Καταλογος αρετων στην προς ρωμαιους επιστολη 12, 9 21 by Leo Telios

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΤΕΛΙΟΣ ΦΟΙΤΗΤΗΣ ΜΕΤΑΠΤΥΧΙΑΚΟΥ ΤΜΗΜΑΤΟΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ Α. Π. Θ.

Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΑΡΕΤΩΝ ΚΑΙ ΠΑΘΩΝ ΣΤΟ 12ο ΚΕΦΑΛΑΙΟ ΤΗΣ ΠΡΟΣ ΡΩΜΑΙΟΥΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗΣ (Ρωμ. 12, 9 – 21) Εισαγωγή: Μετάφραση του λήμματος του J.D. Charles:

Vice and Virtue Lists (από το Dictionary of New Testament Background : A Compendium of Contemporary Biblical Scholarship)

ΑΚΑΔΗΜΑÏΚΟ ΕΤΟΣ 2013 - 2014

1. ΠΡΟΛΟΓΟΣ Η αφορμή για την παρούσα εργασία δόθηκε στο Τμήμα των Μεταπτυχιακών Σπουδών της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., στα πλαίσια του Μεταπτυχιακού μαθήματος του ακαδημαϊκού έτους 2013 – 2014, το οποίο έχει ως θέμα τις «λίστες αρετών και παθών», οι οποίες υπάρχουν στην Καινή Διαθήκη, αλλά και τη σύνδεσή τους με το ελληνιστικό περιβάλλον της εποχής, που γράφηκαν τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Η καθηγήτριά μας, στον Τομέα Βιβλικής Θεολογίας και θρησκειολογίας, κ. Άννα Κόλτσιου Νικήτα ζήτησε να πραγματοποιήσουμε έρευνα γύρω από τις λίστες αρετών και παθών στην Καινή Διαθήκη και προσωπικά επέλεξα να ασχοληθώ με τα εδάφια 9 – 21 στο δωδέκατο κεφάλαιο της προς Ρωμαίους Επιστολής. Η προς Ρωμαίους Επιστολή του Αποστόλου Παύλου είναι γραμμένη γύρω στο 56 μ.Χ.1 και αποτελεί αναμφίβολα την εκτενέστερη επιστολή του Αποστόλου, αλλά και τη θεολογικότερη, έχοντας ως θέμα της την προσφορά της σωτηρίας δια του Ευαγγελίου και της Χάριτος του Θεού. Στο σημείο αυτό θα ήθελα να ευχαριστήσω την καθηγήτριά μου, στον τομέα Βιβλικής Θεολογία και θρησκειολογίας, κ. Άννα Κόλτσιου - Νικήτα, η οποία μου έδωσε την ευκαιρία και το έναυσμα ενός πρωτότυπου θέματος, από το οποίο διδάχθηκα πολλά και γνώρισα εντυπωσιακές πτυχές κυρίως της πρωτοχριστιανικής γραμματείας, από Πατέρες της Εκκλησίας μας, οι οποίοι προσπάθησαν να δώσουν τη δική τους ερμηνεία στα γραφόμενα του Αποστόλου Παύλου. Επίσης να ευχαριστήσω και τους συμφοιτητές μου στο τμήμα των Μεταπτυχιακών Σπουδών, για τις ιδέες τους, τις οποίες μου προσέφεραν απλόχερα, μέσω των δικών τους εργασιών.

William MacDonald, Ερμηνευτικά Σχόλια στην Αγία Γραφή: Καινή Διαθήκη, σελ. 622

2. ΕΙΣΑΓΩΓΗ Α΄ Η προς Ρωμαίους Επιστολή Η προς Ρωμαίους Επιστολή είναι ένα από τα 27 βιβλία της Καινής Διαθήκης, γραμμένη από τον Απόστολο Παύλο γύρω στο 56 μ. Χ. και η γνησιότητά της δύσκολα αμφισβητείται, σε αντίθεση με την ακεραιότητά της, για την οποία γεννήθηκαν πολλές αντιρρήσεις από τα πρώτα χριστιανικά χρόνια2. Η επιστολή απευθυνόταν στην Εκκλησία της Ρώμης και το περιεχόμενό της διαιρείται ως εξής: Μετά τον πρόλογο και τους χαιρετισμούς ακολουθεί η ευχαριστήριος προσευχή και η εισαγωγή. Το πρώτο θέμα (κεφάλαια 1 – 8), το οποίο αναπτύσσεται από τον Απόστολο είναι το δογματικό θέμα της σωτηρίας ἐν Χριστῷ, με επιμέρους θέματα τη δικαιοσύνη του Θεού, την κρίση των ανθρώπων, τη διασφάλιση της σωτηρίας τους, αλλά και την ελπίδα, την οποία προσφέρει στον πιστό η πίστη. Το δεύτερο θέμα (κεφάλαια 9 – 11) αναφέρεται στη θεία Οικονομία και στο λαό του Ισραήλ, ο οποίος έχει απομακρυνθεί από τον Θεό και πρέπει να επιστρέψει σ’ Αυτόν, ακυρώνοντας την απιστία του. Το τρίτο και τελευταίο θέμα της επιστολής (κεφάλαια 12 – 16) είναι οι πρακτικές συμβουλές του Αποστόλου, με τις οποίες παρακαλεί τους Χριστιανούς «μὴ συσχηματίζεσθε τῷ αἰῶνι τούτῳ, ἀλλὰ μεταμορφοῦσθε τῇ ἀνακαινώσει τοῦ νοὸς εἰς τὸ δοκιμάζειν ὑμᾶς τί τὸ θέλημα τοῦ θεοῦ, τὸ ἀγαθὸν καὶ εὐάρεστον καὶ τέλειον»3, κάτι το οποίο είναι ο πυρήνας του θέματος της επιστολής, σύμφωνα με τον Douglas J. Moo 4. Η μεταμόρφωση του ανθρώπου τον οδηγεί σε μία ανανέωση του νου, μία ριζική και πραγματική μετάνοια και μία επανάσταση απέναντι στην αμαρτία5. Στο μέρος αυτό υπάρχει και η λίστα των αρετών, την οποία απευθύνει ο Παύλος στους αναγνώστες της Επιστολής του παρακαλώντας τους να αποκτήσουν αυτές τις αρετές και αυτή η λίστα είναι και το θέμα της παρούσας εργασίας. Ακολουθούν ο Επίλογος της Επιστολής, με τη νουθεσία, μία περίληψη της Επιστολής και τα ταξιδιωτικά σχέδια του Αποστόλου.

Β΄ Οι «λίστες αρετών και παθών» στην Καινή Διαθήκη Ακολουθώντας το λήμμα Vice and Virtue Lists του J.D. Charles στο Dictionary of New Testament Background : A Compendium of Contemporary Biblical Scholarship, των E. Porter και Craig A. Evans6, σε ηλεκτρονική μορφή, 2

Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 29 - 30 Ρωμ. 12, 2 4 Douglas J. Moo, The Epistle to the Romans σελ. 748. 5 Edward J Anton, Repentance, A Cosmic Shift of Mind and Heart, σελ. 30 6 από την ηλεκτρονική διεύθυνση: http://cranfordville.com/g496cLess06RIQ2-3Vice-Virtue%20Lists %20in%20NT%20DNTB.pdf 3

θα καταγράψουμε κάποιες βασικές αρχές, οι οποίες συναντώνται στις λίστες αυτές. Κατ’ αρχάς η καταγραφή τέτοιων ηθικών καταλόγων στον ελληνικό κόσμο υπάρχει ακόμη από την ομηρική εποχή και ανθίζει με τον Σωκράτη και τη μετασωκρατική ηθική, κυρίως με τους Στωικούς. Με την εμφάνιση του Χριστιανισμού και τις αλληλεπιδράσεις Χριστιανισμού και Στωικής Φιλοσοφίας τέτοιοι κατάλογοι αρετών και παθών εξυπηρετούν ρητορικές πρακτικές και μεθόδους της ηθικής διδασκαλίας, τόσο στο Χριστιανισμό, όσο και στη Φιλοσοφία. Αυτό ισχύει ακόμη και όταν οι όροι διαφέρουν ριζικά, όσον αφορά την ηθική ζωή. Στους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης οι ηθικοί κατάλογοι παίζουν έναν σημαντικό ρόλο της «χριστιανικής παραίνεσης». 1. Οι ηθικοί κατάλογοι στην αρχαιότητα Η έρευνα έφερε στο φως λίστες με ομαδοποιήσεις ηθικών αξιών από διάφορους πολιτισμούς της αρχαιότητας, στο Ιράν, την Ινδία, την Αίγυπτο και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο θάλασσα. Στο βαθμό, που η θρησκεία παίζει ρόλο στη ζωή των αρχαίων πολιτισμών και χαρακτηρίζεται από την προσπάθεια για εφαρμογή της εκ μέρους των πιστών της, η ύπαρξη μια λίστας αρετών, μπορεί να θεωρηθεί ως κάτι φυσιολογικό. Απαριθμώντας συμπεριφορές ή διαθέσεις, έτσι ώστε να είναι κάποιος παράδειγμα προς μίμηση ή αποφυγή, μπορεί να εξυπηρετήσει ένα ευρύ φάσμα σκοπών, για να περιγράψει ή να περιορίσει πολεμικές αλλά και ειρηνικές συμπεριφορές. Ηθικές λίστες στον ελληνικό κόσμο, κατά την Ομηρική εποχή, εμφανίζονται σε διάφορα λογοτεχνικά και μη λογοτεχνικά πλαίσια, όπως απέδειξε το έργο του Vogtle. Πολυάριθμες επιγραφές, συχνά σε νεκροταφεία και μνημεία, αναγράφουν κατάλογο αρετών προς τιμήν στρατιωτικών αξιωματούχων, αρχόντων, ιατρών και δικαστών. Στον Ησίοδο, μπορούμε να βρούμε τους καταλόγους των αταξιών των παιδιών προς τους γονείς τους, αλλά των παραβάσεων των θεϊκών νόμων (Ησίοδος Θεογονία 77-79 & 240-64). Ο Αριστοφάνης χρησιμοποιεί κατάλογο αρετών ως μέρος της σάτιρας σε μια παρωδία των Ελευσινίων μυστηρίων (Αριστοφάνης Βάτραχοι 5.145) . Και ο Σενέκας χρησιμοποιεί καταλόγους αρετών, για να περιγράψει, με αξιοσημείωτο ταλέντο, την αηδία του για τις ξεπερασμένες κοινοτοπίες του θεάτρου, καθώς και τον τρόπο με τον οποίο οι φίλοι του οι Ρωμαίοι επιδίδονταν στην ανακάλυψη νέων ανηθικοτήτων (De Brevitate Vitae 10.4 ). 2. Ο Ηθικός Κατάλογος ως Παιδαγωγικό «μέτρο» στον ελληνιστικό κόσμο Κατά την εποχή του Σωκράτη, υπάρχουν ίχνη μιας προσωκρατικής λίστας παραινέσεων, η οποία εμφανίζεται τόσο ανάμεσα στους ακαδημαϊκούς φιλοσόφους, όσο και στους λαϊκούς ηθικολόγους. Ο

φιλοσοφικός προβληματισμός, σχετικά με τη θεωρητική βάση της αρετής, κινείται προς την κατεύθυνση της συμπαγούς βάσης της και της πρακτικής έκφρασής της. Ο κατάλογος αρετών έχει μια επιδεικτική λειτουργία· έτσι, ως μορφή λόγου προορίζεται να σταλάξει τον έπαινο ή τη ντροπή στην ψυχή του ακροατή ή του αναγνώστη. Η λίστα αρετών, με την οποία οργανώνεται η ηθική ζωή, τονίζεται και προβάλλεται ως στερεότυπο, ώστε να τυποποιεί ένα είδος στάσης ή συμπεριφοράς και να αποτελεί έτσι ένα κοινό χαρακτηριστικό στην παραινετική παράδοση. 2.1 . Σωκρατική -Πλατωνική σχηματοποίηση της Αρετής Παρά το γεγονός ότι οι αρετές ανδρεία -θάρρος, φρόνηση - σοφία, σωφροσύνη -σύνεση και δικαιοσύνη, όσον αφορά το άτομο, παίζουν έναν κεντρικό ρόλο στην ηθική διδασκαλία του Σωκράτη, αυτός ο οποίος τις σχηματοποίησε και τις έφερε στο προσκήνιο ήταν ο Πλάτων, ο οποίος υπήρξε ο πρώτος, ο οποίος όρισε τέσσερις βασικές αρετές. [Η επίσημη παρουσίαση των βασικών αρετών εμφανίζεται αρχικά στην Πολιτεία του Πλάτωνα, ακόμα και όταν παρόμοιες φόρμες ηθικού ιδεαλισμού χρονολογούνται περισσότερο από έναν αιώνα πριν, για παράδειγμα στον Αισχύλο (Επτά επί Θήβας 610)]. Ο Ξενοφών αναφέρεται χωρίς φειδώ σε ηθικά θέματα, μεταξύ των οποίων υπάρχουν κανόνες για το σπίτι, τις υγιείς σχέσεις, τη μεταχείριση των δούλων, τις πολιτικές και στρατιωτικές υποχρεώσεις, όμως δεν αναφέρεται πουθενά στο «τετραπλό» σχήμα (του Πλάτωνος). Στα Ηθικά - Νικομάχεια , ο Αριστοτέλης κάνει διάκριση μεταξύ ηθικών, πολιτικών και κοινωνικών αρετών από τη μια μεριά και των πνευματικών αρετών από την άλλη. Ως επί το πλείστον ο Αριστοτέλης δεν αποδέχεται το τετραπλό σχήμα, που είχε προκύψει σε μεγάλο βαθμό από την αγάπη του Πυθαγόρα στον αριθμό τέσσερα, ο οποίος θεωρείται σύμβολο της πληρότητας της ζωής. 2.2 . Στωική σχηματοποίηση του Παθών και αρετών Για πρώτη φορά έχουμε χρήση ηθικών καταλόγων από το Ζήνωνα (340265 π.Χ.), ο οποίος υπήρξε ιδρυτής της Στοάς, και η χρήση αυτή επεκτάθηκε στους Στωικούς διδασκάλους, οι οποίοι ακολούθησαν. Οι πρώτοι διδάσκαλοι, κυρίως ο Χρύσιππος (280-210 π.Χ.), τείνουν να χρησιμοποιούν τους όρους Αρετή και Γνώση (Επιστήμη) εναλλακτικά, μια πρακτική που είναι σημαντική για την κατανόηση του ηθικού λόγου των Στωικών. Οι ορισμοί των Στωικών για τις αρετές διασαφηνίζουν αυτήν την αντίληψη: Η δικαιοσύνη είναι η γνώση του πρέποντος ή του σωστού· εγκράτεια είναι η γνώση του τι πρέπει να επιλέξεις ή να μην επιλέξεις· σύνεση είναι η γνώση του τι πρέπει να πράττεις ή να μην πράττεις σε μια δεδομένη κατάσταση· και το θάρρος είναι η γνώση του τι πρέπει και τι δεν πρέπει να φοβάσαι. Το δόγμα της στωικής ηθικής το αντικατοπτρίζει τόσο η επιστροφή, όσο και η επέκταση του τετραπλού σχήματος, το οποίο χαρακτηρίζει τη σωκρατική και πλατωνική ηθική διδασκαλία. Αυτή η οργάνωση εξυπηρετεί έναν σημαντικό σκοπό κατά τη επιτέλεση της στωικής παιδαγωγικής. Στη συνέχεια, από τις τέσσερις βασικές αρετές, η

