερειπωμένα αρχοντικά, οι φοίνικες των αυλών και μερικές παλιές καρτ ποστάλ να κρατούν την εικόνα μιας εποχής, θαλασσινών μπάνιων δίπλα στην εξέδρα και πολυτελών ξενοδοχείων, σαν μια μακρινή ανάμνηση. Το Φάληρο παύει να είναι εξοχή, είναι πλέον μια γειτονιά της πρωτεύουσας και ως κομμάτι της ακολουθάει και αυτό την ποριά της προς την μαζική αστικοποίηση, τις πολυκατοικίες και την εποχή του μπετόν.
ΟΨΗ ΤΟΥ ΦΑΛΗΡΟΥ ΑΠΟ ΤΗΝ ΚΑΣΤΕΛΑ ΞΕΝΟΔΟΧΕΙΟ ΑΚΤΑΙΟΝ 1903
Δεκαετίες 6070 Μεταστροφές πολιτικών σχεδιασμού Ο συνεχής ρυθμός της αστικοποίησης μέχρι τη δεκαετία του ‘70 έφερε και τα πρώτα σημαντικά προβλήματα: μείωση ελεύθερων δημόσιων χώρων, υποβάθμιση του δομημένου περιβάλλοντος εξαιτίας της υψηλών συντελεστών δόμησης, ρύπανση και καταστροφή του παράκτιου περιβάλλοντος. Ωστόσο η πόλη συνεχίζει να εξαπλώνεται προς τα νότια, μέχρι τους πρόποδες του Υμηττού, καθώς το κέντρο της πόλης παραμελήθηκε. Δημιουργήθηκαν σοβαρά προβλήματα συμφόρησης τα οποία αντιμετωπίστηκαν με την κατασκευή μεγάλων τεχνικών έργων. Στην περιοχή του Φαλήρου κατά τη δεκαετία του 1970, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, αναλαμβάνει να διαμορφώσει ένα πρόγραμμα εντατικής αξιοποίησης. Τα έργα που τελικά υλοποιήθηκαν αφορούσαν εκτεταμένες επιχωματώσεις, την κατασκευή της μαρίνας Φλοίσβου, της υπερυψωμένης Λ. Ποσειδώνος και του ΣΕΦ. Στη φάση αυτή, όπου επικράτησε παγκοσμίως η τάση της εντατικής τουριστικής ανάπτυξης μεγάλης κλίμακας, είχε προγραμματιστεί η κατασκευή 4 ξενοδοχειακών μονάδων 4.000 κλινών, οι οποίες τελικά δεν πραγματοποιήθηκαν. Οι παραπάνω παρεμβάσεις είχαν σαν συνέπεια την αποκοπή της Καλλιθέας, του Μοσχάτου και του Ν. Φαλήρου από τη θάλασσα, τη δημιουργία συχνών πλημμυρικών
φαινομένων και την υποβάθμιση του αστικού περιβάλλοντος. Η κατάσταση επιδεινώθηκε και αισθητικά με τη σταδιακή μετατροπή του θαλάσσιου μετώπου σε ένα αυθαίρετο αποδέκτη μπαζών, που εξυπηρέτησε την ανοικοδόμηση της Αθήνας και λυμάτων που μεταφέρονταν από τα ποταμιά του Ιλισού και του Κηφισού που είχαν υπογειοποιηθεί και υποβαθμιστεί.[5] Ωστόσο την ίδια περίοδο ο Φαληρικός Όρμος πρωταγωνιστεί στο όραμα του Κανδύλη για την αναμόρφωση του πολεοδομικού συγκροτήματος της Αθήνας. Το 1962 στην εισήγησή του στο Β’ Αρχιτεκτονικό Συνέδριο στη Θεσσαλονίκη ο Κανδύλης διατύπωσε την ιστορική του πρόταση για τη μεταφορά της πρωτεύουσας στο παράκτιο μέτωπο του Νέου Φαλήρου. Υποστήριζε ότι : “Η σημασία του Νέου Φαλήρου δεν είναι μόνο λόγω του ανοίγματος του προς τη θάλασσα. Η θέση του Νέου Φαλήρου χθες, αλλά ιδίως σήμερα, είναι η κατ’ εξοχήν συνδετική άρθρωση μεταξύ της κυρίως Αθήνας, του Πειραιά με το λιμάνι και τις βιομηχανίες της ωραιότατης παραλίας από το Παλαιό Φάληρο μέχρι το Σούνιο και της εισόδου της χώρας από τον αέρα, το Ελληνικό. Η θέση του Νέου Φαλήρου, συνδετική άρθρωση όλης της περιοχής, μας υποβάλλει την ιδέα ότι όλη η μελλοντική προσπάθεια για την αναμόρφωση της πρωτεύουσας, πρέπει να συγκεντρωθεί σε αυτό το σημείο. Το ανύπαρκτο διοικητικό κέντρο, το καινούργιο κέντρο δουλειάς, το κέντρο εμπορίου, το καινούριο τουριστικό λιμάνι, θα βρουν τη θέση τους στην περιοχή του νέου Φαλήρου. Μία γραμμική
μόνιμη επέκταση πρέπει να αρχίζει από ένα κέντρο και όχι να καταλήγει σε ένα κέντρο. Η πρωτεύουσα αρχίζει από τη θάλασσα και η επέκταση θα ακολουθήσει τους αιώνιους δρόμους χαραγμένους από τη γεωγραφική διαμόρφωση του λεκανοπεδίου”[6]
ΡΣΑ 85 Κατά τη δεκαετία του ‘80 αναγνωρίστηκε η στρατηγική σημασία της παραλιακής ζώνης για την ανάπτυξη του μητροπολιτικού συγκροτήματος και η ανάπλαση του Φαληρικού Όρμου αποτέλεσε ένα από τα πρώτα προγράμματα που εκπόνησε ο Οργανισμός της Αθήνας μετά τη σύσταση του. Στο πλαίσιο του Ρυθμιστικού Σχεδίου (ΡΣΑ 85, Ν.1515/85) πραγματοποιήθηκε η πρώτη προσπάθεια για συνολικό σχεδιασμό της περιοχής, χαρακτηρίζοντας την ευρύτερη περιοχή του Φαληρικού Όρμου, συμπεριλαμβανομένου και του παλαιού Ιπποδρόμου, ως υπερτοπικό πόλο αναψυχής, αθλητισμού και πολιτιστικών λειτουργιών. Ωστόσο το 1994, μερικά χρόνια πριν την ανακοίνωση των ολυμπιακών αγώνων, προτείνεται η δημιουργία καζίνο και συνεδριακού κέντρου, πρόταση η οποία δεν πραγματοποιήθηκε εξαιτίας έντονων αντιδράσεων κατοίκων της περιοχής. Η απόφαση του Συμβουλίου της Επικρατείας 2403/97 επέβαλε ότι σε μητροπολιτικούς πόλους αναψυχής, αθλητικών και πολιτιστικών δραστηριοτήτων, επιτρέπονται μόνο χρήσεις που εξυπηρετούν τις αντίστοιχες ανάγκες των κατοίκων και είναι επιτρεπτή
η κατασκευή περιορισμένου αριθμού και μεγέθους κτηρίων. Υπήρξε δηλαδή, μια προσπάθεια συμμόρφωσης με τους στόχους και τις κατευθύνσεις του Ρυθμιστικού Σχεδίου Αθηνών ‘85. [7]
Ολυμπιακοί Αγώνες 1997-2004 Η επόμενη καθοριστική περίοδος στην ιστορία των μετασχηματισμών του Φαλήρου είναι η συγκυρία των Ολυμπιακών Αγώνων. Ο Οργανισμός της Αθήνας ανέλαβε την πρωτοβουλία να διαμορφώσει το Γενικό Σχέδιο Ανάπτυξης και Ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου, τόσο για την ολυμπιακή όσο και για την μετα-Ολυμπιακή φάση, μέσα από τη σύμπραξη έντεκα γραφείων μελετών, με την επωνυμία «Φάληρο 21». Ο σχεδιασμός θα ξεκινούσε από το μεταολυμπιακό συνολικό και ολοκληρωμένο όραμα μεταμόρφωσης της περιοχής, το οποίο θα προσαρμοζόταν σε πρώτη φάση στις Ολυμπιακές απαιτήσεις και στους χρονικούς περιορισμούς, που επέβαλαν την προσωρινή αναστολή ορισμένων σημαντικών έργων υποδομής και έργων αναβάθμισης της άμεσης περιοχής. Στόχοι του σχεδιασμού ήταν, η διασφάλιση του κοινόχρηστου υπερτοπικού και δημόσιου χαρακτήρα του χώρου, το άνοιγμα της πόλης στη θάλασσα και η επίλυση των χρόνιων προβλημάτων των υποδομών της περιοχής αλλά και ευρύτερα του Λεκανοπεδίου. Λόγω των ανελαστικών χρονικών δεσμεύσεων,
