Marathi - June 2015

VÉÚxÉ 2015 +ÆEò 1

Magzine on Low External Input Sustainable Agricultrue

VÉè´ÉÊ´ÉÊ´ÉvÉiÉÉ

efØeÙe JeeÛekeâ VÉÚxÉô 2015 +ÆEò 1 ueerpee-Fbef[Ùee ns efveÙelekeâeefuekeâ Des.Sce.F&. HeâeTb[sMeve leHexâ ØekeâeefMele kesâues peeles. lÙeeÛeer leermejer DeeJe=òeer ceje"er Yee<esle ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve, veeiehetj ceeHe&âle uesKebeÛee ceje"er DevegJeeo keâ®ve ØekeâeefMele keâjerle Deensle. cegKÙe mebheeokeâ kesâ.Jner.Sme Øemeeo Des.Sce.F&.HeâeGb[sMeve JÙeJemLeehekeâerÙe mebÛeeuekeâ šer.Sce jeOee Des.Sce. F&. HeâeGb[sMeve ceje"er mebheeove ollee heešerue ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve, veeiehetj ceje"er DevegJeeo [e@. meefjlee ceesJee[s, ollee heešerue, [e@. efJeveeso Ke[mes, ue#ceerkeâeble he[esUs, megjsMe uegues ßeer. Deefveue yeesje[s, ßeerce. MegYeebieer he[esUs DevegJeeo mecevJeÙeve hetCeeacee Des.Sce.F&. Heâeb[sMeve ØeMeemeve ®keäceerveer peer.peer Des.Sce. F&. HeâeTb[sMeve ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve 23, oeleerj efveJeeme, vÙet Decejveiej, efÛeKeueer jes[, ceevesJee[e efjbie jes[,veeiehetj - 440034.

Heâesve : +91-712-2743972 / 2743986 Fcesue : info@yraindia.org JesyemeeF&š : www.yraindia.org Des.Sce.F&. HeâeGb[sMeve veb. 204, 900 Hetâš efjbie jes[, 3 Hesâpe, yeeveeMebkeâjer, 2 je yuee@keâ, 3 jer mšspe, yebieueesj - 560075, Yeejle Heâesve : +91-080-2669 9512, +91-080-26699522 F&cesue : leisaindia@yahoo.co.in JesyemeeF&š : www.leisaindia.org He@âkeäme : + 91-080-2669941 cegõkeâ : efovesMe «eeHeâerkeâ, veeiehetj cees. 9422119631 cegKe he=‰ Heâesšes : climatecare.org

efuepee Fbef[Ùee šerce leheâ&s DeeheuÙee meJee&bvee neefo&keâ MegYesÛÚe . Ùee hegJeer&Ûes oesve Debkeâ vekeäkeâerÛe DeeheuÙee heÙe&ble heesnesÛeues Demeleerue Je DeeheCe lÙeeÛes JeeÛeve osefKeue keâsues Demesue. efuepee Ùee efveÙelekeâeefuekeâeceeheâ&le Mesleer Je MesleerMeer efveie[erle DemeuesuÙee efJeefJeOe efJe<eÙeebJej uesKe heÇkeâeMeerle keâsues peeleele. Meslekeâjer Je MesleerMeer mebyebOe DemeCee-Ùee meJee&heÙe&ble ns efveÙelekeâeueerkeâ heesnesÛeeJes DeMeer DeeceÛeer ceefve<ee Deens. nÙee uesKeeodJeejs efJeefJeOe heÙee&Ùeer Je veefJeve heÇÙeessie, lÙeeÛeer ÙeMemJeerlee, lÙee heÇÙeesieecegUs nesCeejs heâeÙeos lÙeebÛee heÇÛeej heÇmeej, Deveskeâebveer keâjeJeÙeeÛee DeJeuebye, FlekeâsÛe veJns lej Mesleeryeodoue Skeâ efJeÛeej o=<šerkeâesve heOoleer efvecee&Ce keâjCÙeemee"er keâsuesuee ne Skeâ DeeieUe JesieUe heÇÙelve Deens. petve 2015 ne eflemeje Debkeâ DeeheuÙee neleele osleevee Deecneuee vekeäkeâerÛe Deevebo nesle Deens.2015 ns Je<e& hetCe& peieemee"er DelÙeble cenlJeeÛes ceeveues peele Deens. ÙeeÛe Je<eer& peieeÛe. vesletlJe keâjCeejs me=<šer Je ceeveJe peeleerÛes YeefJe<Ùe "jJeCeej Deensle. efJekeâemeemee"er efJelòe heÙee&JejCe yeoueeJej ceele keâjCes Je MeeMJele efJekeâemeeÛeer OÙesÙe "jCes DeMee leerve Deefle cenlJeeÛÙee efJe<eÙeeJej peeieeflekeâ heeleUerJej OeesjCes Je Deekeâ=leeryebOe leÙeej nesCeej Deensle. Ùee efveefcelòeeves Mesleer nÙee meJee&le cees"Ùee Je heÇcegKe GIeesieeceOÙes pewJeefJeefJeOelee meeOetve peieeÛÙee MeeMJelesceOÙes Je Meslekeâ-ÙeeÛÙee MeeMJelesceOÙes keâmes Ùeesieoeve keâjlee Ùesles ÙeeÛÙee ÙeMeesieeLee Je heÇÙeesie meebieCeejs uesKe Ùee Debkeâele heÇefmeOo keâjCÙeele Deeueer Deensle. keâsJeU Meslekeâjer veJns lej mebyebefOele DeefOekeâejer, jepeefkeâÙe vesleglJe Ùeebveer ÙeeÛes pejâj JeeÛeve keâjeJes Je lÙee ØeÙeesieevee Ûeeuevee osJetve cees"Ùee heÇceeCeele Ùee heOoleer Deeceueele DeeCelee ÙesF&ue Ùee mee"er OeesjCes, Ùeespevee, yepesš ÙeebÛeer lejlego keâjeJeer DeMeer osKeerue DeeceÛeer Dehes#ee Deens. ceneje<š^elegve DebkeâebÛes JeeÛeve keâjâve Debceue keâjâve DeeceÛÙeekeâ[s Øeefleef›eâÙee hee"JeeJÙee Demes efJevebleer Jepee DeeJeenve cegöece Deecner ÙesLes keâjerle Deenesle. mebheeokeâ cebb[U

ueerpee cnCepesÛe yeensjerue ueeieleerÛee DelÙeuhe Jeehej Je MeeÕele Mesleer ØeCeeueer nesÙe. pÙee MeslekeâNÙeebvee heÙee&JeCee&rÙe meblegueve ve efyeIe[efJelee Mesleer Glheeove Je Glhevve Jee{JeeÙeÛes Deens DeMee MeslekeâNÙeebmee"er ne Skeâ leebef$ekeâ Je meeceeefpekeâ heÙee&Ùe Deens. mLeeefvekeâ mebmeeOeveeÛee Je vewmeefie&keâ Øeieleer ÙeebÛee Mesleer ØeCeeueer ceOÙes ÙeLeeÙeesiÙe Jeehej DeeefCe iejpe he[uÙeeme kesâJeU keâener yee¢e ueeieleerÛee megjef#ele Je me#ece Jeehej ns ueerpeeÛes lelJe Deens. mJele:Ûes Ghepele %eeve, keâewMeuÙe, ceguÙes Je mebmke=âleerÛÙee DeeOeejeJej Deeheues YeefJe<Ùe GpJeue keâjCÙeeÛeer Gceea DemeuesuÙee ceefnuee Je heg®<e MeslekeâNÙebeÛes ns Skeâ Gpee&mLeeve Deens. Meslekeâjer DeeefCe mebyeefOele IeškeâebÛÙee menYeeieer heæleerves #eceleeJe=æer keâjCeejb ns Skeâ ceeOÙece Deens. Skebâoj Mesleer ØeCeeueer megOeejCee Je yeouelÙee iejpebevegmeej lÙee ceOÙes yeoue keâjCes DeeefCe nesCeejs yeoue ÙeesiÙe Øekeâejs Deelcemeele keâjCÙeemee"er ueerpee ns Skeâ ceeie&oMe&ve Deens. ueerpeeÉejs MesleerÛÙee heejbheeefjkeâ %eeve Je MeeŒeerÙe %eeveeÛee keâeUpeerhetJe&keâ efceueehe kesâuee peelees Je heg{s lÙee DeeOeejeJej DeeJeMÙekeâ OÙesÙe OeesjCes leÙeej keâjCÙeemee"er ØeÙelve kesâuee peelees.

DeMee OeesjCeebÛee Jeehej, Øemeej, ØeÛeej keâjCÙeeÛes osefKeue ns meeOeve Deens. ueerpee ner Skeâ mebkeâuhevee Deens, Skeâ °erkeâesve Je jepekeâerÙe mebosMe Deens.

MISEREOR founded in 1958 is the German Catholic Bishops' Organization for Development operation. For over 50 years MISEREOR has been committed to fighting poverty in Africa, Asia and Latin America. MISEREOR's support is available to any human being in need - regardless of their religion, ethnicity or gender.

MISEREOR believes in supporting initiatives driven and owned by the poor and the disadvantaged. It prefers to work in partnership with its local partners. Together with the beneficiaries, the partners involved help shape local development processes and implement the projects. This is how MISEREOR, together with its partners, responds to constantly changing challenges, (www.misereor.de; www.misereor.org)

Des.Sce. F&. HeâeTb[sMeve heejbheeefjkeâ %eeve Je veJeveJeerve leb$e%eeve ÙeebÛee mebiece keâ™ve DelÙeuhe yeenŸe ueeieleerÛÙee lelJeeJej vewmeefie&keâ mebmeeOeveeÛes Gòece JÙeJemLeeheve megefveef§ele keâjerle MeeÕele GheefpeefJekesâuee Øeeslmeenve osCeejer mebmLee Deens. nÙee nsletves oKKeve Yeeieelener mebmLee ueneve Je ÚesšŸee Meslekeâjer kegâšgbyeemeesyele,efMe#eCe,ØeefMe#eCe,heejbheeefjkeâ %eeve mee"JeCe,efJeefJeOe mebmLee mebIešvee meesyele DevegYeJeebÛeer osJeeCe IesJeeCe keâjerle Mesleer heOoleerÛes efJeefJeOe heÙee&Ùe meelelÙeeves MeesOele Demeles. Deieoer leUeieeUele peeTve ieeJeeleerue FÛÚgkeâ MeslekeâNÙeebmeesyele lÙebevee efJeefJeOe HeâeÙeosMeerj heÙee&Ùe GheueyOe keâ™ve osCÙeeÛes ØeÙelve nŸee mebmLesleHexâ kesâues peeleele. DeMee ef"keâeCeer Flej Deveskeâ Meslekeâjer, mebmLee-mebIešveebvee efMekeâCÙeeÛeer mebOeer cnCetve keâeÙe&›eâce DeeÙeesefpele kesâues peeleele. ÙegJee ®jue DemeesefmeSMeve ner mebmLee vewmeefie&keâ mebmeeOeveeÛÙee mebJeOe&veemeesyele lÙeebÛÙee ÙeesiÙe JÙeJemLeeheveeJej DeeOeeefjle «eeceerCe Je DeeefoJeemeer #es$eele ieefjyeerJej ceele keâjCÙeemee"er veJeveJeerve GheefpeJekesâÛes ØeÙeesie Je heÙee&Ùe efvecee&Ce keâjCÙeeme ueneve Meslekeâjer, Meslecepetj, DeeefoJeemeer Je «eeceerCe iejerye mecegneme ceole keâjerle Demeles. ÙeeceOÙes ceeefnleermee"er efJeMes<e ØeÙelve kesâues peeleele.Mesleer Je Meslekeâjer mebyeefOele efJeefJeOe ØeMveebJej OeesjCeelcekeâ heeleUerJej ÙeesiÙe les efveCe&Ùe Je yeoue Ie[JeCÙeeÛee efJeMes<e ØeÙelve Flej jepÙe Je je<š^erÙe heeleUerJejerue mebIešvebe meesyele kesâues peeleele. ueerpee Fbef[ÙeebÛes efveÙele keâeefuekeâ ceje"er ceOÙes ØekeâeefMele keâjCÙeeÛee Ghe›eâce ne osefKeue lÙeeÛeeÛe Skeâ Yeeie Deens.

2

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

Deveg›eâceefCekeâe

petve 2015 Debkeâ 1 uee

04-05 efhekeâebÛeer pewJeefJeefJeOelee cetU uesKekeâ : heer. Jner. meLeer<e YeejleeÛÙee oKKeve ØeosMeele 60,000 ceneruee Meslekeâjer pewJeefJeefJeOe heOoleerÛeer Mesleer keâ®ve DeeheuÙee kegâšgbyeeÛee GojefveJee&n keâjleele, lÙeebÛee mJeeefYeceeve DeeefCe mebmke=âleer peleve keâjleele. lÙeeyeeyeleÛes lÙeebÛes %eeve Je ÙeMeesieeLee meJe& osMeYej, Deveskeâ mebmLebeheÙeËle heesnesÛeuÙee Deensle. Deieoer peeieleerkeâ heeleUerJej lÙeeuee ceevÙelee efceUeuÙeeÛes efomeles Deens.

06-08 mLeeefvekeâ efyeÙeeCes heOole DeVemegj#ee Je MesleeJejerue Devegkegâueglee Jee{efJeCÙeemee"er cetU uesKekeâ : Sce keâeefle&kesâÙeve Je meer.Sme.heer heešerue ogÙÙece Yej[ OeevÙeeÛÙee ØepeeleerÛÙee efJeefJeOelesle Ieš nesle Deens. mejkeâejÉeje JeeCe megOeejCesceOÙes Peeuesues mebMeesOeve heâejÛe keâceer ØeceeCeele ueeskeâeheÙe&le heesnesÛeles. lemesÛe Ùeemee"er mJeÙebmesJeer mebmLeeÉjs Peeuesues ØeÙelve osefKeue legjUkeâ DeefCe keâceer ØeceeCeele Deensle. Ùee mebmLeeveeR Ùee efJe<eÙeeJej Skeâef$ele keâece keâjCÙeeÛeer iejpe Deens. keâece keâjleebvee mLeeveerkeâ yeerpe mebj#eCe Je mebieesheveeÛeer keâeUpeer IesCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâlee Deens. efvejefvejeUÙee JeeCeeÛÙee iegCeJeòee megOeejCee ØeÙelveebvee Skeâef$ele keâ®ve mLeeveerkeâ efyeÙeeCes ØeCeeueeruee cepeyegle keâjCÙeeÛee heÇÙelve cnCepes ‘jsmeefcemee’ cee@[sue nesÙe.

09-10 DeVeOeevÙeeÛÙee meeJe&YeewcelJeekeâ[s ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle pewJeefJeefJeOelesÛeer Mesleer heOoleer cetU uesKekeâ : ØeMeeble ceesnbleer ieewCe le=CeOeevÙeeÛeer efhekesâ mekeâme DeVe osCeejer, keâCeKej DeeefCe nJeeceeve, yeouee mebJesove#ece Demeleele. iesuÙee keâener Je<ee&heemetve Skeâheerkeâ heOoleer Je meIeve MesleerJej Yej efouÙeecegUs nÙee efhekeâeKeeueerue #es$e Iešg ueeieues Deens. kebâOeceeue ÙesLeerue DeeefoJeemeer peceeleeRveer Skeâheerkeâ heOoleerÛes yebOeve lees[tve ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle pewJeefJeefJeOelesÛeer Mesleer heOoleer DeJeuebyeueer Deens. meOÙee les peeoe mebJesove#ece DeeefCe heÙee&JejCe megueYe MesleerÛee DeJeuebye keâ®ve peeoe ØeceeCeele DeeefCe DeefOekeâ mekeâme DeVe OeevÙe Glheeoerle keâjerle Deensle les ner pewJeefJeefJeOelee meebYeeUtve

11-13 Øeiele efpeJeveeOeej Je KeeIeeVe megj#eskeâjerlee efyeÙeeCes mJeeJeuebyeve cetU uesKekeâ : mebpeÙe. Sce. heešerue ‘efyeÙeeCes’ ns meecegoeefÙekeâ mebheòeer Demegve npeejes Je<ee&heemetve lÙeebÛÙeeceehe&âle efyeÙeeCeeÛes keâeUpeerhegJe&keâ peleve meJeOe&ve nesle Deens. ns Deelee JÙeeheejer lelJeeJejerue mebmeeOeve cnCetve hejeJeleeale Peeuesues Deens. Meslekeâjer hegjmke=âle efyeÙeeCes mebJeOeËve DeeefCe megOeejerle JeeCeebÛÙee efJekeâeme keâeÙe&›eâceecegUs heâòeâ MesleerceOeerue pewJeefJeefJeOeleeÛe peleve keâjCes veJns lej DeVe megj#ee Je MeeÕele efpeJeveeOeej efveefce&leerÛeer DeeMee peeie=le Peeuesueer Deens.

14-16 heerkeâ efJeefJeOeerkeâjCeeÉejs nJeeceeve yeoueeJej ceele cetU uesKekeâ : F&Õej keâeUs Je ceejMeue ef[megPee Skeâerkeâ[s Deveskeâ Meslekeâjer efJe<eÙekeâ nJeeceeve yeoueeÛÙee mebkeâšeMeer Peie[le Deensle lej DeMee heefjefmLeleerle ceneje°^eleerue kegbâYeejJee[er Ùee ieeJeeleerue MeslekeâNÙeeveer cee$e DeeheuÙee heerkeâ heæleerceOÙes yeoue keâ¤ve nJeeceeve yeoueeÛÙee mebkeâšeJej ceele keâjCÙeeÛee ØeÙelve kesâuee Deens. efhekeâebÛÙee Ùee efJeefJeOeles cegUs heÙee&JejCe yeoueeÛeer Je yeepeejeÛeer efÛeblee lej keâceer PeeueerÛe heCe keâewšgbyeerkeâ heeleUerJej efJeefJeOe ØekeâejÛÙee mekeâme DeVeeÛeer GheueyOelee osefKeue DeeheesDeehe efvecee&Ce Peeueer.

17-20 pewJeefJeefJeOe Skeâelceerkeâ Mesleer «eeceerCe oeefjõÙe keâceer keâjCÙeeÛes meeOeve cetU uesKekeâ : hegJe&lee oemeieghlee, ®hekeâ ieesmJeeceer , cees vemeerce Deueer, megoMe&ve efJeÕeeme, Je megYeüpeerle kesâ. mene veepegkeâ ketâef<e heÙee&JejCe DemeuesuÙee Yeeieeleerue MeslekeâNÙeebveer lÙeebÛeer Mesleer ner yeoueCeejs JeeleeJejCe , keâceer nesCeejer ceeleerÛeer megefhekeâlee Je MesleerÛes GlheVe nÙee meejKÙee efJeefJeOe heefjefmLeleer Jej ceele keâjCÙeemee"er keâener efJeefMe° Skeâeeflcekeâ Mesleer heOoleer efJekeâmeerle kesâuÙee Deensle. Deveskeâ mebmLeeveer DeMee megOeejerle heOoleerÛes ØeÙeesie kesâues Deensle.

Deelee nÙee Je DeMee ØeÙeesieebÛee cees"Ùee ØeceeCeeJej DeJeuebye ØeÛeej Je Øemeej efveÙeespeveele keâjCÙeeÛeer JesU Deeueer Deens.

3

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

DeeheuÙee pewJeefJeefJeOe MesleeceOÙes nes"er yeer.jepeccee

efhekeâebÛeer pewJeefJeefJeOelee heer. Jner. meLeer<e YeejleeÛÙee oKKeve ØeosMeele 60,000 ceneruee Meslekeâjer pewJeefJeefJeOe heOoleerÛeer Mesleer keâ®ve DeeheuÙee kegâšgbyeeÛee GojefveJee&n keâjleele, lÙeebÛee mJeeefYeceeve DeeefCe mebmke=âleer peleve keâjleele. lÙeeyeeyeleÛes lÙeebÛes %eeve Je ÙeMeesieeLee meJe& osMeYej, Deveskeâ mebmLebeheÙeËle heesnesÛeuÙee Deensle. Deieoer peeieleerkeâ heeleUerJej lÙeeuee ceevÙelee efceUeuÙeeÛes efomeles Deens. ner 2003 Ûeer iees° Deens. YeejleeÛÙee DeebOeÇØeosMe jepÙeeleerue Skeâe Peeshe[er Jepee IejeceOÙes ueneve MeslekeâNÙeebÛÙee kegbâšgbyeeleerue megceejs 50 ceneruee efo[ieer ieeJeele Skeâ$e DeeuesuÙee Deensle. efJeef[ÙeesJej Jeefj‰ Mesleer le%eebMeer meceesjemeceesj ÛeÛee& keâjerle Deensle. mecceeccee (ceneruee Meslekeâjer) DeeheuÙee 3 Skeâj MesleerceOÙes keâesj[Jeeng heefjefmLbbeleerceOÙes efJeefJeOe ØekeâejÛÙee 96 efhebkeâebÛes Glheeove keâmes Iesles Je lÙeeceOÙes pewJeefJeefJeOelesÛes efleÛÙeemee"er keâeÙe cenlJe Deens les efJemleejeves meebieles Deens. SJe{Ùeele ogme-Ùee yeepegves Skeâ Jeefj‰ MeeŒe%e efleuee LeebyeJeleele. ‘‘veener veener! legcner pewJeefJeefJeOelesÛeer keâeUpeer keâ® vekeâe. les Deecne MeeŒe%eebÛes keâece Deens. DeeefCe Deecner legcneuee yeerÙeeCes megÛeJet’’...