στωική διδασκαλία παράγει πολλαπλά υποσύνολα των αρετών. Ο Χρύσιππος, για παράδειγμα, διαιρεί τις Αρετές σε δύο ομάδες των βασικών (πρώται) και των δευτερευόντων (ὑποτεταγμέναι) αρετών, επισυνάπτοντας μια μακρά λίστα των δευτερευόντων. Μία από τις πιο ολοκληρωμένες λίστες αρετών προέρχεται από τον στωικό Ανδρόνικο, ο οποίος συνέταξε τα γραπτά του διδασκάλου του, του Χρυσίππου και αυτός ο κατάλογος περιέχει είκοσι αρετές. Τελικά το τετραπλό σχήμα της οργάνωσης των αρετών και των παθών, για διδακτικούς σκοπούς, εμφανίζεται πιο συχνά σε λίστες πρώιμων Στωικών, ενώ οι μεταγενέστεροι διδάσκαλοι κάνουν την τυπική διαίρεση των βασικών αρετών και των δευτερευόντων. Στον Ανδρόνικο συναντούμε μία απίστευτη παράταξη ποικιλίας και λεπτομέρειας, που απαριθμεί εικοσιεπτά είδη επιθυμίας (λαγνεία) , εικοσιεπτά είδη λύπης (θλίψη), δεκατρία είδη φόβου και πέντε είδη ηδονής (ευχαρίστηση) (SVF 3.397, 401 , 409 , 414), αν και αυτός ο κατάλογός του ωχριά σε σύγκριση με εκείνον του Φίλωνα, ο οποίος ταυτοποιεί 147 κακίες, για να προσωποποιήσει τους φίλους των φιλήδονων και των ηδονιστών (Φίλων, Sacr. 32 ). Η ηθική λίστα, η οποία συγκεκριμενοποιεί τον ηθικό αγώνα της στωικής άποψης για τη ζωή, δεν περιορίζεται απλώς στο φιλοσοφικό λόγο. Εμφανίζεται, για παράδειγμα, επίσης και στους ποιητές, σχετικά συχνά στο Βιργίλιο (π.χ. Αινειάδα 6.732) και στον Οράτιο (Επιστολές 1.1.33-40), αλλά και στη λαϊκή λογοτεχνία. Η πιο δημοφιλής μορφή του καταλόγου αρετών και παθών, ενώ μοιράζεται κοινό λεξιλόγιο με τους στωικούς φιλοσόφους, δεν διαθέτει την αυστηρή σχηματοποίηση, που θα χαρακτηριζόταν σχολαστική. Το συγκεκριμένο ηθικό κήρυγμα απευθύνεται στις λαϊκές μάζες, ώστε να φθάσουν στην ηθική ανάταση και επεκτείνει τη μορφή του ηθικού καταλόγου συμπεριλαμβάνοντας νέες έννοιες και κυρίως περισσότερες κακίες. Αυτές οι λίστες βρίσκονται μακριά από τη λογική των περίπλοκων φιλοσοφικών επινοήσεων, που προβλήθηκαν από τους ακαδημαϊκούς φιλοσόφους. Οι άνθρωποι ακούγοντάς τους, έβλεπαν τους εαυτούς τους σε αυτές τις λίστες, σαν σε καθρέπτη, είτε κυριευμένους από τα πάθη, είτε από τις αρετές. Οι πρακτικές ανάγκες των λαϊκών μαζών ενθάρρυναν τη χρήση των ηθικών καταλόγων σε μια δημοφιλή φόρμα. Κατά κανόνα οι στωικοί ηθικοί κατάλογοι δεν διακατέχονται από άκαμπτη ιεραρχία των αρετών, έτσι ώστε να περιγράφουν μία ηθική εξέλιξη, η οποία οδηγεί σε κάποια ηθική κορύφωση. Όλες οι αρετές βρίσκονται σε στενή σχέση η μία με την άλλη, όλες δηλαδή αποτελούν μια φυσική ενότητα. Δεν υπάρχει σε κοινή χρήση καμία δημοφιλής, ιδιαίτερη σειρά ή διάταξη, η οποία έρχεται για να χαρακτηρίσει τις αρετές ή τα πάθη, αν και η σημασία τους συχνά επιτυγχάνεται μέσα από την σειρά των λέξεων . Οι στωικές ηθικές λίστες δεν φιλοδοξούσαν να συμπεριλαμβάνουν όλες τις αρετές και όλα τα πάθη (να είναι all-inclusive!), και τόσο η παρουσία όσο και η απουσία συγκεκριμένων χαρακτηριστικών σε μια

λίστα αντανακλά τις αξίες του συγγραφέα (Malherbe). Για τον στωικό νου, αφού υπάρχει η αντίθεσις σε μια αρετή, αυτό αναγκαστικά ισχύει και για τις υπόλοιπες. Για παράδειγμα, η υγεία της ψυχής του ανθρώπου υποδηλώνει την πιθανότητα της ψυχικής ασθενείας. Κατ’ όμοιο τρόπο η εμπειρία, η οποία αποκτήθηκε από τη σοφία, υποδηλώνει την ύπαρξη και της αφροσύνης· η ικανοποίηση, υποδηλώνει την ύπαρξη ανησυχίας· η αδελφική ευγένεια της εχθρότητας και ούτω καθ’ εξής. Ακριβώς, όπως μια αρετή μπορεί να τυποποιηθεί, κατά τον ίδιο τρόπο μπορεί να γίνει και με το αντίστοιχο πάθος. Είναι γενικά παραδεκτό ότι το δυαδικό σχήμα (αρετή – κακία), σε όλες τις περιστάσεις του βίου, είναι η κύρια διδασκαλία των ηθικών φιλοσόφων. Κατά συνέπεια, όσοι πρόσεξαν τις συμβουλές τους θεωρήθηκαν σοφοί· Εκείνοι, οι οποίοι τις παραμέλησαν θεωρήθηκαν ανόητοι. Αυτός ο δυαλισμός επέτρεψε την εύκολη ενσωμάτωση των ηθικών καταλόγων στην ελληνιστική - εβραϊκή, όπως επίσης και στην καινοδιαθηκική γραμματεία. Από πολλές απόψεις, η μετατροπή τους σε αντικείμενο της ιουδαιοχριστιανικής πίστης έχει σχεδιαστεί, υπό τους όρους να μη μετατραπεί σε ένα είδος φιλοσοφίας. Κατά συνέπεια ο ηθικός κατάλογος έχει ένα χρήσιμο ρόλο στην ελληνιστική, την εβραϊκή και την πρωτοχριστιανική παραίνεση, η οποία απευθύνεται στους πρώην ειδωλολάτρες, οι οποίοι μεταστράφηκαν στο Χριστιανισμό. Οι κλασσικοί ερμηνευτές της Καινής Διαθήκης συμφωνούν ότι η μορφή και η «λειτουργία» των ηθικών καταλόγων στην Καινή Διαθήκη προέρχονται από την ελληνιστική πρακτική. Παρά τις απόψεις του D. Schroeder και ακόμη πιο πρόσφατα του R.P. Martin, οι οποίοι πιστεύουν ότι οι κατάλογοι της Καινής Διαθήκης αντικατοπτρίζουν τον ιουδαϊκό ηθικό δυαλισμό της εσχατολογικής προοπτικής της ημέρας του Κυρίου και τις ευλογίες και τις κατάρες του Δευτερονομίου, η οικειοποίηση των στωικών θεωριών, από τις πρωτοχριστιανικές κοινότητες, αφθονεί στην Καινή Διαθήκη και αντικατοπτρίζει την αναλογία της αλληλεπίδρασης των Στωικών και των Χριστιανών, κατά τον πρώτο αιώνα (Zeller· Charles 1997). Ένας εντυπωσιακός αριθμός έργων μας ανοίγει ένα παράθυρο στον κόσμο του ηθικού λόγου, συγχρόνως –περίπου- με τους πρώτους Χριστιανούς. Με προτρεπτικό χαρακτήρα, ο οποίος μορφοποιήθηκε από το υπόβαθρο του ελληνορωμαϊκού πολιτισμού, χρησίμευσε ως ηθική προπαγάνδα μέσα από ζωντανό λόγο με προσωπικές, δηλαδή πρακτικές, επιπτώσεις (Wendland 84). Για παράδειγμα υπάρχουν γραπτά, τα οποία κάνουν εκτεταμένη χρήση των ηθικών καταλόγων, όπως αυτά του Φίλωνα (περ. 20 π.Χ.-50 μ.Χ.), του Σενέκα (περ. 4 π.Χ.-65 μ.Χ.), του Επικτήτου (50-130 μ.Χ. περ.), του Μουσώνιου Ρούφου (65-80 μ.Χ), του Δίωνος Χρυσοστόμου (περ. 40-120 μ.Χ.), του Πλουτάρχου (50-120 μ.Χ.), του Φιλοστράτου (τέλη του δεύτερου αιώνα μ.Χ.) και του Διογένη Λαερτίου (τρίτος αιώνας μ.Χ.). 3. Οι Ηθικοί Κατάλογοι στην ελληνιστική ιουδαϊκή λογοτεχνία

Ενώ οι λίστες παθών και αρετών, με τη στενή έννοια του όρου, δεν εμφανίζονται στην Παλαιά Διαθήκη, η παράδοση των ηθικών καταλόγων συναντά ένα ασφαλές καταφύγιο στη γραμματεία του ελληνιστικού Ιουδαϊσμού. Συχνά τέτοια κείμενα είναι κατάλογοι παθών, που -κατά κάποιο τρόπο- σχετίζονται με τις αμαρτίες, οι οποίες περιγράφονται στον Δεκάλογο. Επειδή ο Ιουδαϊσμός της Διαθηκικής περιόδου βασίζεται στην ελληνιστική κουλτούρα, πολύ συχνά μπορεί κάποιος να ανιχνεύσει στοιχεία, τα οποία εφάπτονται στη στωική φιλοσοφία. Διαβάζοντας αυτή τη γραμματεία αισθάνεσαι ταυτόχρονα την πολεμική, αλλά και τη ειρηνική αλληλεπίδραση μεταξύ της εβραϊκής και της στωικής κοσμοθεωρίας. 3.1 . Φίλων Η περιγραφή του Φίλωνος από τον Α. Vogtle αντανακλά ένα άτομο, του οποίου το σπίτι βρίσκεται σε δύο κόσμους: «Με απόλυτους αριθμούς και αναλόγως του μήκους των καταλόγων των αρετών και των παθών, ο Φίλων φαίνεται να έχει πετύχει το μέτρο των δημοφιλών Στωικών φιλοσόφων». Η εντύπωση αυτή επιβεβαιώνεται εύκολα από μια έρευνα της φιλωνικής γραμματείας (π.χ. , Philo Sacr 20-27 , Legum Allegoriae 19.01.56 & 02.23.24, De specialibus Legibus 3.63). Ο Φίλων είναι φανατικός λάτρης του κλασικού τετραπλού σχήματος και συχνά αναφέρεται στα τέσσερα βασικά πάθη – τη λαγνεία, τη θλίψη, την απληστία και το φόβο (π.χ. , De Praemiis et Poenis 419 & Exsecr 159-60 ). Ο αριθμός τέσσερα είναι τόσο σημαντικός για αυτόν, αφού οι τέσσερις πηγές του ποταμού, ο οποίος ρέει μέσω της Εδέμ7 αντιπροσωπεύουν τις τέσσερις βασικές αρετές (Legum Allegoriae 01.19.56 & 2.23.24). Ενώ ο Φίλων είναι αγκυροβολημένος στην ηθική διδασκαλία της Παλαιάς Διαθήκης, καταφέρνει πάντα να επανέλθει στην έμφαση με την οποία αγωνίζονται οι στωικοί ενάντια στα πάθη. Από τη σκοπιά της πίστης, ο Φίλων βλέπει την υπακοή ως πολύ σημαντική, διότι παράγει αρετή, όπως ακριβώς η ανυπακοή και η απιστία οδηγούν σε ηθική πτωτικής τροχιάς. Οι στωικές ηθικές κατηγορίες και η ηθική της Παλαιάς Διαθήκης είναι δυνατόν να σταθούν η μία δίπλα στην άλλη. Ο Φίλων αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα της εκτεταμένης στωικής επιρροής κατά τη διάρκεια των δύο τελευταίων αιώνων π.Χ. και μέσα στον πρώτο αιώνα μ.Χ. Ο Φίλων δηλώνει παραστατικά, πώς η θρησκευτική αλήθεια θα μπορούσε να επενδυθεί με σχετικές λογοτεχνικές και φιλοσοφικές κατηγορίες της καθημερινότητος, ακόμα και όταν η φιλωνική αλληγορία μπορεί να φαίνεται ότι έχει ξεπεράσει τα όρια της υπερβολής, στην προσπάθειά της να συμβιβάσει την ελληνιστική ηθική φιλοσοφία και την Παλαιά Διαθήκη. 3.2 . Η Σοφία Σολομώντος Η Σοφία Σολομώντος είναι ένα άλλο χαρακτηριστικό παράδειγμα ελληνιστικής επιρροής στον Ιουδαϊσμό. Στο έργο αυτό ο αναγνώστης συναντά τις τέσσερις βασικές αρετές, εκπαιδευτής των οποίων 7

Γεν. 2, 8 - 14

αναφέρεται ότι είναι η Σοφία του Θεού 8. Αντίστοιχα, αυτό το οποίο σε στρέφει στη λατρεία ψεύτικων θεών, είναι το ισοδύναμο της άγνοιας και πρέπει να αντιμετωπιστεί με τη Γνώση του Θεού 9. Στη Σοφία Σολομώντος στα εδάφια 14, 25 – 26, μία μακρά λίστα κακών συνεπειών χαρακτηρίζει τη ζωή από την οποία απουσιάζει η γνώση του Θεού· εκδηλώνεται «με αίμα και δολοφονία, κλοπή και απάτη, διαφθορά, απιστία, διαταραχή, ψευδορκία, καταστολή του καλού, αχαριστία, ακαθαρσία της ψυχής, σεξουαλική παραβατικότητα, διαταραχές στην οικογένεια, μοιχεία και ασέλγεια»10. Στωικές επιρροές στη Σοφία Σολομώντος μπορεί επίσης να δει κάποιος, επίσης, στις παραινέσεις προς προβληματισμό (π.χ. Σοφ. 4, 1111 & 12, 1012). Ο συγγραφέας, ωστόσο, δεν επικεντρώνεται στο να διορθώσει τις αμαρτίες, τις οποίες καταλογογραφεί· μάλλον, αρκείται στο να απαριθμεί το βάθος της αθλιότητας στην οποία έχουν περιέλθει τα Έθνη. Αν και εμφανίζονται ηθικές λίστες στα γραπτά της κοινότητας του Κουμράν, η ηθική διδασκαλία του Κουμράν μορφοποιείται κυρίως από τον δυαλισμό των δικαίων και των αδίκων, του φωτός και του σκότους, κάτι το οποίο είναι περισσότερο χαρακτηριστικό της θεολογίας του Κουμράν και λιγότερο χαρακτηριστικό των ελληνιστικών λογοτεχνικών ρητορικών σχημάτων των παθών και αρετών. (πρβλ., όμως, Wibbing και Kamlah). Ο «Κανόνας της Κοινότητος» (1QS Serek hayyaad, “Manual of Discipline”) επαινεί την ταπείνωση, την υπομονή, τη φιλανθρωπία, την καλοσύνη, την κατανόηση, την ευφυΐα, τη σοφία και το πνεύμα της διάκρισης (1QS 4, 3-6), ενώ ταυτοχρόνως καταδικάζει την απληστία, την κακία και τα ψέματα, την υπεροψία και την υπερηφάνεια, την υποκρισία και την εξαπάτηση, την ωμότητα και τον θυμό, την τρέλα και την αυθάδεια, τις λάγνες πράξεις και την ασέλγεια, την τύφλωση των ματιών και τη νωθρότητα του αυτιού, τη δυσκαμψία του αυχένα και του βάρους της καρδίας (1QS 4, 9-11). 4 . Οι Ηθικοί Κατάλογοι στην Καινή Διαθήκη 4.1 . Η λογική και η γλώσσα των Αρετών και των Παθών Η χρήση των ηθικών καταλόγων από τους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης προέρχεται από την πρακτικότητά τους στην ελληνιστική και την εβραϊκή γραμματεία. Όπως και στον Ιουδαϊσμό, το θεολογικό κίνητρο 8