το σχέδιο μελετήθηκε με τρόπο ώστε να υλοποιηθεί σε δύο φάσεις: α. Ολυμπιακή φάση του έργου, κατά την οποία ολοκληρώνεται η μελέτη των κτιριακών εγκαταστάσεων για τη φιλοξενία τριών αγωνισμάτων (Beach Volley, Handball και Tae Kwon Do) και καλύπτονται απαιτήσεις λειτουργικές, υποδομών, κυκλοφορίας και προσβάσεων, ασφάλειας, κλπ. β. Μεταολυμπιακή περίοδος, κατά την οποία επιδιώκεται η ολοκλήρωση των προβλεπομένων έργων ανάπλασης και αντιπλημμυρικής προστασίας, ώστε να εξασφαλιστεί η ισόρροπη ανάπτυξη και λειτουργία της περιοχής σε μητροπολιτικό και τοπικό επίπεδο. (Ομάδα Μελετητών Φάληρο 21, 2005) Το 2002 εγκρίνεται με το ΠΔ (ΦΕΚ 233/Δ/26.3.2002) το «Ειδικό Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπτυξης». Το ΕΣΟΑΠ περιελάμβανε το τμήμα του φαληρικού όρμου, από την εκβολή του Κηφισού ως τον Αϊ-Γιώργη Π. Φαλήρου, καθώς και τμήμα του χώρου του παλαιού Ιπποδρόμου δίπλα στην Λ. Συγγρού, συνολικής έκτασης 757 στρ. Το υπόλοιπο τμήμα του Ιπποδρόμου έκτασης 190 στρ. δεν προβλεπόταν να χρησιμοποιηθεί για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Το ΕΣΟΑΠ επιτρέπει την κατασκευή γηπέδου Tae Kwon Do , ανοικτού γηπέδου Beach Volley και γραμμικού κτηρίου που συνδέει τα δύο κτήρια, εντείνοντας την αποκοπή της Καλλιθέας από τη θάλασσα. Βάση του σχεδίου κατασκευάζονται νέα εκτεταμένα μπαζώματα, συνεχίζοντας την κάλυψη του όρμου, ναυταθλητική μαρίνα, η πλατεία νερού και η υπερυψωμένη Εσπλανάδα που συνδέει την παραλία με τον παλαιό Ιππόδρομο.
Στην περιοχή κτίζονται 27.235 τ.μ ενώ η συνολική επιτρεπόμενη δόμηση είναι 37.875 τ.μ. Την ίδια περίοδο στο δέλτα Φαλήρου σε έκταση 17 στρ, κτίζεται από τον κατασκευαστικό όμιλο Βωβού, εμπορικό κέντρο συνολικού εμβαδού 23.397 τ.μ που είχε παραχωρηθεί στη Ριζάρειο εκκλησιαστική σχολή από το 1977. Επίσης το 2002 ο Κηφισός στο σημείο της εκβολής του στην θάλασσα καλύπτεται από υπερυψωμένο αυτοκινητόδρομο και στην εκβολή του κατασκευάζεται κυκλικός κόμβος, ο οποίος ενώνεται με τη λεωφόρο Ποσειδώνος για την εξυπηρέτηση της κυκλοφορίας. Το έργο αυτό είχε ως αποτέλεσμα να χαθεί η τελευταία οπτική διέξοδος του Κηφισού προς τη θάλασσα αλλά και να αποκολληθεί εντελώς ο Φαληρικός όρμος από τον αστικό ιστό. Η ολοκλήρωση του προγράμματος της ανάπλασης καθώς και η κατοχύρωση σε μόνιμη πλέον βάση του ρόλου του Φαληρικού Όρμου ως πόλου δραστηριοτήτων αναψυχής, πολιτισμού αθλητισμού και τουρισμού μητροπολιτικής εμβέλειας παραμένει ως εκκρεμότητα μέχρι σήμερα.[8]
Μέτα-ολυμπιακή περίοδος, 2005+ Με το πέρας των Ολυμπιακών Αγώνων και στα πλαίσια των προσπαθειών της διοίκησης για την αξιοποίηση της Ολυμπιακής Κληρονομιάς και την ολοκλήρωση των σχεδιασμών ψηφίστηκε ο Ν. 3342/2005 (ΦΕΚ 131/Α) «Βιώσιμη ανάπτυξη και κοινωνική αξιοποίηση των Ολυμπιακών εγκαταστάσεων, αδειοδότηση, χρήσεις, λειτουργίες τους, διάρθρωση, οργάνωση και λειτουργία Γενικής Γραμματείας Ολυμπιακής Αξιοποίησης». Σύμφωνα με το Ν. 3342/2005 η αποκλειστική αξιοποίηση, χρήση διαχείριση και εκμετάλλευση των Ολυμπιακών συγκροτημάτων ανατίθεται στην Ανώνυμη Εταιρεία “Ολυμπιακά Ακίνητα Α.Ε” (στη ρύθμιση αυτή δεν υπάγεται ο χώρος του πρώην Ιπποδρόμου). Ο ίδιος νόμος καθιερώνει εντατικές εμπορικές χρήσεις και διατηρεί την υπέρμετρη δόμηση και τις προσωρινές κατασκευές στο Φαληρικό Όρμο. Συγκεκριμένα στην παραλία του Μοσχάτου, όπου επρόκειτο να γίνει οικολογικό πάρκο και ένα γήπεδο ποδοσφαίρου, προστίθεται στίβος κλασικού αθλητισμού, ένα ακόμη γήπεδο κανονικών διαστάσεων και 4 γήπεδα 5 επί 5. Στην παραλία Καλλιθέας όπου υπήρχε Αμφιθέατρο Πολλαπλών χρήσεων, αθλητικές εγκαταστάσεις, Ναυταθλητικό Κέντρο και η πλατεία Νερού, προστίθενται εστιατόρια, εμπορικά καταστήματα, θεματικό πάρκο. Στην παραλία Π. Φαλήρου το στάδιο Τάε Κβον Ντο
μετατρέπεται σε συνεδριακό κέντρο. Παρόλο που οι Ολυμπιακοί Αγώνες θα ήταν μια μοναδική ευκαιρία για την ανάδειξη και την αναβάθμιση του θαλάσσιου μετώπου της πρωτεύουσας, οι χρήσεις που επελέγησαν μεταολυμπιακά δεν εντάχθηκαν σε κάποιο ευρύτερο όραμα για το θαλάσσιο μέτωπο. Είναι χρήσεις που δεν έχουν μεταξύ τους συνοχή και τελικά τεμαχίζουν την παραλιακή ζώνη. Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα ο φαληρικός όρμος είναι ότι βρίσκεται σε πλήρη αχρηστία γεμάτη ολυμπιακά κουφάρια. Ο φαληρικός όρμος είναι απρόσιτος και αντιλειτουργικός. Εντέλη το αρχικό όραμα πριν τους ολυμπιακούς αγώνες υλοποιήθηκε μόνο κατά 50%. Σύμφωνα με το αρχικό πρόγραμμα ανάπτυξης, δεν υλοποιήθηκε το οικολογικό πάρκο, η βύθιση και μεταφορά της Ποσειδώνος, τα κανάλια νερού για την αντιπλημμυρική προστασία των γειτονικών περιοχών κατοικίας. Επίσης στο καινούριο ρυθμιστικό σχέδιο της Αθήνας (Ν. 4277/2014 άρ. 11) η περιοχή του Φαλήρου εντάσσεται στον αναπτυξιακό άξονα διεθνούς εμβέλειας, κατά μήκος του οποίου αναπτύσσονται πλέγματα λειτουργιών μητροπολιτικής και διεθνούς εμβέλειας με κύριο χαρακτήρα τις τριτογενείς επιχειρηματικές δραστηριότητες και ιδιαίτερα τους γραφειακούς χώρους και τις έδρες επιχειρήσεων, τις τουριστικές υπηρεσίες, τις πολιτιστικές λειτουργίες , τις υπηρεσίες υγείας και τον αθλητισμό. [9]
Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος
Η σημαντικότερη επέμβαση, καταλύτης για να κινηθούν άλλη μια φορά διαδικασίες επαναπροσδιορισμού της σχέσης της Αθήνας με το θαλάσσιο μέτωπο του Φαλήρου, ήταν η απόφαση της χωροθέτησης Κέντρου Πολιτισμού, στην περιοχή του παλαιού Ιπποδρόμου. Το 2006 το Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος ανακοίνωσε την πρόθεσή του να χρηματοδοτήσει την κατασκευή και τον εξοπλισμό των νέων κτηρίων της Εθνικής Βιβλιοθήκης και της Λυρικής Σκηνής. Το ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος, επιλέγει για το σχεδιασμό του πολιτιστικού κέντρου, τον αρχιτέκτονα Renzo Piano. Ως καταλληλότερος τόπος χωροθέτησης αναδείχθηκε η περιοχή του παλαιού Ιπποδρόμου έκτασης 240 στρ, η οποία ανήκει στο δημόσιο και στην οποία πέρα από τα πολιτιστικά κτήρια δημιουργήθηκε πάρκο έκτασης 170 στρ. Παρόλο που το έργο ξεκίνησε να υλοποιείται σε περίοδο μεγάλης οικονομικής ύφεσης, είναι μια από τις μεγαλύτερες χορηγίες που έχουν γίνει στην Ελλάδα, και από τα μεγαλύτερα κατασκευαστικά έργα στην πρόσφατη ιστορία της χώρας. Το ΚΠΙΣΝ ολοκληρώθηκε το 2016 με μεγάλη επιτυχία και έχει καταφέρει να προσελκύσει πολύ κόσμο να επισκεφτεί το παραλιακό μέτωπο καθώς προσφέρει πλήθος χρήσεων για τους κατοίκους της περιοχής άλλα και τους επισκέπτες.