DeIeehener yengleebMe Jew%eeveerkeâebÛee Demee mecepe Deens keâer Mesleer efJe<eÙekeâ MeeŒe Je %eeve ns kesâJeU lÙeebveeÛe ceenerleer Deens. DeeefCe ke=âef<e heOoleer, heerkesâ, ceMeeieleer F yeeyeleÛÙee ÛeÛee&ceOÙes ueneve Meslekeâjer efJeMes<ele: ceneruee MeslekeâNÙeeveer ceOÙes YeeieÛe IesT veÙes. heCe oKKeveÛÙee Ùee cenerueebveer lÙeebÛeer ner mecepe Deveskeâ yeepegves ÛegkeâerÛeer "jJegve efoueer. ceneruee Skeâ ogye&ue Ieškeâ Demegvener ueneve MesleerÛeer ceguelelÛes Je pewJeefJeefJeOelee Mesleer ØeCeeueeruee efÛekeâšgve jeneruÙeecegUs lÙeebÛÙee peerJeCeele ØeÛeb[ yeoue efvecee&Ce Peeuee. pewJeefJeefJeOe ke=âef<e ØeCeeueer efo[ieer ieeJeeleerue ceneruee Meslekeâ-Ùeebveer Deefle Gòece pewJeefJeefJeOe ke=â<eer ØeCeeueer efJekeâmeerle kesâueer Deens. lÙeeceOÙes yejsÛe meeceevÙe iegCeefJeMes<e heneÙeuee efceUleele. pemes ner ØeCeeueer DeefmebefÛele MesleeJej nesles, oesve Skeâjehes#ee keâceer #es$e Je heâej megheerkeâ vemeuesuÙee peefceveerceOÙes jeyeJelee Ùesles. hegCe&heCes DejemeeÙeveerkeâ heOoleerves keâjlee Ùesles, Deieoer ÚesšÙeeMee peefceveerÛÙee legkeâ[ÙeeJej 12 les 23 ØekeâejÛeer heerkesâ Skeâ$e Iesleueer peeleele. ner Mesleer ØeCeeueer jeyeJeCeeNÙeevee yeepeejelegve Deeheueb DeVeOeevÙe efJekeâle DeeCeeJes ueeiele veener. oKKeveÛÙee ueneve Meslekeâjer ceneruee lej yeerpe mee"JeCegkeâ keâjCeeNÙee ceefnuee Deensle. lÙee heâòeâ yeerpe meJeOe&veÛe keâjerle veenerle lej hesjCeerÛÙee JesUer keâesCekeâesCelÙee efhekeâebÛeer efceßeKe$e hesjCeer keâjeÙeÛeer ns "jJeleele. ns

4

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

Kejsòej hejmhej hegjkeâ Deens. cnCepes Ùee cenerueebÛÙee Mesleer keâjCÙeeÛÙee heOoleercegUs pewJeefJeefJeOe ke=âef<eØeCeeueer GYeer jenles Je pewJeefJeefJeOelee Mesleer heOoleercegUs cenerueebvee lÙeebÛÙee heOoleerves Mesleer keâjlee Ùesles. Ùee cenerueebvee pewJeefJeefJeOe Flekeâer cenlJeeÛeer keâe Jeešles? ke=âef<eKeelÙeeves meeieeRleuÙeevegmeej Skeâ efkebâJee oesve efhekesâ IesCÙeeme lÙeebÛee keâeÙe Je Dee#eshe Deens? nÙee ceneruee efheJeUer pJeejer Keeme keâ®ve efhekeâJeg FefÛÚleele peer ke=â<eer KeelÙeeves cegooece ogue&ef#ele kesâuesueer Deens. MeeŒe%eebÛÙee celes nÙee efhekeâebvee yeepeejYeeJe keâceer Deens. hejbleg oefuele cenerueebvee ns ceenerleer Deens keâer efheJeUer pJeejer cnCepes mekeâme DeVe , Ûeebieuee Ûeeje , meeOÙee ceeleerle, yeerve heeCÙeeÛes heerkeâ lÙeeÛeer Oeebš kegâhebveermee"er, IejeÛes kegâ[ (efYebleer) yeveJeCÙeemee"er Jeehejlee Ùesleele. Demes Deveskeâ heâeÙeos Ùee efheJeUÙee pJeejerÛes Deensle. ns meieUs GheÙeesie /Jeehej, heâeÙeos nÙee cenerueebÛÙee efveÙeb$eCeele jeng Mekeâleele. lÙeemee"er lÙeevee keâesCee ogmeNÙeeJej DeJeuebyegve jenCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâlee veener. DeMee efhekeâeuee Ùee cenerueebveer SJe{s cenlÛe osCes ÙeeÛee DeLe& Ùee cenerueebÛeer ke=âef<e Je DeVe nÙeekeâ[s heenCÙeeÛeer JesieUer °er Deens ns peeCeJeles.

DeVeeÛÙee heefuekeâ[Ûes efJeMes<ele: ueneve Meslekeâjer kegâšgbyeeleerue Je oefuele meceepeeleerue iejerye cenerueemee"er Mesleer mebmke=âleer Je pewJeefJeefJeOelesÛÙee lelJeebvee efÛekeâšgve jenCes ns lÙeebvee DelÙeble iejpesÛes Jeešles. veenerlej Deepe DeeheCe Meslekeâjer DeelcenlÙee heenlees nÙee efJeMes<ele: DeMee mlejeleerue Deensle keâer pes Meslekeâjer JÙeeheejer heOoleerves yeepeejeJej vepej "sJegve ceneie[s yeerÙeeves, ceneie[s Deew<eOes , jmeeÙeves Jeehejleele. Je SkeâÛe ØekeâejÛes veieoer heerkeâ IesCÙeekeâ[s lÙeebÛee keâue Demelees. hejbleg Ùee ueneve ceneruee Meslekeâjer pÙee pewJeefJeefJeOe heOoleerÛeer ke=â<eer ØeCeeueer DeJeuebyeefJeleele lÙeeÛÙeeceOÙes Meslekeâjer DeelcenlÙee nesleevee efomele veener. ke=âef<e pewJeefJeefJeOelee ne lÙeebbÛÙee hejbhejsÛee Yeeie lej DeensÛe heCe meeshee Je Mesleer keâjCÙeeÛee mejU leeefke&âkeâ ceeie& Deens. lÙeebvee hegCe& peeCeerJe Deens keâer JeeleeJejCe yeoueeuee meeceesjs peeCÙeemee"er pewJeefJeefJeOe ØeCeeueer lÙeebbÛÙee mee"er megj#ee keâJeÛe Deens. SJe{sÛe veJns lej peer efhekesâ Mesleele Iesleueer peeleele lÙeelegve lÙeebÛÙee IejÛeer DeVemebmke=âleer PeUkeâles Je mJeÙebheekeâ Iejele efMepeCeej DeVe DeeefCe Mesleeleerue heerkeâ ÙeeceOeerue veeleb Debieoer "UkeâheCes heneJeÙeeme efceUles. GoenjCeeLe& pJeejerheemegve yeveJeuesues heoeLe& legj [eUer heemetve yeveJeuesuÙee heoeLee&yejesyej Keeuues peeleele lej MesleerceOÙes pJeejer Je legjerÛes heerkeâ meesyeleÛe Jee{le Demeles. ‘ns Mesle les mJeÙebheekeâ Iej’ cee@[sue Ûe Ke-Ùee DeLee&ves iesuÙee Deveskeâ Meleheemetve lÙeebbÛÙee MesleeJej pewJeefJeefJeOelee peerJeble "sJeCÙeeme keâejCeerYegle "jues Deens. Kebj lej Ùee hegCe& Øeef›eâÙesceOÙes cenerueeÛÙee JeešÙeeuee Deveskeâ keâeces peele DemeuÙeeves lÙeeÛe nÙee hejbhejsÛes Jeenkeâ Deensle Demeb cnCeCes ÙeesiÙe Deens. pewJeefJeefJeOe Mesleer kesâJeU Yeewleerkeâ peerJeve hegâueJeòes Demes vemegve vewleerkeâ Deeeflcekeâ Je heÙee&JejCeerÙe Debieebveer peerJeve heefjhegCe& nesles. ÙesLeerue ueeskeâ pewJeefJeefJeOelee DeeheuÙee Oeeceeakeâ meCeelegve meepejer keâjleele. pemes DeVe OeesjCeeÛes veJes ®he Yeejlee ceOÙes "jeefJekeâ efhekeâebveeÛe heâej ØeeOeev’Ùe efoues peele Deens. DeeefCe ns mejkeâejer OeesjCe Deens. Deveeoer keâeueeheemegve DeeheuÙee osMeele mLeeefvekeâ DeMeer efJeefJeOe Yej[OeevÙe Je keâ[OeevÙes efhekeâeleele Je leer efhekebsâÛe lÙee ØeosMeeleuÙee ueeskeâebÛes ØecegKe DeVe nesles. heCe ner efhekesâ cee$e ogue&ef#ele kesâueer Deensle.meve 2013 ceOÙes mejkeâejves DeMee DeVeOeevÙeeÛes cenlJe heneruÙeeboeÛe ceevÙe kesâues Demes Jeešles keâejCe lÙee OeevÙeebÛee GuuesKe je°^erÙe DeVe megj#ee keâeÙeoÙeeceOÙes kesâuee Deens. [skeäkeâve [sJeueheceWš meesmeeÙešer DeeefCe efceuesš vesšJeke&â Dee@heâ Fbef[Ùee Ùeeveer oMekeâehes#ee peemle keâeU Ùee yeeyele mebIe<e& kesâuee. lÙeeÛes heâueerle Peeues DeeefCe Yej[OeevÙes Deelee ceevÙelesvegmeej DeeheuÙee osMeeleerue meeJe&peveerkeâ DeVe JÙeJemLesceOÙes DeebleYeg&le Peeues. ne Deevebo heâòeâ kesâJeU vesšJeke&â Je [skeäkeâve meesmeeÙešerÛee vemegve lÙee cenerueebÛee Deens. pÙeeveer ne Jeejmee meelelÙeeves peleve kesâuee Deens. lÙeeveer jsef[Ùees Je ÚesšÙee efÛe]$e efheâleeRÛee Jeehej keâ®ve meJee&heÙeËle ner ÙeMeesieeLee heesnesÛeJesueer . Dee«ener heCee Je efJeÛeebjebÛee hekeäkesâheCee Ùee DeeOeejeJej lÙeebÛÙee meeceeefpekeâ, DeeefLe&keâ efueiebYesoecegUs efvecee&Ce PeeuesuÙee ogye&uelesJej Ùee cenerueebveer efJepeÙe efceUJeuee DeeefCe je°^erÙe heeleUerJej DeVeOeevÙe OeesjCeeuee Skeâ veJes ®he efoues. FlekesâÛe veJns lej ne mebosMe Deecner meJe& pes Yej[OeevÙeeuee Flekesâ cenlJe oslees 2013 ceOÙes ns efJeÛeej DeeeføeâkesâheÙe&le IesTve iesuees. keâejCe Ùee Yej[OeevÙeeÛee Keje Giece ne Deeeføeâkesâleuee Deens. lesLeerue ueeskebâevee les peeCeJetve efoues Je lesLes heCe ner ÛeUJeU meg® kesâueer. Deelee lej Yeejle Je Deeeføeâkeâe Ùee

oesve Keb[ele Yej[OeevÙeeÛÙee Øeeslmeenveemee"er hejmhejeceOÙes Skeâ vesšJeke&â GYes jenerues Deens.

Sbieueeieóer hetvece ne efnJeeUÙeele meepeje nesCeej meCe. lÙeeJesUer keâe{Ceeruee DeeuesuÙee efJeefJeOe efhebskeâebÛes leesjCe ØelÙeskeâ IejeÛÙee ojJeepÙeeJej šebieues peeles. peCegkeâener ns meebieCÙeemee"er keâer yeIee ceePÙee MesleeceOÙes SkeâeÛe JesUer keâeÙe keâeÙe efhekeâle Deens. DeMee efhekebâevee ceefnuee hewMeehes#eener peemle meeYeebUleele Je peheleele.DeeefCe cnCegveÛe lÙebeÛes yeerÙeeCes efJekeâues peele veener DeeefCe Kejsoer heCe kesâues peele veener.lej les Skeâceskeâeuee Jeešues peeles. meebieeÙeuee DeefYeceeve Jeešlees [skeäkeâve [sJeueheceWš meebsmeeÙešer ner leUeieeUele keâece keâjCeejer Skeâ mJeÙebmesJeer mebmLee, ueneve ceefnuee Meslekeâjer, pÙee DeeefLe&keâ meeceeefpekeâ °Ùee ogye&ue neslÙee, ÙeebÛes Mesleer yeeyeleÛes %eeve iesuÙee 25 Je<ee&heemetve meJee&heÙeËle heesnesÛeJeCÙeeÛes keâeÙe& [er.[er.Sme keâjerle Deens. nÙee Yeeieeleerue DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ ogye&ue Ieškeâeleerue, oefuele ceneruee ns lÙeebÛes %eeve FlejeheÙeËle heesnesÛeJeCÙeemee"er Meskeâ[es JesUe hes®, keâyeeWef[Ùee DeMee osMeeceOÙes peeJegve DeeuÙee Deensle. ns %eeve lÙeebveer kesâJeU lesLeerue Meslekeâ-Ùeebvee veJns lej MeeŒe%e Je OeesjCe yeveJeCeeNÙee osefKeue efoues Deeblejje°^erÙe heeleUerJej cees"cees"Ùee heefj<eoebceOÙes Ùee cenerueevee Deveskeâeveer Sskeâues Deens. 2003 ceOÙes ke@âve[e ÙesLeerue efJnkeäšesefjÙee ceOÙes peeieeflekeâ pewefJekeâ heefj<eosceOÙes Ùee cenerueebveer ceeb[Ceer kesâueer. Ùee ceOeerue Deveskeâeveber Ùee cenerueeÛÙee %eeveeÛes Je ceeb[CeerÛes Dee§eÙe& Je keâewlegkeâ kesâues. Ùee DevegYeJeelegve efvecee&Ce PeeuesuÙee DeelceefJeÕeemeeÛÙee peesjeJej Deelee Ùee ceneruee efheâjles pewJeefJeefJeOe meCe meepejs keâ® ueeieuÙee . 1998 heemetve Deieoer ojJe<eea Skeâe cenervÙeele efkeâceeve 50 ieeJeele nÙee ceneruee heesnseÛeleele Je ueeskebâevee Deveskeâ yeeyeeRÛes efMe#eCe DeeheuÙee mJeevegYeJeelegve osleele. lÙee ceOÙes ØeecegKÙeeves heÙee&JejCeerÙe Mesleer mebkeâuhevee Je lÙeeÛes heâeÙeos, yeerÙeeCeeJej Deeheue efveÙeb$eCe, pewefJekeâ MesleceeueeÛeer yeepeejhes", Meslekeâjer Je ceeleer ÙeeÛebs cepeyegle mebyebOe, Mesleer DeeefCe heÙee&JejCe ÙeebÛeer hejmhej hegjkeâlee DeMee efJeefJeOe efJe<eÙeeJej ÛeÛee& kesâuÙee peeleele. DeeleeheÙeËle Ùee ceneruee megceejs 1,50,000Meslekeâ-ÙeeheÙeËle heesnesÛeuÙee. Ùee Yeeieeleerue heejbheejerkeâ yeerÙeeCes Je efhekesâ lÙeebvee oeKeefJeueer. Yeejle mejkeâejves ns DeesUKeues Je ceevÙener kesâues keâer ns pewJeefJeefJeOelee cesUeJes ueeskebâeÛÙee mebmke=âleerÛee DelÙeble cenlJeeÛee Yeeie Deensle. peeieeflekeâ ceevÙelee 2003 ceOÙes pÙee cenerueebvee ke=âef<e Jew%eeefvekeâebveer yeesueg efoues veJnles lÙee cenerueebÛÙee pewJeefJeefJeOelesÛÙee %eeveeuee, DevegYeJeeuee cee$e Deelee je°^erÙe Je Deeblejje°^erÙe heeleUerJej ceevÙelee efceUle Deens. Debpeccee veeJeeÛeer 55 Je<ee&Ûeer ueneve Meslekeâjer ceneruee keâOeerner MeeUsle iesueer veener. efleuee efuenerlee JeeÛelee Ùesle veener heCe leer DeebOeÇØeosMeÛÙee jepÙe pewJe efJeefJeOelee ceb[UeJej le%e meomÙe Deens. mejkeâejer DeefOekeâejer ke=âef<e Jew%eeveerkeâ mJeÙebmesJeer mebmLee ØeefleefveOeer, Je=òehe$e Je Je=leJeenervÙeebÛes ØeefleefveOeer Deieoer efveÙeceerleheCes Ùee Yeeieele Yesšer osle Demeleele. Ùee cenerueebÛeer Mesleer, heerkesâ, yeerÙeeCes heenCÙeemee"er Je efMekeâCÙeemee"er Deveskeâ JesUe Je=òehe$eelegve Je šer.Jner Ûe@veueJe®ve lÙeebÛÙee yeelecÙee Øemeejerle nesleele. Ùee Yeeieeleerue megceejs 50,000nskeäšj peefceveerJej pÙee heOoleerves heerkesâ Iesleueer peele. Ùee Yeeieele Deensle lÙee Yeeieeuee ‘‘pewJeefJeefJeOelee ke=âef<eJeejmee #es$e’’ cnCegve keâjCÙeeÛee ØemleeJe YeejleerÙe je°^erÙe pewJeefJeefJeOelee ceb[UeÛÙee efJeÛeejeOeerve Deens. Demes ns Yeejleeleues SkeâcesJe GoenjCe Deens. Deeblejje°^erÙe pewefJekeâ efJeefJeOelee heefj<eosves ns "jJeues Deens keâer DeMee #es$eebÛee Je ØeÙeesieebÛee mevceeve keâjeÙeÛee keâer pesCes keâ®ve Ùee ØeÙeesieevee cees"Ùee ØeceeCeeJej hemejJelee ÙesF&ue. Ùee ceOÙes DeMee ØeÙeesieebvee , #es$eeuee je°^erÙe GIeeveeÛee opee& efvecee&Ce keâ®ve osCes , mebjb#eCe keâjCes, efJeMes<e opee&ÛÙee megefJeOee hegjJeCes Je lesLeerue Meslekeâ-Ùeebvee JesieJesieUs ueeYe Je megefJeOee hegjJeCes ÙeebÛee meceeJesMe Demesue. Ùeelegve Skeâ Yekeäkeâce mebosMe meJe&$e hemejJeuÙee peeF&ue keâer Yeejle mejkeâej DeMee JebefÛele ueneve Meslekeâ-Ùeebvee menÙeesie osles Je lÙeebveer pewJeefJeefJeOeles mee"er kesâuesuÙee

efhekeâelegve yeerÙeeCeeÛeer efveJe[ keâjCes ns iegleebiegleeRÛes keâece Demeles. les yebmelehetj vejmeecceeÙee ceneruee Meslekeâjeruee DeJeiele Deens.

ÙeesieoeveeÛeer ieeYeeRÙee&ves oKeue Iesles. Ùee meJee&keâ[s legcner keâmes yeIelee Demee cenerueebvee pesJne ØeMve efJeÛeejuee lesJne ceneyeòehegj mJe®hee ner ceneruee Meslekeâjer cnCeeueer ‘‘Deecneuee keâesCelÙeener Øekeâejs DeeefLe&keâ heâeÙeoÙeeceOÙes jme veener heCe DeeceÛÙee ÙeesieoeveeÛeer mejkeâejer ceevÙelee cnCepes DeeceÛÙeemee"er ieewjJe Deens. cenerueebÛeer leekeâle nÙee meJe& Øeef›eâÙesceOegve Ùee cenerueeceOÙes mJele:ceOeerue cees"sheCeeÛeer peeCeerJe efvecee&Ce Peeueer Deens. lÙeelegve efvecee&Ce Peeuesuee DeelceefJeÕeeme Keemeercehegó ieeJeeleerue hejccee Ùee ceneruesves Skeâoe mejkeâejer DeefOekeâe-Ùeebvee pes megveeJeues lÙeeletve heefjefÛele neslees. lÙee cnCeeuÙee ‘‘ojcene legcneuee heieej efceUlees hewMeeves legceÛee efKemee Yejlees. heCe ceer ceePe Iej yeerÙeeCeeves Yejues Deens. keâeÙe ceePeer yejesyejer keâ® Mekeâlee?’’ meJe&meeceevÙeheCes cenerueebvee DeeheuÙee meceepeele efceUCeejs ogÙÙece mLeeve ns Deelee Ùee cenerueebmee"er Keesšs "jues DeeefCe les kesâJeU lÙeebveer efvecee&Ce kesâuesuÙee Je peleve kesâuesuÙee pewJeefJeefJeOe ke=âef<e ØeCeeueer cegUs ÙeecegUs lÙeebvee Skeâ Demes Jejoeve efceUeues keâer DeKeb[ osMeYejele Ùee cenerueebvee ``ceneruee`' cnCetve efceUCeejs ogÙÙece mLeeve mecetU ceeies he[ues. lÙeebveer lÙeeÛÙee Iejele, ieeJeele , heefjmejele mJele:Ûeer DeesUKe yeveJeueer. nÙee cenerueebvee MesleerÛÙee Je heerkeâebÛÙee yeeyeleer efJeÛeejuÙee efMeJeeÙe, meuuee IesleuÙeeefMeJeeÙe Ùee Yeeieele Mesleer kessâueer peele veener. kegâšgbyeeÛÙee MesleerceOÙes lÙeebÛÙee celeeuee Je efveCe&Ùeeuee cenlJeeÛes mLeeve Deens. efÛeueceeceeroer ue#ceccee DeeheuÙee heleermeesyele 3 Skeâj Mesleerle ojJe<eea [PeveYej JesieJesieUer heerkesâ IesTve Mesleer keâjle Deens. Skeâoe lÙeeuee keâesCeerlejer meebieerleues keâer lÙeeves veJeveJeerve peeleerÛes neÙeyeÇer[ efyeÙeeCes Jeehe®ve peemle heerkesâ Glheeove keâjeJes Je Skeâ ØeieleerMeerue Meslekeâjer yeveeJes. heCe lÙeeuee Jeešues ØeLece DeeheuÙee helveerÛee meuuee IÙeeJee. Oee[me SkeâJešgve lÙeeves lemes Skeâoe efleuee efJeÛeejues. heCe leer lÙeeÛÙeeJej keâ[e[ueer.`'legcneuee Jes[ lej veener ueeieues? DeeheuÙeeuee neÙeyeÇer[ yeerÙeeCes, SkeâÛe heerkeâ keâMeemee"er heenerpes? Deelee DeeheCe pes efhekeâJelees lÙeeceOÙes legcner meceeOeeveer veener?’’ DeeefCe ceie lÙeebveer lees efJe<eÙeÛe mees[uee. Ùee meejKÙee ngMeej Je peeie®keâ cenerueebvee lÙeebveer efceUJeuesuÙee efJeYeeieeleerue ceevÙeleecegUs lÙeebÛÙee heleerkeâ[tve ceeveeÛeer Je DeeojeÛeer JeeieCegkeâ efceUles. heer.Jner. meLeerMe, ns [skeäkeâve [sJnueheceWš meesmeeÙešerÛes mebmLeehekeâ meomÙe Je cenemeefÛeJe Deensle. DeefOekeâ ceenerleermee"er email :satheeshperiyapatna@gmail.com http//:www.ddsindia.com

ceje"er DevegJeeo : Deefveue yeesje Source : Cultivating Biodiversity, LEISA India Vol. 16 No.1, March, 2014

5

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

mLeeefvekeâ efyeÙeeCes heOole DeVemegj#ee Je MesleeJejerue Devegkegâueglee Jee{efJeCÙeemee"er Sce keâeefle&kesâÙeve Je meer.Sme.heer heešerue ogÙÙece Yej[ OeevÙeeÛÙee ØepeeleerÛÙee efJeefJeOelesle Ieš nesle Deens. mejkeâejÉeje JeeCe megOeejCesceOÙes Peeuesues mebMeesOeve heâejÛe keâceer ØeceeCeele ueeskeâeheÙe&le heesnesÛeles. lemesÛe Ùeemee"er mJeÙebmesJeer mebmLeeÉjs Peeuesues ØeÙelve osefKeue legjUkeâ DeefCe keâceer ØeceeCeele Deensle. Ùee mebmLeeveeR Ùee efJe<eÙeeJej Skeâef$ele keâece keâjCÙeeÛeer iejpe Deens. keâece keâjleebvee mLeeveerkeâ yeerpe mebj#eCe Je mebieesheveeÛeer keâeUpeer IesCÙeeÛeer DeeJeMÙekeâlee Deens. efvejefvejeUÙee JeeCeeÛÙee iegCeJeòee megOeejCee ØeÙelveebvee Skeâef$ele keâ®ve mLeeveerkeâ efyeÙeeCes ØeCeeueeruee cepeyegle keâjCÙeeÛee heÇÙelve cnCepes ‘jsmeefcemee’ cee@[sue nesÙe. ogÙÙece Yej[OeevÙe nJeeceeveeuee menveMeerue, heew°erkeâ Demegve DeVeOeevÙe Je Ûeeje nÙeebÛeer iejpe hegCe& keâjles. lÙeemee"er DeefleMeÙe keâceer yeenÙe IeškeâebÛeer iejpe Demeles.