Σοφ. 8, 4 & 7 «μύστις γάρ ἐστιν τῆς τοῦ θεοῦ ἐπιστήμης καὶ αἱρετὶς τῶν ἔργων αὐτοῦ… καὶ εἰ δικαιοσύνην ἀγαπᾷ τις οἱ πόνοι ταύτης εἰσὶν ἀρεταί σωφροσύνην γὰρ καὶ φρόνησιν ἐκδιδάσκει δικαιοσύνην καὶ ἀνδρείαν ὧν χρησιμώτερον οὐδέν ἐστιν ἐν βίῳ ἀνθρώποις» 9 Σοφ. 14, 22 «εἶτ᾽ οὐκ ἤρκεσεν τὸ πλανᾶσθαι περὶ τὴν τοῦ θεοῦ γνῶσιν ἀλλὰ καὶ ἐν μεγάλῳ ζῶντες ἀγνοίας πολέμῳ τὰ τοσαῦτα κακὰ εἰρήνην προσαγορεύουσιν» 10 «πάντα δ᾽ ἐπιμὶξ ἔχει αἷμα καὶ φόνος κλοπὴ καὶ δόλος φθορά ἀπιστία τάραχος ἐπιορκία θόρυβος ἀγαθῶν χάριτος ἀμνηστία ψυχῶν μιασμός γενέσεως ἐναλλαγή γάμων ἀταξία μοιχεία καὶ ἀσέλγεια» 11 «ἡρπάγη μὴ κακία ἀλλάξῃ σύνεσιν αὐτοῦ ἢ δόλος ἀπατήσῃ ψυχὴν αὐτοῦ» 12 «κρίνων δὲ κατὰ βραχὺ ἐδίδους τόπον μετανοίας οὐκ ἀγνοῶν ὅτι πονηρὰ ἡ γένεσις αὐτῶν καὶ ἔμφυτος ἡ κακία αὐτῶν καὶ ὅτι οὐ μὴ ἀλλαγῇ ὁ λογισμὸς αὐτῶν εἰς τὸν αἰῶνα»

πίσω από τη χρήση τους κρύβεται ο δυαλισμός, κατά τον οποίον καθορίζονται και τυποποιούνται οι δίκαιοι και οι άδικοι. Στην Καινή Διαθήκη και τα δύο σκέλη, δηλαδή η Ελληνιστική φόρμα και οι Εβραϊκές θεολογικές υποθέσεις, συγχωνεύονται στην χριστιανική παραινετική παράδοση (Charles 1997). Κάποιοι Ηθικοί Κατάλογοι, που εμφανίζονται στην Καινή Διαθήκη, προσδιορίζονται ως έχοντες δύο διαφορετικές μορφές σύνταξης, από τους Α. Vogtle και S. Wibbing. Δηλαδή μπορεί να είναι «πολυσυνδετικοί», όπως ο κατάλογος στην Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή, όπου τα μέλη συνδέονται μεταξύ τους ρητορικά μέσα από την επανάληψη των συνδέσμων, σε στενή διαδοχή: «Ἤ οὐκ οἴδατε ὅτι ἄδικοι θεοῦ βασιλείαν οὐ κληρονομήσουσιν; μὴ πλανᾶσθε· οὔτε πόρνοι οὔτε εἰδωλολάτραι οὔτε μοιχοὶ οὔτε μαλακοὶ οὔτε ἀρσενοκοῖται οὔτε κλέπται οὔτε πλεονέκται, οὐ μέθυσοι, οὐ λοίδοροι, οὐχ ἅρπαγες βασιλείαν θεοῦ κληρονομήσουσιν»13, μπορεί, όμως, τα μέλη τους να είναι ασύνδετα, όπως στην προς Γαλάτας Επιστολή, όπου κανένας σύνδεσμος δε χρησιμοποιείται: «ὁ δὲ καρπὸς τοῦ πνεύματός ἐστιν ἀγάπη χαρὰ εἰρήνη, μακροθυμία χρηστότης ἀγαθωσύνη, πίστις πραΰτης ἐγκράτεια· κατὰ τῶν τοιούτων οὐκ ἔστιν νόμος»14. Οι Ηθικοί Κατάλογοι κατανέμονται σε ολόκληρη την Καινή Διαθήκη, μοιρασμένοι ομοιόμορφα σε πολυσυνδετικές και ασύνδετες μορφές. Ο D.Ε. Aune ανιχνεύει και μία τρίτη κατηγορία, «ενισχυμένων» καταλόγων, οι οποίοι έχουν περισσότερο μορφή λόγου και παραθέτει ως παράδειγμα τα εδάφια Α΄ προς Θεσσαλονικείς 4, 3 – 715. Δεκατρείς λίστες αρετών εμφανίζονται στην Καινή Διαθήκη, από τις οποίες όλες, εκτός από δύο, βρίσκονται σε Επιστολές: Β΄ προς Κορινθίους 6, 6 - 8· προς Γαλάτας 5, 22 - 23· προς Εφεσίους 4, 32· 5, 9· προς Φιλιππησίους 4, 8· προς Κολοσσαείς 3, 12· Α΄ προς Τιμόθεον 4, 12· 6, 11· Β΄ προς Τιμόθεον 2, 22· 3, 10· Ιακώβου 3, 17· Α΄ Πέτρου 3, 8· και Β΄ Πέτρου 1, 5 7. Από τη λίστα αυτή εξαιρείται το εδάφιο της Α΄ προς Κορινθίους επιστολής, κεφάλαιο 13ο, το οποίο αφορά τις θεολογικές αρετές, και περιέχει μόνο εν μέρει χαρακτηριστικά ηθικού καταλόγου. Είκοσι τρεις καταλόγους παθών βρίσκουμε στην Καινή Διαθήκη, όλοι εκ των οποίων, εκτός από δύο, επίσης, εμφανίζονται σε Επιστολές: Κατά Ματθαίον 15, 19· κατά Μάρκον 7, 21 - 22· προς Ρωμαίους 1, 29 – 31· 13,13· Α΄ προς Κορινθίους 5, 10 - 11· 6, 9 - 10· Β΄ προς Κορινθίους 6, 9 - 10· 12, 20 - 21· προς Γαλάτας 5, 19 - 21· προς Εφεσίους 4, 31· 5, 3 - 5· προς Κολοσσαείς 3, 5 & 8· Α΄ προς Τιμόθεον 1, 9 - 10· Β΄ προς Τιμόθεον 3, 2 - 5· προς Τίτον 3, 3· Ιακώβου 3,15· 13

Α Κορ. 6, 9-10 Γαλ. 5, 22 – 23 15 «Τοῦτο γάρ ἐστιν θέλημα τοῦ θεοῦ, ὁ ἁγιασμὸς ὑμῶν, ἀπέχεσθαι ὑμᾶς ἀπὸ τῆς πορνείας, εἰδέναι ἕκαστον ὑμῶν τὸ ἑαυτοῦ σκεῦος κτᾶσθαι ἐν ἁγιασμῷ καὶ τιμῇ, μὴ ἐν πάθει ἐπιθυμίας καθάπερ καὶ τὰ ἔθνη τὰ μὴ εἰδότα τὸν θεόν, τὸ μὴ ὑπερβαίνειν καὶ πλεονεκτεῖν ἐν τῷ πράγματι τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, διότι ἔκδικος κύριος περὶ πάντων τούτων, καθὼς καὶ προείπαμεν ὑμῖν καὶ διεμαρτυράμεθα. οὐ γὰρ ἐκάλεσεν ἡμᾶς ὁ θεὸς ἐπὶ ἀκαθαρσίᾳ ἀλλ᾽ ἐν ἁγιασμῷ» 14

Α΄ Πέτρου 2, 1· 4, 3 & 15· Αποκάλυψη 9, 21· 21, 8· 22, 15 (βλέπε Dictionary of Paul and His Letters και Dictionary of the Later New Testament and Its Developments, «αρετές και κακίες»). Στις ποιμαντικές επιστολές ενυπάρχει η πυκνότερη χρήση των ηθικών λιστών στην Καινή Διαθήκη, και όλα τα στοιχεία συνηγορούν ότι οι ακροατές (παραλήπτες των Επιστολών) βρίσκονται σε τέτοια κοινωνική θέση, όπως και εκείνοι της Β΄ Πέτρου, στην οποία τα θεμέλια της ηθικής είναι υπό αμφισβήτησιν. Ο S.C. Mott εφιστά την προσοχή στο γεγονός ότι οι επιρρηματικές μορφές των τριών από τις τέσσερις πλατωνικές βασικές αρετές, η σύνεση (σωφροσύνη), η ευθύτητα (δικαιοσύνη) και η ευλάβεια (ευσέβεια) εμφανίζονται στην προς Τίτον Επιστολή 2, 12 μαζί με το ρήμα παιδεύειν. Βλέποντας ως σκοπό της ηθικής τη σωτηρία, τουλάχιστον φανερώνεται ο στόχος της αρετής, τον οποίον θέτει η Ελληνιστική ηθική φιλοσοφία (βλ. επίσης το λεξιλόγιο της Β΄ προς Τιμόθεον 3, 16: «ὠφέλιμος πρὸς διδασκαλίαν, πρὸς ἐλεγμόν, πρὸς ἐπανόρθωσιν, πρὸς παιδείαν τὴν ἐν δικαιοσύνῃ». Ο N.J. McEleney ταυτοποιεί στις Ποιμαντικές Επιστολές την παρουσία των πέντε βασικών στοιχείων, ως μέρος μίας λογοτεχνικής στρατηγικής: α) αναφορές στο δίκαιο, β) ειδωλολατρικό - παγανιστικό υπόβαθρο, γ) ηθικός δυαλισμός, δ) μεταφορά των ελληνιστικών αντιλήψεων για τις αρετές και τα πάθη σε χριστιανικό πλαίσιο και ε) εσχατολογική τιμωρία . 4.2 . Λίστες Παθών στην Καινή Διαθήκη Παρά την ποικιλία, η οποία απαντάται στις ηθικές λίστες της Καινής Διαθήκης, φαίνεται να υπάρχει μία πρωτοχριστιανική παραινετική φόρμουλα, η οποία χαρακτηρίζει πολλές λίστες παθών της Καινής Διαθήκης. Εκείνες, οι οποίες μοιράζονται αυτό το σχήμα, έχουν τη λειτουργία του να υπενθυμίσουν στους αναγνώστες τους τι πάθη χαρακτήριζαν την προηγούμενη ζωή τους. Έτσι γράφει ο Παύλος προς τους Κορινθίους: «καὶ ταῦτά τινες ἦτε·»16, (παράβαλε: Ρωμ, 13, 13· Τιτ. 3, 3· Α΄Πετ. 4, 3) Επιπλέον, η ειδωλολατρία και η σεξουαλική ακαθαρσία (ἐπιθυμία, πορνεία, ἀκαθαρσία, ἀσέλγεια) εμφανίζονται μαζί, συχνά, σε λίστες παθών της Καινής Διαθήκης. (π.χ. Α΄ Κορ. 6, 9 - 10· Γαλ. 5, 19 - 21· Εφ. 5, 5· Κολ. 3, 5· Α΄ Πετ. 4, 3· Αποκ. 21, 8· 22,15) . Αυτά τα δύο μπορεί κάλλιστα να αντιστοιχούν στο δίδυμο των στερεοτύπων της ευχαρίστησης (ἡδονή) και της σφοδρής επιθυμίας (ἐπιθυμία), οι οποίες συχνά εμφανίζονται σε ειδωλολατρικούς καταλόγους. Υπάρχει λόγος να πιστεύουμε, όπως ο B.S. Easton, ο οποίος προτείνει ότι η Ελληνιστική ιουδαϊκή γραμματειακή μορφή, η οποία καταγγέλλει την πρακτική των Εθνικών, μέσα από καταλόγους υπέρμετρα διεφθαρμένων πράξεων, υιοθετήθηκε από τους συγγραφείς της Καινής Διαθήκης, για τους οποίους εξυπηρετούσε έναν χρήσιμο στόχο. Ένα χαρακτηριστικό, το οποίο εμφανίζεται μόνιμα στη χριστιανική παραινετική παράδοση, είναι ο τύπος ἀποτίθημι (εκδύομαι), συνοδεύοντας μια λίστα παθών. Αυτό το 16

Α΄ Κορ. 6, 11

μοτίβο παρουσιάζεται στην προς Ρωμαίους 13, 13, στην προς Εφεσίους 4, 22 (και πάλι στο 4, 25 ) στην προς Κολοσσαείς 3, 8 και την Α΄ Πέτρου 2, 1. 4.3. Λίστες Αρετών στην Καινή Διαθήκη Λιγότερες συμβατικές φόρμουλες συνοδεύουν τις λίστες αρετών, σε σχέση με τους καταλόγους των παθών της Καινής Διαθήκης. Αυτό μπορεί να προκύπτει από το γεγονός ότι –μάλλον– για τους χριστιανούς συγγραφείς, η δικαιοσύνη είναι απαραίτητη περισσότερο από μόνη της, σε σχέση με την ηθική καλοσύνη. Η πιο αξιοσημείωτη λίστα αρετών της Καινής Διαθήκης, η οποία δεν έχει καταχωρηθεί ως ηθικός κατάλογος, είναι η καταγραφή των Μακαρισμών, στο Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον 17, με τους οποίους Μακαρισμούς καμία από τις άλλες λίστες της Καινής Διαθήκης δε μοιράζεται οποιαδήποτε συγγένεια. Στο σύνολό τους οι λίστες αρετών της Καινής Διαθήκης έχουν και ομοιότητες και αποκλίσεις από τις ομόλογές τους παγανιστικές λίστες. Για παράδειγμα, οι ιδιότητες ενός πρεσβυτέρου, οι οποίες αναγράφονται σε λίστα στην Α΄ προς Τιμόθεον Επιστολή, στο 3ο κεφάλαιο, ανακαλούν χαρακτηριστικά απαραίτητα σε έναν στρατιωτικό αξιωματούχο. Στην ίδια λογική βρίσκονται και οι κατάλογοι στην προς Φιλιππησίους 4, 8· προς Τίτον 1, 7 8· 3, 1 - 2 και Α΄ προς Τιμόθεον 3, 23, αποκλίνοντας ελάχιστα από αντίστοιχους, που χρησιμοποιούνταν από ειδωλολάτρες (Easton). Ωστόσο, το αντίθετο μπορεί να ειπωθεί για τις λίστες αρετών στην προς Γαλάτας Επιστολή 5, 22 - 23 και την Α΄ προς Τιμόθεον 6, 1. 4.4 . Η Μορφή και η «Λειτουργία» των Ηθικών Καταλόγων της Καινής Διαθήκης Οι Λίστες Αρετών και Παθών της Καινής Διαθήκης λειτουργούν παραινετικά σε διάφορα πλαίσια. Χρησιμοποιούνται για να δείξουν αντιθέσεις (π.χ. Γαλ 5, 19 - 23 και Ιακ. 3, 13 - 18), σύγκριση (π.χ. Tιτ. 3, 1 - 7), διδασκαλία (π.χ. Β΄ Πετ. 1, 5 - 7) ή πολεμική ενάντια στο κακό (π.χ. Α΄ Τιμ. 1, 9 - 10· 6, 3-5· Β΄ Τιμ. 3, 2 - 5). Παρά το γεγονός ότι οι αυτοί οι κατάλογοι αντιστέκονται σε κάθε προσπάθεια, η οποία θέλει να τους συμπυκνώσει σε έναν μόνον «υπερκατάλογο» ή να βρει ένα πρότυπο μοτίβο, η ρητορική αποτελεσματικότητα των ηθικών καταλόγων έγκειται στο γεγονός ότι το περιεχόμενό τους τονίζεται μέσω της επανάληψης ή του «κυματιστού» ρυθμού, που έχουν. Περιστασιακά, αν και όχι απαραίτητα, χρησιμοποιούν την παρήχηση ή την συνήχηση και την συμπερίληψη, για να ενισχύσουν το περιεχόμενό τους. Μία ενοποιημένη δομή είναι δύσκολο να ανιχνευθεί, και το ρητορικό κίνητρο δεν είναι πάντοτε εμφανές, με αξιοσημείωτες τις εξαιρέσεις στην προς Φιλιππησίους 4, 8 και Β΄ Πέτρου 1, 5 - 7. Ο τελευταίος κατάλογος, σε αντίθεση με άλλους καταλόγους αρετών της Καινής Διαθήκης, απεικονίζει μια φυσική εξέλιξη, η οποία ριζώνει αρχικά στην πίστη και κλιμακώνοντας κορυφώνεται στη Χριστιανική αγάπη. Ο αναγνώστης μπορεί να υποθέσει ότι η εξέλιξη και η κορύφωση των αρετών στη Β΄ Πέτρου, στο 1ο κεφάλαιο, αντανακλά μια συγκεκριμένη 17