Πρόγραμμα Ολοκληρωμένης Ανάπλασης Φαληρικού Όρμου Το ΚΠΙΣΝ λειτουργεί πράγματι ως καταλύτης εξελίξεων καθώς το 2010, 4 χρόνια μετα την ανακοίνωση του, βάση του Ν. 3843/2010 άρ.11, θεσπίζεται το Πρόγραμμα Ολοκληρωμένης Ανάπλασης Φαληρικού Όρμου και αναγνωρίζεται η σημασία να συνδεθεί η ζώνη του παλαιού Ιπποδρόμου με το φαληρικό όρμο δημιουργώντας ένα ενιαίο master plan, ένα Σχέδιο Ολοκληρωμένης Ανάπλασης του Φαληρικού Όρμου με το Κέντρο Πολιτισμού Σταύρος Νιάρχος. Το πρόγραμμα της ανάπλασης αφορά τρεις διακριτές ζώνες του φαληρικού όρμου: 1. εκβολή Κηφισού μέχρι την εκβολή του Ιλισού 300στρ. 2. εκβολή Ιλισού μέχρι κλειστό Tae Kwon Do 230 στρ. 3. κλειστό Tae Kwon Do μέχρι το αθλητικό κέντρο Π. Φαλήρου 290 στρ. Στις ζώνες 1 και 2 προβλέπεται η δημιουργία μητροπολιτικού πάρκου 530 στρ. με άξονες τη φύση, την άσκηση, τον πολιτισμό και την αναψυχή και αποκατάσταση της συνέχειας μεταξύ του οικιστικού ιστού και της παράκτιας ζώνης. Στη ζώνη 3 θα δημιουργηθεί συνεδριακό κέντρο διεθνούς εμβέλειας για την κάλυψη μεγάλων συνεδρίων. Η στρατηγική κατεύθυνση του σχεδιασμού είναι η σύνδεση του αστικού ιστού με το παράκτιο μέτωπο ούτως ώστε οι περιοχές της Καλλιθέας
και του Μοσχάτου να ανακτήσουν τη χαμένη τους σύνδεση με τη θάλασσα. Η σύνδεση αυτή διατυπώνεται σχεδιαστικά μέσα από την έννοια της πλοκής. Η πόλη διεισδύει στο πάρκο και τη θάλασσα με την προέκταση των δρόμων της σε πεζοδρόμους και προκυμαίες, οι οποίες ανασυστήνουν τη μνήμη των πρώτων δεκαετιών του 20 ου αι. Το νερό εισέρχεται στο πάρκο και την πόλη με τη μορφή κολυμβητικών δεξαμενών και καναλιών. Το πάρκο εντείνεται προς την πόλη με γραμμικούς άξονες συνδέοντας το πράσινο της πόλης με την πράσινη διέξοδό της προς τη θάλασσα. Προκύπτει έτσι μια νέα παράκτια περιοχή η οποία χαρακτηρίζεται από την ήπια συμπλοκή του δομημένου περιβάλλοντος με το φυσικό και το νερό. Σημαντικό στοιχείο της πρότασης για την επίτευξη της σύνδεσης των γύρω οικιστικών περιοχών είναι η μεταφορά της Λ. Ποσειδώνος νοτιότερα, η υποβάθμισή της και η κάλυψή της από το πάρκο, εξυπηρετώντας με αυτό τον τρόπο την άμεση πρόσβαση των κατοίκων στο πάρκο και τη θάλασσα. Στο ύψος της σημερινής Λ. Ποσειδώνος κατασκευάζεται αντιπλημμυρικό κανάλι για τη θωράκιση των οικιστικών περιοχών, το στοιχείο αυτό θα αποκαταστήσει το αρχικό όριο του υγρού στοιχείου στο φαληρικό όρμο. Μια καινοτόμος ιδέα είναι ότι εκμεταλλεύεται την εγγύτητα του φαληρικού όρμου με την Ψυτάλλεια για την άρδευση του πάρκου. Ως προς τους κλειστούς δομημένους χώρους, αντιμετωπίζονται ως περίπτερα (pavillions) μέσα στο πάρκο,αναπτύσσονται πάνω στους εγκάρσιους άξονες
που συνδέουν την θάλασσα με την πόλη και περιορίζονται σε κάτοψη σε ένα δεδομένο μήκος με στόχο τη βαθμιαία διάλυση του αστικού ιστού προς τη θάλασσα. Ακόμα οι κλειστοί δομημένοι χώροι έχουν στόχο να συμβάλλουν στην κάλυψη των λειτουργικών δαπανών του πάρκου. Η εξειδίκευση του αρχικού master plan και η εκπόνηση του συνόλου των μελετών εκπονήθηκαν από ένα ευρύτερο σχήμα μελετητικών γραφείων με την επωνυμία “Φάληρο 2014”. Οι μελέτες χρηματοδοτήθηκαν από το Ίδρυμα Νιάρχος ενώ η κατασκευή του πάρκου θα χρηματοδοτηθεί από το νέο ΣΕΣ 2014-2020 και θα υποστηριχθεί τεχνικά από το ευρωπαϊκό πρόγραμμα Jaspers.[10] Οι πρώτες παρεμβάσεις στον Φαληρικό όρμο περιλαμβάνουν: ■ Μετατόπιση της παραλιακής λεωφόρου κατά 80-100 μέτρα προς τον Νότο. Σε μήκος 1.800 μέτρων θα επανέλθει στην επιφάνεια του εδάφους και σε ορισμένα σημεία θα «βυθιστεί» για να επιτρέψει στους βασικούς δρόμους της Καλλιθέας και του Μοσχάτου να συνεχίσουν ώς τη θάλασσα. ■ Κατασκευή «ξηρού» καναλιού παράλληλα προς τη νέα λεωφόρο και πλάτους 35 μέτρων, που θα υποδέχεται τα νερά της βροχής από τις γύρω γειτονιές. Θα συνδυάζεται με εκβάθυνση των εκβολών του Κηφισού, που είναι αναγκαία για να ανανεώνονται τα νερά. Τα δύο έργα ξεκίνησαν στα τέλη του 2017 και υπολογίζεται να παραδοθούν σε λιγότερο από τρία χρόνια.[11]
Κατασκευή ατμοτροχοδρόμου προς την περιοχή
Κατασκευή του σιδηροδρομου ΑθηνώνΠειραιά
Δημιουργία ποδηλατόδρομου
Κατασκευή της εξέδρας
Η ακτογραμμή του Φαλήρου 1960 - 2002
Γερμανική κατοχή 1941-1944. Τα ξενοδοχεία Ακταίων και Grand Hotel de Phalere υπο στρατιωτική κατάληψη
Ολυμπιακοί Αγώνες στην Αθήνα
Σχεδιασμός νέας διαμόρφωσης. Κατασκευή Μαρίνας Φλοίσβου και ΣΕΦ. Αρχή πλημμυρικών φαινομένων σε Φάληρο και Καλλιθέα
Προετοιμασία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Κατασκευή γραμμής Τράμ, γηπεδο Beach Volley, Taekwon Do και λοιπές υποδομές.