Je keâyee&Ûee hegve:Jeehej keâjCÙeeÛeer #ecelee Ùeele Deens. DeefOekeâ cenlJeeÛes cnCepes oef#eCe DeeefMeÙee efJeYeeieele ÙeeÛes DeefmlelJe heâej hegjeleve keâeUeheemetve DemeuÙeecegUs nÙeeuee cenlJeeÛes meebmketâleerkeâ ceguÙe Øeehle Peeues Deens. Demes Demegvener Ùee efhekeâeÛÙee ueeieJe[erKeeueerue peefceveerÛes #es$e keâceer Peeuesues Deens . meesyeleÛe JeeCeeÛÙee efJeefJeOelesceOÙes Ieš Peeuesueer Deens. iesuÙee oesve oMekeâele YeejleeceOÙes efJeefJeOe Yeeieele nÙee Yej[ OeevÙeebÛÙee JeeCeeceOÙes DeeefCe JeeCeeDebleie&le Øepeeleer efJeefJeOelesle IemejCe efometve Ùesle Deens. lemesÛe je°^erÙe ke=âef<e mebMeesOeve heOoleerle Øemeejerle PeeuesuÙee JeeCeebÛee Øemeej Deveskeâ ueeieJe[erKeeueerue #es$eeceOÙes Peeuesuee efomele veener.

6

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

PeejKeb[ ceOeerue yesjes ÙesLeerue MesleerJejerue ØeÙeesie

meOÙee Yeejleele je°^erÙe ke=â<eer mebMeesOeve ØeCeeueer ner JeeCeecebOÙes megOeejCee Ie[Jetve DeeCeCÙeeÛes cegKÙe keâeÙe& keâjerle Demetve lÙeeves ceesIece DeMee Deveskeâ meeceevÙe efMeheâejMeer kesâuesuÙee Deens. ns mebMeesOeve #es$e MeslekeâNÙeebÛÙee #es$eeheemetve ogj Demeles lemesÛe nÙeele MeslekeâNÙeebÛee ceÙee&efole menYeeie Demelees. lÙeeÛee Øemeej cegKÙe ueeieJe[ Yeeieele KegheÛe ceÙee&efole Deens. ogmejerkeâ[s ogie&ce Yeeieeleerue MeslekeâNÙeemeesyele MesleerceOeerue mLeeveerkeâ JeeCe meJebOe&veeJej keâece keâjCeeNÙee mJeÙebmesJeer mebmLeeÛeer mebKÙee heâejÛe keâceer Deens. ns keâeÙe&›eâce ceÙee&efole ef"keâeCeer Je ØekeâuheeJej DeeOeejerle Demetve lÙeeÛeer JÙeehleer ceÙee&efole Deens.

ØelÙeskeâ Øekeâuhe #es$eele JeeveeÛeer efJeefJeOelee ner leerve Je<ee&ÛÙee keâeueeJeOeerle Jee{efJeCÙeele Deeueer. DevÙeLee efleuee heejbheeefjkeâ hewoeme keâeÙe&›eâceeÉejs Jee{efJeCÙeeme 8-10 Je<eeËÛee keâeueeJeOeer ueeieuee Demelee. Ùee oesve Ùeb$eCee JÙeeflejeròeâ ieeJeele DeveewheÛeejerkeâ efyeÙeeCes ØeCeeueer DeefmlelJeele Demeles. Ùee ØeCeeueerves DeVe megj#esceOÙes DelÙeble cenlJeeÛeer Yegefcekeâe yepeeJeueer Deens. peeieleerkeâ heeleUerJej DeefleMeÙe Jesieeves IemejCeeNÙee pevegefkeâÙe efJeefJeOelesÛÙee meceesj mLeeefvekeâ efyeÙeeCes ØeCeeueeR pewJeefJeefJeOelee mebJeOe&veeÛes cegKÙe keâeÙe& keâjerle Demeles. nÙee eflevener ØeCeeueeruee lÙeebÛeer mJele:Ûeer iegCeefJeMes<elee Demetve lÙee heÙee&JejCeeuee hegjkeâ DeMeer cenlJehegCe& Yegefcekeâe yepeeJele Deens. Ùee eflevener ØeCeeueer mJeleb$eheCes lÙeeÛÙee Ûeewkeâšerle keâece keâjleele. lÙeebvee Skeâ$e DeeCeCes DeeefCe ueeieJe[erÛÙee #es$eeceOÙes Yej[ OeevÙeeÛÙee JeeCeele megOeejCee keâ®ve efJeefJeOelee DeeCeCÙeeÛeer iejpe Deens. lÙeebÛÙee Skeâceskebâevee hegjkeâ keâeÙee&ÛÙee Skeâef$ekeâjCeeÛÙee iejpesuee mecepegve ’Oeeve HeâeT[WMeve’ Ùee mJeÙebmesJeer mebmLesves DeeÙe.[er.Deej.meer Je [er.SHeâ.Des.šer.[er. Ùee

ke@âve[eÛÙee mebmLesÛÙee meer.Deej.SHeâ.Sme.Deej Skeâ Ùee keâeÙe&›eâceelebie&le Deej.F&.Sme.Sce.DeeÙe Sme S.SHeâ jsefcemee (oef#eCe DeefMeÙeeleerue keâesj[ Jeent ØeosMeeleerue Yej[ OeevÙe efJekeâeme keâeÙeÇ›eâce) veeJeeÛes cee@[sue keâ¤ve heeefnues. ne Øekeâuhe 2011 ceOÙes meg¤ Peeuee neslee. Ùee ceOÙes ØeecegKÙeeves Ûeej efhekeâeJej-veeÛeCeer, pJeejer, Yeiej Je keâesoeskeägškeâer- Yej efouee iesuee. Ùee mee"er leerve jepÙeele heeÛe ef"keâeCeer ØeÙeesie keâjCÙeele Deeues. lÙee hewkeâer leeceerUvee[t ceOÙes leerve Je Deesef[mee Je PeejKeb[ jepÙeele ØelÙeskeâer Skeâ ef"keâeCeebJej ØeÙeesie kesâues. Ùee leerve ner ef"keâeCeÛes kegâef<e heÙee&JejCe #es$eeÛeer JesieJesieUer JewefMe°s Deensle ns cenlJeeÛes. nÙee Øekeâuheeves Meslekeâjer, lÙeebÛÙee mebmLee mebIešvee pemes yeÛele ieš hesâ[jsMeve ,MeeŒe%e, Oeeve heâeGb[sMeveÛes keâce&Ûeejer Jeie&, leeceUvee[t ketâef<e efJeoÙeeheer"eÛes mebMeesOekeâ Ùeebvee Skeâ JÙeemeheer" efceUJetve efoues. Je Dee@ue Fbef[Ùee keâesDee[eavesšs[ mcee@ue efceuesš FchegÇJeceWš Øeespeskeäš nÙee Øekeâuheelegve ns meJe& DeYÙeemeeÛÙee ceeOÙeceelegve melele SkeâceWkeâebÛÙee mebhekeâe&le jeefnues. nÙee ØekeâuheeÛeer ceeie&oMe&keâ heOoleer MeslekeâNÙeebÛÙee mLeeefvekeâ %eeve ØeCeeueerJej DeeOeejerle, Œeer-heg¤<e mebJesoveMeerue, Jew%eeveerkeâ Je menYeeieer heOoleerÛee DeJeuebye keâjCeejer nesleer.

RESMISA cee@[sue : ns cee@[sue Mesleerleerue meJeOe&ve Je JeeCeebÛÙee efveJe[erceOÙes menYeeieerlee Je mecegoeÙe DeeOeejerle efyeÙeeCes heOoleer nÙeebvee Skeâef$ele keâjles. ØeLece JeeCeeÛeer Øepeeleer efJeefJeOelee DeeefCe efyeÙeeCes Øemeej ØeCeeueerÛÙee efmLeleerJej DeeOeejerle mebMeesOeveeletve meg®Jeele Peeueer. #es$e meJex#eCe, efMeJeej Hesâjer, letve pewJeefJeefJeOelesuee heÙee&Ùe DeeefCe mLeeefvekeâ MeslekeâNÙeebMeer mebJeeo nÙee heOoleer ueeieJe[er #es$eemee"er efveJe[uesuÙee

MeslekeâNÙeeÛÙee MesleeJej Deveskeâ heÙee&Ùe GheueyOe keâ®ve osCes Je efyeÙeeCes efveJe[erÛÙee meeOÙee Je meeshÙee heOoleerÛee ØeÛeej Je DeJeuebye keâjCes ner Skeâ Ûeebieueer heOoleer Deens. efveJe[uesuÙee JeeCeemeeb"er Deveskeâ heÙee&Ùe GheueyOe keâ®ve osCeeje ØeÙeesie Ùee #es$eele keâjCÙeele Deeuee. menYeeieeletve JeeCe efveJe[ heOoleer ueneve ceeruesšÛÙee 8-10JeeCeebÛeer lÙeeÛÙee iegCeOecee&vegmeej pÙeeceOÙes heejbheejerkeâ lemesÛe Øemeejerle heerkeâ JeeCe ÙeebÛeer MeslekeâNÙeebÛÙee ØeeOeevÙeeÛÙee DeeOeejeJej efveJe[ kesâueer. 2011 les 2012 Ùee keâeueeJeOeerle MeslekeâNÙeebÛÙee ceguÙeceeheve heOoleervegmeej MeslekeâNÙeeÛÙee MesleeJej Je JeeCeebÛes heefj#eCe keâjCÙeele Deeues. ns heefj#eCe heâeTb[sMeveÛÙee ØeefMeef#ele keâce&ÛeeNÙeeÉejs leb$e%eeveeÛÙee ceeie&oMe&veeKeeueer keâjCÙeele Deeues. Ùeele menYeeieer PeeuesuÙee 15-20 MeslekeâNÙeebveer heerkeâ IesCÙeeÛes Je keâe{CeerÛes Je meesyeleÛe ceguÙeceeheveeÛeer peyeeyeoejer Iesleueer nesleer. Ùeele ÙeesiÙe JeeCeeÛeer efveJe[, mebKÙeelcekeâ efve<keâ<e& Je MeslekeâNÙeebÛeer hemebleer Ùeevegmeej keâjCÙeele Deeueer. Ùee mebKÙeelcekeâ efJeMues<eCeele efhekeâebÛÙee Jee{erÛeer Je GlheeoveeÛeer ceenerleer mebkeâueve Je efve<keâ<e& keâe{CÙeeÛÙee ØeceeefCele heOoleerÛee Jeehej keâjCÙeele Deeuee. MeslekeâNÙeebÛÙee ceefnuee Je heg®<e iešeÛÙee JesieJesieUÙee iegCemebKÙee ÛeeÛeCeerceOÙes JeeCeeÛes ØeeOeevÙe efJeMues<eCe keâjCÙeele Deeues. ØelÙeskeâ efhekeâeÛÙee JeeCeeÛes lÙeeÛee Yeeieekeâjerlee (1-4) Devegkegâue JeeCeeÛeer efveJe[ ns lÙee JeeCeeÛÙee cegKÙe ÛeeÛeCeercegUs MekeäÙe Peeues. Øemeejerle lemesÛe heejbheejerkeâ JeeCe leòeâe ›eâ 1 nÙee efveJe[uesuÙee JeeCeebÛes ÛeeÛeCÙeeÉejs Deveskeâ MeslekeâNÙeebÛÙee MesleeceOÙes 34-64 MeslekeâNÙeeÛÙee ØebyebOeve heOoleerÛee DeJeuebye keâjCÙeele Deeuee. ÙeeceOÙes hueebš meeF&Pe ne cegKÙe ÛeeÛeCeerÛÙee huee@š meeF&Pehes#ee (keâceerle keâceer 200 ceeršj peemle neslee. peemleerle peemle MeslekeâNÙeebveer hemeble kesâuesuÙee JeeCeeÛeer efveJe[ keâjCÙeele Deeueer. lÙee

Yeeieeleerue #es$eeceOÙes efhekeâeÛÙee JeeCeeÛÙee efveJe[ermee"er JeehejuÙee neslÙee. lÙeeveblej mLeeefvekeâ JeeCeeÛeer pewJeefJeefJeOelee #es$e DeeefCe menpe ietCe. nÙee iees°eRÛee DeYÙeeme kesâuee iesuee. MeesOeuesuÙee JeeCeeuee ueeskeâefØeÙe DeeefCe ve° nesCeeNÙee JeeCeeceOÙes efJeYeeieCÙeele Deeues. nÙeeceOÙes efJeMes<e ue#e ve° nesle DemeuesuÙee JeeCeeÛes efveJe[keâ MeslekeâNÙeebÛÙee ceeOÙeceeletve MesleerceOÙesÛe meJeOe&ve kesâues DeeefCe ueeskeâefØeÙe Jeepeeuee ÛeeÛeCeerceOÙes ueeskeâue Ûeskeâ mLeeefvekeâ efveoMe&veeKeeueer ØeefJe‰ kesâues. ØeelÙeef#ekeâecebOÙes MeslekeâNÙeebÛÙee MesleeceOÙes efveJe[uesuÙee JeeCeebÛes cegKÙe ÛeeÛeCeer, ØeeLeefcekeâ ÛeeÛeCeer, ueneve ÛeeÛeCeer Je DeveewheÛeejerkeâ mebMeesOeve Je efJekeâeme Yeeie keâjCÙeele Deeues. ØeelÙeef#]ekeâeceOÙes efveJe[uesuÙee JeeCeebÛee cees"Ùee ØeceeCeeJej Glheeove Je ØeÛeej keâjCÙeele Deeuee lemesÛe ve° nesCeeNÙee mLeeefvekeâ JeeCeebÛes peleve MesleeJej keâjCÙeele Deeues.

JeeCeeÛeer efJeefJeOelee DeeefCe efyeÙeeCes ØeCeeueer: ØeelÙeef#ekeâele DeYÙeemeuesuÙee 4 efhekeâebÛÙee pejer Deveskeâ JeeCeebÛeer GheuyOelee Demeueer lejer yengleskeâ meJe& ef"keâeCeer oesvehes#ee peemle JeeCeebÛee meceeJesMe veJnlee. lemesÛe #es$eeleerue ieeJeheeleUerJej JeeCeeÛeer efJeefJeOelee ner ceÙee&efole nesleer. ner heefjefmLeleer mhe°heCes mLeeefvekeâ heeleUerJej ueneve Yej[OeevÙeeÛÙee JeeCeebÛeer efJeefJeOelee Jee{efJeCes iejpesÛes Deens ns oMe&efJeles. peJeUheeme 90 škeäkeäÙee hes#ee peemle Meslekeâjer MesleeleerueeÛe pJeejerÛes efyeÙeeCes Jeehejleele. ner efyeÙeeCes efveJe[erÛeer Øeef›eâÙee MeeefŒeÙe vemeuÙeecegUs JeeCeebÛeer YesmeU nesles. Ùee heefjefmLeleerle JeeCeeÛÙee megOeejCee Je efJeefJeOelee Jee{efJeCÙeemee"er ØelÙeskeâ

DeBÛesóer, leeefceUvee[t ÙesLes ceguÙeebkeâve kesâuesuÙee veeÛeCeer Ûes efJeefJeOe JeeCe

JeeCeeÛes cees"Ùee ØeceeCeeJej Glheeove keâ®ve peemleerle peemle MeslekeâNÙeebvee DeveewheÛeejerkeâ mebMeesOeve Je efJekeâeme keâeÙe&›eâcee Debleie&le GheueyOe keâ®ve osCÙeele Deeues. nÙeecegUs Øekeâuhe #es$eeJej 3 Je<ee&ÛÙee keâceerle keâceer keâeueeJeOeerle JeeCeeÛÙee efJeefJeOelee Jee{efJeCÙeeme ceole Peeueer. ns heejbheejerkeâ yeerpeeslheeove Øeef›eâÙesÛÙee leguevesle MesleeJejerue yeerpe mebJeOe&ve, JeeCeeÛeer megOeejCee Je mLeeefvekeâ yeerpe ØeCeeueerÛes cee@[sue ØeeefÛeueerle efyeÙeeCes ØeCeeueer DeeefCe JeeCeeÛeer efJeefJeOelee mecepetve IesCes (efMeJeejHesâjer, Transect walk / MeslekeâNÙeebMeer mebJeeo, pewJeefJeefJeOelesJej mheOee&, efyeÙeeCes Jenve DeYÙeeme Je mekeâueve) menYeeieeletve JeeCeebÛeer efveJe[ JeeCeeÛÙee Meslekeâjer Je yeepeejeÛÙee ceeieCeerÛÙee heefjefmLeleerÛes efJeMues<eCe DeeJeMÙekeâ efyeÙeebCÙeebÛee MeesOe -oesvner Øemeeefjle Je mLeeefvekeâ JeeCe MeslekeâNÙeebÛÙee MesleeJejerue ØecegKe ÛeeÛeCÙee MeslekeâNÙeebÛÙee Mesleeleerue ueIeg ÛeeÛeCÙee DeveewheÛeefjkeâ mebMeesOeve Je efJekeâeme

MesleeJejerue mebJesOeve pewJeefJeefJeOelee mecetn pewJeefJeefJeOelee keâes<eeÛeer efveceealeer mebJeOe&ve keâeÙe&›eâceele FÛÚtkeâ MeslekeâNÙeebÛeer efveJe[

mLeeefvekeâ ØepeeleerÛÙee iegCeJewefMe° DeYÙeeme pevegkeâerÙe mee"ŸeeÛee meceeJesMe

meecegoeefÙekeâ yeerpe ØeCeeueer efyeÙeeves megæerkeâjCe, ceeieCeer leÙeej keâjCes cees"Ÿee ØeceeCeele Glheeove Je efyeÙeeCes Jeešhe

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

7

pÙeeceOÙes megOeejerle efyeÙeeCes MeslekeâNÙeebheÙe&le heesnÛeefJeCÙeele 8-10 Je<e& ueeieleele.