Μτ 5, 3 - 11

κατάσταση κατά την οποία υπήρξε μια θεμελιώδης ηθική βλάβη (Charles 1997 , 44-98 , 128-158). Για την αντιμετώπιση της συγκεκριμένης κρίσης, ο συγγραφέας αξιοποιεί μία πρότυπη προτρεπτική επινόηση, για να υπογραμμίσει την αναγκαιότητα της ηθικής ζωής, ως απόδειξη της επιστήμης κάποιου, τόσο για τη Χριστιανική κοινότητα, όσο και για ολόκληρο τον κόσμο (Β΄ Πετ. 1, 10· 3:11) . Δεδομένης της σημαντικής ποικιλίας, με την οποία εμφανίζονται οι κατάλογοι αρετών στην εβραϊκή και την πρωτοχριστιανική γραμματεία, η επανάληψη συγκεκριμένων αρετών στην Καινή Διαθήκη, καθώς και σε κάποιες μεταποστολικές λίστες, μπορεί να σημαίνει ότι είχαν μια επιπρόσθετη λειτουργία. Η συμπερίληψη της Πίστεως, της Αγάπης και της Υπομονής στην Β΄ Πέτρου 1, 5· την Αποκάλυψη 2, 19· τον Βαρνάβα 2.2ff και την Α΄ Κλήμεντος 62.2 είναι η απόδειξη για τον Vogtle ότι οι κατάλογοι αρετών μπορεί να απέκτησαν, κατά την αποστολική παραινετική παράδοση, μία κατηχητική λειτουργία (βλέπε επίσης Α΄ Κλημ. 64· Hermeneia 8,9· Ιγν. Εφ. 14.1). Το γεγονός ότι η χριστιανική κατήχηση μπορεί να είχε πάρει ένα τέτοιο σχήμα δεν είναι διόλου απίθανο. Μία μορφή καταλόγου αρετών διαφαίνεται αχνά να προτείνεται από τις ομολογίες πίστεως, όπως τις βρίσκουμε στην Α΄ προς Τιμόθεον 3, 16 και Β΄ προς Τιμόθεον 2, 11 - 13. Ανεξάρτητα από τον ακριβή ρόλο, που έπαιζαν οι Κατάλογοι των Αρετών και των Παθών, για τους Καινοδιαθηκικούς συγγραφείς οι αρετές δεν είναι ένας κατασκευασμένος τεχνητός μηχανισμός. Αντίθετα, είναι μια φυσική έκφραση της οργανικής ένωσης του κάθε Χριστιανού με το Χριστό και αποτελούν, πράγματι, τον καρπό της Θείας Χάριτος.

3. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΑΠΟΔΟΣΕΙΣ ΤΩΝ ΕΔΑΦΙΩΝ ΤΗΣ Προς Ρωμαίους Επιστολής 12, 9 – 21 ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Nestle - Aland

9 Ἡ ἀγάπη ἀνυπόκριτος. ἀποστυγοῦντες τὸ πονηρόν, κολλώμενοι τῷ ἀγαθῷ, 10 τῇ φιλαδελφίᾳ εἰς ἀλλήλους φιλόστοργοι, τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι,

11 τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες, τῷ κυρίῳ δουλεύοντες, 12 τῇ ἐλπίδι χαίροντες, τῇ θλίψει ὑπομένοντες, τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες,

13 ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνοῦντες, τὴν φιλοξενίαν διώκοντες. 14 εὐλογεῖτε τοὺς διώκοντας [ὑμᾶς], εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε. 15 χαίρειν μετὰ χαιρόντων, κλαίειν μετὰ κλαιόντων. 16 τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες, μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς. 17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες· 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος. 20 ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. 21 μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν.

Μετάφραση Νεόφυτου Βάμβα 9 Ἡ ἀγάπη ἄς ᾐναι ἀνυπόκριτος. Ἀποστρέφεσθε τὸ πονηρόν, προσκολλᾶσθε εἰς τὸ ἀγαθόν, 10 γίνεσθε πρὸς ἀλλήλους φιλόστοργοι διὰ τῆς φιλαδελφίας, προλαμβάνοντες νὰ τιμᾶτε ἀλλήλους,

11 εἰς τὴν σπουδὴν ἄοκνοι, κατὰ τὸ πνεῦμα ζέοντες, τὸν Κύριον δουλεύοντες, 12 εἰς τὴν ἐλπίδα χαίροντες, εἰς τὴν θλίψιν ὑπομένοντες, εἰς τὴν προσευχὴν προσκαρτεροῦντες, 13 εἰς τὰς χρείας τῶν ἁγίων μεταδίδοντες, τὴν φιλοξενίαν ἀκολουθοῦντες. 14 Εὐλογεῖτε τοὺς καταδιώκοντας ὑμᾶς, εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε. 15 Χαίρετε μετὰ χαιρόντων καὶ κλαίετε μετὰ κλαιόντων. 16 Ἔχετε πρὸς ἀλλήλους τὸ αὐτὸ φρόνημα. Μὴ ὑψηλοφρονεῖτε, ἀλλὰ συγκαταβαίνετε εἰς τούς ταπεινούς. Μὴ φαντάζεσθε ἑαυτοὺς φρονίμους. 17 Εἰς μηδένα μὴ ἀνταποδίδετε κακὸν ἀντί κακοῦ· προνοεῖτε τὰ καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατόν, ὅσον τὸ ἀφ ὑμῶν εἰρηνεύετε μετὰ πάντων ἀνθρώπων. 19 Μὴ ἐκδικῆτε ἑαυτούς, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ· διότι εἶναι γεγραμμένον· εἰς ἐμὲ ἀνήκει ἡ ἐκδίκησις, ἐγὼ θέλω κάμει ἀνταπόδοσιν, λέγει Κύριος. 20 Ἐὰν λοιπὸν πεινᾷ ὁ ἐχθρὸς σου, τρέφε αὐτόν, ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· διότι πράττων τοῦτο θέλεις σωρεύσει ἄνθρακας πυρὸς ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. 21 Μὴ νικᾶσαι ὑπὸ τοῦ κακοῦ, ἀλλὰ νίκα διὰ τοῦ ἀγαθοῦ τὸ κακόν.

ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Nestle - Aland

15 χαίρειν μετὰ χαιρόντων, κλαίειν μετὰ κλαιόντων. 16 τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες, μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς. 17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες· 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος. 20 ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. 21 μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν.

Μετάφραση Σπ. Κ. Καραλή 9 Η αγάπη ας είναι ανυπόκριτη. Να απεχθάνεστε το κακό και να προσκολλάστε στο αγαθό. 10 Ως προς τη φιλαδελφία, να είστε φιλόστοργοι ο ένας προς τον άλλο. Ως προς την εκτίμηση να προηγείται ο ένας του άλλου.

ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Nestle - Aland

11 Ως προς το ζήλο να μην είστε οκνηροί, ως προς το πνεύμα να βράζετε, στον Κύριο να υπηρετείτε ως δούλοι. 12 Στην ελπίδα να χαίρετε, στη θλίψη να υπομένετε, στην προσευχή να επιμένετε καρτερικά 13 Στις ανάγκες των αγίων να συμμετέχετε, τη φιλοξενία να επιδιώκετε. 14 Ευλογείτε όσους σας καταδιώκουν, ευλογείτε και μην καταριέστε. 15 Να χαίρετε με όσους χαίρονται, να κλαίτε με όσους κλαίνε. 16 Το ίδιο πράγμα να φρονείτε μεταξύ σας, να μην φρονείτε υψηλά πράγματα, αλλά με τους ταπεινούς να συγκαταβαίνετε. Μη θεωρείτε τους εαυτούς σας φρόνιμους. 17 Σε κανέναν να μην ανταποδίδετε κακό αντί κακού. Να προνοείτε τα καλά μπροστά σε όλους τους ανθρώπους. 18 Αν είναι δυνατό, όσο εξαρτάται από εσάς, να ειρηνεύετε με όλους τους ανθρώπους. 19 Να μην εκδικείστε τους εαυτούς σας, αγαπητοί, αλλά δώστε τόπο στην οργή, γιατί είναι γραμμένο: Σ εμένα ανήκει η εκδίκηση, εγώ θα ανταποδώσω, λέει ο Κύριος. 20 Αλλά αν πεινά ο εχθρός σου, δώσε του να φάει. Αν διψά, δώσε του να πιει. Γιατί κάνοντας αυτό θα μαζέψεις πυρωμένα κάρβουνα πάνω στο κεφάλι του. 21 Μη νικιέσαι από το κακό, αλλά νίκα με το αγαθό το κακό.

11 τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες, τῷ κυρίῳ δουλεύοντες,

17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες· 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος. 20 ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ.

21 μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν.

Μετάφραση Ιωάννη Κολιτσάρα 9 Η αγάπη σας ας είναι πάντοτε ειλικρινής, απηλλαγμένη από κάθε υποκρισίαν και ιδιοτέλειαν· να αποστρέφεσθε και να μισήτε με όλην σας την δύναμιν το πονηρόν, να είσθε δε και να μένετε πάντοτε προσκολλημένοι στο αγαθόν. 10 Δια της ειλικρινούς και αδελφικής αγάπης να γίνεσθε φιλόστοργοι ο ένας στον άλλον και ο καθένας

ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Nestle - Aland

9 Ἡ ἀγάπη ἀνυπόκριτος. ἀποστυγοῦντες τὸ πονηρόν, κολλώμενοι τῷ ἀγαθῷ,

σας να αποδίδη τα πρωτεία της τιμής και του σεβασμού στους άλλους (και να μη σπεύδη να ζητή δια τον εαυτόν του τιμάς και πρωτοκαθεδρίας). 11 Εις τον ζήλον και την δραστηριότητα, που απαιτείται δια κάθε καλόν έργον, να μη είσθε ράθυμοι και δυσκίνητοι. Το πνεύμα σας, αι εσωτερικαί πνευματικαί δυνάμεις σας, να είναι διαποτισμέναι και πλήρεις από την φλόγα του κατά Θεόν ζήλου. Δι' όλων δε αυτών των χαρισμάτων και αρετών να δουλεύετε με προθυμίαν και να ευαρεστήτε στον Κυριον. 12 Εχοντες ακλόνητον την ελπίδα εις τα άπειρα αγαθά, που σας έχει ετοιμάσει ο Θεός, να χαίρετε και να αγάλλεσθε· εις την θλίψιν να δεικνύετε υπομονήν και γενναιότητα· να επιμένετε πάντοτε με προθυμίαν και ζήλον εις την προσευχήν. 13 Με τα δώρα της αγάπης σας να γίνεσθε συμμέτοχοι και βοηθοί εις τας ανάγκας των Χριστιανών· να επιδιώκετε την φιλοξενίαν, χωρίς να περιμένετε να σας την ζητήσουν. 14 Να εύχεσθε και να παρακαλήτε, τον Θεόν δι' εκείνους που σας διώκουν. Να εύχεσθε και να λέγετε πάντοτε καλά λόγια δι' όλους και ποτέ να μη καταράσθε. 15 Πλημμυρισμένοι από ανεπίφθονον αγάπην να χαίρετε μαζή με εκείνους που χαίρουν και να κλαίετε μαζή με εκείνους που θλίβονται και κλαίουν. 16 Να έχετε μεταξύ σας τα ίδια φρονήματα, τας αυτάς πεποιθήσεις και κατευθύνσεις. Μη έχετε υψηλόν φρόνημα δια τον εαυτόν σας (και μη ζητείτε υψηλάς διακρίσεις και τιμάς), αλλά να συγκαταβαίνετε με αγάπην και να συναναστρέφεσθε με απλότητα τους ταπεινούς. “Μη αυταπατάσθε και φαντάζεσθε δια τον εαυτόν σας ότι είσθε σεις συνετοί και φρόνημοι” (ώστε να μη σας χρειάζεται συμβουλή και καθοδήγησις από τους άλλους). 17 Ποτέ να μη αποδίδετε κακόν αντί κακού, αλλά “να λαμβάνετε πρόνοιαν και φροντίδα, ώστε να φέρεσθε καλά και να πράττετε τα καλά εις όλους τους ανθρώπους”, τους φίλους και τους εχθρούς. 18 Καθόσον δε εξαρτάται από σας να έχετε ειρήνην με όλους τους ανθρώπους. 19 Να μην εκδικήτε και να μην υπερασπίζετε τον εαυτόν σας απέναντι εκείνων που σας αδικούν, αγαπητοί, αλλά αφήστε ελεύθερον τον τόπον να ενεργήση η δικαία οργή του Θεού εναντίον εκείνων που σας αδικούν. Διότι είναι γραμμένον· Μεις εμέ ανήκει η εκδίκησις· εγώ θα ανταποδώσω το δίκαιον”. λέγει ο Κυριος. 20 Κανετε κάτι πολύ περισσότερον· δηλαδή “εάν πεινά ο εχθρός σου δίδε του ψωμί, εάν διψά φέρε του νερό να πιή· διότι εάν αυτά τα καλά πράττης, είναι σαν να βάζης σωρούς από αναμμένα κάρβουνα στο κεφάλι του”. (Αυτός δηλαδή θα καταληφθή από φλογεράς τύψεις συνειδήσεως και θα δοκιμάση μεγάλην εντροπήν δια το κακόν, που σου έκαμε). 21 Να μη νικάσαι από το κακόν και να μη κυριαρχήσαι από οργήν και εκδίκησιν εναντίον αυτού, που σε ηδίκησε, αλλά να νικάς το κακόν με την καλωσύνην και τα αγαθά σου έργα.

10 τῇ φιλαδελφίᾳ εἰς ἀλλήλους φιλόστοργοι, τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι, 11 τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες, τῷ κυρίῳ δουλεύοντες,

12 τῇ ἐλπίδι χαίροντες, τῇ θλίψει ὑπομένοντες, τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες, 13 ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνοῦντες, τὴν φιλοξενίαν διώκοντες. 14 εὐλογεῖτε τοὺς διώκοντας [ὑμᾶς], εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε. 15 χαίρειν μετὰ χαιρόντων, κλαίειν μετὰ κλαιόντων. 16 τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες, μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς. 17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες· 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος. 20 ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. 21 μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν.

Μετάφραση Αποστολικής Διακονίας 9 Ἡ ἀγάπη νὰ εἶναι εἰλικρινής. Μισεῖτε τὸ κακὸν καὶ προσκολᾶσθε εἰς τὸ καλόν.

ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Nestle - Aland

9 Ἡ ἀγάπη ἀνυπόκριτος. ἀποστυγοῦντες τὸ πονηρόν, κολλώμενοι τῷ ἀγαθῷ,

10 Ὡς πρὸς τὴν ἀδελφικὴν ἀγάπην, νὰ εἶσθε γεμᾶτοι στοργὴν ὁ ἕνας πρὸς τὸν ἄλλον· 11 νὰ μὴ εἶσθε ὀκνηροὶ ὡς πρὸς τὸν ζῆλον, νὰ εἶσθε κατὰ τὸ πνεῦμα θερμοί, νὰ ὑπηρετῆτε τὸν Κύριον, 12 νὰ χαίρετε διὰ τὴν ἐλπίδα σας, νὰ ἔχετε ὑπομονὴν εἰς τὴν θλῖψιν, 13 νὰ ἐπιμένετε εἰς τὴν προσευχήν, νὰ συμμετέχετε εἰς τὰς ἀνάγκας τῶν χριστιανῶν, τὴν φιλοξενίαν νὰ ἐπιδιώκετε 14. Εὐλογεῖτε ἐκείνους ποὺ σᾶς διώκουν, εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε. 15 Νὰ χαίρετε μὲ ἐκείνους ποὺ χαίρουν καὶ νὰ κλαῖτε μὲ ἐκείνους ποὺ κλαίουν. 16 Μεταξύ σας νὰ ἔχετε τὸ αὐτὸ φρόνημα. Νὰ μὴ εἶσθε ὑψηλόφρονες, ἀλλὰ νὰ συναναστρέφεστε τοὺς ταπεινούς. Μὴ θεωρῆτε τοὺς ἑαυτούς σας σοφούς. 17 Σὲ κανένα νὰ μὴ ἀποδίδετε κακὸν ἀντὶ κακοῦ· φροντίζετε νὰ κάνετε ὅ,τι εἶναι καλὸν ἐνώπιον ὅλων τῶν ἀνθρώπων. 18 Ἐὰν εἶναι δυνατόν, ὅσον ἐξαρτᾶται ἀπὸ σᾶς, νὰ ἔχετε εἰρήνην μὲ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους. 19 Μὴ ἐκδικῆσθε οἱ ἴδιοι, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δώσατε τόπον εἰς τὴν ὀργὴν τοῦ Θεοῦ, διότι εἶναι γραμμένον: Σ’ ἐμένα ἀνήκει ἡ ἐκδίκησις, ἐγὼ θὰ ἀνταποδώσω, λέγει ὁ Κύριος. 20 Ἀλλ’ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, δῶσε του ψωμί, ἐὰν διψᾶ, πότιζέ τον· κάνοντας αὐτό, θὰ συσσωρεύσῃς ἀναμμένα κάρβουνα στὸ κεφάλι του. 21 Νὰ μὴ νικᾶσαι ἀπὸ τὸ κακόν, ἀλλὰ νὰ νικᾷς τὸ κακὸν διὰ τοῦ καλοῦ.

10 τῇ φιλαδελφίᾳ εἰς ἀλλήλους φιλόστοργοι, τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι,

11 τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες, τῷ κυρίῳ δουλεύοντες, 12 τῇ ἐλπίδι χαίροντες, τῇ θλίψει ὑπομένοντες, τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες, 13 ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνοῦντες, τὴν φιλοξενίαν διώκοντες. 14 εὐλογεῖτε τοὺς διώκοντας [ὑμᾶς], εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε. 15 χαίρειν μετὰ χαιρόντων, κλαίειν μετὰ κλαιόντων. 16 τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες, μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς. 17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες· 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος.

20 ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. 21 μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν.

Προσωπική Μετάφραση

9 Η αγάπη σας να είναι ειλικρινής. Να αποστρέφεστε το κακό, προσκολλημένοι στο καλό,

10 να δείχνετε την αγάπη σας προς τους άλλους με στοργή. Να γίνεστε καλύτεροι των άλλων δείχνοντας τιμή σ’ αυτούς, 11 να μη τεμπελιάζετε στα σοβαρά ζητήματα, να είστε ένθερμοι πνευματικά, υπηρετώντας τον Κύριο, 12 να χαίρεστε έχοντας ελπίδα, να είστε υπομονετικοί στη θλίψη, να επιμένετε καρτερικά στην προσευχή . 13 να συμμετέχετε στις ανάγκες των άλλων Χριστιανών, να επιδιώκετε τη φιλοξενία. 14 Να δίνετε ευχές σε αυτούς που σας καταδιώκουν, να ευλογείτε και να μη καταριέστε. 15 Να χαίρεστε μαζί μ’ αυτούς που χαίρονται, να κλαίτε με αυτούς που κλαίνε. 16 Να ζείτε αρμονικά με τους άλλους, να μην είστε υπερόπτες, αντίθετα να είστε συγκαταβατικοί με τους ταπεινούς. Μη καυχιέστε ότι είστε συνετοί. 17 Σε κανέναν μην ανταποδίδετε με κακό, το κακό που σας έκανε, φροντίζοντας να κάνετε το καλό μπροστά σε όλους τους ανθρώπους· 18 όσο είναι δυνατόν και εξαρτάται από εσάς, να ζείτε ειρηνικά με όλους τους ανθρώπους· 19 αγαπητοί μου, μην εκδικείστε τους άλλους, υπερασπιζόμενοι τον εαυτό σας, αλλά δώστε τόπο στην οργή, διότι είναι γραμμένο, δική μου είναι η εκδίκηση, εγώ θα ανταποδώσω, λέγει ο Κύριος. 20 Αντίθετα, αν ο εχθρός σου πεινάει, τάιζέ τον· αν διψάει, δώσε του να πιει· διότι αν το κάνεις αυτό θα συσσωρεύσεις αναμμένα κάρβουνα στο κεφάλι του. 21 Μην αφήσεις να σε νικήσει το κακό, αλλά να νικάς το κακό με την καλοσύνη (σου).

4. ΕΡΜΗΝΕΥΤΙΚΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΑ ΕΔΑΦΙΑ ΤΗΣ Προς Ρωμαίους Επιστολής 12, 9 – 21

στ. 9 Ἡ ἀγάπη ἀνυπόκριτος. ἀποστυγοῦντες τὸ πονηρόν, κολλώμενοι τῷ ἀγαθῷ,

ἀγάπη ἀνυπόκριτος: Ο Χρυσόστομος, αφού έχει σχολιάσει τον κατάλογο των χαρισμάτων στους προηγούμενους στίχους (Ρωμ. 12, 3 – 8), ορίζει την αγάπη, η οποία είναι η πρώτη αρετή που συναντούμε στον «κατάλογο των αρετών» των στίχων 9 – 21, ως προαπαιτούμενη για την απόκτηση όλων των προηγουμένων χαρισμάτων: «E ta deiknÝj pîj ¨n taàta katorqwqe…h, t¾n mhtšra aÙtîn e„s£gei , t¾n ¢ g£phn». Συνεχίζοντας ο Χρυσόστομος λέγει: «Η αγάπη να είναι ανυπόκριτος. Αν έχεις τέτοια αγάπη δε σε νοιάζει το ξόδεμα των χρημάτων, ο σωματικός πόνος και μόχθος, ο κόπος των λόγων, ο ιδρώτας στην υπηρεσία του άλλου, αλλά όλα τα προσφέρεις με γενναιοδωρία και το σώμα σου και τα χρήματα και τα λόγια σου και ότι άλλο μπορεί να βοηθήσει τον πλησίον σου. Όπως προηγουμένως (στ. 3 – 8) δεν απαιτεί μόνο το να δίδεις, αλλά να δίδεις με απλότητα, ούτε να προστατεύεις απλώς, αλλά να το κάνεις με περίσσια φροντίδα, ούτε απλώς να ελεείς, αλλά να το κάνεις με ιλαρότητα, έτσι και την αγάπη δεν την απαιτεί απλώς, αλλά τη θέλει ανυπόκριτη· επειδή αυτό είναι η αγάπη· και αν αυτό το κατορθώσεις, όλα τα άλλα θα ακολουθήσουν… Άλλωστε υπάρχει και η αγάπη για τα άσχημα πράγματα, όπως για παράδειγμα για ακολασίες, ή η αγάπη μεταξύ αυτών που ομονοούν για αρπαγές, για χρήματα ή για μεθύσια και συμπόσια. Ο Απόστολος μας λέει να “καθαρίσουμε” την αγάπη μας από τέτοια πράγματα»18. Ο Θεοδώρητος σχολιάζει: «Την αγάπη τη γνήσια μας προστάζει και το προσωπείο της υποκρισίας να το πετάξουμε» 19. Ο δε Οικουμένιος μας διαφωτίζει: «Να μην είναι πλαστή η αγάπη, αλλά να είναι ειλικρινής»20. Για τον Ιωάννη Δαμασκηνό ο Παύλος εδώ, συνεχίζοντας από τους προηγούμενους στίχους, «δείχνει σε εμάς τους Χριστιανούς ότι η αρετή δεν ωφελεί καθόλου, αν δεν γίνεται δείχνοντας την προσήκουσα σημασία. Γι’ αυτό και ο Παύλος παντού τονίζει την επίταση… δεν λέει απλώς να αγαπάτε, αλλά να αγαπάτε ανυποκρίτως, ούτε να απέχετε απλώς από το κακό, αλλά να το μισείτε, ούτε απλώς να κάνετε το καλό, αλλά να προσκολλείσθε σ’ αυτό»21. Ἀνυπόκριτος: ο μη υποκρινόμενος, ο άνευ υποκρισίας (προσποιήσεως), ειλικρινής22. ἀποστυγοῦντες τὸ πονηρόν: Ο Χρυσόστομος λέγει: «Δεν είπε να απέχετε από το πονηρό, αλλά να το μισείτε και όχι απλά να το μισείτε, αλλά πάρα πολύ να το μισείτε… Επειδή πολλοί άνθρωποι δεν πράττουν 18

Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 604, 9 - 29 19 Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 15 – 17 20 Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 183 21 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 540, 55 – 541, 7 22 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 138

το κακό, έχουν όμως την επιθυμία να κάνουν άσχημες πράξεις, γι’ αυτό είπε: ἀποστυγοῦντες. Διότι θέλει να καθαρίσουμε και τη διάνοιά μας και να έχουμε σφοδρή έχθρα προς την κακία και μίσος και πόλεμο προς αυτήν. Μη νομίσετε ότι επειδή είπε να αγαπάτε ο ένας τον άλλον, αυτό είναι αρκετό. Διότι και οι κακοί συμπράττουν μεταξύ τους. Αντιθέτως ολοκληρωτικά νομοθετώ, όχι μόνον όσον αφορά τις πράξεις σας, αλλά και η διάθεσή σας να είναι αποξενωμένη από την κακία και όχι μόνον η διάθεσή σας να είναι αποξενωμένη, αλλά σε υπερβολικό βαθμό να αποστρέφεστε και να μισείτε αυτήν» 23. «Σφόδρα μισοῦντες. Ἡ γάρ “ἀπό” πρόθεσις παρά τῷ Ἀποστόλῳ πολλάκις ἐπίτασιν εἰσάγει»24. Ἀποστυγέω: μισώ με πάθος, αποστρέφομαι, βδελύσσομαι, σιχαίνομαι25. κολλώμενοι τῷ ἀγαθῷ: Σχολιάζει ο Ιωάννης Χρυσόστομος: «Και δεν αρκείται (ο Παύλος) μόνον στο μίσος προς το κακό, αλλά προχωρά παρακάτω στην αγαθή ενέργεια: Να είμαστε προσκολλημένοι στο αγαθό. Δεν είπε να κάνετε μόνο το αγαθό, αλλά να είστε και ευνοϊκά διακείμενοι σε αυτό· αυτό μας παροτρύνει γράφοντας προσκολληθείτε. Για το λόγο αυτό και ο Θεός συνδέοντας τον άνδρα με τη γυναίκα είπε: θα προσκολληθεί στη γυναίκα του»26. Για τον Θεοδώρητο «ο Απόστολος δεν γράφει απλώς το μεν (κακό) αποφεύγετε, το δε (αγαθό) επιδιώκετε, αλλά παραγγέλλει την πονηρία να μισούμε στο μέγιστο βαθμό και να συνδεόμαστε με το αγαθό, σα να χρησιμοποιούμε, κατά κάποιον τρόπο, κόλλα στη διάθεσή μας»27. «Χρησιμοποιεί και τα δύο νοήματα: Απέχετε από το κακό και να έχετε το καλό. Για την αποφυγή του πονηρού χρησιμοποιεί το ἀποστυγοῦντες, και για την απόκτηση του καλού δε βρίσκει καταλληλότερες λέξεις από την κόλλησιν και την αδιάσπαστη ένωση»28. Κολλάω – ῶ: συγκολλώ, ενώνω στερεώς, συνενώ, συνδέω, συνάπτω. Παθητ. Συγκολλώμαι, συνάπτομαι μετά τινος, προσκολλώμαι εις τι29.

στ. 10 τῇ φιλαδελφίᾳ εἰς ἀλλήλους φιλόστοργοι, τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι

Η φιλαδελφία ορίζεται ως η αδελφική αγάπη και η αγάπη προς αδελφούς και αδελφάς30, ενώ φιλόστοργος ορίζεται ο τρυφερώς αγαπών, ο 23

Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 604, 29 - 45 24 Ζιγαβηνός, παράθεση από τον Π.Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 183 25 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 166 26 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 604, 46 - 52 27 Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 18 – 22 28 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 404, 22 – 25, εκδ. K. Staab 29 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 538 30

Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1071 & 1076

στοργικός. Για το Μέγα Βασίλειο ο Παύλος χρησιμοποιεί εδώ τη λέξη φιλαδελφία για να δείξει την ένθερμη διάθεση και επιθυμία του αγαπώντος για τον αγαπώμενο. Για να μη θεωρηθεί η αγάπη προς τους αδελφούς επιπόλαια, αλλά ο Απόστολος κάνει λόγο για έντονη διάθεση και θέρμη»31. «Να έχετε θερμή και την πρέπουσα διάθεση για τους αδελφούς σας και να παραχωρείτε τα πρωτεία στον πλησίον σας, διότι αυτό είναι το κριτήριο της αληθινής φιλοστοργίας» 32. Κατά τον Τρεμπέλα αυτός ο στίχος δείχνει ότι ο Απόστολος Παύλος θέλει να προσδώσει στην αγάπη των μελών της Εκκλησίας τρυφερό χαρακτήρα οικογενειακής στοργής, να είναι αγάπη αυθόρμητη και εγκάρδια και καθόλου αναγκαστική, όπως είναι η αγάπη των γονέων για τα παιδιά τους 33. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος, σχολιάζοντας τον παρόντα στίχο λέγει: «Είστε αδελφοί και έχετε τα ίδια βάσανα· για το λόγο αυτό θα είστε δίκαιοι αν αγαπάτε ο ένας τον άλλον… διότι όταν ακόμη και για τους μη Χριστιανούς λέγει, αν είναι δυνατόν “μετά πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύετε”, όταν κάνει λόγο για τους “οικείους” γράφει “τῇ φιλαδελφίᾳ εἰς ἀλλήλους φιλόστοργοι”. Εδώ δε ζητάει να μαχόμαστε, ούτε να μισούμε και να αποστρεφόμαστε (όπως στον προηγούμενο στίχο), αλλά θέλει να αγαπούμε και όχι απλώς να αγαπούμε, αλλά με στοργή. Άρα, λοιπόν, δεν αρκεί να είναι η αγάπη ανυπόκριτος, αλλά θερμή και διάπυρος. Διότι ποιο το όφελος αν αγαπάς μεν ανυπόκριτα, αλλά δεν αγαπάς με θέρμη; Γι’ αυτό μιλάει για φιλοστοργία και θερμή αγάπη. Έτσι δεν αρκεί το να αγαπιέσαι από κάποιον άλλον, αλλά πέσε πάνω του και αγκάλιασέ τον και να κάνε εσύ την αρχή, έτσι ώστε να καρπωθείς εσύ τον μισθό από τη φιλία εκείνου. Και αφού μας είπε την αιτία, για την οποία οφείλουμε να αγαπάμε τους συνανθρώπους μας, μας δίνει τη συμβουλή για το πώς αυτή η φιλία θα διατηρηθεί, γι’ αυτό και γράφει: τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι. Έτσι δημιουργείται η φιλία και αφού δημιουργηθεί διατηρείται. Δεν είναι κάτι το σπουδαίο το να κάνεις κάποιον φίλο, αλλά το να προσπαθείς, όσον αφορά την τιμή που του αποδίδεις, να υπερτερείς αυτού. Όχι μόνο να είσαι φίλος του, αλλά και να τον τιμάς. Αυτά που ειπώθηκαν νωρίτερα (στίχοι 12, 3 – 8), προέρχονται από την αγάπη, η δε αγάπη από την τιμή, όπως και η τιμή από την αγάπη» 34. «Με στοργή να αγαπάτε τους αδελφούς σας, λέγει (ο Παύλος). Και να έχετε την αγάπη έντονη και πολλή, ώστε και από τον εαυτό σας να δίνετε μεγαλύτερη αξία στους άλλους»35.

Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Κεφάλαια των όρων των κατά επιτομήν, MPG 31, 1244, 36 – 44 32 Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 23 – 27 33 Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 183 34 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 604, 52 – 605, 23 35 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 404, 25 – 28, εκδ. K. Staab

Προηγέομαι: προπορεύομαι (πορεύομαι πρώτος) και δεικνύω την οδόν, προηγούμαι, οδηγώ, είμαι ο αρχηγός, ο ηγέτης36. στ. 11 τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες, τῷ κυρίῳ δουλεύοντες

τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί: Ο Χρυσόστομος, συνεχίζοντας το σχολιασμό από τον προηγούμενο στίχο λέγει: «Και αυτό γεννά την αγάπη, δηλαδή όταν με αυτήν τιμούμε και προστατεύουμε τον αδελφό μας· διότι τίποτε δεν κάνει την αγάπη ισχυρότερη από την τιμή και την προστασία. Δεν αρκεί απλώς να αγαπάς, πρέπει και να φροντίζεις τον άλλον. Αλλά, μάλλον, η φροντίδα από την αγάπη προέρχεται, όπως και η φροντίδα από την αγάπη θερμαίνεται και το ένα φέρνει το άλλο. Διότι πολλοί νομίζουν ότι αγαπούν μέσα τους, αλλά δεν απλώνουν χείρα βοηθείας. Για το λόγο αυτό από παντού (ο Παύλος) οικοδομεί την αγάπη. Πώς όμως δε θα αποδειχθούμε “τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί”; Μα φυσικά, “τῷ πνεύματι ζέοντες”».37 «Να δείχνετε τεράστια προθυμία για το καλό και την οκνηρία να την απομακρύνετε εντελώς» 38. Ενδεχομένως εδώ ο Παύλος μας υπενθυμίζει την παραβολή του αναξίου και πονηρού δούλου, ο οποίος καλείται από τον Χριστό οκνηρός39. Η λέξη σπουδή προέρχεται από το ρήμα σπεύδω και σημαίνει το σπεύδειν, τη βιασύνη, την ταχύτητα, τον ζήλο και την προθυμία, όπως επίσης και την σοβαρότητα, την σπουδαιότητα, τον σεβασμό και την εκτίμηση40. Ο ὄκνος είναι ο φόβος, η δειλία, ο δισταγμός, η διστακτικότητα, η απροθυμία, ο ενδοιασμός, η βραδύτητα λόγω οκνηρίας ή φόβου. Ο ὀκνηρός είναι ο μη αποτολμών, ο ανέτοιμος, ο αναποφάσιστος, ο ακαμάτης. Ὀκνέω: διστάζω, δεν αποφασίζω, αποφεύγω να κάνω κάτι και επί ηθικού: εντρέπομαι, αποφεύγω κάτι εξ αισθήματος αιδούς41. τῷ πνεύματι ζέοντες: «Με τη λέξη πνεύμα εννοεί το χάρισμα, το οποίο θέλει, ως προσφορά αναλώσιμου υλικού, την προθυμία, όπως η φωτιά θέλει τα ξύλα. Για το λόγο αυτό λέγει και αλλού: “τὸ πνεῦμα μὴ σβέννυτε”42, διότι το πνεύμα σβήνει στους αναξίους της Χάριτος του Θεού. Διότι αυτοί οι οποίοι δεν έχουν καθαρά τα μάτια της διανοίας τους, την ακτινοβολία του Πνεύματος δεν τη δέχονται. Όπως και για τους σωματικώς τυφλούς, ακόμη και το φως είναι σκοτάδι και καταμεσής του μεσημεριού στο σκοτάδι βρίσκονται. Για το λόγο αυτό μας προστάζει να είμαστε θερμοί στο πνεύμα, έχοντας θερμό πόθο για τα πράγματα του 36

Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 832 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 605, 24 – 605, 35 38 Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 23 – 27 39 «πονηρὲ δοῦλε καὶ ὀκνηρέ, ᾔδεις ὅτι θερίζω ὅπου οὐκ ἔσπειρα καὶ συνάγω ὅθεν οὐ διεσκόρπισα;» (Mτ. 25, 26) 40 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 911 41 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 682 42 Α΄ Θεσ. 5, 19 37

Θεού. Αυτό, λοιπόν, παραγγέλλει»43. «Βλέπεις, λοιπόν, πώς με κάθε τρόπο επιζητεί τη επίταση ο Απόστολος;… Δε λέει απλώς να αγαπάτε, αλλά να το κάνετε φιλόστοργα, ούτε απλώς να δείχνετε ενδιαφέρον, αλλά να το κάνετε χωρίς οκνηρία· ούτε απλώς να έχετε το Πνεύμα, αλλά να το έχετε θερμό, δηλαδή να είστε “ζεστοί” και σε εγρήγορση. Εάν έχεις κατά τέτοιον τρόπο τα προηγούμενα, θα προσελκύσεις το Πνεύμα και εάν μείνει αυτό σε εσένα, εσύ όλα τα προηγούμενα θα τα επιτελέσεις με φροντίδα και όλα θα είναι εύκολα λόγω του Πνεύματος και της αγάπης, αφού θα είσαι φλογερός από κάθε πλευρά. Δε βλέπεις πως οι ταύροι, οι οποίοι έχουν στη ράχη τους τη φωτιά είναι απλησίαστοι από όλους; Έτσι και εσύ για το διάβολο θα είσαι ανυπόφορος αν λάβεις τη φλόγα του Πνεύματος»44. «Προς κάθε χάρισμα του Πνεύματος να είμαστε θερμοί και διεγειρόμενοι, με την ψυχή διάπυρη προς τις θεϊκές εντολές» 45. «Τονίζει ότι κάποιος πρέπει να είναι θερμός στο Πνεύμα, και με διάπυρη προθυμία, φλογερή επιθυμία και άοκνη φροντίδα να κάνει το θέλημα του Θεού με την αγάπη του Ιησού Χριστού, κατά το “ἐν ταῖς ἐντολαῖς αὐτοῦ θελήσει σφόδρα” (Ψαλμ. 111, 1)»46. «Όταν φροντίζεις χωρίς οκνηρία και δεν έχεις απλώς το πνεύμα, αλλά το έχεις θερμό, τότε αποκτάς το αληθινό Πνεύμα, συμφωνεί και ο Ιωάννης Δαμασκηνός»47. Το ρήμα ζέω έχει την έννοια βράζω, εξατμίζω, αναδίδω καπνούς βρασμού, είμαι θερμός, πάλλομαι από θερμότητα και μεταφορικώς είμαι πλήρης πάθους48. τῷ κυρίῳ δουλεύοντες: Συνδέοντας τον προηγούμενο στίχο με τον παρόντα, γράφει ο Θεοδώρητος: «Αυτός ο οποίος είναι ζεστός πνευματικά, εργάζεται εκτελώντας προθύμως τα προστάγματα του Κυρίου και προσμένει να απολαύσει τα μέλλοντα αγαθά, ενώ τους επερχόμενους σε αυτόν πειρασμούς τους κατανικά και στα χτυπήματά τους αντιτάσσει την υπομονή. Γι’ αυτό μας λέγει (ο Παύλος) “τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες”, αυτό να κάνουμε συνεχώς»49. «Έτσι, μέσω όλων αυτών που προανέφερα (βλέπε σχόλια στις προηγούμενες λέξεις του ίδιου στίχου), θα είναι δυνατό να εργάζεσαι ευάρεστα στο Θεό. Όσα κάνεις στον αδελφό σου, ουσιαστικά τα κάνεις στον Κύριό σου· και επειδή Αυτός ευαρεστείται από εσένα, σου δίνει τον μισθό σου. Είδες, λοιπόν, με ποιόν τρόπο ανεβάζει το φρόνημα αυτού που εργάζεται κατά τέτοιον τρόπο;» 50 «Ως δούλος να 43

Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 30 – 40 44 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 605, 36 – 605, 52 45 Ζιγαβηνός, παράθεση από Π.Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 183 46 Αλυσίδα σχολίων στην Επιστολή προς Ρωμαίους, 447, 7 – 11 εκδ. J.A. Cramer 47 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 549, 9 – 11 48 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 424 49 Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 41 – 50 50 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 605, 52 – 605, 57

ευλαβείσαι να φοβάσαι και να υπακούεις τον Θεό και με φόβο και τρόμο να κατεργάζεσαι τη σωτηρία σου, “τῷ πνεύματι ζέειν”, ενδεδυμένος την πανοπλία του Αγίου Πνεύματος και να τρέχεις και να παλεύεις εναντίον του εχθρού σου, με την ασθενική σου σάρκα και τη φτωχή ψυχή σου, όχι σα να δέρνεις τον αέρα, αλλά να αποκαλείς τον εαυτό σου αχρείο και να ευχαριστείς το Θεό, κάνοντας ότι κάνεις όχι σα να είσαι μισθωτός ή για να δοξάσεις τον εαυτό σου, αλλά ότι κάνεις να το κάνεις για να ευαρεστήσεις το Θεό»51. Δουλεύω σημαίνει είμαι δούλος, αλλά και υπηρετώ ως δούλος, είμαι υπήκοος, υπηρετώ, υπακούω, εξυπηρετώ, υποτάσσομαι52. στ. 12 τῇ προσκαρτεροῦντες,

ἐλπίδι

χαίροντες,

τῇ

θλίψει

ὑπομένοντες,

τῇ

προσευχῇ

τῇ ἐλπίδι χαίροντες: Λέγει ο Μέγας Βασίλειος: «Η θλίψη κατεργάζεται την υπομονή και η υπομονή τη δοκιμασία. Η δοκιμασία φέρνει την ελπίδα, η δε ελπίδα δε ντροπιάζει. Γι’ αυτό και μας προστάζει να υπομένουμε τις θλίψεις και να χαιρόμαστε με την ελπίδα. Διότι η ελπίδα είναι αυτή η οποία κάνει τη χαρά να συνοικεί στην ψυχή κάποιου»53. «Η ελπίδα, η θλίψη και η προσευχή είναι προσανάμματα για αυτή τη φωτιά (τῷ πνεύματι ζέοντες του προηγούμενου στίχου). Επειδή ο Παύλος απαίτησε και δαπάνη χρημάτων και σωματικό κόπο και προστασία και σπουδή και διδασκαλία και όλα τα άλλα, τα οποία είναι επίπονα, θέλει να αλείψει τον αθλητή της αρετής με την αγάπη και το Πνεύμα, δια της ελπίδος. Διότι μόνο η καλή ελπίδα μπορεί να κάνει την ψυχή πιο θαρραλέα και παράτολμη προς οτιδήποτε» 54. Συμφωνεί και ο Ιωάννης Δαμασκηνός λέγοντας: «OÙd n g¦r oÛtwj prÕj ¢ndre…an ™ge…rei æj ™lpˆj crhst»»55. Χαίρω: είμαι πλήρης χαράς, κατέχομαι από χαράν, είμαι ευχαριστημένος, ευφραίνομαι, αρέσκομαι56. τῇ θλίψει ὑπομένοντες: Σχολιάζει ο Χρυσόστομος: «Μαζί με τις καλές ελπίδες δίνει και άλλο ένα έπαθλο. Επειδή η ελπίδα είναι κάτι το οποίο αφορά το μέλλον μας προστάζει να υπομένουμε τις θλίψεις. Πριν τη μέλλουσα Βασιλεία, πάρα πολύ θα ωφεληθείς, κατά την παρούσα ζωή, αν γίνεις καρτερικός και φανείς άξιος μέσα από δοκιμασίες» 57. Κι εδώ ο Δαμασκηνός αντιγράφει τον Χρυσόστομο: «Kaˆ g¦r prÕ tîn mellÒntwn ™n tù parÒnti mšga karpèsei kalÕn ¢pÕ tÁj ql…yewj, tÕ karterikîj kaˆ dÒkimoj g…nesqai»58. 51

Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Λόγος περί Ασκήσεως, MPG 31, 652, 12 – 23 52 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 282 53 Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Περί Ευχαριστίας, MPG 31, 224, 35 - 41 54 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 605, 59 – 606, 3 55 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 541, 42 - 44 56 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1097 57 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 606, 3 – 9 58 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 541, 52 - 54

Ὑπομένω: μένω πίσω, σταματώ, παραμένω οίκοι. Επιζώ, διαμένω εν τη ζωή. Περιμένω, αναμένω κάποιον. Υπομένω κάτι με υπομονή, υποκύπτω εις κάτι κακό, υποτάσσομαι άνευ αντιλογίας, μένω εις τη θέσιν μου, σταθερός, αμετακίνητος59. τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες: «Να προσδοκούμε την απόλαυση των ελπιζομένων αγαθών και να νικούμε τους πειρασμούς, οι οποίοι πέφτουν πάνω μας, αντιτάσσοντας σε αυτούς την υπομονή, καλώντας τη Θεία Χάρη συνεχώς ως σύμμαχό μας. Γι’ αυτό λέγει “τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες”, δηλαδή συνεχώς αυτό να κάνουμε»60. «Μετά την ελπιδοφόρο χαρά και την υπομονή στις θλίψεις μας, ο Απόστολος μας παρέχει και άλλη μία βοήθεια: τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες. Όταν, λοιπόν, η αγάπη κάνει εύκολη τη ζωή σου, το Πνεύμα σε βοηθάει, η ελπίδα σε ανακουφίζει, η θλίψη σε κάνει άξιο και κατάλληλο, ώστε να αντέχεις με γενναιότητα τα πάντα και έχεις και ακόμη ένα άλλο μέγιστο όπλο, την προσευχή και τη βοήθεια που προκύπτει, όταν δέεσαι. Τι από όλα αυτά, τα οποία προστάζει (ο Παύλος), είναι επίπονο; Τίποτε! Είδες πώς από κάθε μεριά φρόντισε να στηρίξει τον αθλητή και πολύ εύκολα έδειξε ότι μπορεί μα πετύχει τα βραβεία;» 61 «Να μην απουσιάζετε από την Εκκλησία, είτε είναι πρωί, είτε είναι μεσημέρι, άνδρες και γυναίκες, πλούσιοι και φτωχοί, δούλοι και ελεύθεροι, γέροι και νέοι. Να τρέχετε στη Θεία Λειτουργία με βιασύνη, προσφέροντας στον Κύριο από τους κόπους των χεριών σας, για να ευλογηθεί το σπίτι σας και κάθε τι μέσα σ’ αυτό και να στέκεστε με φόβο και τρόμο, χωρίς να ασχολείστε με τα γήινα, αλλά όπως οι άγγελοι στους ουρανούς, έτσι να υπηρετείτε τον Κύριο, δακρύζοντας, στενάζοντας, ικετεύοντας, παρακαλώντας με όλη σας την καρδιά, ώστε να μην βρεθεί κανείς ανάξιος των Θείων Μυστηρίων, αλλά, όπως λέγει ο Απόστολος Παύλος, να δοκιμάζει ο κάθε ένας τον εαυτό του, ώστε να μη του προστίθεται αμαρτίες και κρίμα»62. Στους στίχους 11 και 12 ο Γεννάδιος σχολιάζει: «Τα σπουδαία πράγματα χωρίς οκνηρία, αλλά με θερμή προθυμία, να τα πράττετε, σα να επιτελείτε εργασία για τον Κύριο και να χαίρεστε με την αμοιβή, την οποία ελπίζετε ότι θα πάρετε από αυτή την εργασία σας. Για αυτή την αμοιβή και τις επερχόμενες θλίψεις με υπομονή θα αντέξετε. Έτσι ώστε να μην απορρίψετε την μακροθυμία του Θεού, αλλά απερίσπαστοι, σε κάθε περίπτωση, να τον επικαλείστε πάντοτε»63. Προσκαρτερέω - ῶ σημαίνει εγκαρτερώ, εμμένω σε κάτι με καρτερικότητα, προσκολλούμαι σταθερά σε κάτι (κάποιο πρόσωπο), είμαι πιστότατος σε κάτι64. 59

Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1046 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 44 – 50 61 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 606, 9 – 18 62 Εφραίμ Σύρου, Θεολόγου, Περί Εορτών, στ. 6 – 16 εκδ. Konstantinos G. Phrantzoles, 63 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 405, 1 – 6, εκδ. K. Staab 64 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 846 60

στ. 13 ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνοῦντες, τὴν φιλοξενίαν διώκοντες.

ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνοῦντες: «Αγίους ονομάζει τους πιστούς, οι οποίοι έχουν προσκληθεί από το Θεό για αγιασμό. Να εξοικειώνεστε με τα πράγματα των Αγίων μας λέει και να προνοείτε σα να έχετε κοινές ανάγκες με εκείνους» 65. Και «δεν είπε να δίνετε σε αυτούς κατά τα αναγκαία, δείχνοντας ότι σπουδαιότερο είναι το να λαμβάνουν, παρά να δίδουν και ότι αυτή η συγκεκριμένη περίπτωση είναι σαν το εμπόριο. Διότι έτσι είναι η κοινότητα. Εισφέρεις χρήματα και εκείνοι σου προσφέρουν τη δόξα του Θεού»66. «Δες πάλι πως αντιλαμβάνεται την ελεημοσύνη: όχι απλώς την ελεημοσύνη, αλλά αυτήν που προσφέρει στους Αγίους. Πριν, μας είπε αυτός ο οποίος ελεεί, να το κάνει με ιλαρότητα (Ρωμ. 12, 8), ανοίγοντας το χέρι. Εδώ λέγει προς τους πιστούς, για το λόγο αυτό δεν λέγει απλώς να δίνετε, αλλά “κοινωνεῖτε”»67. «Εδώ μας προτρέπει με φιλοτιμία να λαμβάνουμε μέρος στις ανάγκες των άλλων. Διότι ποιος δε θέλει να δώσει χρήματα και έτσι να γίνει συμμέτοχος σε ξεχωριστά επιτεύγματα; Γι’ αυτό και γράφοντας στους Κορινθίους είπε: “τὸ ὑμῶν περίσσευμα εἰς τὸ ἐκείνων ὑστέρημα, ἵνα καὶ τὸ ἐκείνων περίσσευμα γένηται εἰς τὸ ὑμῶν ὑστέρημα”68 για να κατορθωθεί η ισότητα»69. Κοινωνέω - ῶ: Είμαι κοινωνός, συμμέτοχος, έχω ή λαμβάνω μέρος σε κάτι, συμμετέχω σε κάτι. Κοινωνῶ τινι = έχω δοσοληψίες με κάποιον70. Χρεία: Εκτός από τη σημασία της χρήσεως, έχει την έννοια της ωφέλειας, του κέρδους, του πλεονεκτήματος, της χρησιμότητος, της εκδουλεύσεως και της εξυπηρετήσεως. Επιπροσθέτως, σημαίνει ένδεια, ανάγκη, εξαναγκασμό, έλλειψη, στέρηση, πενία, πτωχεία, ανάγκη για βοήθεια71. τὴν φιλοξενίαν διώκοντες: «Δεν είπε εργαζόμενοι τη φιλοξενία, αλλά διώκοντες, εκπαιδεύοντας εμάς να μη περιμένουμε τους έχοντες ανάγκη φιλοξενίας να έλθουν σε εμάς, αλλά να τρέχουμε να τους ψάχνουμε»72. Ο Δαμασκηνός αναφέρει ότι ως ξένους, οι οποίοι έχουν την ανάγκη της φιλοξενίας, δεν αποκαλεί μόνον τους «Ἁγίους», αλλά τον οποιονδήποτε άνθρωπο, απ’ όπου κι αν προέρχεται και χρειάζεται φροντίδα και τον οποίον πρέπει να φροντίζουμε»73.

Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 405, 7 – 9, εκδ. K. Staab Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 544, 1 - 5 67 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 606, 18 – 25 68 Β΄ Κορ. 8, 14 69 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 189, 51 – 192, 4 70 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 537 71 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1118 - 1119 72 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 544, 6 – 9 73 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 192, 4 – 7 66

Ο Χρυσόστομος εδώ κάνει μία μακρότατη ανάλυση: Αναφέρει τα παραδείγματα φιλοξενίας του Λωτ και του Αβραάμ, οι οποίοι πήγαν να συναντήσουν τους φιλοξενουμένους τους. Αντίθετα, λέγει, «εμείς, όταν βλέπουμε ξένο ή φτωχό, σηκώνουμε τα φρύδια μας και δεν τους θεωρούμε άξιους ούτε να τους μιλήσουμε. Και μετά από μυριάδες ικεσίες μαλακώνουμε και επιτέλους δίνουμε ένα μικρό νόμισμα στους φτωχούς, νομίζοντας ότι κάναμε κάτι σπουδαίο. Αλλά εκείνος (ο Αβραάμ) δεν έκανε έτσι, αλλά ο ίδιος πήρε τη μορφή του ζητιάνου και του δούλου, παρ΄ όλο που δεν ήξερε ποιους υποδέχεται. Εμείς, όμως, αν και γνωρίζουμε ότι υποδεχόμαστε τον ίδιο τον Χριστό, δε γινόμαστε φιλόξενοι. Εκείνος μας παρακαλεί και μας ικετεύει και μας προσκυνεί και εμείς προσβάλλουμε τους ερχόμενους σε εμάς. Και ο μεν (Αβραάμ) έκανε τα πάντα ο ίδιος και η γυναίκα του, εμείς δε βάζουμε να εξυπηρετήσουν τον συνάνθρωπό μας ούτε οι δούλοι μας. Αν δε, προσπαθήσεις να γνωρίσεις το τραπέζι το οποίο προσέφερε, θα αντιληφθείς τη φιλοτιμία, διότι δεν είναι η περιουσία που σε κάνει πλούσιο, αλλά η προαίρεση. Πόσοι ήταν εύποροι εκείνη την εποχή; Κανείς δεν έκανε κάτι παρόμοιο. Πόσες χήρες υπήρχαν στον Ισραήλ; Καμία δε φιλοξένησε τον Ηλία. Πόσοι εύποροι ήταν κατά την εποχή του Ελισσαίου; Μόνη της η Σωναμίτις τρύγησε τον καρπό της φιλοξενίας, όπως και ο Αβραάμ, τότε, πλούσια και με προθυμία έκανε». Συνεχίζοντας ο Ιωάννης Χρυσόστομος τον περί φιλοξενίας λόγο, επιμένει ότι αυτός, ο οποίος φιλοξενεί, δέχεται τον Χριστό και λαμβάνει μεγάλο μισθό από τον Θεό. Αντίθετα, ο αφιλόξενος τιμωρείται από το Θεό. «Ακόμη και φονιάς και ληστής να είναι κάποιος, δεν αξίζει λίγο ψωμί ή λίγα χρήματα; Ο Θεός ανατέλλει τον ήλιο για όλους και βεβαίως και γι’ αυτόν και εσύ κρίνεις ότι είναι ανάξιος έστω για λίγη τροφή;» Εξακολουθεί και φέρει, ως παράδειγμα, τον Χριστό, ο οποίος ακόμη και τους σταυρωτές Του και τους ραπίζοντας Αυτόν συγχώρεσε, αλλά και τον ληστή, που Τον βλασφημούσε επάνω στο Σταυρό. Ένα άλλο παράδειγμα αγαθότητος του Χριστού είναι η συγχώρεση του Ιούδα, ο οποίος τον πρόδωσε, όμως ο Χριστός δεν τον απορρίπτει και φίλησε τον προδότη. «Ο Κύριός σου δέχεται το φίλημα αυτού, ο οποίος θα Τον οδηγήσει στο θάνατο κι εσύ δε δέχεσαι να δώσεις στον φτωχό ένα κομμάτι ψωμί; Και δεν ντρέπεσαι το νόμο, τον οποίον θέσπισε ο ίδιος ο Χριστός; Διότι μας έδωσε το παράδειγμα, όχι μόνον τους φτωχούς, αλλά ακόμη και αυτούς, οι οποίοι μας οδηγούν στο θάνατο, να μην τους αποστρεφόμαστε. Μη μου λες ότι ο τάδε έκανε αυτό και ο δείνα έκανε εκείνο, αλλά προσπάθησε να καταλάβεις τι έκανε ο Χριστός βαδίζοντας προς τον Σταυρό, προσπαθώντας να διορθώσει τον προδότη... Ακόμη κι αν κάποιος μέλλει με το ξίφος να σε σκοτώσει, έχοντας το χέρι του στο λαιμό σου, φίλησε το χέρι του, όπως ο Ιησούς φίλησε τον προδότη, ο οποίος προετοίμασε το θάνατό Του». Συνεχίζοντας ο Ιωάννης επαναφέρει το λόγο του ξανά και ξανά στο παράδειγμα του Ιησού και της μη απόρριψης, εκ μέρους Του, του Ιούδα. Και παρακαλεί τους ακροατές του να μην απορρίπτουν τον φτωχό,

αντίθετα οι ανάγκες των άλλων, πρέπει να μας μαλακώνουν την ψυχή. Διότι «πώς θα ζητήσεις συγχώρεση από το Θεό, αφού έγινες χειρότερος και από τα θηρία, επειδή εκείνα το ένστικτό τους τα εξαναγκάζει να φάνε την τροφή τους, εσύ, όμως κατέφαγες τον αδελφό σου, δαγκώνοντάς τον και σπαράζοντάς τον με τα λόγια σου, χωρίς να σε σπρώχνει κάτι (το ένστικτο)». Και συνεχίζει ότι ο Θεός θα απορρίψει την προσφορά ενός ανθρώπου, ο οποίος δε δείχνει ευσπλαχνία στον συνάνθρωπό του, αλλά αντίθετα, τον απορρίπτει. Και κάνει μία ευθεία παραπομπή στην ευαγγελική περικοπή της μελλούσης κρίσεως 74. Και συνεχίζει δίνοντας πρακτικές συμβουλές για τη διόρθωση των πιστών75. Διώκω: έχει τη σημασία του καταδιώκω, κυνηγώ, αναζητώ, επιδιώκω76. στ. 14 εὐλογεῖτε τοὺς διώκοντας [ὑμᾶς], εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε.

Για τον Θεοδώρητο αυτός ο στίχος αποτελεί έναν «δεσποτικό νόμο, διότι ο Χριστός τον άφησε στους Αποστόλους»77. «Αφού ο Απόστολος μας δίδαξε πώς πρέπει να φερόμαστε προς τα μέλη της Εκκλησίας, τώρα μας μαθαίνει πώς πρέπει να συμπεριφερόμαστε στους έξω αυτής, κάνοντας πιο εύκολα τα πράγματα. Διότι αυτός ο οποίος φέρεται καλά στους δικούς του είναι εύκολο να φερθεί όμορφα και στους έξω της οικίας του. Γι’ αυτό λέει να ευλογείτε αυτούς που σας καταδιώκουν. Δε λέει να μη μνησικακείτε ή να αμύνεσθε, αλλά ζητάει το πολλαπλάσιο από αυτά, διότι το πρώτο θα μπορούσε να το πει κάποιος φιλόσοφος, το δεύτερο είναι αγγελική πρόταση. Δεν αρκέστηκε στο να πει εὐλογεῖτε, αλλά συνέχισε και στο μή καταρᾶσθε επειδή και τα δύο πρέπει να τα επιτελούμε. Άλλωστε οι καταδιώκοντες είναι αυτοί οι οποίοι θα μας φέρουν αμοιβές από το Θεό… Όπως αυτός ο οποίος καταριέται τον διώκτη του, δείχνει ότι δε χαίρεται πολύ, όταν πάσχει υπέρ του Χριστού, έτσι και ο ευλογών φανερώνει τον έρωτά του για το Χριστό. Εάν εσύ δεν λοιδορήσεις τον διώκτη σου, θα έχει μισθό και αυτός, επειδή θα τον διδάξεις, ότι αυτό είναι αποτέλεσμα προαιρέσεως δικής σου και όχι ανάγκης, είναι αιτία πανηγύρεως και εορτής για εσένα και όχι αιτία συμφοράς και θλίψης». Κατόπιν ο Χρυσόστομος κάνει μία παράθεση του γνωστού χωρίου των μακαρισμών78, αλλά και αναφορά στις Πράξεις των Αποστόλων79, όπου αναφέρονται οι Απόστολοι χαρούμενοι, που μαστιγώθηκαν για το όνομα του Χριστού. Έπειτα τονίζει ότι «αν κλαις και οδύρεσαι, πώς θα δείξεις ότι ελπίζεις στην μέλλουσα ζωή και την περιμένεις; Αλλά και αν θα δει κάποιος ότι ενώ σε υβρίζει εσύ τον 74

Μτ. 25, 30 – 46 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 606, 32 – 610, 2 76 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 278 77 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 192, 8 – 11 78 Μτ. 5, 11 – 12 79 Πρ. 5, 41 75

ευλογείς, θα πάψει να κάνει το κακό. Όσο μεγαλύτερος γίνεται ο μισθός σου, τόσο μικραίνει ο πειρασμός και έτσι και ο διώκτης θα σταματήσει το διωγμό, αλλά και ο Θεός θα δοξασθεί αλλά και η δική σου φιλοσοφία θα αποτελέσει για τους άλλους διδασκαλία. Για το λόγο αυτό, όχι μόνον τους υβριστές αλλά και τους διώκτες μας, μέσα από το παράδειγμά μας, να τους επηρεάζουμε, κάνοντας τα αντίθετα από αυτά που μας κάνουν, μας πρόσταξε (ο Παύλος). Γι’ αυτό και είπε να τους ευλογούμε, δηλαδή να τους ευεργετούμε με πράξεις, μας συμβουλεύει»80. Κατά τον Τρεμπέλα, στο στίχο αυτόν υπάρχει έντονη επιρροή από τα Ευαγγέλια, τόσο του Ματθαίου: «ἐγὼ δὲ λέγω ὑμῖν· ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν καὶ προσεύχεσθε ὑπὲρ τῶν διωκόντων ὑμᾶς»81, όσο και του Λουκά: «εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμᾶς, προσεύχεσθε περὶ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς»82, στίχοι οι οποίοι την εποχή του Παύλου ήταν γνωστοί μέσω της προφορικής παραδόσεως. Η λέξη εὐλογέω - ῶ σημαίνει ότι μιλάω όμορφα για κάποιον, λέγω καλά λόγια για κάποιον, επαινώ, εγκωμιάζω, δίνω την ευλογία μου 83. Αντιθέτως το ρήμα καταράομαι ή καταρέομαι σημαίνει ότι επικαλούμαι τον Θεό για να πάθει κάποιος, ή εύχομαι το κακό κάποιου, εκφέρω κατάρες εναντίον κάποιου84. στ. 15 χαίρειν μετὰ χαιρόντων, κλαίειν μετὰ κλαιόντων.