Αρχή οικονομικής κρίσης
Δεύτεροι Ολυμπιακοί αγώνες.
Διαγραμμα επικάλυψηςτ
Ξεκινά η κατασκευή αντιπλυμμιρικών έργων
Κατασκευή του ΚΠΙΝΣ
Προβλέπεται η δημιουργία πάρκου, χώρων εκδηλώσεων εξέδρες, κολυμβιτικές εγκαταστάσεις και ποδηλατόδρομος
Σκιτσο της περιοχής
ΟΙΚΟΣ Υ Σ ΤΗΜ Α Το οικοσύστημα του φαληρικού όρμου Ο φαληρικός όρμος κατά το παρελθόν αποτελούσε ένα φυσικό οικοσύστημα με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά. Ήταν ένα αλίπεδο, μια μεγάλη αμμώδης πεδιάδα, στην οποία υπήρχαν αμμοθίνες και πλούσια χλωρίδα και πανίδα. Η τοπογραφία του φαληρικού όρμου παρουσιάζει μεγάλη ιδιαιτερότητα καθώς στο σημείο αυτό προβάλλονται τα πιο ιδιαίτερα στοιχεία της τοπογραφίας του λεκανοπεδίου, η Ακρόπολη, ο Υμηττός, η Καστέλα. Μια από τις σημαντικότερες ιδιαιτερότητες του φαληρικού όρμου είναι ότι αποτελεί φυσικό τόπο εκβολής του μεγαλύτερου αθηναϊκού χειμάρρου, του Κηφισού και αργότερα και του Ιλισού. Από τις αρχές του 20ου αι. ξεκινά σταδιακά η αλλοίωση του φυσικού οικοσυστήματος, εξαιτίας της ανθρώπινης δραστηριότητας. Ωστόσο οι μεγαλύτερες μεταβολές στην τοπογραφία και κατ΄ επέκταση και στο οικοσύστημα της περιοχής επήλθαν τα τελευταία σαράντα χρόνια, από τη δεκαετία του ΄70 και έπειτα. Η εντατικοποίηση των χρήσεων γης, τα μεγάλης κλίμακας δημόσια έργα και οι εκτεταμένες επιχωματώσεις μετατρέπουν de fac-
to τον υγροβιότοπο του Φαλήρου σε δομημένο περιβάλλον. Από τις σημαντικότερες αιτίες περιβαλλοντικής υποβάθμισης με αρκετές προεκτάσεις είναι η μετατροπή των αθηναϊκών ρεμάτων σε αποχετευτικούς αγωγούς που επιβάρυναν ιδιαιτέρως τον κύριο τόπο εκβολής τους, το φαληρικό όρμο. Κατ’ επέκταση η διευθέτηση και ο εγκιβωτισμός της κοίτης του Κηφισού και του Ιλισού αντιμετωπίζονται από το σύνολο της πολιτείας ως έργα εξυγίανσης. Οι προεκτάσεις αυτής της εξέλιξης είναι οι αυξημένες πλημμύρες σε περιοχές που γειτνιάζουν με τον φαληρικό μέτωπο (Μοσχάτο, Καλλιθέα, Ν. Φάληρο), στις οποίες ακόμα και σήμερα δεν έχουν υλοποιηθεί αντιπλημμυρικά έργα. Το έδαφος στην περιοχή έχει χάσει τη φυσική του σύσταση και η περιοχή χαρακτηρίζεται από παντελή έλλειψη πρασίνου. Χαρακτηριστική είναι η αδιαμόρφωτη περιοχή ανάμεσα στην κοίτη του Κηφισού και Ιλισού, όπου παρουσιάζει ερημοποιημένη μορφή, με γυμνούς ασβεστόλιθους, ελάχιστο χώμα και πολύ αραιή φρυγανώδη βλάστηση. Σχετικά με την χαρακτηριστική χλωρίδα των γύρω περιοχών, παρατηρούνται πολλές Νεραντζιές , Λεμονιές, Λεύκες, Μουριές και Ακακίες τα οποία έχουν φυτευτεί κατά μήκος των πεζοδρομίων και διατηρούνται καθώς ο υδροφόρος ορίζοντας σε αυτές της περιοχές είναι ψηλά. Καθώς αυτές οι περιοχές έχουν κυρίως κατοικίες, υπάρχουν πολλά καλλωπιστικά φυτά γύρω από τις εισόδους και τις αυλές. Ακόμα ένα στοιχείο της τοπικής χλωρίδας
είναι οι φοίνικες που βρίσκονται στις παλιές κατοικίες του Φαλήρου και την παραλιακή οδό. Στο παραλιακό ανεκμετάλλευτο τμήμα παρατηρείτε κυρίως αυτοφυής χλωρίδα όπως αρμιρίκια και εχίνοπες. Η πανίδα του φαληρικού όρμου αποτελείται από γλάρους στο παραλιακό μέτωπο, περιστέρια στις γύρω περιοχές και πολλά αδέσποτα ζώα που φροντίζονται απο τους κατοίκους της περιοχής(σκύλους και γάτες). Λόγο της κοντινής απόστασης από το λιμάνι και τους δύο ποταμούς η περιοχή αντιμετωπίζει χρόνιο πρόβλημα παρασίτων, κυρίως τρωκτικών και εντόμων. Τελος, η εκβολή του Ιλισού είναι χαρακτηρισμένη ως βιότοπος CORINE καθώς είναι ένας σημαντικός σταθμός για τα πουλιά κατά τη διάρκεια της αποδημίας τους.
ΦΟΙΝΙΚΕΣ Χαρακτηριστικό κομμάτι της χλωρίδας της περιοχής είναι οι φοίνικες που στολίζουν τον φαληρικό όρμο στο κομμάτι της παραλιακής οδού και τις γύρω περιοχές της. Αυτά τα δέντρα έχουν συμβολική σημασία καθώς έχουν συνδεθεί νοηματικά με την εποχή της ακμής του Φαλήρου και την χρήση του ως τόπος αναψυχής. Ωστόσο φέρουν και περιβαλλοντική σημασία καθώς στην περιοχή βρίσκονται δέντρα από το σπάνιο λεπτόκορμο φοίνικα Livistona Chinensis που φύεται φυσικά στη νότια Κίνα και πλησίον αυτής (Ιαπωνία, Ταΐβάν, νησιά). Σήμερα λόγω της εμφάνισης του συναντάται σε χώρες με πλήθος από φοινικοειδή σε δημόσιους χώρους και σπίτια, όπως οι Η.Π.Α. Αντέχει στο κρύο, όμως αναπτύσσεται έντονα μόνο Μάιο έως Σεπτέμβριο και σε συνθήκες υγρασίας και ζέστης. Στην Ελλάδα ήρθε σε ποσότητες με άλλα φοινικοειδή κατά τη νεοκλασική περίοδο και φυτευόταν σε αρκετούς αστικούς κήπους, ιδιωτικούς και δημόσιους. Ωστόσο, τα τελευταία χρόνια απειλούνται από καιρικές συνθήκες και παράσιτα, με αποτέλεσμα να έχουν μείνει μετρημένα δέντρα από το συγκεκριμένο είδος και σε συνολικά έξι περιοχές εντός Ελλάδας συμπεριλαμβανομένου του φαληρικού όρμου.