Kethe keâceer keâeueeJeOeerle MekeäÙe nes les ns efmeæ Peeues. efhekeâebJejerue meJebOe&ve ØeelÙeef#ekeâ efhekebâeÛÙee mLeeveerkeâ peCegefkeâÙe Œees$eebÛes mebJeOe&ve keâjCÙeeÛÙee nsletves FÛÚgkeâ Meskeâlekeâ-ÙeeÛÙee MesleeJej oesve pewJeefJeefJeOelesÛes yee@keäme leÙeej kesâues nesles. ÙeecegUs efhekeâebbÛÙee JeeCeeÛeer GheueyOelee lÙeebÛÙee YeeieeceOÙes DemeuÙeeÛes hegjeJÙee efveMeer Meslekeâ-ÙeeceOÙes Deekeâueve nesCÙeeme cenlJeeÛeer ceole Peeueer. heerkeâ keâe{CeerÛÙeeÛe JesUsme yeerÙeeCeemeešer cnCegve efveJe[keâ ueeWyeeÛeer efveJe[ keâ®ve ÚešCeer kesâuÙeecegUs efyeÙeeCeeÛÙee MegOolesÛeer Kee$eer Ùesle nesleer. efMeJeeÙe Demes efveJe[tve Iesleuesues efyeÙeeCes JeeCeeÛÙee iegCeJeòee leheemeCeermeešer Je MegOolesÛÙee leheemeCeermeešer mebMeesOeve keWâõekeâ[s ner hee"efJeues peele Demes. heg{s DeMee FÛÚgkeâ Meslekeâ-Ùeebvee ceole JneJeer cnCegve Je DeeheuÙee MesleeJejerueÛe yeerÙeeCes keâe{CÙeeÛeer heOole Ûeeueg "sJeeJeer cnCegve pewJeefJeefJeOelee keâes<eeÛeer mLeehevee ØekeâuheeÛÙee ØelÙeskeâ ef"keâeCeer kesâueer Deens. meecegoeÙeerkeâ yeerpe ØeCeeueer Øekeâuhe #es$eeceOeerue ueeskebâeÛee menYeeie ne efJeMes<elJeeves efvecee&Ce kesâuee neslee. ÙeeceOÙes yeÛeleieš lÙeebÛes hesâ[jsMeve mebIe F.Ûee meceeJesMe neslee. DeeheuÙeeÛe efškeâeCeer DemeuesuÙee JeeCeeÛÙee pewJeefJeefJeOelesyeöue DeeheuÙeeueeÛe peeCeerJe veener Je lÙeecegUs DeeheuesÛe ØeÛeb[ vegkeâmeeve nesle Deens. ÙeeÛeer MeslekeâNÙeeceOÙes peeCeerJe efvecee&Ce keâjCÙeemee"er efveJe[keâ Meslekeâ-ÙebeÛes DeYÙeeme oewjs DeeÙeespeerle kesâues nesles. lÙee hewkeâer keâener peCe pewJeefJeefJeOelee keâes<eeÛes JÙeJemLeeheve keâjCÙeeceOÙes me›eâerÙe menYeeieer nesles. Ùee Øeef›eâÙesletve heenerpes lÙee JeeCeeÛee Øemeej keâjCes Je MesleeJejÛe yeerpe mebJeOe&ve keâjCÙeeme ueeskebâevee ØeJe=òe keâjCes ns iesuÙee Deveskeâ Je<ee&le efvecee&Ce Peeuesueer meeceeefpekeâ Je DeeLeeakeâ hele Ùee cegUs yeÛele ieš Je lÙeebÛes hesâ[jsMeve ÙeebÛÙeemeešer les menpe MekeäÙe nesles. lÙeeleuÙee lÙeele Deefle-Glmeener Meslekeâ-Ùeebvee Skeâ$e DeeCegve ØelÙeskeâ ef"keâeCeeJej jsmeefcemee mebMeesOeve mecevJeÙe meefcelÙee mLeeheve kesâuÙee iesuÙee. nÙee meefcelÙeeheg{s iegCeJeleeJeOe&keâ yeerpe efveefce&leer, yeerpe MegOoerkeâjCe Je yeerpe ØemeejCe Je Jeešhe DeMee peyeeyeoe-Ùee heej hee[leele. efve<keâ<e& ns Skeâeeflcekeâ cee@[sue Deveskeâ yeeyeleerle JewefMešÙehegCe& Deens. lÙeeceOÙes nÙee mebhegCe& Øeef›eâÙesle ceesšÙee mebKÙesves Meslekeâjer (578 heg®<e DeeefCe 333 efŒeÙee) JesieJesieUÙee mlejeJej menYeeieer Peeues nesles. lÙeecegUs lÙeebvee ØelÙeskeâ ke=âleerceeieerue meeOesheCee Je ceguelelJes mecepeCÙeeme ceole Peeueer. MeeŒe%e Je Meslekeâjer nÙeebÛÙee Skeâef$ele keâece keâjCÙeecegUs DeLe&hegCe& efve<keâ<e& SkeâceskeâebÛÙee DevegYeJeeÉejs mecepeCÙeeme ceole Peeueer. nÙee ÛeeÛeCÙeele efhekeâeÛes Glheeove ns pejer cegKÙe ØeceeCe JeeCeeÛÙee GÛÛe opee&Ûes Øeeflekeâ Demeues lejer menYeeieer Meslekeâ-Ùeebveer nÙee JÙeefleefjòeâ Deveskeâ JeeCeeÛÙee cenlJeeÛÙee yeeyeer pemes efhekeâeÛÙee keâeueeJeOeer , heerkeâ heefjhekeäJe PeeuÙeeveblej oeCes ve he[CÙeeÛee iegCe , efhekeâebÛes ve ueesUCes, SkeâeÛe JesUsme heerkeâ leÙeej nesCes , heefjhekeäJe nesCes Je ÛeeNÙeeÛes Ûeebieues Glheeove F. yeeyeer DevegYeJeuÙee. ceneruee Meslekeâjer nÙee efJeMes<ele:oeCÙeeÛeer iegCeJeòee pemes jbie, ÛeJe, šCekeâheCee Je efoIe& mee"JeCegkeâerÛes iegCe F. yeeyele peeie=le neslÙee. leòeâe ›eâ.1: DeYÙeeme #es$eele Yej[ OeevÙeeÛÙee JeeCeeÙeeÛeer efJeefJeOelesÛee mlej: SketâCe JeeCe ueeskeâefØeÙe JeeCe heejbheeefjkeâ Øemeeefjle mebKÙee veeJe efHebâiej efceuesš De@vJesšer yesjes peJeeOet mesefceueesieg[e efuešerue efceuesš peJeeOeg efnume mesefceueerieg[e yeeve&Ùee[& efceuesš hesjeFÙetj keâes[es efceuesš hesjeFÙetj

DebÛesóer, leeceerUvee[t ÙesefLeue Skeâ ceefnuee Meslekeâjer MesleeJej efJeMues<eCe keâjerle Demeleevee.

nÙee ØeÙeesieeoJeejs ns efmeOo Peeues keâer mLeeveerkeâ Je heejbheejerkeâ heerkeâebÛÙee JeeCeele lesLeerue Meslekeâ-ÙeebÛÙee iejpee hegCe& keâjCÙeeÛeer #ecelee Deens. ØeefÛeefuele yeerpe ØeCeeueerceOÙes cee$e Ùeeuee hegCe& ogue&ef#ele kesâues peeles. meJe&Ûe ef"keâeCeÛÙee MeslekeâÙeebÛÙee Gòece menYeeieecegUs ØelÙeskeâ ef"keâeCeÛÙee GÛÛe ØeleerÛÙee pece& huePeceÛeer JesieJesieUÙee jepÙeele hejmhejeceOÙes osJeeCe IesJeeCe keâjCes MekeäÙe Peeues. lemesÛe Deefle ogie&ce Yeeieeleerue Meslekeâ-ÙeeheÙeËle les heesnesÛeefJeCes osefKeue MekeäÙe Peeues. kesâJeU hewMeebÛeer yeÛele Je Deehemeer osJeeCe IesJeeCeerÛes keâeÙe& keâjCee-Ùee yeÛele iešeÛÙee ceehe&âle heerkeâebÛÙee yeerÙeeCeeÛÙee JeeCeebÛeer megOeejCee Je Skeâeeflcekeâ efJekeâeme keâjCes osefKeue MekeäÙe Peeues.

JeemleefJekeâ JeeCeebÛeer megOeejCee ner Øeef›eâÙee mLeeefvekeâ Meslekeâ-ÙeebÛÙee efvecee&Ce nesCeeNÙee iejpeebÛeer hegle&lee keâjCeejer Skeâ efvebjblej Øeef›eâÙee DemeCes DeeJeMÙekeâ Deens. cee$e Ùee ØekeâuheeceOÙes efleÛee efJeÛeej "jeefJekeâ Øekeâuhe keâeueeJeOeerhegjleeÛe keâjCÙeele Deeuee neslee. hejbleg nÙee ØeÙeesieeuee Meslekeâ-ÙeebÛÙee meecegnerkeâ yeerpe ØeCeeueerÛes mJe®he efoues DemeuÙeecegUs Øekeâuhe keâeueeJeOeerveblej osefKeue ner Øeef›eâÙee meg® "sJeCes MekeäÙe nesF&ue. Ùee ØeCeeueerceOÙes mLeeveerkeâ pece&huePeceuee DeewheÛeejerkeâ Je DeveewheÛeejerkeâ ØeCeeueer ceOeerue menÙeesie Deieoer Glheeokeâ °erkeâesveelegve MekeäÙe Deens. MesleeJejerue yeerpe meJebOe&ve Je meecegoeÙeerkeâ yeerpe ØeCeeueer Skeâ$e heOoleerves jeyeefJeuÙeeme ueneve Yej[OeevÙeebÛÙee JeeCeebÛeer megOeejCee Je JeeCeeÛeer pewJeefJeefJeOelee heefjCeecekeâejkeâ meeOeCes MekeäÙe Deens. Meslekeâ-ÙeebÛÙee mebIešvee, yeÛele ieš, mJeÙebmesJeer mebmLee, mebMeesOeve mebmLee nÙee meJee&Ûee Skeâcesskeâeuee menÙeesie ne Kejb lej ØeCeeueerÛee keâCee Deens. heCe lÙeener hes#ee Ùee Skeâeeflcekeâ keâeÙe&ØeCeeueerÛee Yekeäkeâce heeÙee efuebiemeceYeeJe efJeÛeejmejCeer, Meslekeâjer Oeeefpe&ve mebMeesOeve Øeef›eâÙee, meòee jepekeâejCeeÛÙee heefuekeâ[s peeTve menkeâeÙee&ÛÙee YeeJeveslegve keâeÙe&mebmketâleerÛeer efveefce&leer Ùee lelJeeJej DemeuÙeecegUs hejmhej menkeâeÙe& Je menÙeesie MekeäÙe Je ÙeMemJeer Peeuee. ne °erkeâesve keâesCelÙeener Yeewieesueerkeâ heefjefmLeleerceOÙes Je keâesCelÙeener efhekeâebÛÙee meboYee&le MekeäÙe Deens. meJe& efnlemebyebefOeleeveer Skeâ$e ÙesTve menkeâeÙee&ves keâece keâjCÙeeÛÙee heOoleeruee pemes cenlJeeÛes mLeeve Deens. lemesÛe nÙee Øe›eâerÙeebvee mebmLeeiele {eÛÙeeceOÙes yeebOeCes keâer pÙeeÛÙee cegUs ueneve Meslekeâ-Ùeebvee lÙeebÛÙee Mesleer JÙeJemeeÙeeceOÙes lÙeebÛeer GheefpeefJekeâe yeUkeâš keâjCÙeeme ceole nesF&ue.Ùee Øeef›eâÙesceOÙes efJeefJeOe heejbheejerkeâ JeeCeeÛÙee yeerÙeeCeevee DeewheÛeejerkeâ yeerpe efveefce&leer ØeCeeueerceOÙes peeCeerJehegJe&keâ meeceeJegve IesCÙeeÛeer iejpe Deens. efMeJeeÙe jepÙe mejkeâejlehexâ jeyeJeCÙeele ÙesCee-Ùee JÙeJemLee, Ùeespevee F. ceOÙes Ùeeuee mLeeve efoues heenerpes keâer pesCes keâ®ve Meslekeâ-ÙeebÛes DeefOekeâej DeyeeefOele jenleerue.

Sce. keâeleeakesâÙeve, ØecegKe mebMeesOekeâ jsmeefcemee Øekeâuhe Je keâeÙe&›eâce ØecegKe keâesj[Jeent Mesleer efJekeâeme keâeÙe&›eâce, Oeeve HeâeTb[sMeve, Yeejle

2 4 2 19

3 2

2 2 1 4

peerheerÙeg 28 (R), Fv[eHeâ 5 (R)

9 8

2

3 1

efmeóve (T), keâ¤efmeóve (T) megveeceCeer (T) yepe meeJeve (T)

Reference : Gill, T. B., Bates, R., Bicksler, A., Burnette, R., Ricciardi, V., & Yoder, L., Strengthening informal seed systems to enhance food security in Southeast Asia, Journal of Agriculture, Food Systems and Community Development, 2013, 3(3), 139–153.

3

-

1

meoeF& (T)

ceje"er DevegJeeo : MegYeebieer he[esUs

1

ef&me¤ Jejeiet (T)

Source : Local Seeds Systems for Enhancing Food Security and Farm Resilience, LEISA India, Vol. 16 No.1, March, 2014

4

8

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

[scyee (T) ueesnej[sefieÙee (T) cÙetšve kesâuJnejeiet (T) yeešer (T) ceešer (T) kesâueekeâjWiee (T) megveeceCeer (T)

meer.Sme.heer. heešerue, ceepeer ØeOeeve MeeŒe%e, ke=âef<eMeeŒe efJeÅeeheer" yebieueesj, Yeejle

ceefnueebkeâ[tve yeepejerÛÙee efhekeâebÛeer keâšeF& efJeefJeOelee

DeVeOeevÙeeÛÙee meeJe&YeewcelJeekeâ[s ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle pewJeefJeefJeOelesÛeer Mesleer heOoleer ØeMeeble ceesnbleer ieewCe le=CeOeevÙeeÛeer efhekesâ mekeâme DeVe osCeejer, keâCeKej DeeefCe nJeeceeve, yeouee mebJesove#ece Demeleele. iesuÙee keâener Je<ee&heemetve Skeâheerkeâ heOoleer Je meIeve MesleerJej Yej efouÙeecegUs nÙee efhekeâeKeeueerue #es$e Iešg ueeieues Deens. kebâOeceeue ÙesLeerue DeeefoJeemeer peceeleeRveer Skeâheerkeâ heOoleerÛes yebOeve lees[tve ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle pewJeefJeefJeOelesÛeer Mesleer heOoleer DeJeuebyeueer Deens. meOÙee les peeoe mebJesove#ece DeeefCe heÙee&JejCe megueYe MesleerÛee DeJeuebye keâ®ve peeoe ØeceeCeele DeeefCe DeefOekeâ mekeâme DeVe OeevÙe Glheeoerle keâjerle Deensle les ner pewJeefJeefJeOelee meebYeeUtve kegâšerÙee keâeWOe ner DeeefoJeemeer peceele cegKÙelJeskeâ®ve Dees[ermeeceOeerue kebâOeceeue efpeunÙeeÛÙee legcegoeryebOe lenefmeueerÛÙee meYeesJeleeueÛÙee Kes[ÙeeceOÙes jenles. efoIe&keâeueerve Je ogjJej hemejuesuÙee ieefjyeerves ceeKeuesueer kegâšerÙee keâesOeb peceele šskeâ[ÙeebÛÙee GleejeJej (mLeeefvekeâ heesogÛeemee veeJeeves DeesUKeleele) keâesj[Jeeng Mesleer DeeefCe mLeueelejerle MesleerJej lÙeebÛes GojefveJee&n keâjleele. les pebieueeJej megOoe DeJeuebyegve Demeleele DeeefCe peJeUheeme 15% Jeeef<e&keâ GlheVe. ns pebieueeleerue ieewCe Ghepe ieesUe keâ¤ve lÙeeletve efceUJeleele.

Mesleer JÙeJemeeÙe ne heejbheejerkeâ GojefveJee&n kegâšerÙee keâeWOe peceeleerpeJeU efceße heerkeâ heOoleerÛee YejIeesme DevegYeJe Deens. les efceße Mesleerle 40-50 Øepeeleer Je heerkeâebÛeer ueeieJe[ keâjleele.ner heOoleer 20-25 Je<e&Deieesoj

meJe&$e DeefmlelJeele nesleer. njerle ›eâebleerÛÙee leb$e%eeveeÛÙee DeeOeejs Meemeveeves Oeeve ueeieJe[erJej peyejomle Øeeslmeenve efouÙeeveblej Mesleeleerue pewJeefJeefJeOelee, pÙeeceOÙes ieewCe le=CeOeevÙe Je keâ[OeevÙe nesles les veenermes JneJeÙeeme ueeieues. lemesÛe mJemle OeevÙe efJelejCe ÙeespevesceOÙes megOoe leebotU ØecegKe OeevÙe PeeuÙeecegUs Meslekeâjer Oeeve leeobgU ueeieJe[erkeâ[s JeUues.lÙeecegUs Flej DeVe OeevÙeeÛeer efveefce&leer Iešueer. meOÙee heefjefmLeleerle heâòeâ 12-13 ØeekeâejÛÙee efhekeâebÛeer nÙee ØeosMeele ueeieJe[ kesâueer peeles. mLeeefvekeâ peceeleeRvee Je<ee&leerue 200-210 efoJemeemee"er DeeJeMÙekeâ ueeieCeejs DeVeOeevÙe peyejomleerves efJekeâle IÙeeJes ueeieles. lÙeecegUs lÙeebvee DeVeOeevÙeeÛÙee DeeJeMÙekeâlesmee"er mLeeefvekeâ meeJekeâej DeeefCe Flej ŒeesleebJej DeJeuebyegve jeneJes ueeieles. meJe&meeOeejCeheCes mejemejer ØelÙeskeâ kegâšgbyeeJej ® 2800 Ûes keâpe& Deens. cegKÙele: DeVeeÛeer Kejsoer keâjCÙeemee"er keâpe& Iesleues peeles. lÙeekeâjerlee ceeleerceesue efkeâceleerle MesleerÛee legkeâ[e (Oeeve MesleerÛee) peveeJejs, hekeäJe heâUebÛes Je=#e (pemes Deebyee, heâCeme F.) efkebâJee nUo Je ceesnjer . meejKeer heerkesâ ieneCe "sJeeJeer ueeiele. iegcee ieeJeele meve 2011 ceOÙes efvecee&Ce Ùee mJebÙemesJeer mebmLesves ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeYÙeeme kesâuee. efvecee&Ce ¢ee mebmLesves 2011 heemetve kebâOeceeue Yeeieeleerue ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle heerkeâ heOoleerJej keâece keâjle MeeÕele Mesleer , pewefJekeâ efJeefJeOelesÛes mebJeOe&ve DeeefCe «eeceerCe GojefveJee&n Ùee yeeyeerJej keâeÙe& meg¤ kesâues.

DeYÙeemeeDebleer Demes efveo&Meveeme Deeues keâer ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle heerkeâ heOoleerÛeer ueeieJe[ #es$eele Ieš Peeueer Demetve lÙeeÛee heefjCeece keâewšgefyebkeâ DeVe Je DeenejeÛÙee megjef#elesJej Peeuee Deens. efvecee&Cee ves meKeesue leheemeCeer kesâuÙeeveblej Demes Dee{Uues keâer, ieewCe le=CeOeevÙe efhekesâ Jee{lÙee leeheceeveele Je keâceer Deeo&lesle leie OejCÙeeme me#ece Demetve mekeâme DeVe Glheeoerle keâjles cnCegve efvecee&Ceves ieewCe

9

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

ieewCe le=CeOeevÙe heerkeâ heOoleer hegve&mLeehevee hegve&Deeieceveeveblej heerkeâebÛeer efJeefJeOelee 13 Je®ve 25 Jej iesueer lemesÛe kegâšgbyeeÛeer DeVe megj#ee 45 Je®ve 60 efoJemeebJej iesueer. SkeâeÛe nbieeceele DehetNÙee efyeÙeeCÙeeheemetve efn peceele efyeÙeeCeeceOÙes mJeeuebyeer Peeueer.

iesueer. pewJeefJeefJeOelesÛee GlmeJe efhekeâeÛÙee keâeheCeerveblej kegâšerÙee keâeWOe ner peceele ieeJe heeleUerJej yegjueebie Ùee$ee GlmeJe cnCetve meepeje keâjles. efvecee&Ceves Ùee GlmeJeeuee ieeJeheeleUerJej ceole kesâueer. efJeefJeOe KeW[ÙeeceOeerue ueeWkeâeceOÙes Skeâpegš efvecee&Ce nesCÙeemee"er ØeLeceÛe «eece hebÛeeÙeleerÛÙee mlejeJej yegjueebie Ùee$ee DeeÙeespeerle keâjCÙeele Deeueer. Ùee GlmeJeeÛee GheÙeesie Mesleeleerue pewJeefJeefJeOelesÛes hegve®ppeerJeve keâjCÙeeÛeer mebOeer, mLeeefvekeâ efyeÙeeCes Mesleer heOoleer DeeefCe lÙeebÛÙee peerJeveceeveeÛes ØeoMe&ve F.mee"er keâjCÙeele Deeuee. peceeleerkeâ[tve mLeeveerkeâ efyeÙeeCÙeebÛes mebJeOe&ve, Mesleer heOoleer DeeefCe heerkeâ JewefJeOelee keâMeer DeVe Je hees<eCe megj#eerlele megOeejlee ÙesT Mekeâles ÙeeÛes ØeceeCeerkeâ heCes ØeoMe&ve kesâues. efyeÙeeCes ØeoMe&veele peceeleerkeâ[tve ueeieJe[ kesâuesuÙee ieewCe le=CeOeevÙe, keâ[OeevÙe, Oeeve, ieUerleOeevÙe DeeefCe Yeepeerheeuee FlÙeeoeRÛee meceeJesMe neslee. lÙeele efyeÙeeCÙeeÛeer, DevegYeJeeÛeer DeeefCe ke=â<eer heOoleerÛÙee %eeveeÛeer osJeeCeIesJeeCe Peeueer. lÙee GlmeJeele jepÙeeleerue Flej Yeeieeleerue lemesÛe MespeejÛÙee jepÙeeleerue pemes DebeOeÇØeosMeeleerue MeslekeâNÙeebvee Yeeie Iesleuee. iegcee «eeceheÛeebÙeleerleerue MeslekeâNÙeebveer ieewCe le=CeOeevÙe efceßeerle heerkeâ heOoleerves keâmes DeVe Je hees<eCeeÛeer megj#ee Øeehle kesâueer ÙeeÛee Yejhegj DevegYeJe Flejevee meebefieleuee. Ùee peceeleerves ner mebOeer mebyebOeerle peveceevemeeÛÙee efJeÛeejmejCeerJej ØeYeeJe šekeâCÙeemee"er GheÙeesieele DeeCeueer.