ΑΛΜΥΡΙΚΙΑ Σχετικά με την αυτοφυή χλωρίδα της περιοχής τα μικρά δέντρα και οι θάμνοι που υπάρχουν διάσπαρτα στον χώρο είναι διάφορα είδη του γένους Τamarix (κοινώς γνωστά ως αρμυρίκια). Τα αλμυρίκια είναι δενδρύλλια που βρίσκονται σε πολλές παραθαλάσσιες περιοχές της Ελλάδας και της Μεσογείου, κοντά σε παραλίες, όχθες ποταμών και ρέματα που ο υδάτινος ορίζοντας είναι υφάλμυρος. Το αλμυρίκι έχει δυνατό ριζικό σύστημα και οι ρίζες του διακλαδώνονται φτάνοντας σε μεγάλο βάθος. Είναι εξαιρετικά ανθεκτικά στη ξηρασία και στην αλατότητα του εδάφους ευνοείται κιόλας από το ράντισμα με θαλασσινό νερό. Τα κλαδιά του είναι λεπτά και τα φύλλα του είναι πολυάριθμα σχηματίζοντας «λέπια». Τα άνθη του είναι πολύ μικρά ρόδινα ή λευκορόδινα, διατάσσονται δε σε μακριές ταξιανθίες και φύονται στα άκρα των κλαδιών.
Καλλιεργείται κατά μήκος των ακτών ως καλλωπιστικό, για τη δημιουργία ανεμοφρακτών, αλλά και για τη σκιά του στις παραλίες. Ακόμα, υπάρχουν τρόποι περιορισμού της άτακτης μορφής του δέντρου για την φύτευση του σε παραθαλάσσιους αστικούς χώρους( για παράδειγμα στην Νέα Παραλία Θεσσαλονίκης).
ΕΧΙΝΩΨ Ενας άλλος τύπος φύτευσης που ανθίζει στην περιοχή είναι ο εχίνοπας. Ένας καλλωπιστικός θάμνος ή μικρό δένδρο που μπορεί να φθάσει τα 3-4 μέτρα ύψος, με λεπτά κλαδιά μακριά και σχεδόν χωρίς φύλλα. Ανθίζει από τέλη Ιανουαρίου έως Μάρτιο με άνθη λευκά, αρωματικά, που είναι διάσπαρτα κατά μήκος των κλαδιών, δίνοντας ένα ιδιαίτερο αποτέλεσμα.
Διακριτές χωρικές ενότητες. 1.Στάδιο Ειρήνης και Φιλίας 2.Αναξιοποιητη περιοχή μεταξύ των εκβολών του Κηφισού και Ιλισσού. 3.Περιοχή Beach Volley 4.Ναυταθλητικός Λιμένας και Πλατεία Νερού 5.Παλιός Ιππόδρομος,ΚΠΙΣΝ 6.Δέλτα Φαλήρου 7.Μαρίνα Φλοίσβου
Η ΣΗΜΕΡΙΝΗ Κ ΑΤΑ Σ ΤΑ ΣΗ Επιμέρους χωρικές, λειτουργικές ενότητες Ο φαληρικός όρμος είναι μια χωρική ενότητα, η οποία δύσκολα αναγνωρίζεται ως ένα ενιαίο αντιληπτικό σύνολο καθώς διασπάται σε επιμέρους περιοχές οι οποίες εμφανίζουν μεγάλες διαφορές ως προς τις υπάρχουσες εγκαταστάσεις και υποδομές. Στη συνολική έκταση από το Παλαιό έως το Νέο Φάληρο μπορούμε να αναγνωρίσουμε εφτά περιοχές με διακριτά μεταξύ τους στοιχεία: • Η ευρύτερη περιοχή του Στ. Ειρήνης και Φιλίας • Η αναξιοποίητη περιοχή νότια του Μοσχάτου, μεταξύ των εκβολών Κηφισού- Ιλισού • Την περιοχή όπου κατασκευάστηκε η ολυμπιακή εγκατάσταση για το άθλημα του Beach Volley • Η ζώνη του ναυταθλητικού λιμένα που βρίσκεται σε άμεση επαφή με την “Πλατεία Νερού” • Η περιοχή του Δέλτα Φαλήρου • Η μαρίνα του Φλοίσβου Από τις ενότητες αυτές η μαρίνα του Φλοίσβου αποτελεί τον πιο δημοφιλή προορισμό. Η συγκεκριμένη έκταση έχει παραχωρηθεί σε ιδιωτική εταιρεία η οποία εκμεταλλεύεται τις εγκαταστάσεις της μαρίνας και τις κτιριακές υποδομές
που φιλοξενούν χώρους αναψυχής και εμπορίου. Καθώς οι περισσότεροι επισκέπτες χρησιμοποιούν ιδιωτικά μέσα για να προσεγγίσουν το χώρο, στην περιοχή παρουσιάζεται πολύ έντονη κυκλοφοριακή συμφόρηση. Σε αντίθεση η “Πλατεία Νερού” παρόλο το ιδιαίτερο αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον που παρουσιάζει (αρχιτέκτονες Θ. Παπαγιάννης και Reichen et Robert) έχει ελάχιστη επισκεψιμότητα. Το πρόβλημα προκύπτει εξαιτίας της δύσκολης πρόσβασης καθώς και της ανύπαρκτης λειτουργικής συνέχειας ανάμεσα στις δύο περιοχές αλλά και λόγω της έλλειψης σε βοηθητικούς χώρους, συναφείς με δραστηριότητες αναψυχής. Η ενδιάμεση περιοχή του Φαληρικού Δέλτα παρόλο το συνδετήριο ρόλο που θα μπορούσε να παίζει, εξαιτίας του ιδιωτικού ιδιοκτησιακού καθεστώτος σε ορισμένο τμήμα της, όπου αναπτύσσονται εσωστρεφείς εμπορικές δραστηριότητες, δεν μπορεί να συμπεριληφθεί στο σχεδιασμό μιας ενιαίας μορφολογικά και λειτουργικά ενότητας. Αποτελεί λανθασμένα ένα de facto, αποκομμένο τμήμα του φαληρικού όρμου. Η περιοχή ανάμεσα στις εκβολές του Ιλισού και του Κηφισού και η περιοχή του Beach Volley παρουσιάζουν τη μεγαλύτερη υποβάθμιση. Παρ όλες τις πρόσφατες διαμορφώσεις, από την εποχή των Ολυμπιακών Αγώνων, γύρω από το αθλητικό κέντρο του Beach Volley, οι εγκαταστάσεις παραμένουν αναξιοποίητες και παρουσιάζουν ήδη μεγάλες φθορές. Το γραμμικό κτήριο που συνέδεε της αθλητικές εγκαταστάσεις Beach Volley και Tae Kwon Do γίνεται ανά περιόδους τόπος
κατασκήνωσης οικογενειών Ρομά. Ο μεγάλος κενός χώρος ανάμεσα στις εκβολές του Ιλισού και του Κηφισού χρησιμοποιείται από αερομοντελιστές, κατοίκους που έχουν ως χόμπι το ελεύθερο τρέξιμο ή την ποδηλασία, ενώ στο κομμάτι προς τη θάλασσα οι μόνοι επισκέπτες του χώρου είναι ερασιτέχνες ψαράδες. Η ευρύτερη περιοχή του ΣΕΦ παρ όλη την μεγάλη επισκεψιμότητα που είχε τη δεκαετία του ‘90 παρουσιάζει εικόνα έντονης εγκατάλειψης και υποβάθμισης.