MeeUsleerue Je DeebieCeJee[erleerue ogheejÛÙee pesJeCeele meJeeËvee ieewCe le=CeOeevÙe DelÙeble DeeJeMÙekeâ Deens ÙeeÛeer peeCeerJe keâ®ve efoueer. heâeÙeos DeeefCe YeefJe<Ùeeleerue ceeie&

Yej[ OeevÙes keâCeKej Je heeCÙeeÛee leeCe menve keâjCeejer Demeleele

le=CeOeevÙe heerkeâ heOoleer hegvne keâeÙee&efvJele nesCÙeemee"er MeslekeâNÙeebvee Øeeslmeenve efoues. lÙeemee"er MeslekeâNÙeebÛeer mebIešvee efvecee&Ce keâ®ve OeesjCe heeleUerJejerue yeoueebmeeb"er ØeYeeJe šekeâCes meg® kesâues. ieewCe le=CeOeevÙe DeeOeejerle pewJeefJeefJeOelesÛeer MesleerÛeer hegve&mLeehevee efvecee&Ceves 14 Kes[Ùeeleerue 306 kegâšgbyeemeesyele ieeJe yew"keâer IesleuÙee. DeVe Je hees<eCeeÛeer Demegjef#elelee ÙeemeejKÙee cegÅeeJej DeeefCe Mesleer heOoleerle nesCeeje yeoue Ùeeyeeyele peceeleermeesyele meebieesheebie ÛeÛee& kesâueer. lÙeecegUs Ùee peceeleeruee ieewCe le=CeOeevÙe DeeOeejerle Mesleer heOoleerÛes hegve&efpeJeve keâjCÙeeÛeer iejpe Yeemet ueeieueer. ÙeeceOÙes efvecee&Ce ceOÙemLeerÛee cegKÙe GösMe neslee keâer «eeceerCe mlejeJejerue Ieškeâebvee DeVe Glheeove Ùeb$eCesÛee nkeäkeâ/leeyee efceUefJeCes meeshes iesues heenerpes DeeefCe ÛeebieuÙee jenCeerceeveemee"er efyeÙeeCes helehes{er GYeejCes, %eeveeÛeer osJeeCeIesJeeCe nesCÙeemee"er DeYÙeeme Jeie& Je menueer DeeÙeespeerle keâjCes. lemesÛe ieewCe le=CeOeevÙe DeeOeejerle MesleerheOoleerÛes hegve&peerJeve keâjCes. ØelÙeskeâ Kes[Ùeele «eeceerCe mlejeJejerue mebIešvee GYeer kesâueer. leer mebmLee peceeleeruee efkeâleer efyeÙeeCes ueeiesue ÙeebÛee Deboepe IesTve les pecee keâjsue. Ùee «eeceerCe mebIešvee ieewCe le=CeOeevÙeeÛÙee efyeÙeeCeeÛÙee helehes{er DeeefCe lÙeeÛes JÙeJemLeeheve keâ® ueeieuÙee. KeguÙee mebkeâjCe nesCeeNÙee JeeCeebJej Yej osTve efJeMes<elee: ceneruee MeslekeâNÙeekeâ[tve yeerpe hewoeme keâjCÙeele Deeues. peceeleerÛÙee iešebveer ieewCe le=CeOeevÙe Je keâ[OeevÙeebÛÙee efyeÙeeCeebÛÙee DeeJeMÙekeâlesÛee Dee{eJee Iesleuee. ØeejbYeer efvecee&Ceves 12 JeeCeebÛÙee efyeÙeeCeebÛee hegjJe"e kesâuee. veblej ns efyeÙeeCes «eeceerCe mlejeJejerue iešebvee Yeeb[Jeue cnCetve efyeÙeeCes helehes{erkeâjerlee efJelejerle keâ®ve lÙeebÛeer Jee{ keâjCes DeeefCe peceeleerÛÙee efyeÙeeCeebÛeer DeeJeMÙekeâlee hegCe& kesâueer peeF&ue DeMeer lÙeebÛÙeeJej peyeeyeoejer efoueer. ne keâeÙe&›eâce jeyeefJeCÙeemee"er efŒeÙeebÛÙee efyeÙeeCes efveJe[Ces Je meb«en keâjCÙeeÛÙee %eeveeÛee Jeehej keâ®ve cenlJeeÛeer Yegefcekeâe lÙeebvee efoueer. efyeÙeebCeebÛeer efveJe[, kegâšgbyeeÛeer DeeJeMÙekeâlee, yeerÙeeCeebÛeer cenerueebveer efkebâcele "jefJeCes, pecee keâjCes DeeefCe kegâšgbyeeceOÙes efJelejCe keâjCÙeeÛÙee keâeceele ceefnueeveer De«e›eâceeves Yeeie Iesleuee. ieeJe mlejeJejerue iešebÛÙee yew"efkeâle peceeleerves ceefnueebvee keâeÙee&ueÙeerve DeefOekeâejer pemes DeOÙe#e Je meefÛeJe cnCetve efveJe[ues. SkeâeÛe nbieeceele peJeUheeme 25 efhekeâebÛÙee JeeCeebÛes hegve®ppeerJeve Peeues. ÙeeØeceeCes ueeieJe[erÛes JesUehe$ekeâ Jee{le iesues. DeeefCe peceeleeruee DeefOekeâ Glheeove efceUeJeÙeeme ueeieues. DeMee heOoleerves mejlesMesJešer keâewšgbefyekeâ mlejeJej DeVe megjef#elelee Jee{le

10

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

ieewCe le=CeOeevÙeeJej DeeOeejerle Mesleer heOoleercegUs 14 Kes[Ùeeleerue Mesleele heerkeâ efJeefJeOelee 13 Je®ve 25 Jej heesnesÛeueer DeeCeer DeVeeÛÙee efJeefJeOelesceOÙes Jee{ Peeueer. keâewšbgeEyekeâ heeleUerJej 45 les 60 efoJemeeheÙeËle DeVeeÛeer megjef#elelee Jee{ueer. SkeâeÛe nbieeceele yeerÙeeCeeÛeer keâcelejlee YeemeCeejer ner peceele yeerÙeeCÙeeÛÙee yeeyeleerle mJeJeuebyeer Peeueer. cenlJeeÛeer yeeye cnCepes efhekeâeÛÙee efJeefJeOelesÛÙee Nnemeemeesyele Jeentve iesuesues hejbhejeiele %eeve hegve&mLeeefhele Peeues. YeefJe<Ùeele menYeeieerÙe nceer heOoleerDebleie&le meWõerÙe ØeceeCeerkeâkeâjCe ceguÙeJeOe&ve, yeepeej meeKeUer, DeeefCe ceneruee me#eceerkeâjCe ÙeebÛÙee SkeâeeflcekeâjerlÙee Debceueemee"er Ùeespevee leÙeej kesâueer Deens. ceeveJeer Je heÙee&JejCeeÛÙee DeejesiÙeeJej efJeefJeOe Debieer Ûeebieuee heefjCeece nesCÙeemee"er megOoe ieweCe le=CeOeevÙe DeeOeejerle Mesleer heOoleerÛee efJemleej Demes efJeMes<e ØeÙelve keâjCÙeele Deeues. ØemeejeÛes meenerlÙe efvecee&Ce keâ®ve efJelejCe keâjCÙeele Deeues. ieewCe le=CeOeevÙe Je heerkeâ efJeefJeOelee ÙeeÛesJej Yej osCeejer ke=â<ekeâ meceepe Ùee veeJeeÛeer Je=leheef$ekeâe meg® keâjCÙeele Deeueer. efvecee&Ceves leÙeej kesâuesuÙee cee@[sue Éejs Deepe Mesleer efJe<eÙekeâ De[ÛeCeer mees[JeCegkeâerÛes meg$e osTve kebâOeceeue efpeunÙeeleerue meceG<Ce ØeosMeeleerue peceeleerÛÙee DeVe Je hees<eCeeÛeer DeeJeMÙekeâlee hegCe& nesT Mekeâueer Demee heÙee&Ùe efouee. nÙee cee@[sue ceOÙes Demeceleesue heeTmeceeve Je nJeeceeve yeoueeuee Deelcemeele keâjCÙeeÛeer leekeâo Demegve Mesleer heOoleer hegJe&Jele nesCÙeeme me#ecelee Jee{erme ueeieueer. ogmeNÙee Je<eea Ùee ØeÙeesieeÛee efJemleej 37 Kes[Ùeeleerue 445 kegâšgbyeeheÙe&le Jee{efJeCÙeele Deeuee. DebieJee[erleerue ceOeeVe Yeespeveele ieewCe le=CeOeevÙeeÛee meceeJesMe keâjCÙeele ØeÙelve keâjCÙeeÛee Deeuee. mejkeâejer DeefOekeâeNÙeebmeesyele, efJeÛeejJebleemeesyele DeeefCe Øemeej ceeOÙeceemeesyele ke=âleerMeerue jentve OÙesÙe meeOeCÙeemee"er ØeÙelve meg® Deens. $e+CeefveoxMe: efvecee&Ce efJeveceüheCes De@keäMeve Des[ DeeefCe YeejleerÙe ieewCe le=CeOeevÙe vesšJeke&âÛes efouesuÙee menkeâeÙee&Je ceoleercegUs ieewCe le=CeOeevÙe DeeOeejerle Mesleer heOoleerÛes hegve®ppeerJeve keâ® MekeâuÙee yeöue OevÙeJeeo osles. ØeMeeble ceesnbleer efvecee&CeÛes keâeÙe&keâlee&, Sme-3/751, efveueebõer efJenej, hees. mewueeßeer efJenej, YegJevesÕej - 751021, Dees[ermee email : prasantmohanty@gmail.com

ceje"er DevegJeeo : [e@. efJeveeso Ke[mes.

Source : Towards food sovereignty Millets based bio-diverse Farming System LEISA India,Vol. 16 No.1, March, 2014

Øeiele efpeJeveeOeej Je KeeIeeVe megj#eskeâjerlee efyeÙeeCes mJeeJeuebyeve mebpeÙe. Sce. heešerue ‘efyeÙeeCes’ ns meecegoeefÙekeâ mebheòeer Demegve npeejes Je<ee&heemetve lÙeebÛÙeeceehe&âle hejblet keâeUpeerhegJe&keâ peleve meJeOe&ve nesle Deens. ns Deelee JÙeeheejer lelJeeJejerue mebmeeOeve cnCetve hejeJeleeale Peeuesues Deens. Meslekeâjer hegjmke=âle efyeÙeeCes mebJeOeËve DeeefCe megOeejerle JeeCeebÛÙee efJekeâeme keâeÙe&›eâceecegUs heâòeâ MesleerceOeerue pewJeefJeefJeOeleeÛe peleve keâjCes veJns lej DeVe megj#ee Je MeeÕele efpeJeveeOeej efveefce&leerÛeer DeeMee osefKeue peeie=le Peeuesueer Deens. ceneje°^ele "eCes efpeunÙeeceOeerue peJnej leeuegkeâe [esiebjeU Yeeieele Demegve ne heef§ece IeešeÛee Yeeie Deens. ne mebhegCe& ØeosMe pewJeefJeefJeOelesÛÙee °erkeâesveelegve mebheVe Deens. ne mehegbCe& Yeeie OeeveeÛÙee JesieJesieUÙee Øepeeleer lemesÛe pJeejer, legj, G[ero FlÙeeoer efhekeâebceOÙes De«e›eâceeJej Deens.

Oeeve Je DeVe OeevÙe efhekeâebceOeerue efJeefJeOelee mebJe&OeveeÛÙee nslegves yeeÙeheâ Je efce$e Ùee mebmLeebveer efceUgve mecegoeÙeeÛÙee heg{ekeâejeves efJeefJeOe efhekeâebÛes peleve Je meJeOe&ve ØeÙeesie meg® kesâuee. meoj ØeÙeesieeceOÙes mLeeveerkeâ %eeveeJej Yej osTve Meslekeâ-Ùeebvee efJeefJeOe ØeelÙeef#ekeâ Je meWõerÙe Mesleer heOoleer Deelcemeele keâjCÙeekeâjerlee Øeeslmeenerle kesâues peeles. menYeeieelegve JeeCe efveefce&leerr meg®Jeeleeruee 5 les 10 meomÙeebÛee ieš leÙeej keâ®ve Meslekeâ-Ùeebvee Skeâ$eerle keâjCÙeele Deeues. Ùee iešeceOeerue MeslekeâNÙeebmee"er JeeCe meJe&OeveeÛÙee efJeefJeOe heOoleer meboYee&le DeYÙeeme oewNÙeeÛes DeeÙeespeve lemesÛe cegU peblegõJe kesâõebuee Yesš pesLes heejbheejerkeâ efhekeâeÛeer Oeeve, jeieer, yeejueer FlÙeeoer efhekesâ JesieJesieUÙee peefceveerJej ueeieJe[ kesâuesueer Deens. Meslekeâjer SkeâceWkeâebMeer mebJeeo meeOele efhekeâebÛeer he[leeUCeer keâjleele. pÙeebÛee cegKÙe DeeOeej OeevÙe Je Ûeeje Glheeove, jesie Je efkeâ[er Øeleer Øeleerkeâej Meòeâer, hegâšJÙeebÛeer Je cegUebÛeer mebKÙee , og<keâeUeceOÙes efškegâve jenCÙeeÛeer #ecelee FlÙeeoer yeeyeerJej Yej efouee.

225 Meslekeâjer pÙeeceOÙes ÙegJekeâ, ceefnuee, Meslekeâjer FlÙeeboeRvee menYeeieer heOoleerves efyeÙeeCes,JeeCe efveJe[ yeeyele ØeefMeef#eble keâjCÙeele Deeues. ØeefMe#eCeecegUs MeslekeâNÙeebvee efyeÙeeCeebÛeer MegOolee jeKegve "sJeCÙeemee"er ceole Peeueer. Deboepeele 360 MeslekeâNÙeebvee jeieer Je yeejueer efhekeâ GlheeoveeÛes efJeefJeOe Debieeyeeyele ØeefMe#eerle keâjCÙeele Deeues. pÙeeceOÙes efyeÙeeCes Øeef›eâÙee , veme&jer, Skeâue heOoleerves OeeveeÛeer ueeieJe[, mejer, Jejbyee heOole F. efJeefJeOe ØeÙeesieebÛÙee MesJešer mLeeefvekeâ efJeÕeemet Glheeokeâekeâ[erue cegU JeeCe efveJe[keâ Meslekeâ-Ùeebvee yeerpeeslheeouevee keâjerlee efoueer iesueer. pÙeeceOÙes mebsõerÙe heOoleerves Glheeove Iesleues peeles.Kejerhe 2013 nbieeceeceOÙes 26 Meslekeâjer Oeeve jeieer, yeejueer efyepeeslheeove keâeÙe&›eâceeceOÙes menYeeieer Peeuesle. ÙeeceOÙes heejbheejerkeâ efhekesâ menYeeieer heOoleerves efveJe[ keâ®ve meecegoeÙeerkeâ efyepe ye@keWâceOÙes lÙeebÛe peleve kesâuÙee iesues. pewJeefJeefJeOelee mebJeOe&ve DeeefCe Øeiele efpeJeveeOeej : Ùee ØeÙeesieeÛÙee hegJeea Meslekeâjer efyeÙeebCeekeâjerlee hegCe&heCes yeepeejebJej DeJeuebyegve nesles. hejbleg Deelee lÙeebÛÙeekeâ[s Oeeve, jeieer yeejueer Ûeer Yejhegj heejbheejerkeâ JeeCe GheueyOe Deensle. peer og<keâeUeceOÙes leie OejCeejer jesie efkeâ[erme Øeleerkeâejkeâ Je hees<ekeâ lelJeebveer hejerhegCe& Deensle. heejbheejerkeâ Oeeve Goe. keâesUheer, keâmeyeeF&, ueeuÙee, pegCee keâesuece, jepeiegOÙee, cemegjer, jnJeguue, yeebieuÙee FlÙeeoer heejbheejerkeâ JeeCes MeslekeâNÙeebveer JÙeehekeâ heeleUerJej ueeieJe[ keâjCÙeekeâjerlee efmJekeâejueer. heejbheejerkeâ jeieer ceOÙes

meecegoeefÙekeâ yeerpe mebkeâueve yejer heerkeâ.

keâuehesjer, OeJeuehesjer, efMebleesueer,veeieueer, omejyeWojer, lemesÛe yeejueer ceOÙes ogOeceesieje, IeesMeer , mekeâeUer JejF& FlÙeeoer heebjbheejerkeâ JeeCes Meslekeâ-ÙeebceOÙes Deelee meghejerÛeerle Peeueerle. efhekeâ GlheeoveeÛÙee megOeejerle heOoleer men Meslekeâjer peemleerÛes Glheeove Iesle Deensle.

OeeveeÛes GlheeoveeceOÙes 12 les 15efkeäJe Skeâj Je®ve 20les 25 efkeäJe. Skeâj heÙeËble Jee{ Peeueer. lÙeeÛeØeceeCes jeieer ceOÙes 10-12 keäJeer Skeâj Je®ve Glheeove 17-22 efkeäJe. Skeâj heÙe&le Jee{ues.

Messlekeâjer Deelee opexoej mesõeRÙe efveefJe‰ebÛeer efveefce&leer Je Jeehej keâjerle Deensle pÙeeceOÙes ieeb[tUKele, JnceeaJee@Me , vewmeieeakeâ efkeâškeâveeMekesâ ÙeebÛee meceeves Deens. lÙeecegUs lÙeebÛee Glheeove KeÛe& Keghe keâceer Peeuee. Je yeensjerue efveefJe‰ebJejerue DeJeuebefyelJe megæe keâceer Peeues.

Meslekeâ-Ùeebkeâ[s Deelee Oeeve jeieer, yeejueer Ûes efJeefJeOe heejbheejerkeâ JeeCe GheueyOe Deensle keâer pes og<keâeU heefjefmLeleer ceOÙes leie OejCeejs jesie Je efkeâ[erme Øeleerkeâejkeâ DeeefCe hees<ekeâ lelJe Ùegòeâ Deensle.

OeeveebceOeerue ueeieleKeÛe& 12400 ® / SkeâjeJe®ve 7500® Skeâj heÙeËle keâceer Peeuee.lemesÛe jeieerceOÙes 7500 / SkeâjeJe®ve / 5300® Skeâj Peeuee. meWõerÙe efveefJe‰eÛÙee JeehejecegUs peefceveerÛeer megheerkeâlee Je heeCeer mee"JeCÙeeÛeer #ecelee ÙeeceOÙes ØeÛeb[ Jee{ Peeueer. mecegoeÙe mlejeJejerue yeerpeeslheeove : yeerpeeslheeove keâeÙe&›eâceeÛÙee MeeÕeleskeâjerlee mecegoeÙe mlejeJej Ùeb$eCee DemeCes iejpesÛes Deens. pÙeecegUs efyeÙeeCes efveJe[ efveefce&leer, DeeoeveØeoeve Je mJeleb$e heOoleerves JeeCeebÛeer megjef#elelee jeKeuÙee peeF&ue.yeerpe yeÛeeJe meceerleer leÙeej PeeuÙeele pÙeebÛÙeeceehe&âle opes&oej yeerpeeslheeove, efyeÙeeCes osJeeCeIesJeeCe, JÙeJemLeeheve Je yeepeejJÙeJemLee FlÙeeboeRÛeer JÙeJemLee kesâueer peeles. efMeJeej hesâjerÛÙee ceeOÙeceelegve efyepe yeÛeeJe meceerleer, MeslekeâNÙeebÛÙee menYeeieelegve efyepe efveJe[, efveefce&leer iegCeJeòee ÙeeÛeer Kee$eer Jee{les. ner meefceleer opes&oej yeerpeeslheeoveekeâjerlee efyeÙeeCes huee@šÛes mebefveÙeb$eCe keâjles. Deelee nÙee meefceleerÛÙee Jeleerves OeeveeÛes lemesÛe heejbheejerkeâ jeieer,

11

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

efhekeâeletve yeerÙeeCeeÛeer efveJe[ keâjleevee ceefnuee

yeejueer Ûes mLeeveerkeâ mebJeOe&ve keWâõeÛes JÙeJemLeeheve kesâuÙee peele Deens. meÅeefmLeleerceOÙes 3 efyepe yeÛeeJe meceerleer leÙeej Demegve lÙeeceOÙes 11 ieeJeebceOeerue 250 hes#ee peemle JesieJesieUer heejbheejerkeâ Oeeve, jeieer, yeejueer ,cekeâe, pJeejer ÛÙee JeeCeebÛes mebJeOe&ve meecegoeÙeerkeâ efyepe ye@keWâceehe&âle nesle Deens. mecegoeÙe mlejeJejerue efyepe ye@kesâceOÙes 11 ieeJeeceOeerue 724 hes#ee peemle Meslekeâjer ØelÙe#eheCes menYeeieer Peeuesuess Deensle.JÙeehekeâ heeleUerJej ÙeeÛeer peeCeerJe peeie=leer ØeÛeej Øemeej nesCÙeeÛÙee °erkeâesveelegve 10 ÙegJekeâebvee Flej ieeJeeceOÙes ØeÛeej keâjCÙeekeâjerlee ØeefMeef#eble keâjCÙeele Deeues. ØelÙe#eheCes yeIeerleuÙeeveblejÛe efJeÕeeme yemelees cnCetve #es$e Yesšer,Mesleer MeeUeÛes efveÙeceerle DeeÙeespeve nesles. efyepe meJeOe&veeÛeer iejpe Je JewJeerOelee Ùee meboYee&le mecegoeÙeeceOÙes peeie=leer nesCÙeeÛÙee °erkeâesveelegve mecegoeÙe mlejeJejerue efyepe cesUe, efyeÙeeCes ØeoMe&veer ÛÙee ceeOÙeceeletve ceneje°^eleerue JesieJesieUÙee YeeieeceOeerue 4200 MeslekeâNÙeeheÙeËle heesnesÛeCÙeeme ceole efceUeueer. heâUyeeiesceOegve efJeefJeOelee peesheemeCes : DeeefoJeemeer mecegoeÙeeceOÙes lÙeebÛÙee Iejeceeies/hejmeeceOÙes JesieJesieUÙee ØekeâejÛeer JewefJeOeleehegCe& DeVe, Yeepeerheeuee IesleuÙee peelees. pÙeeceOegve DeejesiÙeoeÙeer Je hees<ekeâ DeVe efceUles. DeeoerJeemeer mecegoeÙeeceOÙes hegJe&Jele heejbheejerkeâ heOoleerves ØelÙeskeâ IebjeceOÙes ÚesšerMeer hejmeyeeie leÙeej kesâueer peeles. pÙeeceOÙes yengmlejerÙe yengGheÙeesieer , efJeefJeOe Jevemheleer, jeshes , Deew<eOeer Jevemheleer, nbieeceer Yeepeerheeuee lemesÛe keâener ØeceeCeele yengJeeef<e&keâ Pee[s kegbâheveeceOÙes Iesleueer peeleele. ÙeeceOegve efveIeCee-Ùee Yeepeerheeuee, DeVeeÛÙee ceeOÙeceeletve kegbâšgbyeeÛeer Je<e&YejeÛeer DeVe megj#ee jeKeueer peeles. ceevÙelee Øeehleer : efyepe yeÛeeJe meceerleer/iešeme ØeesšskeäMeve Dee@heâ hueebš ÇJnsjeÙešer DeeefCe heâece&j jeF&šme Dee@Lejeršer (heer. heer. Jner Je Sheâ.Deej.S) ke=â<eer ceb$eeueÙe Yeejle mejkeâej ÙeebÛÙee ceehe&âle efouÙee peeCeeje hueebš efpeveesce mesJej keâcÙegveeršer DeJee[& 2011-12 ves mevceeveerle kesâuÙee iesues. efhekeâebceOeerue pevegkeâ mebJeOe&ve #es$eeceOÙes ne ceeveeÛee hegjmkeâej mecepeuÙee peelees. meesyeleÛe oesve ØeÙeesieMeerue Meslekeâjer Ûeewkeâ ieeJeebceOeerue ceeJevepeer heJeej Je keâcee[erhee[e ieeJeebceOeerue megefveue keâcee[er Ùeebvee megOoe hueebš efpeveesce mesJej keâcÙegveešer hegjmkeâej 2011-12 ves Jevemheleer ceOeerue pevegkeâ mebJeOe&ve Ùee yengceesue keâeÙee&yeöue lÙeebvee ieewjefJeCÙeele Deeues.

12

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

šsyeue 1 heejbheejerkeâ OeeveeÛes mebJeOe&ve lÙeeÛÙee efJeefJeOe iegCeOecee& men.

iegCeOece&

heejheebjerkeâ JeeCeebÛeer Ùeeoer

og<keâeUeceOÙes leie keâeUer kegâoF&, keâeueer Ke[meer, oguee 1 oguee2 njer yeeš OejCeejer Je keâceer OeJeue [ebieer (ueeue) [ebieer (heeb{jer) OeJeue keâeueeJeOeerÛeer JeeCe peemle Glheeove osCeejer

keâesheer (ueJekeâj ÙesCeejer) keâmeyeeF&, jIegoÙee, megjleer keâesuece, ueeuÙee , peeJeÙeeÛeer iegb[er.

yeepeej ceguÙe osCeejer

yebieeuÙee, keâmeyeeF& , efÛecevemeeF& , megjleer keâesuece, efPeveer (Je[e) keâesUheer, [ebieer (heeb{jer) jIegoÙee cene[er

Deew<eOeer ceguÙe

cene[er (DeMeòeâheCee peKece YejCes , he@âkeäÛej ) keâeUer Ke[meer ( DeMeòeâheCee [ebieer hee{bje (keâebpeer õJe yeveefJeCÙeekeâjerlee GheÙeesieer ) ueeue [ebieer ceeueiegOÙee yeeUbleheCeeceOegve Deeuesuee DeMeòeâheCee keâceer keâjCes)

Ûeeje ceguÙe

keâesUheer, jIegoÙee, heÛeskeâer, JeekeâJesue [ebieer, keâmeyeeF&, efPeveer Je[e yebieeuÙee, hene[er

Keghe heeCeer

keâmeJesue

Debleerce GheÙegòeâlee

efyeÙee&Ceer hegueeJe , yebieeuÙee keâmeyeeF&, keâesUheer , cemegje, jepeIegoÙee megjleer keâesuece jIegoÙee keâebpeer - [ebieer ueeue Je hebe{je, cene[er heehe[ - OegveogCes , jepeiegoÙee, ceeueiegoÙee heesne,kegâjcegjs - oguee 1 oguee2, meeieYeele

heg{erue efoMee : yeerpeeslheeove Je efhekeâ GlheeoveeÛÙee efJeefJeOe heOoleer meboYee&leerue MeslekeâNÙeebÛes %eeve Je=Ooeriele keâ®ve lÙeebÛee efpeJeveeOeej ÙeMemJeerheCes megveeref§ele kesâuÙee peeT Mekeâlees. lesJne YeefJe<ÙeeceOÙes keâeceeÛee oeÙeje Jee{Jetve oeUer, Yeepeerheeuee lemesÛe DeeefoJeemeer mecegoeÙeeuee heew°erkeâ lelJes efceUJetve osCeejer kebâo-cegUs ÙeeceOeerue JeeCeebÛes mebJeOe&ve nesCes MekeäÙe Deens

DeeMesÛes efyeÙeeCes YeefJe<ÙeeÛes efyeÙeeCes. keâcee[erhee[e ieebJe leeuegkeâe peJnej , "eCes efpeuÙeeceOeerue 35 Je<eeaÙe ßeer megveerue keâece[er ne Skeâ le®Ce Meslekeâjer lÙeeÛes 7 meomÙe Demeuesues kebgâšgbye 3 Skeâj keâesj[Jeeng Mesleer keâjles. 2008 ceOÙes megveerueuee peefceveerÛÙee megheerkeâlee lemesÛe heeCeer Oe®ve "sJeCÙeeÛeer #ecelee ØeÛeb[ ØeceeCeele KeeueeJele DemeuÙeeÛes ue#eele Deeues. keâejCe cnCepes jemeeÙeveerkeâ KebleebÛee Deleer Jeehej. yeeÙeheâ efce$e mebmLesÛÙee lee$eeRkeâ menkeâeÙee&ves meWõerÙe Kele efveefce&leer Je peceerveerÛeer megheerkeâlee Jee{JeCÙeeÛÙee efJeefJeOe heOoleer megveerueves Deelcemeele kesâuÙeele lemesÛe lÙeeuee Sme.Deej.DeeÙe heOoleerves OeeveeÛeer ueeieJe[ Je mesõeRÙe Kele efveefce&leer yeeyele ØeefMe#eCe efceUeues.

2010 ceOÙes megveerue yeeÙeheâ ÛÙee heerkeâebÛes pevegkeâ mebJeOe&ve keâeÙe&›eâceeceOÙes menYeeieer Peeuee Je lÙeebveer OeeveeÛÙee 21 heejbheejerkeâ ØepeeleeRÛes cegUmLeUer mebJeOe&ve kesâuess Je Oeeve jeieer, yeejueer efyeÙeeCes efveJe[erceOÙes le%e Peeuee. megveerueves kebâo JeieeaÙe, heâUJeieeaÙe Yeepeerheeuee ,efnjJee Yeepeerheeuee ( keâjbšer, keâesÛeer, megjve ,keâejueb ogOeer YeesheUe, Jeeieer, keâesnU , yejyešer, Deeueg, JeešeCee, leesW[ueer) Ûes mLeeveerkeâ JeeCe megOoe mebkeâefuele kesâuesle. Je kegâšgbyeehegjleer lÙeeÛeer ueeieJe[ megOoe lees keâjlees. Ùee keâeceeceOÙes lÙeeÛes mebhegCe& kegâšgbye menYeeieer Deens.OeeveeÛÙee efhekeâeÛeer heenCeer keâjerle Demeleevee megveerueuee keâener JesieUs, DemeeceevÙe DeeWyeer efveoMe&veeme Deeueerle. Ùee DeebsyÙeeceOeerue OeevÙeeÛÙee Deekeâej cees"e neslee lemesÛe mebKÙeener peemle nesleer. Ùee DeebsyÙeeceOeerue Oeeve megveerueves JesieUs "sJetve lÙeeÛeer heg{erue GvneUer 2010, Kejerhe 2011, GvneUer 2012 Je Kejerhe 2013ÛÙee nbieeceeceOÙes ueeieJe[ kesâueer. yeeÙeheâ ÛÙee le%eeÛÙee meuÙeeves megveerueves meoj JeeCeeÛes efleve Je<e& meueie ueeieJe[ keâ®ve Yeewleerkeâ Je DevegJeeMeeRkeâ MegOolee jeKegve lÙeebveer ÙeMemJeerheCes veJeerve JeeCe efJekeâmeerle kesâues. YeeieeceOeerue Meslekeâ-Ùeekeâ[tve megveerueves efJekeâmeerle kesâuesuÙee JeeCeeme Glheeokeâlee, Úesšs DeekeâejebÛes OeevÙe, efvemeie&le, keâeškeâ jesie Je efkeâ[erme Øeleerkeâejkeâ JewefMe°ÙeebcegUs cees"er ceeieCeer Deens. Kejerhe 2012 nbieeceeceOÙes megveerueves Ùee JeeCeeÛes 5 efkeäJebšue Glheeove Iesleues Je efyepe ye@keWâceOÙes lÙeeÛee hegjJe"e keâ®ve peemleerle peemle Meslekeâ-ÙeeheÙeËle les veJeerve efJekeâmeerle JeeCe heesnesÛeJeerues.

[WieeÛeerces" efyepe yeÛeeJe meceerleer ceOÙes megveerue ne Skeâ me›eâerÙe meomÙe Deens. ns veJeerve JeeCe efJekeâmeerle keâjCÙeeceOÙes megveerueves pes ØeÙelve kesâuesle. efveJe[ heOoleerves lÙeeÛeer oKeue cnCegve 2011-12 ceOÙes hueebš efpeveesce mesJej heâece&j jskeâievesMeve DeJee[& veJeer efouueer ÙesLes megveerueuee efceUeuee. megveerueves lÙeeÛÙee cegueerÛÙee veeJeeJe®ve Ùee OeeveeÛÙee veJeerve efJekeâmeerle JeeCeeme DeÕeerveer ns veeJe efoues. megveerue ne lÙeeÛÙee meejKÙee Deveskeâ Meslekeâ-Ùeebvee efhekebâeceOeerue efJeefJeOelee peeshemeCÙee ceOÙes ceole keâjerle Deens. meecegoeÙeerkeâ efyepe ye@keWâÛes vesšJeke&â /peeUs leÙeej keâ®ve DeefOekeâ peemle MeslekeâÙeeheÙeËle heesnÛelee ÙesF&ue. lÙeeefoMesves vesšJeke&âÛÙee ceeOÙeceelegve meecegoeÙeerkeâ heOoleerves yeepeejeheÙeËle heesnesÛe Je ceguÙe JetOoer mee"JeCegkeâ, mebbgefJeOee Ùee keâjerlee ceole nesF&ue. DeLee&le Ùeemee"er «eeceerCe/ DeeefoJeemeer heefjmejele megOeeefjle mee"JeCegkeâ JÙeJemLee DemeCÙeeÛeer iejpe Deens. Ùee meJe&OeveeÛÙee keâeÙee&ceOÙes Meslekeâjer mecegoeÙeeuee menYeeieer keâjCes lemesÛe mLeeveerkeâ JeeCeebÛes mebj#eCeeÛÙee °erkeâesveelegve keâener megj#ee Ùeb$eCee DeefmlelJeele DeeCeCes pÙeeceOÙes Meslekeâ-ÙeebÛÙee JeeCeebÛeer heer.heer.Jner Je Sheâ. Deej De@keäš vegmeej veeWoCeer keâjCes cenlJeeÛes Deens .lemesÛe heejbheejerkeâ efhekeâebÛes yeej keâes[eRie , hees<ekeâ lelJe ÙeebmeboYee&leerue ueeskeâebÛes %eeve he[leeUCeer/Je=OoeRiele nesCÙeekeâjerlee heg{erue meg#ce mlejeJejerue DeYÙeeme keâjCes iejpesÛes Jeešues. mebpeÙe heešerue yeeÙeheâ [sJnueheceWš efjmeÛe& heâeGb[sMeve, [e@. ceveerYeeF& osmeeF& veiej, ve@Meveue neÙeJes 4 Jeejpes, hegCes 411058, ceneje°^ email: sanjaypatil21@gmail.com

ceje"er DevegJeeo : megjsMe uegues Source : Seed Sovereignty for food security and livelihood improvement, LEISA India,Vol. 16 No.1, March, 2014

leebogUeÛÙee DeefÕeveer peeleer huee@š ceOÙes megefveue keâece[er

13

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

Meslekeâjer 2012 ÛÙee GvneàÙeele [eUeRyeeÛeer Mesleer oeKeefJeleebvee

heerkeâ efJeefJeOeerkeâjCeeÉejs nJeeceeve yeoueeJej ceele F&Õej keâeUs Je ceejMeue ef[megPee Skeâerkeâ[s Deveskeâ Meslekeâjer efJe<eÙekeâ nJeeceeve yeoueeÛÙee mebkeâšeMeer Peie[le Deensle lej DeMee heefjefmLeleerle ceneje°^eleerue kegbâYeejJee[er Ùee ieeJeeleerue MeslekeâNÙeeveer cee$e DeeheuÙee heerkeâ heæleerceOÙes yeoue keâ¤ve nJeeceeve yeoueeÛÙee mebkeâšeJej ceele keâjCÙeeÛee ØeÙelve kesâuee Deens. efhekeâebÛÙee Ùee efJeefJeOeles cegUs heÙee&JejCe yeoueeÛeer Je yeepeejeÛeer efÛeblee lej keâceer PeeueerÛe heCe keâewšgbyeerkeâ heeleUerJej efJeefJeOe ØekeâejÛÙee mekeâme DeVeeÛeer GheueyOelee osefKeue DeeheesDeehe efvecee&Ce Peeueer. iesuÙee keâener Je<ee&heemetve Meslekeâjer nJeeceeveele nesCeeje meleleÛee yeoue DevegYeJele Deens. Goe. GefMeje efkeâJee DeJesUerÛee heeTme, hegj ÙesCes efkebâJee Jee{les leeheceeve FlÙeeoer. nÙee meJee&Ûee heefjCeece efhekeâebÛÙee GlheeoveeJej efomeleesÛe Deens. DemesÛe Skeâ GoenjCe Denceoveiej efpeunÙeele Deekeâesueer yuee@keâ ceOeerue keâener ieeJeeceOÙes efometve Deeues. jyeer nbieeceele ueeJeuesuee Ûevee Je ieng efhekeâebÛes veesJnsyej 2010 ceOÙes DeeuesuÙee cegmeUOeej heeCÙeeves DemesÛe Keghe vegkeâmeeve Peeues. Je peefceveerle meeÛeuesuÙee heeCÙeeves lesJne MeslekeâNÙeebveer ef[meWyej ceOÙes hegvne hesjCeer keâ®ve efhekesâ IesCÙeeÛee ØeÙelve kesâuee hejbleg lÙeele ner jyeer nbieeceeÛes GlheVe 50% veer keâceerÛe efceUeues. lÙeeÛeØeceeCes 2011ÛÙee ces cenervÙeeÛÙee MesJešÛÙee Dee"Je[Ùeele DeeuesuÙee cegmeUOeej heeJemeeves keâeheCeeruee Deeuesues yeepejer Je YetF&cetieeÛes Ûes peJeUpeJeU 50% vegkeâmeeve Peeues. lÙeeÛeØeceeCes 1 hegsâyeÇDejer 2012 ceOÙes osKeerue nJeeceeveeÛÙee yeoueecegUs Debkegâj DeeuesuÙee YegF&cegieeÛÙee efyeÙeeCeebÛes Keghe vegkeâmeeve Peeuess. cnCegveÛe meOÙeeÛÙee keâeUele MeslekeâNÙeebvee nJeeceeveele DemeuesuÙee meleleÛÙee yeoueebmeesyele pegUJegve IesJetve Mesleer keâjCes keâ"erCe Peeues Deens. meve 1996-2001 ÛÙee ojcÙeeve ceneje°^eÛÙee yeNÙeeÛe YeebieeceOÙes WOTR Ùee mJeÙebmesJeer mebmLesves . Fb[es-pece&ve heeCeueesš efJekeâeme keâeÙe&›eâce jeyeJeuee. lÙee ieeJeebceOÙes kegâYeebjJee[er ieeJeeÛee osKeerue meceeJesMe neslee. meve 2012 ceOÙes DeeOeejerle keâener YeeieeceOÙes Øekeâuhe hegCe& heeCeueesš #es$e efJekeâeme keâeÙe&›eâce mebheuÙeeveblej WOTR mebmLesves 2012 meeueer GIS ÛÙee meneÙÙeeves

14

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

kegbâYeej Jee[er ieeJeeÛÙee DeYÙeeme kesâuee. lÙee DeYÙeemeeceOÙes ØeecegKÙeeves Jevemheleer Je heerkeâheæleerÛee meceeJesMe neslee. lÙee Je<eea leguevesves heeJemeeÛes ØeceeCe keâceer Demeleevee megæe efhekeâebceOÙes yeNÙeehewkeâer efJeefJeOelee Dee{Utve Deeueer. lÙeecegUs lÙeeÛeer keâejCes keâeÙe Demeleerue ns mecepetveIesCÙeemee"er ceeefnleer efceUJeCÙeeÛeer leer›e FÛÚe WOTR mebmLesuee Peeueer. ieeJeeceOÙes JesieJesieUÙee keâeueeJeOeerleerue efhekeâeÛeer ceenerleer efceUefJeCÙeemee"er Deecner legueveelcekeâ heOoleerÛee DeJeuebye kesâuee. efhekeâebÛeer ner ceenerleer 3 JesieJesieUÙee heJee&le cnCepesÛe meve 1996, 2011Je 2012 ØeceeCes ceeb[ueer. meve 2012 ceOÙes efhekeâebÛeer peemleerle peemle efJeefJeOelee mecepegve IesCÙeemee"er Deecner meJex#eCe heOoleer DeJeuebefyeueer. nÙee meJexceOÙes pÙee MeslekeâNÙeebveer veieoer efhekesâ ,heâUJeieeaÛes YeepeerJeieeaÙe efhekesâ Je Ûeeje JeieeaÙe efhekesâ IÙeeÙeuee megjJeele kesâueer Deens.

DeMee MeslekeâNÙeebÛee meceeJesMe keâ®ve Iesleuee.lÙeeÛeØeceeCes [eU JeieeaÙe Je Flej keâ[OeevÙe efhekesâ IesCÙeeÛee keâener efveJe[keâ vecegvee MeslekeâNÙeebvee heCe IesCÙeele Deeues.

SJe{sÛe veener lej Deecner efhekeâ heOoleerleerue yeoue keâjCÙeeceeies MeslekeâNÙeebÛes efJeÛeej Je lÙeebÛes DevegYeJe peeCeCÙeemee"er Meslekeâjer mecegnemeesyele ÛeÛee& kesâuÙee. peuemebJeOe&veeletve heerkeâebÛeer pewJe efJeefJeOelee kegâYeebjJee[er ieeJe ns heef§ece ceneje°^ele Denceoveiej efpeunÙeele mebiecevesj leeuegkeäÙeeheemetve 45 keâer ceer Jej Jemeuesues Deens. Ùee ieeJeele peJeUheeme 145 Iejs Deensle. leer JesieJesieàÙee Jee[ŸeeceOÙes efJeKetjuesueer Deensle. Mesleer ne pejer ØecegKe JÙeJemeeÙe Demeuee lejer IejesIejer ogOeeÛee pees[Oeboe heneJeÙeeme efceUlees Je heÙee&Ùeeves ogYeleer peveeJejs heeUCÙeeÛee lÙeebÛee ogÙÙece JÙeJemeeÙe Deens. kegbâYeejJee[er ieeJe ns ceneje°^eÛÙee keâceer hepe&vÙe DemeuesuÙee #es$eele Ùesles. nÙee Yeeieele og<keâeUeÛes ØeceeCe vesnceerÛe peemle Demeles.(mejemejer 500 efce.efce) meve 1996 ceOÙes Fb[espece&ve heeCeueesš efJekeâeme keâeÙe&›eâce jeyeefJeCÙeehegJeea lÙee #es$eele heâòeâ oesveÛe efhekesâ IesCÙeele ÙeeÙeÛeer, yeepeje Kejerhe ceOÙes Je pJeejer jyeer ceOÙes. meesyele Lees[Ÿee ØeceeCeele ceškeâer, cegie,Ûevee, Gme (ÛeeÛÙeemee"e) IesleuÙee peeÙeÛee. mehegCe& 325.5 nskeäšj peceerveerle keâesj[Jeeng efhekesâ IesCÙeele ÙeeÙeÛeer Je lÙeehewkeâer nskeäšj 66 nskeäšj peceerve ceeskeâUer mees[CÙeele ÙeeÙeÛeer. KejerheceOÙes 168 nskeäšj peceerveerle yeepeje IesCÙeele ÙeeÙeÛes.Je jyeer nbieeceele 149 nskeäšjJej pJeejer Iesleueer peeÙeÛeer. ner

meJe& heerkesâ Meslekeâjer mJele:ÛÙee kegbâšgbyeeÛÙee hees<eCeemee"er IÙeeÙeÛes.ieng efhekeâ IesCÙeeÛes keâOeer lÙeebveer Sskeâues megOoe veJnles. meve 2002 heemetve cnCepesÛe heeCeueesš #esce efJekeâeme keâeÙe&›eâce jeyeefJeCÙeeveblejÛÙee keâeUele heeCÙeeÛeer heeleUer Jee{ueer lÙeecegUs MeslekeâNÙeebveer veieoer efhekesâ Goe. ieng, šceešj,keâeboe DeMee meejKeer efhekesâ IesCÙeeme meg®Jeele kesâueer. DeeceÛÙee DeYÙeemeeojcÙeeve Demes efometve Deeues keâer meve 2011 ceOÙes Jeeef<e&keâ hepe&vÙeceeve meeOeejCe nesles. petveÛÙee heefnuÙee Je ogmeNÙee Dee"Je[Ùeele KeefjheÛÙee hesjCeerÛÙeeJesUer Je mehšWyej cenervÙeeÛÙee ceOÙeevnele (jyeer hesjCeerJesUer) Ûeebieues hepe&vÙeceeve nesles. Ûeebieues hepe&vÙe ceeveecegUs mebhegCe& 414.75 nskeäšj ceOÙes efhekesâ IesCÙeele Deeueer.

MeslekeâNÙeebveer peJeUpeJeU 15 efhekesâ Iesleueer. Keefjheele yeepeje (40 nskeäšjceOÙes Iesleuee. keâeboe, šceešj , meesÙeeyeerve peemleerle peemle #es$eele Iesleues . jyeer nbieeceele megceejs 80 nskeäšjceOÙes ieng pJeejer 60 nskeäšjceOÙes šceešj Je keâeboe cegKÙe efhekeâ cnCetve Iesleues iesues. GvneUÙeele megOoe MeslekeâNÙeebveer 10 nskeäšjceOÙes šceešj Iesleues Je 25 nskeäšjceOÙes Ûeeje Iesleuee. nÙee efMeJeeÙe eflevner nbieeceele lÙeebveer peJeUpeJeU 4 [eUJeieeaÙe efhekesâ Je keâener YeepeerJeieeaÙe efhekesâ Iesleueer. keâener MeslekeâNÙeebveer [eefUbyeeÛÙee Mesleeruee meg®Jeele kesâueer.

Deuhehepe&vÙeeceeveeMeer pegUJetve IesCes meve 2012 Ûes hepe&vÙeceeve ns meve 2011 hes#ee keâceerÛe nesles. meve 2012 ceOÙes mehegbCe& heeTme he[CÙeeÛes (hepe&vÙeJe=°erÛes) 60 efoJeme nesles Je 2011 ceOÙes nsÛe 86 Jej nesles. lÙeeceOÙes ner efJeefJeOelee nesleerÛe.lemesÛe oesve heeJemeeceOÙes yejsÛe Deblej nesles. meve 2012 ceOÙes Keefjheele hesjCeermee"er Ûeebieuee heeTme peguew 2012 ceOÙes meg® Peeuee.