Θεσμικό Πλαίσιο Οι χρήσεις γης μέρους του παραλιακού μετώπου του Σαρωνικού, καθορίζονται από το ΠΔ 01-3/05-03-2004 (ΦΕΚ 254 Δ) «Καθορισμός ζωνών προστασίας, χρήσεων γης και όρων και περιορισμών δόμησης στην παραλιακή ζώνη της Αττικής από το Φαληρικό Όρμο μέχρι την Αγία Μαρίνα Κρωπίας». Η ανάπλαση της περιοχής του Φαληρικού Όρμου συμπεριλαμβάνεται στο Ν.3843/2010 (ΦΕΚ 62/2010) «Ταυτότητα κτιρίων, υπερβάσεις δόμησης και αλλαγές χρήσης, μητροπολιτικές αναπλάσεις και άλλες διατάξεις. Ανάπλαση Φαληρικού Όρμου Αττικής», όπου σύμφωνα με το άρθρο 11, χαρακτηριζόμενη σαν μια μητροπολιτική περιοχή, και αναγνωριζόμενη ως ενιαίο σύνολο, εντάσσεται σε ένα πρόγραμμα ολοκληρωμένης ανάπλασης όπου καθορίζονται οι ζώνες ανάπλασης, οι επιτρεπόμενες εντός αυτών γενικές χρήσεις γης και οι γενικοί όροι και περιορισμοί δόμησης.
0 3 . ΑΝΑ ΛΥ ΣΗ Στο παρακάτω κεφάλαιο γίνεται εμβάθυνση στα χαρακτηριστικά του κτιρίου. Περιλαμβάνει την μελέτη της κυκλοφορίας μέσα και γύρω από το κτίριο με εστίαση στον ρόλο της οροφής ως βασικός άξονας κίνησης. Ακόμα γίνεται μελέτη τν προβλημάτων που αντιμετώπιζε το κτίριο και τα σημεία αδυναμίας που έχουν προκύψει λογο της αλλαγής από την αρχικά σχεδιασμένη χρήση του και των επεμβάσεων της ένας πρότασης ανάπλασης. Με σκοπό τον σεβασμό και την διατήρηση της υφιστάμενης αρχιτεκτονικής του κτιρίου γίνεται εκτενής μελέτη των ρυθμών και τον αναλογιών που χρησιμοποιήθηκαν από το γραφείο Παπαγιάννη κατά τον αρχικό σχεδιασμό, ενώ η πρόταση της επέμβασης ακολουθεί κατά βάση το ίδιο μορφολογικό λεξιλόγιο. Τέλος, δίνεται μεγάλη έμφαση στα σημεία ορατότητας από και προς το κτίριο.
Αναλυση υπάρχουσας και προτεινομένης κυκλοφορίας Για να μπορέσει να γίνει μια εκτίμηση για την βέλτιστη χρήση του κτιρίου πρέπει να ληφθούν υπόψη οι χρήστες του κτιρίου, ποιος βρίσκεται σε αυτό τον χώρο, από πού υπάρχει πρόσβαση, πως επηρεάζει η κυκλοφορία του αστικού ιστού την κυκλοφορία εντός του πάρκου κ.α. Δεδομένου ότι το πάρκο βρίσκεται σε ένα μεταβατικό που συμπεριλαμβάνει συγκοινωνιακές και χωρικές διαμορφώσεις, συνεπάγονται αλλαγές στην εσωτερική και εξωτερική του κυκλοφορία. Η μελέτη αυτών των αλλαγών θα συμβάλει στην ταυτοποίηση των νέων αναγκών . Αρχικά, αναλύεται το υπάρχον σύστημα κυκλοφορίας. Εξωτερικά, τα σημεία ενδιαφέροντος είναι οι κύριες συνδέσεις του χώρου με το οδικό δίκτυο, τα κομβικά κυκλοφοριακά σημεία της περιοχής και οι δρόμοι που δέχονται την μεγαλύτερη κυκλοφοριακή φόρτιση. Εσωτερικά, τα διαγράμματα επικεντρώνονται στα σημεία εκτόνωσης μεταξύ του εσωτερικού περιπάτου και των προσβάσεων από τα σημεία δημόσιας συγκοινωνίας. Συγκρίνοντας το υφιστάμενο και το προτεινόμενο διάγραμμα προκύπτει μια βασική εικόνα της κυκλοφορίας στον χώρο και των σημείων εκτόνωσης και έντονης φόρτισης. Στο υπάρχων σχέδιο η κυκλοφορία είναι κατά κύριο λόγο παράλληλη με την ακτογραμμή και μετατοπισμένη στο περίγραμμα
του αστικού δημιουργώντας μια διάτμηση μεταξύ του χώρου της παραλίας και την πόλης. Στο προτεινόμενο σχέδιο ο κεντρικός οδικός άξονας της παραλιακής οδού μετατοπίζεται νοτιότερα από τον αστικό ιστό και δίπλα στο κτίριο μελέτης. Με αυτή την επέμβαση, το κτίριο είναι ορατό κατά μήκος από την παραλιακή οδό και στην βόρεια πλευρά του φιλοξενεί της κεντρικές εισόδους οχημάτων και τον χώρο πρωτεύον χώρο στάθμευσης του πάρκου. Όσον αφορά την σύνδεση με τον αστικό ιστό οι διαμορφωμένες επιχωματώσεις πάνω από τα υπογειοποιημένα σημεία του δρόμου δημιουργούν εκτάσεις υπέργειας πρόσβασης για πεζούς και ποδηλάτες. Η μία από τις δύο προαναφερθείς εκτάσεις καταλήγει πάνω στο κτίριο δίνοντας ζωή στην επιμελώς σχεδιασμένη και αναξιοποίητη οροφή του. Τέλος, η διαμόρφωση της δυτικής πλευράς του πάρκου με διαδρομές και σημεία χρήσης επεκτείνει την κίνηση των πεζών κατά μήκος του πάρκου αλλά και κατά πλάτος με πλέγμα μονοπατιών και σημεία σύνδεσης σε προέκταση του αστικού σχεδίου. Αυτή η εξισορρόπηση της κίνησης εντός του πάρκου τοποθετεί το κτίριο στο κέντρο της διαδρομής περιπάτου ως τον χώρο υποδοχής και εξυπηρέτησης του πάρκου.
Overlap Surface : Διάγραμμα κίνησης ανα χρήση
Ανάλυση διαδρομών με κριτήριο την χρήση Αναλύοντας περισσότερο της δραστηριότητες του πάρκου γίνεται εμφανές μια κατηγοριοποίηση των χρήσεων του πάρκου. Το πάρκο διαθέτει πολλούς χώρους αθλητικών εγκαταστάσεων (γήπεδα, χώρο ναυταθλητισμού, κολυμβητικές δεξαμενές), χώρους πολιτισμού (Εθνική βιβλιοθήκη, λυρική σκηνή, μουσείο πολεμικής αεροπορίας, πάρκο ναυτικής παράδοσης), υπαίθριους χώρους περιπάτου και στάσης ( μαρίνα Φλοίσβου, παραθαλάσσια διαδρομή, αερογέφυρα ΚΠΙΣΝ) αλλά και σημεία σύνδεσης με βασικούς ποδηλατοδρόμους της Αθήνας[1]. Η χρήση του πάρκου από τον κάθε επισκέπτη καθορίζει τα μέρη του χώρου που θα εξερευνήσει αλλά και τις πιθανές διαδρομές που θα ακολουθήσει. Με την ανάλυση της κάθε διαδρομής ανά χρήση και την επικάλυψη αυτών των διαδρομών προκύπτουν οι χρήσεις που εξυπηρετούνται γύρω από το κτίριο. Η χρήση του χώρου θα καθορίσει τις ανάγκες και τον ρόλο που θα πρέπει να εξυπηρετήσει το κτίριο. Ακόμα με την επέκταση των χρήσεων μέσα και πέρα από το κτίριο μπορεί να ενισχυθεί ο χαρακτήρας του πάρκου και η διαπερατότητα της κυκλοφορίας.