DeeefCe jyeer ceOÙes hesjCeermee"er GefMeje heeTmeeÛes Deeieceve-mehšWyejÛÙee MesJešÛÙee Dee"Je[Ùeele Je Dee@keäšesyejÛÙee heneruÙee Dee"Je[Ùeele Peeues. heeJemeeÛÙee yeouelÙee DeboepeecegUs MeslekeâNÙeebÛee efhekesâ efveJe[ keâjCÙeeyeeyeleÛÙee keâue JesieJesieUe neslee. hepe&vÙeceeve keâceer Demegve megOoe Meslekeâjer JesieJesieUer efhekesâ IesJet Mekeâues. MeslekeâNÙeebveer peJeUpeJeU 318nskeäšj peefceveerle eflevner nbieeceele JesieJesieUer efhekesâ Iesleueer. Deboepes 24 ØekeâejÛeer efhekesâ IesCÙeele Deeueer. nÙeeceOÙes eföoue [eU JeieeaÙe efhekesâ , SkeâoueerÙe efhekesâ, YeepeerJeieeaÙe efhekesâ , Ûeeje JeieeaÙe , heâUPee[s, keâehegme nÙeebÛee meceeJesMe neslee. meJee&le cenlJeeÛes ns keâer pJeejer Ûes efhekeâ ns 142 nskeäšj peefceveerJej IesCÙeele Deeues. pes keâer meve 2011 hes#ee oghešersves Jee{ues.

heeJemeeÛÙee ØeceeCe leguevesves keâceer Demeleevee megæe kegâYeebj keâe[erÛes Meslekeâjer 24 ØekeâejÛeer efhekesâ IesT Mekeâues. meve 2012 ÛÙee Keefjheeleerue keâceer hepe&vÙeceeveecegUs Je GefMeje DeeuesuÙee ceevmetvecegUs yeepeje peJeUheeme 2011 ÛÙee oghheš #es$eele IesleuÙee iesuee. Keefjhe Je jyeer nbieeceele DeeheCe efhekesâ IesJet Meketâ keâer veener DeMeer lÙeebvee Mebkeâe nesleer. lÙeebvee mJele:ÛÙee kegbâšgbyeemee"er OeevÙe nJes nesles. cnCetve yeepejemeesyele lÙeebveer Lees[s ceškeâer, cegie, meesÙeeyeerve,šceešj JeešeCee ner efhekesâ Iesleueer. MeslekeâNÙeebÛÙee celes Keefjheele cetie kesâuÙeeme jyeer nbieeceele pJeejerÛes GlheVe Jee{les. keâener MeslekeâNÙeebveer keâehetme efhekeâemeesyele leeie ueeJetve ØeÙeesie kesâuee. leeie efnjJeUerÛÙee Kelemee"er Mesleele Jee{Jetve lÙeeÛee ceeleerÛeer Deeo&lee efškeâefJeCÙeemee"er Je Jee{efJeCÙeemee"er Jeehej kesâuee. lÙeebÛÙeeceles JesUsJej heeTme ve DeeuÙeecegUs meve efncheÛeer Pee[s DeeÛÚeoveemee"er leÙeej Peeuesueer veenerle cnCetve lÙeebÛÙee efyepeemee"er lÙeebvee Jee{efJele nesles. meve 2012 ceOÙes heeCeer keâceer DemeuÙeecegUs pJeejerÛes efhekeâ heâòeâ kegâšgbyeemee"erÛe Iesleues. MeslekeâNÙeebÛes celes heâòeâ Skeâ heeTme he[uee lejer pJeejerÛes heerkeâ nceKeeme nesles DeeefCe pej heeTme veenerÛe he[uee lejer peveeJejebmee"er Ûeeje nesleesÛe. Ùee efhekeâebÛÙee GjuesuÙee DeJeMes<eebvee megOoe Ûeebieues YeeJe efceUleele. ieng IesCeeNÙee MeslekeâNÙeeÛÙee celes heeCÙeeÛeer Skeâ heeUer pejer keâceer he[ueer lejer ieJneÛes heerkeâ neleÛes peeles. nJeeceeveeleerue efkeâJee leeheceeveeleerue Lees[e ner yeoue Peeuee lejer ieJneÛÙee GlheeoveeJej heefjCeece neslees.

MeslekeâNÙeebveer pJeejer meesyeleÛe [eU JeieeaÙe efhekesâ Je lesue efyeÙeebÛeer efhekesâ Iesleueer. lÙeebÛÙee celes legjeruee heeCeer keâceer ueeieles Je yeepeejhes"sle Ûeebieueer efkebâcele efceUles lemesÛe efhekeâeÛes Gjuesues DeJeMes<e peveeJejebÛÙee ÛeeNÙeemee"er Jeehejlee Ùesleele. MeslekeâNÙeebÛÙee

celes legj efhekeâeuee Jee{lÙee leeheceeveeÛee heâeÙeoe efceUlees. lemesÛe efkeâ[eRsÛee ØeeogYee&Je osKeerue keâceer Demelees.keâener MeslekeâNÙeebveer Ûevee efhekeâ megceejs 8 nskeäšj peceerveerle kegâšgbyeemee"er Iesleues. ieng efhekeâeÛÙee leguevesle Ûevee efhekeâeuee heeveer keâceer ueeieles. ieJneuee megceejs 7-8 heeUÙee oÙeeJee ueeieleele lej Ûevee efhekeâeuee1-2 heeUÙeeceOÙes Úeve heerkeâ Ùesles. nÙee meesyeleÛe Lees[Ùee ØeceeCeele šceešj Je kebâeoe efhekeâemeesyele heòeekeâesyeer, YeW[er Je efcejÛeer kegâšgbyeemee"er Je yeepeejele efJe›eâermee"er Iesleueer.

GvneUer efhekeâeheemetve efceUle Demeuesueer vekeâoer DeeJekeâ yeIegve keâener Øeiele Meslekeâjer nÙeekeâ[s Deekeâef<e&le Peeues. lÙeebÛÙee hee"eshee" Flej keâener Meslekeâjer osKeerue Deeues. šceešj Je keâeboe efhekeâeuee heeCÙeeÛeer peemle iejpe Demeles. lÙeecegUs efn efhekesâ keâceer peefceveerle Iesleues iesues. lÙeeSsJepeer lÙeebveer cekeâe, ieepej,Gme Je ÛeeNÙeeÛeer efhekesâ Iesleueer.cekeäÙeeÛes efhekeâ peJeUpeJeU 10 nskeäšjJe¤ve 23 nskeäšj #es$eele keâe{ues. heeCeueesš #es$e efJekeâeme keâeÙe&›eâceehegJeea heâUyeeiee kegâ"sÛe veJnlÙee, Deelee lÙee ueeieJe[eruee meg®Jeele Peeueer. meve 2012 ceOÙes [eUeRyeeÛeer Mesleer keâceer heeTme Demegvener 10 nskeäšj #es$eele kesâueer. MeslekeâNÙeebÛÙee celes heeTme pejer keâceer he[uee lejer [eUeRyeeuee [^erhe veer heeCeer efouÙeeme heeCÙeeÛeer yeÛele nesles Je [eefUbyeeuee yeepeejhes"sle Ûeebieueer ceeieCeer Je efkebâcele Deens , [eefUbye efhekesâ peemle leeheceeveele Ûeebieues Ùesles. Flej efhekeâebhes#ee [eUeRye efhekeâeuee cepegjer heCe keâceer ueeieles pes keâer MeslekeâNÙeeÛÙee °erves cenlJeeÛes Deens. ÙeeÛe ojcÙeeve Deebyee ueeieJe[ meg¤ kesâueer Je kesâJeU lemesÛe 0.33 nskeäšj #es$eele DeebyÙeeÛeer ueeieJe[ kesâueer. heâUyeeiesuee heeCeer osCÙeemee"er leerve MeslekeâNÙeer efceUtve (pÙeebÛÙeekeâ[s heâUyeeie Je Flej GvneUer efhekesâ Deensle) ceeÛe&-ces 2012 ojcÙeeve SkegâCe ® 80000 iegbleJegve 50 šBkeâjÛeer meessÙe keâ®ve Iesleueer. ieeJeeceOÙes ieeF&-peveeJejebÛeer mebKÙee SkegâCe 156 nesleer lÙeele ›eâe@me efye[ ieeF& heCe neslÙee . lÙeebÛÙeeheemetve jespeÛes 500 ueeršj otOe efceUeÙeÛes. nÙee GvneUÙeele heeCeer keâceer DemeuÙeeves ot<keâeUer JeeleeJejCeÛee ogOeeÛÙee GlheeoveeJej heefjCeece nesJetve jespeÛes Glheeove 350 ueeršj Jej Deeues. MeslekeâNÙeebÛÙee celes peemle leeheceeveeÛee ieeF&ÛÙee ogOe osCÙeeJej heefjCeece nesleesÛe. DeMee heefjefmLeleerle Meslekeâjer ieeFËvee melele DeeIeseU Ieeuetve lÙeeÛeW MejerjeÛes leeheceeve Leb[ "sJeCÙeeÛee ØeÙelve keâjerle nesles. lÙeecegUs ogOeeÛes Glheeove Jee{CÙeeme ceole nesle nesleer. iegjebmee"er efnjJee Ûeeje ner Skeâ DelÙeble cenlJeeÛeer iees° nesleer.lÙeemee"er MeslekeâNÙeebveer cekeâe Je pJeejerÛes osMeeryeeCe keâe[eJeue ueeJeues. nÙee efhekeâebvee heeCeer keâceerÛe ueeieles. MeslekeâNÙeebveer iegjebvee ieepejeÛÙee efhekeâebÛÙee Gjuesuee DeJeMes<e DeeefCe GmeeÛes heeÛeš KeeT IeeueeÙeuee meg®Jeele kesâueer lÙeecegUs lÙeeÛeW ogOe osCÙeeÛes ØeceeCe vekeäkeâerÛe Jee{les.DeMeer lÙeebÛeer YeeJevee pewJeefJeefJeOelee- efJeefJeOe iejpeebÛeer hetle&lee efhekeâebÛes Glheeove IeslesJesUer kegâšgbyeeÛÙee iejpee ØeLecele: ue#eele IesleuÙee iesuÙee. pÙee MeslekeâNÙeebbveer [eU JeieeaÙe efhekesâ Iesleues lÙeebveer kegâšgbyeemee"er hegjsmes "sJetve yeekeâer Gjuesues Lees[er [eUerÛeer efJe›eâer kesâueer. lemesÛe pÙeebveer SkeâoueerÙe heerkeâ Iesleues lÙeebveer ØeLece mJele:mee"er "sJeueer. heâòeâ mebhegCe& meesÙeeyeerveÛes Glheeove efJe›eâermee"er "sJeues. lemesÛe YegF&cegie efhekeâ megOoe kebgâšgbyeeÛÙee iejpesmee"er "sJeues. meve 2012 ceOÙes pÙee MeslekeâNÙeebveer Yeepeerheeuee Je vekeâoer efhekesâ Iesleueer leer megOoe ØeLece kegâšgbyeemee"er ØeLece "sJeueer. leeieeÛÙee efyepeeÛÙee efJe›eâerletve keâener DeeJekeâ Peeueer.pÙee MeslekeâNÙeebveer keâehegme ueeJeuee neslee lÙeevebe peJeUpeJeU 4000 ® Øeleer keäJeeRšue Demee heâeÙeoe Peeuee. cnCegveÛe nÙee og<keâeU keâeUelener efhekeâebÛeer pewJeefJeefJeOelee keâeÙece "sJeuÙeeves DeVe Je hees<eCe megj#ee meeOelee Deeueer.lemesÛe ieeJeeceOÙes keâener DeeJekeâ heCe meeOelee Deeueer. (Keeueerue šsyeue 1 heneJee) Devegceeve heeCeueesš#es$e efJekeâeme Øekeâuheeves MeslekeâNÙeebceOÙes heeCÙeeÛÙee GheueyOelesyeöue DeelceefJeÕeeme efvecee&Ce Peeuee. lÙeebÛÙee efJeefJeOe iejpee hegCe& keâjCÙeemee"er GheueyOe DemeuesuÙee GieceebÛee ÙeesiÙe Jeehej keâ®ve Mesleele ØeÙeesie keâjCÙeeeme Øeeslmeenve efceUeues. ot<keâeUer heefjefmLeleerle osKeerue MeslekeâNÙeebÛee heebjheejerkeâ efhekeâebkeâ[s keâue neslee. mJele:ÛÙee kegbâšgbyeeÛÙee mee"er DeVe megj#ee Je ÛeeNÙeebÛeer iejpe nÙeebvee ØeLece cenlJe osTve DeeefLe&keâ DeeJekesâkeâ[s ner ue#e efoues iesues. heeCeueesš Øekeâuheeves ieeJeeceOÙes heeCÙeeÛeer GheueyOelee Jee{JeueerÛe peceerveerÛeer Glheeokeâlee Jee{efJeueer lemesÛe MeslekeâNÙeebÛeer efnccele osefKeue Jee{efJeueer. ot<keâeU heefjefmLelener kegâYeebjJee[erÛÙee

15

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

MeslekeâNÙeebÛeer ØeÙeesie keâjCÙeeÛeer Je efMekeâCÙeeÛeer Glmegkeâlee ÙeeJe¤ve lÙeebÛeer ÙeesiÙe efveCe&Ùe #ecelee efometve Deeueer. pej MeeÕele Mesleer heOoleerle ketâef<eleb$eeÛee meuuee ÙeesiÙe jerleerves hegjefJeuee lej nJeeceeveeÛÙee yeouelÙee mJe®heele Je Øeeflekegâue heefjmLeleerlener Meslekeâjer efJeÕeemeeves DeelceefveYe&j jent Mekeâlees.

F&Õej keâeUs, (eshwer.kale@wotr.org.in) Jeefj‰ mebMeesOekeâ Jee@šjMes[ Deeie&veePesMeve š^mš (WOTR) hegCes, [e@keäšesje@ue efJeÅeeLeea šeše FvmšeršŸegš Dee@Heâ meesMeue meeÙevmesme, cegbyeF&

$e+CeeefveoxMe

WOTR

kegbâYeej Jee[erleerue MeslekeâNÙeebÛes DeeceÛÙeemeesyele lÙeebÛee DevegYeJe Je JesU efouÙeeyeöue Je DeeceÛÙee meesyele keâece kesâuÙeeyeöue Deecner DeeYeejer Deenesle. ceePes menkeâceea ßeer. ÙeesiesMe efMebos Deeoerleer osJeOej efJeveerle jmkeâj Je Lee@ceme he[ieueceue nÙeebÛee menkeâeÙee&yeöue DeeYeejer Deenesle. efmJeme SpeWmeerÛes efJekeâeme Je menkeâejeyeöue DeeYeejer Deenesle.

16

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

[e@. ceejmesuee [ermegpee (exec.director@wotr.org) Ûes keâeÙe&keâejer mebÛeeuekeâ

ceje"er DevegJeeo : [e@. meefjlee ceesyee[s.

Source : Adapting to climate variation through crop diversification LEISA India, Vol. 16 No.1, March, 2014

pewJeefJeefJeOe Skeâelceerkeâ Mesleer

700 mkeäJes. ceeršj heefjmejeleerue pewJeeefJeefJeOe ke=âef<eÛee huee@š

«eeceerCe oeefjõÙe keâceer keâjCÙeeÛes meeOeve hegCe&Yee oemeieghlee, ®hekeâ ieesmJeeceer, cees. vemeerce Deueer, megoMe&ve efyemJeeme Je megYeüpeerle kesâ. mene veepegkeâ ketâef<e heÙee&JejCe DemeuesuÙee Yeeieeleerue MeslekeâNÙeebveer lÙeebÛeer Mesleer ner yeoueCeejs JeeleeJejCe , keâceer nesCeejer ceeleerÛeer megefhekeâlee Je MesleerÛes GlheVe nÙee meejKÙee efJeefJeOe heefjefmLeleer Jej ceele keâjCÙeemee"er keâener efJeefMe° Skeâeeflcekeâ Mesleer heOoleer efJekeâmeerle kesâuÙee Deensle. Deveskeâ mebmLeeveer DeMee megOeejerle heOoleerÛes ØeÙeesie kesâues Deensle. Deelee nÙee Je DeMee ØeÙeesieebÛee cees"Ùee ØeceeCeeJej DeJeuebye ØeÛeej Je Øemeej efveÙeespeveele keâjCÙeeÛeer JesU Deeueer Deens. ØeieleerMeerue osMeehegb{s meeceeefpekeâ DeeefLe&keâ Je heÙee&JejCeeJej kegâ"ueener Øeeflekegâue ØeYeeJe ve neslee, MesleerÉejs DeVeOeevÙeeÛeer GheueyOlee , heew°erkeâlee Je GheefpeefJekesâÛeer megj#ee MeeÕele keâjCes ns heâej cees"s DeeJneve Deens. nÙeemee"er peceerve Je Flej vewmeieeakeâ mebmeeOeves, JewefÕeefkeâkeâjCe Je Menjerkeâjve nÙeeJej oyeeJe melele Jee{Ces DeheefjneÙe& Deens. heef§ece yebieeueceOÙes efpeLes 75 škeäkesâ Meslekeâjer ns ueneve Je efmeceeble Deensle efleLes ns efÛe$e DeefleMeÙe efJeoejkeâ Deens. peefceveerÛes ueneve legkeâ[s (efmeceeble) keâceer Skeâeeflcekeâ heÙee&JejCe pe[CeIe[Ce pemes keâesj[Jeeng Je efkeâveejheš=erÙe #eejÙegòeâ peefceve DemeuesuÙee Yeeieeleerue MeslekeâNÙeebÛeer DeJemLee DeefleMeÙe oÙeveerÙe Deens. efJekeâmeveMeerue osMeeleerue DeVeOeevÙeeÛÙee iejpee, mekeâme DeenejeÛeer GheueyOelee Je megjef#ele GheefpeefJekeâeÛÙee yeeyeleerle keâesCelÙee ØekeâejÛes efveÙeespeve keâ¤ve lÙeeÛeer nceer Iesleueer peeF&ue lÙeeJej lÙee osMeeÛÙee ke=âef<eÛes Je «eeefceCe oeefjÅeÇ efvecet&ueveeÛes YeefJe<Ùe DeJeuebyetve Demeles. MeeÕele DeeefCe Skeâeeflcekeâ keâewšgbefyekeâ Mesleer heæleer, efpeÛÙeeceOÙes JeeleeJejCe yeoueeÛÙee Je yeepeejeÛÙee Deefveef§elelesuee leeW[ osCÙeeÛeer leekeâle Demeles

DeeefCe oeefjÅeÇeJej osefKeue ceele keâjCÙeeÛeer #ecelee Demeles, DeMee ke=âef<e ØeCeeueerÛee cees"Ÿee ØeceeCeeJej ØeÛeej Øemeej Je DeJeuebye ne Skeâ ÙeesiÙe ceeie& Deens. hejblet lees ceeie& meeshee veener.

Skeâeeflcekeâ pewJe efJeefJeOe keâewšgbefyekeâ Mesleer heef§ece yebieeueÛÙee meeiejer efkeâveejheššerÛeer oef#eCe hejieCÙeeÛeer Mesleer ner cegKÙele:Skeâ efhekeâ heOoleerÛeer Deens. efJeMes<elee keâesj[Ùee ceefnvÙeele ceeleerÛee KeejJešheCee ner cees"er mecemÙee Deens. ÙesLeerue Meslekeâjer Keeueer MesleerÛÙee cenervÙeele peJeUheemeÛÙee uenevecees"Ùee Menjele mLeueeblej keâjleele.Mesleerle meleleÛes keâceer nesCeejs Glheeove lÙeebÛÙee oeefjÅeÇeÛes Ûe›eâ melele Ûeeuet "sJeles. ueneve ueneve legkeâ[ÙeebcegUs hejbhejeiele MesleerÛee efJemleej keâjCÙeeJej ceÙee&oe DeeuÙeeves ÙegJekeâ Mesleer ne JÙeJemeeÙe efmJekeâejCÙeemee"er veeKeg<e Deensle. nÙee De[ÛeCeerJebj ceele keâjCÙeemee"er heef§ece yebieeueÛÙee efkeâveejhešdšerÛÙee KeejJeš #es$eeleerue npeejes MeslekeâNÙeebveer [sJeueheceWš efjmeÛe& keâcÙegefvekesâMeve De@C[ meefJe&me meWšj nÙee keâesuekeâeleeefmLele mJeÙebmesJeer mebmLesÛÙee ceoleerves, Skeâeeflcekeâ pewefJeefJeOe keâeQšgbefyekeâ MesleerÛeer mLeehevee kesâueer. nÙee ØekeâejÛÙee npeejes MeslekeâNÙeebveer mJelengve lÙeebÛÙee ueneve MesleerÛÙee legkeâ[Ùeeheemetve MeeÕele GheefpeefJekeâe keâjCÙeemee"er ØeÙeesie leÙeej kesâues. nÙeeceOÙes 30 ef[meceerue hes#ee ueneve legkeâ[ÙeebÛee megOoe meceeJesMe DeeheCe heeng Mekeâlees. jeceke=â<Ce efceMeve efJeJeskeâevebo efJeIeeheer"eÉejs Skeâeeflcekeâ «eeceerCe efJekeâemeeÛes Skeâ DeeoMe& ieeJe leÙeej keâjCÙeemee"er nÙee ØeÙeesieeÛee meKeseue DeYÙeeme Mew#eCeerkeâ mebMeesOeve keâeÙe&›eâceeÛee Skeâ Yeeie cnCegve meceeJesMe kesâuee.

17

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

lÙeemee"er oef#eCe 24 hejieCee efpeunÙeeleerue heLeejØeeflecee leeuegkeäÙeeleerue 1 Skeâj (60 keâeLee) ÛÙee Skeâeeflcekeâ Mesleer ØeÙeesieeÛeer efveJe[ kesâueer . nÙee 1 Skeâj peefceveerÛee Jeehej Keeueerue Øekeâejs neslee 30-40 keâeLee (50-66%) efhekesâ IesCÙeemee"er 10-12 keâeLee(16-20%) Iej Je IejemeYeesJeleerÛeer peeiee 8-10 keâeLee heeCeJe"e (1316%) Je 4-6 keâeLee (6-10%) peeiee ner peveeJejs heeUCÙeemee"er Jeehejele nesleer.

GbÛe Je efJemle=le yebeOe leÙeej keâ®ve MeeÕele Mesleermee"er JÙeJeefmLele peeiee leÙeej keâjCÙeele Deeueer nesleer. ØelÙeskeâ 0.26 ns Meslepeefceveerle peJeUheeme 0.02-0.03 ns ueeieJe[Ùegòeâ peefceve nÙee yeebOeeJej leÙeej keâjCÙeele Deeueer nesleer. pÙeeJej Je<e&Yej efJeefJeOe Yeepeerheeuee efhekesâ IesleuÙee peele nesleer. leueeJe Je MesleeleuÙee veeuÙee nÙee heeCÙeeÛee ØeJeen jeKeCÙeemee"er Skeâceskebâevee pees[uÙee neslÙee pÙeele celÙeheeueve keâjCÙeele Ùesle nesles.nÙee JÙeefleefjòeâ yeebyeg Je oesNÙee Jeehe®ve leÙeej kesâuesuÙee ceb[heeJej JesueJeieeaÙe efhekesâ Iesleueer peele nesleer. Mesleer Deekeâejeves ueneve DemeuÙeecegUs peemleerle peemle Deeblejefhekesâ, heâUPeeb[eÛeer ke=âef<eJeeefvekeâer, ceb[heeJejerue efhekesâ Lees[er peveeJejs Je kegâkeäkegâšheeueve keâ®ve GheueyOe peefceveerÛÙee peemleerle peemle Jeehej keâjCÙeele Ùesle neslee.