Σχέδια υφιστάμενου κτιρίου Τα παρακάτω σχέδια και διαγράμματα εχουν προκύψει απο τα αρχικά κατασκευαστικά σχέδια του κτιρίου [2]
Ρυθμός κτιρίου Εστιάζοντας την μελέτη στην κλίμακα του κτιρίου βλέπουμε πως το κτίριο έχει σχεδιαστεί σύμφωνα με δύο συστήματα αξόνων, ένα σύστημα για τον σκελετό από σκυρόδεμα και ένα για τις μεταλλικές κατασκευές. Οι μεταλλικές κατασκευές που χαρακτηρίζουν τις όψης αλλά και την οροφή του κτιρίου οριοθετούν μια διαδρομή πάνω από το κτίριο παράλληλη με την κεντρική διαδρομή του πάρκου, δηλαδή αυτή μπροστά από το κτίριο. Στα πλαίσια της νέας επέμβασης και στο κλίμα της σύνδεσης της οροφής του κτιρίου με το ισόγειο χώρο, είναι ενδιαφέρουσα η μελέτη αυτού του καννάβου και η πιθανή επέκταση του προς το πάρκο.
Διάγραμμα Τομών
Οπτική κτιρίου Το επόμενο στάδιο μετά την επιλογή της επέμβασης στην οροφή του κτιρίου είναι η εξερεύνηση της οπτικής σχέσης της περιοχής με το κτίριο και την οροφή του. Τα ερωτήματα είναι, είναι η οροφή ορατή από το πάρκο/ την πόλη/τον δρόμο, κατά πόσο είναι ορατό το κτίριο από τα σημεία φυγής των γύρω περιοχών, κατά πόσο είναι ορατό το κτίριο από την διαδρομή περιπάτου. Το κτίριο κατά μήκος είναι βρίσκεται στο ίδιο υψόμετρο και το ύψος του κυμαίνεται στα 7 με 9 μέτρα από το έδαφος ενώ κατά μεγάλα τμήματα μπροστά από την βόρεια όψη υπάρχουν παράλληλα σκαλιά ελαφριάς υψομετρικής διαφοράς που διευκολύνουν την ορατότητα όπως φαίνεται στο διάγραμμα. Συνοπτικά, ανάλογα την απόσταση από το κτίριο και το υψόμετρο του σημείου ένας παρατηρητής μπορεί να δει μόνο την πρόσοψη του κτιρίου, την πρόσοψη και τμήμα της οροφής ή ολόκληρη την οροφή. Ακολουθώντας αυτή την λογική και στις υπόλοιπες τομές του κτιρίου προκύπτει μια γενικευμένη εικόνα της ορατότητας του κτιρίου από τον γύρω χώρο.
Διάγραμμα ορατότητας σε εγκάρσια Τομή.
Σκίτσα προοπτικής
Αναλυση οπτικής σε σημεία θέασης Έχοντας μια αναλυτική μελέτη της κυκλοφορίας και της χρήσης του χώρου(διαγρ. 1Δ) προκύπτουν σημεία του χώρου γύρω από το κτίριο με έντονη χρήση ή κυκλοφορία, και σε συνδυασμό με την μελέτη θέασης του κτιρίου(διαγρ. 2Δ) επιλέγονται τα σημεία βέλτιστης θέασης, δηλαδή τα σημεία από οπού θα είναι καλύτερα ορατό το κτίριο και θα ιδωθεί από τα περισσότερα άτομα. (διαγρ. 1Α) Αυτά τα σημεία θα είναι τα κεντρικά σημεία επέμβασης, που θα αναδεικνύουν τον χαρακτήρα του κτιρίου και θα προκαλούν το ενδιαφέρων των επισκεπτών. Η προοπτική του κάθε σημείου φαίνεται στα σκίτσα 1 ως 6. Κάθε ένα από αυτά τα σημεία είναι συνδέει το κτίριο με κάποιο χώρο του πάρκου ή της πόλης. Ακολουθώντας την αριθμητική σειρά πρόκειται για, την είσοδο/έξοδο από το γήπεδο beach volley, είσοδο από την υπέργεια διάβαση στην προέκταση της λεωφόρου Θησέως, σύνδεση μεταξύ των περιπτέρων πολιτισμικών εκδηλώσεων και της υπέργειας διάβασης, την προέκταση της πλατείας νερού, την πλαϊνή είσοδο του γηπέδου Ταε κβο ντο και την είσοδο/έξοδο του κεντρικού πάρκινγκ.
Διάγραμμα ορατότητας
Διάγραμμα κίνησης ανά χρήση.
ΠΡΟΒΛΗΜΑΤΑ ΦΩΤΙΣΜΟΥ ΚΑΙ ΑΕΡΙΣΜΟΥ ΛΟΓΟ ΤΩΝ ΝΕΩΝ ΕΡΓΩΝ
ΣΥΝΟΛΙΚΑ ΖΗΤΗΜΑΤΑ ΣΥΝΔΕΣΗΣ
ΑΝΑΓΚΗ ΕΙΣΟΔΟΥ & ΟΠΤΙΚΗΣ ΣΥΝΔΕΣΗΣ
ΠΑΝΩ ΠΛΑΙ ΓΥΡΩ
Συμπερασματα και αρχη σχεδιασμου. ƴƵƱƸƱƫ
ƦƫƣƥƳƣƮƮƣƵƣ
ƦƫƣƲƧƳƣƵƱƵƩƵƣ & ƴƶƯƦƧƴƩ
ƧƲƧƬƵƣƴƩ ƬƣƯƣƤƱƶ
ƧƭƣƷƳƫƣ ƧƲƧƮƤƣƴƩ
ƵƳƫƣ ƵƮƩƮƣƵƣ
ƲƭƣƴƵƫƬƱƵƩƵƣ
ƴƩƮƧƫƣ ƬƱƳƶƷƺƴƩƴ ƱƳƣƵƱƵƩƵƣƴ
ΠΑΝΩ
ΠΛΑΙ
ΓΥΡΩ
ƱƥƬƱƲƭƣƴƫƣ ƧƲƧƮƤƣƴƩ ƮƧƵƣƭƫƬƱƶ ƧưƺƵƧƳƫƬƱƶ ƴƬƧƭƧƵƱƶ
3 ƧƫƦƩ ƧƲƧƮƤƣƴƩƴ (ƱƳƱƷƩƴ,ƱƹƩƴ Ƭƣƫ ƲƧƳƫƮƧƵƳƫƬƣ) ƧƯƴƺƮƣƵƺƴƩ ƶƲƣƳƸƱƶƴƣƴ ƬƣƵƣƴƬƧƶƩƴ ƮƧ ƷƶƴƫƬƩ Ƭƣƫ ƯƱƩƵƩ ƴƶƯƧƸƧƫƣ ƮƱƳƷƩƴ
ΤΡΕΙΣ ΤΥΠΟΙ ΕΠΕΜΒΑΣΗΣ
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑΤΑ ΑΝΑΛΥΣΗ- ΑΠΟ ΤΟΝ ΡΥΘΜΟ ΣΤΗΝ ΜΟΡΦΗ
Διάγραμμα προς μορφή Με βάση τον κάναβο του κτιρίου και την ανάλυση που έχει προηγηθεί προκύπτει η ογκοπλασία της πρότασης. Η πρόταση καλύπτει το κτίριο και το περιβάλει ως ένα δεύτερο σύστημα μορφής που σημειακά ακουμπά αιωρείται πάνω ή κλείνει μέσα του το κτίριο δημιουργώντας νέους χώρους. Η μορφή αυτή αποτελείται από ένα σύνολο από όμοια τραπέζια τοποθετημένα παράλληλα με τον κεντρικό άξονα και συνδέονται μεταξύ τους σχηματίζοντας μία ενιαία διαδρομή πάνω από το κτίριο. Αυτό το συμπληρωματικό σύστημα λειτουργεί ενοποιώντας οπτικά την οροφή με την όψη του κτιρίου. Επεμβαίνει στην βασική πορεία μπροστά από το κτίριο δημιουργώντας στέγαστρα, πλατείες και σημεία στάσης. Συνδέει την διαδρομή από την αρχή ως το τέλος της οροφής του κτιρίου με μια σειρά από υπαίθριους ημιυπαίθριους και κλειστούς χώρους.