Deecner peJeUheeme 40 heÙee&JejCeerÙe , DeeefLe&keâ Je meeceeefpekeâ IeškeâebÛes ceespeceehe nÙee Mesleele kesâues. ØeecegKÙeeves nÙee Mesleeletve efceUCeeNÙee heâeÙeoÙeebmee"er Deecner oeefjõÙeeMeer mebyebOeerle oesve cenlJeeÛes Ieškeâ - DeVemesJeve ( Gpee&Ùegòeâ KeeÅeeÛes mesJeve) Je MesleerÛes GlheVe ns heeÛe peCeebÛÙee kegbâšgbyeeuee heesmeCÙeeuee hegjsmes Deens keâer veener ns DeYÙeemeues. DeYÙeemeeDebleer Demes Dee{Utve Deeues keâer ns cee@[sue kegbâšgbyeeleerue meomÙeebvee DeeJeMÙekeâ GpeËsÛee hegjJe"e keâ® Mekeâles.(2400 efkeâ. ke@âuejer heg®<eebvee Je 2200 efkeâ. ke@âuejer efŒeÙeebvee) kegâšgbyeeuee heâòeâ Lees[Ùee hewMeeÛeer oeUer Je keâebos yeepejeletve IÙeeJeer ueeieleele. pes lÙeebÛÙee owvebefove DeenejÛÙee 5 škeäkeäÙeehes#ee keâceer Deens.

IBFF

(Skeâeeflcekeâ pewJeefJeefJeOe keâewštbyeerkeâ Mesleer ØeCeeueer) heemetve Deboepes 75,000-80,000®heÙeebÛee heâeÙeoe efceUeuee. pÙeeceOÙes 60 škeäkeäÙeeheW#ee peemle veieoer mJe®heele nesles.

nÙeele Deew<eOeer Jevemheleer (Deew<eOeeJej nesCeeNÙee KeÛee&le yeÛele) JevemheleerpevÙe DeJeMes<eebÛee hegve&Jeehej meWõerÙe Keleele ®heeblej keâ®ve KeleeJej nesCeeNÙee KeÛee&le yeÛele Je Iejiegleer meeceebveemee"er Jeehej FlÙeeoeRÛee meceeJesMe kesâuee vemetve megOoe kegâšgbyeeÛes DeeefLe&keâ GlheVe ns lÙeebvee mejkeâejves "jefJeuesuÙee oeefjõÙe js<esÛÙee Jej DeeCeCÙeeme hegjsmes Deens .(®heÙes 41062 Øeefle kegâšgbye Øeleer Je<e& ®heÙes 22.50 ØeefleJÙeòeâer Øeefleefove «eeceerCe Yeeieemee"er.) Øeefleke=âleerÛeer (cee@[sueÛeer) JÙeehleer Jee{efJeCes jeceke=â<Ce efceMeve efJeJeskeâevebo efJeÅeeheer" Éeje veT efveJeemeer Jemleer DemeuesuÙee he®ueoen ieeJeele Skeâeeflcekeâ «eeceerCe efJekeâemeeÛes cee@[sue ØemleeefJele keâjCÙeemee"er Skeâ meJe&s#eCe keâjCÙeele Deeues. 2011-12 ÛÙee ojcÙeeve kesâuesuÙee ØeeLeefcekeâ meJe&s#eCeele Deecneuee Demes Dee{Utve Deeues efkeâ Mesleer ns lÙeebÛÙee GheefpeefJekesâÛes ØecegKe meeOeve Deens. hejbleg #eejÙegòeâ peefceve Je ueneve ueneve peefceveerÛÙee legkeâ[ÙeebcegUs les lÙeebvee GheefpeefJekesâ mee"er hegjsmes veJnles. nÙee ieeJeele 561 hewkeâer 88 škeäkesâ kegâšgbyes

MeeÕele Glheeove + DeVe, hees<eCe GheefpeefJekeâe megj#ee + keâceer Peeuesueer

DevegmegefÛele peeleer Je lÙeehewkeâer 50 škeäkeäÙbeehes#ee peemle ns oeefjõÙe js<esÛÙee Keeueerue nesles. jeceke=â<Ce efceMeve efJeJeskeâevebo efJeÅeeheer" ves lÙeebÛÙee iejpee Je ØeeLeefcekeâlee nÙeeefJe<eÙeer lÙeebÛÙeeMeer Skeâ meeceeefpekeâ mebmLee jeceketâ<Ce efceMeve Deeßece vejsbõhegj (efpeLes DeeceÛÙee efJeIeeheer"eÛes leb$e%eeve keWâõ Deens. Je pÙeebvee DeMee ØekeâejÛÙee cee@[sueÛee efpeunÙeele ØeÛeej Je Øemeej keâjCÙeeÛee heâej cees"e DevegYeJe Deens.) lÙeebÛÙeeMeer ÛeÛee& kesâuÙee. ÙeeefMeJeeÙe GheÙegòeâ Je ØeYeeJeer DebceueyepeeJeCeermee"er ÙeesiÙe GheeÙe Je nmle#esheeÛÙee cegÅeeJej ÙesCÙeemee"er keâener efJeMes<e%ebeMeer meuueecemeuele keâjCÙeele Deeueer. meenefpekeâÛe Ùeemee"er oef#eCe 24 hejieCÙeeÛes cee@[sue, pes ueneve MeslepeefceveeRÛÙee legkeâ[Ùeemee"er Deveg®he nesles Je pÙeeÛes efJeefJeOe heâeÙeos Meslekeâjer kegâšgbyeeuee efceUle nesles, ns ØeLece hemebleer nesles.jeceke=â<Ce efceMeve efJeJeskeâevebo efJeoÙeeheer"eves ns cee@[sue cees"Ùee ØeceeCeeJej mLeeheCÙeeÛes ØeÙelve 2013 ceOÙes heg®ueoen nÙee ieeJeele meg® kesâues. efpeLes Mesleervegmeej efJeefJeOe megOeejCeebÛee DeJeuebye keâjCÙeele Deeuee. ns cee@[sue vegmelÙee mewOoebeflekeâ efMeheâejMeer SsJepeer lÙeebÛÙee iejpee Je GheueyOe mebmeeOeveebÛÙee DeeOeejeJej leÙeej keâjCÙeele Deeues. cee@[sueceOÙes heÙee&JejCeerÙe Mesleer lelJeemeesyeleÛe meeceeefpekeâ Yeeb[Jeue Je hees<ekeâ mebmLeelcekeâ JeeleeJejCe efveefce&leerJej megOoe Yej osCÙeele Deeuee. ØekeâuheeÛÙee ØelÙeskeâ ieeJeele MeslekeâNÙeebÛÙee Deboepes 20 heg®<e Je efŒeÙeebÛÙee Ghe meefcelÙee leÙeej keâjCÙeele DeeuÙee. MeslekeâNÙeebÛeer efveJe[ oj hebOejJee[Ùeele Ghe meefceleerÛÙee yew"efkeâle keâjCÙeele Ùesle nesleer. Je oj ceefnvÙeeÛÙee ØecegKe meefceleerÛÙee meYesceOÙes les cebpegj nesle nesles. MeslekeâNÙeebÛÙee MesleerMeeuee nÙee MeslekeâNÙeebÛÙee mecegnemee"er DeeÙeespeerle kesâuÙee peele neslÙee. lÙeeceOÙes lÙeebvee efJeMes<e%e Je Jew%eeefvekeâeÉejs MeeŒeerÙe heerkeâ Glheeove heOoleer Je lÙeeÛebs efkeâ[ ØeyebOeve ÙeeÛes ØeefMe#eCe osCÙeele Ùesle Demes. meYeemeoebÛeer efveJe[ efn Mesleer MeeUs Je «eece meefceleerÛÙee "jeJeeÉejs nessle Demes. Ùepeceeve MeslekeâNÙeekeâ[tve lÙeeuee efceUeuesuÙee heâeÙeoÙeeÛÙee 10% jesKe jkeäkeâce efkeâJee Jemleg mJe¤heele pemes efyeÙeeCes Jee cepegjerÛÙee mJe®heele «eece meefceleeruee Jeeheme keâjCÙeeÛes DeeÕeemeve Iesleues peeles Demes. efhekeâebÛÙee efveefj#eCeemeesyele nÙee vesšJeke&âceOeerue meYeemeoeÉejs nJeeceeveeÛÙee veeWoer nÙee «eeceerCe mebmeeOeve kebsâõeleerue Deeõleeceehekeâ Je ef[peeršue hepe&vÙeceehekeâeÉejs IesleuÙee peeleele Je «eece meefceleerÉejs osKejsKe Mesleer MeeUe kesâuÙee peeleele. ÙeemeesyeleÛe MesleerMeeUsÛes Ûes ØecegKe Meslekeâjer ØeefMe#ekeâ ns Flej MeslekeâNÙeebvee efveÙeefcele ØeefMe#eCe osleele.

Skeâeeflcekeâ ke=âef<e ØeCeeueer Ùee cee@[sueÛes meJe& Meslekeâjer ns ‘efyeÙeeCes MesDeefjbie vesšJeke&âÛes’ meYeemeo Deensle.

Meslekeâjer ÛeebieuÙee JeeCeeÛeer efveJe[ keâjleele Je efyeÙeeCes MesDeefjbie vesšJeke&âÛes Meslekeâjer lÙeeÛes peleve keâjleele. meJe& meYeemeo Meslekeâjer lÙeebvee pesJe{er iejpe Deens lesJe{s efyeÙeeCes ueeieJe[ermee"er meg®Jeeleeruee Iesleele Je efhekeâebÛeer ceUCeer PeeuÙeeJej IesleuesuÙee efyeÙeeCeeÛÙee 20 škeäkesâ peemle efyeÙeeCes, meer[ MesDeefjbieÛÙee vesšJeke&âuee hejle keâjleele. meYeemeo efveJe[uesuÙee JeeCeeÛÙee Øeef›eâÙesÛeer Je iegCeJeòesÛeer efveÙeceerle ÛeeÛeCeer keâjleele.

Je lÙeebÛes efyeÙeeCes megjef#ele keâes"erle, Leb[ Je keâesj[Ùee peeieer mee"efJeleele. meOÙee

Øees[Ÿegme kebâheveer

Vulerability

heÙee&JejCeerÙe MeeÕeleer

18

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ VÉÚxÉ 2015

meeceeefpekeâ MeeÕeleer

DeeefLe&keâ MeeÕeleer

yee pee j hes "

IFS= Skeâeeflcekeâ

Mesleer heæleer FFS= MeslekeâNÙeebÛeer Mesleer MeeUe SSN= meer[ MesDeefjbie vesšJeke&â MLN= ceekexâš efuebkesâpe vesšJeke&â

Deeke=âleer-1 pewJeefJeefJeOe keâewšgbyeerkeâ Mesleer

Ùesle Deensle. cenlJeeÛeer leeb$eerkeâ/ ke=âef<eefJe<eÙekeâ ceeefnleer Meslekeâjer Deehemeele osJeeCe IesJeeCe keâjleele nÙeeceOÙes oesve ØeieleerMeerue MeslekeâNÙeebveer Deeheues keâOeerner ve meeeEieleuesues DevegYeJe Ùee meYeemeo MeslekeâNÙeebvee ceeskeâUsheCeeves meebefieleues. lemesÛe keâener meomÙeebÉeje «eeceerCe mebmeeOeve kesâõbele mLeeefvekeâ Yee<esle DemeuesuÙee ØeÛeej Je ceenerleer meenerlÙeeÛee GheÙeesie keâjCÙeele Ùesle Deens. efme[ MesDejerie vesšJeke&âcegUs MeslekeâNÙeebvee efyeÙeeCes efJekeâle IesCÙeeÛÙee efJeUKÙeeletve letve JeeÛeJeues. heneruÙee Je<eea MeslekeâNÙeebÛes peJeUheeme 400-500 ®heÙes mejemejer JeeÛeues. efyeÙeeCeebÛÙee GheueyOelesmeessyeleÛe mLeeefvekeâ JeeCeebÛes peleve keâjCÙeeme nÙee vesšJeke&âcegUs heâej cees"er ceole Peeueer. efŒeÙee keâekeâ[er, ogOeerYeseheUe, heeuesYeepÙee,efcejÛeer FlÙeeoeRÛeer ueeieJe[ keâjerle DemeuÙeecegUs lÙee efhekeâeÛÙee mLeeveerkeâ JeeCeeÛes peleve nesle Deens.

peemle GlheVeemee"er kegâkegâšheeueve Je Mesleer heeueveÛeer meebie[.

Yeepeerheeuee Je ceesnjerÛÙee efyeÙeeCeebÛeer osJeeveIesJeeve Je mee"JeCegkeâ keâjCÙeele Ùessles Deens. ØelÙeskeâ meYeemeo MeslekeâNÙeebÛes efJe›eâerÙeesiÙe Glheeove ns Deuhe DemeuÙeecegUs meJe& meYeemeoebveer lÙeebÛes Glheeove Skeâ$eerlejerlÙee ceeke&sâš efueb›esâpe vesšJeke&âÉejs efJekeâCÙeeÛes "jefJeues Deens. meOÙee ns keâeÙe& ØeeLeefcekeâ mJe®heele Deens. YeefJe<Ùeele mebhegCe& cee@[sue ns Meslekeâjer Øees[Ùegmej kebâheveer efkebâJee menkeâejer memLeWMeer pees[ues peeF&ue. DeMeeØekeâejs leerve mebbmLeelcekeâ Ieškeâ pemes MeslekeâNÙeebÛeer Mesleer MeeUe, efyeÙeeCes MesDeefjbie vesšJeke&â Je efJeheCeCe vesšJeke&â mLeeheve kesâuesues Deens. Meslekeâjer Skeâ efkebâJee Skeâehes#ee peemle mebmLeeÛes meYeemeo nesT Mekeâleele.Deieoer Mesleer vemeuesues ieeJeeleerue keâener ueeskeâ Skeâ oesve IeškeâebÛes meomÙe Peeuesues Deensle. ØeeLeefcekeâ heâeÙeos nÙee cee@[sueÛÙee ØeYeeJeeÛes ceespeceehe DeeòeeÛe keâjCes ns Deefle ueJekeâj nesF&ue. cee$e PeeuesuÙee keâener megOeejCee Je yeoue ns Devegkegâue Je Ûeebieues efve<keâ<e& oMe&efJeleele.

Meslekeâjer ØeLeceÛe MesleerMeeUsÛÙee ceeOÙeceeletve ÛeÛee& keâjCÙeemee"er efveÙeefcele Skeâef$ele

nÙee cee@[suecegUs MeslekeâNÙeeb&ÛÙee Mesleer GlheVeeceOÙes efveef§ele Jee{ peeCeJele Deens.

Goe.jepeve ceeW[ue ne Skeâ Meslekeâjer Iejiegleer JeehejeÛÙee GlheeoveeJÙeefleefjòeâ 18 keâesWye[Ùeeheemetve (jes[s DeeÙeueb[) 8000 ®heÙes. ceemes efJeef›eâletve 8000 ®heÙes Je Yeepeerheeuee efJe›eâerletve 15000 ®heÙeeÛes GlheVe efceUJet Mekeâlees. ceeieerue Je<eea lÙeeuee keâenerner GlheVe efceUeuesues veJnles.

IejeceOÙes KeeÅeebÛeer efJeefJeOelee nÙee cee@[sueÛÙee DebceueyepeeJeCeercegUs Jee{ueer. Deieesoj lÙeebÛÙee pesJeCeele keâeyeexokeâeÛes ØeceeCe peJeUheeme 80 škeäkesâ nesles. Deelee cee$e Yeepeerheeuee ceemes Je Deb[er nÙeebÛÙee meceeJesMeeves lÙeebÛÙee Deenejele ØeefLeves Je efpeJevemelJeebÛes ØeceeCe Jee{ues. Je lÙeeÛeyejesyej efkeâškeâveeMekeâcegòeâ Je DeejesiÙeJeOe&keâ DeVeOeevÙe lees KeeT Mekeâle Deenss.DeefleMeÙe cenlJeeÛes cnCepess nÙeecegUs MeslekeâNÙeebÛeer Skeâlee Jee{ueer.hetJeea nÙee veT ieeJeeleerue Meslekeâjer keäJeefÛeleÛe Skeâ$e yemegve ÛeÛee& keâjerle Demele.

YeefJe<Ùeeleerue MekeäÙelee Skeâeeflcekeâ Mesleer heOoleer efn Skeâ efJeefMe‰ mebmeeOeve JÙeJemLeehevee OeesjCeeÛÙee ceoleerves DeeefLe&keâ heâeÙeos meeOÙe keâjCÙeemeesyeleÛe MeeÕele Mesleer Glheeove Je heÙee&JejCeeÛee j#eCeeme ceole keâjles. nÙee heOoleer pÙeeceOÙes DeVemegj#ee jespeieej efveefce&leer Je heÙee&JejCeerÙe efmLejlesÛeer #ecelee Deensle, Deveskeâ mebmLeeÉeje melele meJe&otj heesnesÛeJeuÙee peele Deensle.

Skeâ Úesše Meslekeâjer Skeâeeflcekeâ Mesleer heæleer DeJeuebefyelees.

19

±ÉÒVÉÉ <ÆÊb÷ªÉÉ ô VÉÚxÉ 2015

www.leisaindia.org

heCe Depetve ner ¢eeÛes HeâeÙeos mecepetve IesTve Skebâoj efveÙeespeveeÛee Skeâ YeeieÛe mecepetve cees"Ÿee ØeceeCele ÙeeÛee Øemeej nesCes DeeJeMÙekeâ Deens lemesÛe lÙeeceOÙes JesieJesieUÙee efJeYeeieeÛÙee mecevJeÙeeves keâece keâjCÙeeÛeer iejpe Deens. Goe. he.yebieeue mejkeâeÛÙee Deelebie&le megbojyeve efJekeâeme ceb[U ns Skeâ mJeeÙele ceb[U Deens. lÙeeveer cees"Ÿee ØeceeCeeJej ke=âef<e efmebÛeeF& mee"er Mesle leueeJe yeveJeues. mejkeâejÛÙee «eeceerCe jespeieej nceer Ùeespeves Deelebie&le osKeerue Demes yejsÛe leueeJe Keesoues Deensle. DeMee efJeYeeiee, ceOÙes Skeâeeflcekeâ ke=âef<e ØeCeeueerÛes ceeb[sue cees"Ÿee ØeceeCeele ÙeMemJeer keâjlee ÙesF&ue. ÙeeceOÙes meeceeefpekeâ Je DeeefLe&keâ heefjefmLeleeremeesyeleÛe heÙee&JejCeeÛes meblegueve hegve&mLeeefhele keâjCÙeeÛeer heâej cees"er #ecelee Deens. {esyeU Devegceeveevegmeej Ùee Yeeieeleerue 50,000 MesleerÛÙee heššÙeele ØeeLeefcekeâ Mesleer Glheeoveele 350 keâesšer ®heÙes ØeefleJe<e& pÙeeceOÙes 125 keâesšer ®heÙes mejue yeepeejhes"sletve osCÙeeÛeer cees"er #ecelee Ùee heOoleerle Deens. ÙeemeesyeleÛe jespeieej efveefce&leer Je jespeieejemebyeOeerle DeeefLe&keâ GVeleer nesles ns JesieUs meebieCÙeeÛeer iejpe veener. heÙee&JejCeerÙe mesJee menYeeieeceOÙes DeVeõJÙeeÛes meblegueve , heeCÙeeÛeer yeÛele, keâye&Ûe›eâeÛes hegve&efpeJeve, GpexÛeer yeÛele Je pewJeefJeefJeOelesÛeer YejYeješ F yeeyele. Ûes Ùeesieoeve DeefleMeÙe ceesueeÛes Deens. JÙeeJenejerkeâot°Ùee ns meJe& efJe<eÙe DeefleMeÙe cenlJeeÛes DemegvemegOoe ogoxJeeves nÙee meyebOeer veerleer yeveefJeCÙeeJej Depegve heeJeslees Yej osCÙeele Ùesle veener.Skeâeeflcekeâ pewJeefJeefJeOe keâewšgbefyekeâ Mesleer ne Skeâ keâeÙe&›eâce cnCetve efJeYeeieerÙe efveÙeespeveele Je oeefjõÙe efveceg&ueve keâeÙe&›eâceemeesyeleÛe pees[CÙeeÛeer iejpe Deens.

20

Follow us on:

Mesleer MeeUsÛes Meslekeâjer meYeemeo ieeb[tU KeleeÛes ØeefMe#eCe Iesle Demeleevee.

DeeYeej DeeefLe&keâ menkeâeÙee&mee"er Deecner efJe%eeve Je leb$e%eeve efJeYeeie Yeejle mejkeâejÛÙee efyeÙeeCes efJeYeeieeÛes DelÙeble DeeYeejer Deensele. lemesÛe keâesuekeâelee nÙeebÛes lÙeebÛÙee meJex#eCee ojcÙeeve PeeuesuÙee meeefneflÙekeâ menkeâeÙee&yeöue DeeYeejer Deenesle. hegve&Yee oeme ieghlee, ¤hekeâ ieesmJeeceer, cees. vemeerce Deueer, mego&meve efyemJeeme. jeceke=â<Ce efceMeve efJeJeskeâebveoe efJeÅeeheer", jeceke=â<Ce efceMeve Deeßece, vejWõhegj, keâesuekeâòee-700103 megYeüpeerle kesâ. mene ef[heeš&ceWš Dee@Heâ yeeÙeesuee@peer, pee@efpe&Ùee meeTLeve& ÙeggefveJn&meeršer mšsšyeesjes, GA 30458, Ùeg.Sme.S. ceje"er DevegJeeo : ue#ceerkeâeble he[esUs Source : Bio-diverse Integrated Farms Means for Reducing Rural Poverty, LEISA India, Vol. 2 No.1, June 2014

www.facebook.com/Leisaindiamag

@LeisaIndia