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΟΓΚΟΠΛΑΣΙΑΣ
Αναφορές Πηγή αναφοράς για την μορφή αυτής της κατασκευής αποτελούν παραμετρικά στέγαστρα όπως το New Milan Tade Center στο Μιλάνο. Ενδιαφέρον σε αυτές τις κατασκευές είναι η σχέση τους με το κτίριο στο οποίο προσάπτονται. Η κατασκευές που φαίνονται στην εικόνα λειτουργούν σε πολλαπλά επίπεδα. Ο ρόλος τους δεν περιορίζεται στην στέγαση ενός χώρου αλλά με την γεωμετρία τους δημιουργούν νέους χώρους μέσα τους. Σημειακά δημιουργούν νέα προσβάσιμα επίπεδα ή ολόκληρους ορόφους. Γεωμετρικά μεταξύ τους διαφέρουν σημαντικά, ωστόσο ως κοινό έχουν την εμφανή διάκριση τους από τις γύρω κτιριακές ενότητες και την ομοιομορφία τους ως σύστημα. Τα όρια και η μορφή του κάθε συστήματος είναι σαφώς διακριτή. Με αποτέλεσμα οι συγκεκριμένες επεμβάσεις να χαρακτηρίζουν το συγκεκριμένο κτίριο ή περιοχή [3]τ
0 4 . ΠΡΟΤΑ ΣΗ Παρακάτω φαίνονται αναλυτικά οι χώροι εντός της κατασκευής και του κτιρίου. Το κτίριο έχει μετατραπεί για να φιλοξενήσει νέες χρήσεις πιο συμβατές με το γύρω πάρκο. Τα αποδυτήρια και τα εντευκτήρια μετατρέπονται σε εργαστήρια χώρους δοκιμών και παρατηρητήρια. Η επέμβαση οργανώνει την ροή της κυκλοφορίας γύρω και μέσα στο κτίριο. Ενώ στα υπαίθριά τμήματα του πάρκου που συνορεύουν με κομβικά σημεία του κτιρίου σχεδιάζονται πλατείες και παίρνουν ονόματα γνωστών αρχαίων προσώπων με βάση την λειτουργεία τους. Το σύστημα των στεγάστρων επεκτείνεται αρμονικά προς την υπόλοιπη περιοχή με χαράξεις και φυτεύσεις. Το κομμάτι της οροφής δεν λειτουργεί μόνο ως μια γραμμική διαδρομή αλλά αποτελείται από μια σειρά χώρων με για διάφορες χρήσεις και δράσεις που αφορούν τον πολιτισμό και την τεχνολογία. Το κτίριο εξυπηρετεί τόσο του πολίτες που θα χρησιμοποιήσουν τα εργαστήρια και τους χώρους του οσο και τον επισκέπτη που ενδιαφέρεται για εναν ενημερωτικό/εκπαιδευτικό περίπατο
ΓΕΝΙΚΗ ΚΑΤΟΨΗ ΠΡΟΤΑΣΗΣ ΚΛΙΜΑΚΑ 1 : 1000
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΚΙΝΗΣΗΣ ΟΡΟΦΗΣ 1 : 2000
ΒΑΣΙΚΕΣ ΠΡΟΣΒΑΣΕΙΣ ΠΑΡΚΟΥ ΝΕΑ ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΚΟΜΒΙΚΑ ΣΗΜΕΙΑ
ΔΙΑΓΡΑΜΜΑ ΚΙΝΗΣΗΣ ΙΣΟΓΕΙΟΥ 1 : 2000
ΒΑΣΙΚΟΣ ΑΞΟΝΑΣ ΚΥΚΛΟΦΟΡΙΑΣ ΠΕΖΩΝ ΣΥΝΔΕΣΕΙΣ ΜΕ ΤΟ ΚΤΙΡΙΟ
ΣΗΜΕΙΑ ΣΤΑΣΗΣ ΚΑΙ ΣΚΙΑΣΗΣ
Σ ΧΕ Δ Ι Α ΠΡΟΤΑ ΣΗΣ
ΤΜΗΜΑΤΑ ΠΡΟΤΑΣΗΣ
ΠΡΟΘΕΣΗ ΑΛΛΑΓΗΣ ΧΡΗΣΗΣ & ΔΗΜΙΟΥΡΓΙΑΣ ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΗΣ ΔΙΑΔΡΟΜΗΣ
ΦΩΤΟΡΕ Α ΛΙΣ Τ ΙΚΕ Σ ΑΠΕ ΙΚΟΝΙΣΕ ΙΣ
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕ Σ ΑΝΑΦΟΡΕ Σ Τοποθεσία : [1]
Νανοπούλου Η. (2003). Φαληρικός Όρμος: από τα Ολυμπιακά έργα στη μετα-Ολυμπιακή αναβάθμιση του θαλάσσιου μετώπου
της πόλης, Κτίριο, Τεύχος 150, σελ 18-21. [2]
Παπαγιαννάκης Λ., (1982),“Οι ελληνικοί σιδηρόδρομοι (1882-1910): γεωπολιτικές, οικονομικές και κοινωνικές διαστάσεις”,
Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα [3]
Νανεθάς Γ., (1985),“Το τραμ τότε και τώρα”, Τραίνα και Άνθρωποι, τεύχος 12
[4]
Παπαδοπούλου Ε., (2007),“Η εγκατάσταση των προσφύγων του ‘22 στο Λεκανοπέδιο Αθηνών. Η σημερινή κατάσταση των
προσφυγικών εγκαταστάσεων στην Αθήνα. Δυνατότητες προστασίας”, Επιβλέπων Καθηγητής Γεώργιος Μ. Σαρηγιάννη [5]
Ιατρίδου Μ., (2006),«Φαληρικός Όρμος. Η Ολυμπιακή Δόμηση και η Μεταολυμπιακή Εμπορευματοποίηση», Αρχιτέκτονες, Τεύχος
59, σελ. 66-68 [6]
Κανδύλης Γ., Β’ Αρχιτεκτονικό Συνέδριο, 1962, Θεσσαλονίκη
[7]
Ιατρίδου Μ., (2006),«Φαληρικός Όρμος. Η Ολυμπιακή Δόμηση και η Μεταολυμπιακή Εμπορευματοποίηση», Αρχιτέκτονες, Τεύχος
59, σελ. 66-68 [8]
Μπατζικου Σ.,(2008), Μεταολυμπιακή εξέλιξη του Φαληρικού Όρμου,ΕΜΠ [https://www.google.gr/url?sa=t&rct=j&q=&es-
rc=s&source=web&cd=2&ved=0ahUKEwjst7as2oPWAhULKMAKHUCMApYQFggtMAE&url=http%3A%2F%2Fcourses.arch.ntua.gr%2Ffsr%2F132674%2F17_MPATZIKOY.pdf&usg=AFQjCNHTpKzFTFulYSg3ok_DzAR-FauTPg] [9]
Χαλδέζου Σ.,(2014), ΠΟΛΕΟΔΟΜΙΚΕΣ ΕΠΕΜΒΑΣΕΙΣ ΜΗΤΡΟΠΟΛΙΤΙΚΗΣ ΕΜΒΕΛΕΙΑΣ ΣΤΟ ΦΑΛΗΡΙΚΟ ΌΡΜΟ: Οι προκλήσεις του αστικού
σχεδιασμού στην ανάπλαση αστικών παράκτιων μετώπων,ΕΜΠ, [arch.ntua.gr/sites/default/files/project/6620_/02_teuxos_faliro_chaldezou.pdf] [10]
http://estia.hua.gr/file/lib/default/data/16730/theFile
[11]
Τζαναβάρα Χ.,(2016), Φαληρικός όρμος, η ανάπλαση ξεκινά, Ιστοσελίδα : Κατασκευές Κτιρίων, [http://kataskevesktirion.gr]
Ανάλυση: [1]
Μονάδα Βιώσιμης Κινητικότητας,Ποδηλατικός Χάρτης της Ελλάδας,[ https://www.smu.gr/greece_cycle_map/]
[2]
Θύμιος Παπαγιάννης & Συνεργάτες, Σχέδια Ολυμπιακών ακινήτων
[3]
ArchDaily, New Milan Trade Fair / Massimiliano & Doriana Fuksas , 7 July, 2012 [https://www.archdaily.com/248138/new-milan-
trade-fair-studio-fuksas]