Για τον Θεοδώρητο ο στίχος αυτός σημαίνει και επισημαίνει ότι «πρέπει οι Χριστιανοί να ομοφρονούν. Να συμμετέχουν τόσο στα λυπηρά, όσο και στα χαρούμενα γεγονότα των συνανθρώπων τους. Διότι αμφότερα δείχνουν τη συμπάθεια, αλλά και την πραγματική φιλία, η οποία δεν έχει το ψεγάδι του φθόνου μέσα της» 85. Για τον Ιωάννη Δαμασκηνό «δείχνει χαρακτηριστικά γενναίας ψυχής το ότι δε φθονείς κάποιον, ο οποίος ευτυχεί, αλλά χαίρεσαι μαζί του» 86. «Το να χαίρεσαι μαζί με αυτούς που χαίρονται, δείχνει ότι δε θέλεις το κακό του άλλου, ενώ όταν λυπάσαι με τις λύπες των στενοχωρημένων, αυτό δείχνει ότι δεν είσαι χαιρέκακος για των άλλων τις συμφορές, πράγμα το οποίο (αν χαίρεσαι με τις συμφορές των άλλων) δεν είναι καλό» 87. Ο Μέγας Βασίλειος σχολιάζει εκτεταμένα: «Ας δούμε με ποιους πρέπει να χαιρόμαστε και με ποιους να πονάμε μαζί. Με τους δικαίους ο θείος νόμος μας επιτρέπει να χαιρόμαστε και να αγαλλιάζουμε. Με αυτούς, που κλαίνε και πενθούν για τις αμαρτίες τους, ας κλάψουμε μαζί. Μαζί με 80

Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 609, 4 – 55 81 Μτ. 5, 44 82 Λκ. 6, 28 83 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 406 84 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 506 85 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 192, 12 – 16 86 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 544, 11 – 12 87 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 405, 12 – 17, εκδ. K. Staab

τους ανάλγητους να μη γελάμε, διότι αυτοί δεν έχουν γνώση ότι είναι χαμένοι. Δεν έχει, όμως, εδώ η εντολή του Αποστόλου την έννοια να κλαίμε και να θρηνούμε με ανθρώπους που έχασαν ένα δικό τους άνθρωπο. Βέβαια, δεν επαινώ και τον γιατρό, ο οποίος αντί να βοηθάει τους πονεμένους συμμετέχει στα παθήματά τους και δεν μεταδίδει ένα λόγο ωφέλιμο, αλλά έχει θλιβερή όψη από τα παθήματα των ασθενών και θλίβεται παρακολουθώντας τις συμφορές των πενθούντων. Έτσι αυτός γίνεται οικείος με τους πάσχοντες, αλλά δεν απαλύνει τις συμφορές, ούτε δείχνει με αυτό τον τρόπο το ενδιαφέρον του για τον πόνο των άλλων. Αν λυπάσαι και θρηνείς μαζί με αυτόν που τον βρήκε η συμφορά και μιμείσαι αυτούς που θρηνούν για τα παθήματά τους, και δε βγαίνεις από το σπίτι σου και φοράς μαύρα και αφήνεις τα μαλλιά σου μακριά, αυτά μάλλον επιτείνουν τη συμφορά και δεν την καταπραΰνουν. Αλλά να πληγώνεσαι από αυτά που συμβαίνουν και με ήσυχο τρόπο να θρηνείς για τα λυπηρά. Με σεμνότητα και συναίσθηση να κάνεις φανερό τον πόνο της ψυχής σου. Όταν μιλάς να μην επιτιμάς τους άλλους, διότι η επιτίμηση είναι αφόρητη για τις λυπημένες ψυχές. Οι παρηγορητικοί λόγοι δεν προσφέρουν κάτι, το ίδιο και τα κλάματα και οι θρήνοι. Αντίθετα, σε κάτι κακό το οποίο έχει γίνει, με πραότητα να επεμβαίνεις και όταν δεις ότι ο αδελφός σου κλαίει και μετανοεί για τα σφάλματά του, κλάψε μαζί του και δείξε συμπάθεια. Έτσι, με τα παθήματα των άλλων,θα επανορθώσεις και τα δικά σου, διότι αυτός ο οποίος κλαίει για τα αμαρτήματα του πλησίον του, τον εαυτό του θεραπεύει, όσο καιρό θρηνεί για τον αδελφό του»88. Για τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο η σύνδεση με τον προηγούμενο στίχο είναι εμφανής: «Επειδή το να ευλογείς και να μη καταριέσαι, μπορεί να μην οφείλεται στην αγάπη, θέλει (ο Παύλος) να αναθερμάνει την αγάπη. Γι’ αυτό λέγει όχι μόνο να ευλογείς, αλλά και να συμπάσχεις με αυτούς οι οποίοι έχουν περιέλθει σε συμφορές. Και το να συμπάσχεις φαίνεται φυσιολογικό, το άλλο γιατί το λέγει; Δε φαίνεται να είναι τόσο σημαντικό. Και όμως εκείνο δείχνει πιο φιλοσοφημένη ψυχή, δηλαδή το να χαίρεσαι μαζί με αυτούς οι οποίοι χαίρονται, παρά το να κλαις μαζί με αυτούς οι οποίοι θρηνούν. Το να κλαις μαζί με τους θρηνούντες είναι φυσιολογικό, μόνο ένας με πέτρινη καρδιά δε θα έκλαιγε στις συμφορές. Όμως το να χαίρεσαι με τη χαρά του άλλου δείχνει πολύ γενναία ψυχή, τόσο καλλιεργημένη που, όχι μόνο δε φθονεί, αλλά και συγχαίρει. Γι’ αυτό και πρώτο το τοποθετεί. Διότι αυτό είναι η πραγματική αγάπη, όταν συμμετέχουμε στις χαρές και τις λύπες των συνανθρώπων μας. Να μη μένουμε μακριά από τα δεινά τους και απαθείς, διότι όταν ο πλησίον πάθει κάτι κακό, πρέπει να θεωρήσεις κοινή τη συμφορά. Μετέχοντας στα δάκρυα θα ανακουφίσεις τη θλίψη, μετέχοντας στη χαρά θα κάνεις ισχυρότερη την αγαλλίαση και πιο στερεά την αγάπη. Με τα δάκρυά σου θα γίνεις ελεήμων, με τη συμμετοχή στη χαρά θα καθαρίσεις τον εαυτό 88

Αλυσίδα σχολίων στην Επιστολή προς Ρωμαίους, 450, 1 – 451, 2, εκδ. J.A. Cramer

σου από τον φθόνο και το κακό μάτι. Πρόσεξε και αυτό, το οποίο λέγει ο Παύλος, για να το κάνει πιο εύκολο: Δεν προστάζει να διαλύσεις τη συμφορά, διότι θα πεις ότι αυτό είναι αδύνατον, αλλά σου λέγει το πιο ελαφρύ. Και αν δε μπορέσεις να εξουδετερώσεις το κακό, κλάψε με δάκρυα και το περισσότερο το έδιωξες. Κι αν δε μπορείς να αυξήσεις την ευτυχία, να είσαι χαρούμενος και η προσθήκη αυτή θα είναι μεγάλη. Γι’ αυτό και δεν του αρκεί να πει μη φθονείς, αλλά παρακινεί να χαίρεσαι μαζί με τον άλλον, κάτι το οποίο είναι πολύ περισσότερο89». Κλαίω: θρηνώ, οδύρομαι, πλήρης δακρύων90. στ. 16 τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες, μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς.

τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες: «Ο Παύλος εδώ δίνει σημασία στην ταπεινοφροσύνη, γι’ αυτό και άρχισε έτσι τον στίχο. Ήταν φυσικό οι Ρωμαίοι να είναι γεμάτοι από υψηλό φρόνημα και εξ αιτίας της πόλεως που κατοικούσαν και εξ αιτίας άλλων πολλών πραγμάτων. Γι’ αυτό και πολλές φορές κάνει φανερό το νόσημα της υπερηφάνειας και θέλει να κατευνάσει τη φλεγμονή του εγωισμού. Διότι η αλαζονεία προκαλεί σχίσματα στο σώμα της Εκκλησίας, όσο τίποτε άλλο. Διότι τι μπορεί να σημαίνει “τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες”; Ήλθε κάποιος φτωχός στο σπίτι σου; Γίνε ένα μαζί του, όσον αφορά το φρόνημα, μη δείχνεις ανώτερος εξ’ αιτίας του πλούτου σου, διότι δεν υπάρχει πλούσιος και φτωχός για το Χριστό. Μη τον θεωρήσεις παρακατιανό για τα ρούχα, που εξωτερικά φοράει, αλλά δέξου τον για την εσωτερική του πίστη. Αν τον δεις να πενθεί μη νομίσεις ότι δεν αξίζει να τον παρηγορήσεις, ούτε αν τον δεις να ευτυχεί να ντραπείς να συμμετάσχεις στην καλοπέρασή του, αλλά αυτό που σκέφτεσαι για τον εαυτό σου, σκέψου το και για εκείνον. Αυτό σημαίνει να σκέφτεσαι το ίδιο με τους άλλους. Νομίζεις ότι είσαι πολύ τρανός και ένδοξος; Αυτό να το νομίζεις και για εκείνον. Υποπτεύεσαι ότι είναι ταπεινός και μικρός εκείνος; Αυτό να νομίσεις και για τον εαυτό σου, διώχνοντας οποιαδήποτε ανισότητα. Πώς θα το κατορθώσεις αυτό; Αν διώξεις μακριά την παράνοια του εγωισμού»91. Το ρήμα φρονέω – ῶ έχει πολλές σημασίες: σκέπτομαι, νοώ, διανοούμαι, συλλογίζομαι, έχω νουν και φρόνηση, είμαι συνετός, είμαι στα καλά μου, «έχω σώας τας φρένας», ορθοφρονώ, (με αιτιατική): έχω κάτι κατά νου, σκέπτομαι, μελετώ, σκοπεύω, επιδιώκω κάτι, έχω διάθεση. Τό αὐτό φρονώ: έχω τα αυτά φρονήματα, κάνω τις ίδιες σκέψεις, είμαι ομόφρων, κατέχομαι υπό των αυτών διαθέσεων92. μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι: 89

Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 609, 55 – 610, 34 90 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 530 91 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 610, 35 – 56 92 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1087

Για τον Θεοδώρητο εδώ είναι σαφές ότι «ο Παύλος νομοθετεί ώστε να διώξει το φούσκωμα της υπερηφάνειας και για να δείξει συγκατάβαση σε αυτούς οι οποίοι φαίνονται ταπεινοί» 93. «Να δείξεις συγκατάβαση στων ταπεινών την ευτέλεια και να συμπεριφερθείς και να κυκλοφορήσεις ανάμεσά τους ανάλογα. Όχι απλώς δείχνοντας φρόνημα συνταπείνωσης, αλλά βοήθησε και άπλωσε το χέρι σου και σα να είσαι ο πατέρας και προνοείς για το παιδί σου, εσύ ο ίδιος και όχι μέσω άλλου, όπως το κεφάλι για το σώμα. Όπως λέει και αλλού “τῶν δεσμίων ὡς συνδεδεμένοι, τῶν κακουχουμένων ὡς καὶ αὐτοὶ ὄντες ἐν σώματι”94. Και εδώ, λέγοντας ταπεινούς δεν εννοεί μόνον τους ταπεινόφρονες, αλλά τους καταφρονεμένους»95 παραγγέλλει ο Χρυσόστομος. Συναπάγω σημαίνει ἀπάγω (= οδηγώ, μεταφέρω μακριά96) ὁμοῦ ἢ ἐν ταυτῷ μετά τινος. Παθητ. Ἀπάγομαι ὁμοῦ μετ’ ἄλλων, ἀποπλανῶμαι ὁμοίως97. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς: Για τον Ωριγένη αυτή η -ομολογουμένως- δυσνόητη έκφραση σημαίνει: «Ἀδύνατον γνῶναι τήν τοῦ Θεοῦ σοφίαν τόν τήν ἑαυτοῦ μωρίαν ὡς σοφίαν ὑπολαμβάνοντα», ενώ ο Ζιγαβηνός ερμηνεύει αυτή τη φράση ως εξής: «Μή λογίζεσθαι ἑαυτούς φρονίμους καί αὐτάρκεις εἰς σύνεσιν» 98. Ο δε Θεοδώρητος λέγει: «Μη θέλετε να επικρατεί το θέλημά σας, αλλά να δέχεστε τις συμβουλές των άλλων»99. «Ο Απόστολος κάπου λέγει “μὴ γίνεσθε ἂφρονες”100, αλλά και εδώ γράφει “μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς” . Είναι ποτέ δυνατό να μην είναι φρόνιμος, όσον αφορά τον εαυτό του, ο μη άφρων; Και όμως και τα δύο προστάγματα έχουν τον ίδιο όρο: Τη φράση “μὴ γίνεσθε ἂφρονες” την ακολουθεί η φράση “ἀλλὰ συνίετε τί τὸ θέλημα τοῦ κυρίου”. “Μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς” και να σέβεστε τον Κύριο και να μη κάνετε το κακό. Άρα ανόητος είναι αυτός ο οποίος δε συμμορφώνεται στο θέλημα του Θεού και φρόνιμος παρ᾽ ἑαυτῷ κάθε ένας ο οποίος πραγματοποιεί μόνον τους δικούς του λογισμούς και δεν ακολουθεί τα λόγια του Κυρίου. Εάν κάποιος θέλει να είναι φρόνιμος και όχι ανόητος παρ᾽ ἑαυτῷ οφείλει να συμμορφώνεται στο θέλημα του Κυρίου, πιστεύοντας σ’ Αυτόν. Και φοβούμενος το Θεό να μιμείται τον Απόστολο λέγοντας “λογισμοὺς καθαιροῦντες καὶ πᾶν ὕψωμα ἐπαιρόμενον κατὰ τῆς γνώσεως τοῦ θεοῦ, καὶ αἰχμαλωτίζοντες πᾶν νόημα εἰς τὴν ὑπακοὴν τοῦ Χριστοῦ”101 διαβάζουμε 93

Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 192, 16 – 19 94 Εβρ. 13, 3 95 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 610, 56 – 611, 6 96 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 142 97 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 943 98 Παράθεση και των δύο από τον Π.Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 186 99 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 192, 19 – 22 100 Εφ. 5, 17 101 Β΄ Κορ. 10, 4 – 5

στα Ασκητικά102. Στο ίδιο σημείο ο Ιωάννης Δαμασκηνός σχολιάζει: «Μη νομίζεται ότι μόνο η δική σας προσπάθεια σας κάνει τέλειους. Τίποτε δεν σου φουσκώνει τα μυαλά περισσότερο και δεν σε αποχωρίζει από τους άλλους, όπως το να νομίζεις ότι είσαι τέλειος και δεν έχεις ανάγκη τίποτε άλλο»103. Με τα παραπάνω συμφωνώντας ο Χρυσόστομος λέγει: «Η Γραφή μας λέγει: “οὐαὶ οἱ συνετοὶ ἐν ἑαυτοῖς καὶ ἐνώπιον ἑαυτῶν ἐπιστήμονες”104. Με αυτά τα λόγια και πάλι την ανοησία βγάζει στην επιφάνεια και το φούσκωμα της υπερηφάνειας και τη φλεγμονή του καταστέλλει. Διότι τίποτε δε σε αποσχίζει από τους άλλους περισσότερο, παρά το να νομίζεις ότι είσαι αυτάρκης, για το λόγο αυτό ο Θεός μας έπλασε έτσι, ώστε να έχουμε την ανάγκη των άλλων. Αν είσαι φρόνιμος θα θελήσεις τη βοήθεια του άλλου, αν πάλι νομίσεις ότι δε θέλεις καμία βοήθεια από κανέναν, τότε είσαι ο πιο ανόητος από όλους και ο πιο αδύναμος. Αν συμπεριφέρεσαι έτσι και θα μείνεις χωρίς καμία βοήθεια από κανέναν και αν κάνεις σφάλματα, ούτε θα διορθωθείς ποτέ, ούτε θα ζητήσεις συγχώρεση και το Θεό θα παροργίσεις με την ανοησία σου και πολύ θα αμαρτήσεις. Βέβαια, σε πολλές περιπτώσεις και ο φρόνιμος μπορεί να μη γνωρίζει το πρέπον και ο ανόητος να βρει αυτό το οποίο ταιριάζει, όπως έγινε με τον πεθερό του Μωϋσή, τον Σαούλ και το παιδί, τον Ισαάκ και τη Ρεβέκκα. Μη νομίσεις ότι ξεπέφτεις όταν ζητήσεις τη βοήθεια του άλλου. Μάλλον αυτό σε ανυψώνει και σε κάνει ισχυρότερο, λαμπρότερο και σε κάνει να νιώθεις ασφαλέστερος»105. Ο φρόνιμος είναι ο έχων σώας τας φρένας, συνετός, σώφρων, γνωστικός, διακριτικός, σταθερός, ακλόνητος, ατάραχος, το φρόνιμον = σοφία. στ. 17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων·

μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες: Για τον Θεοδώρητο το να μην ανταποδίδεις το κακό είναι κατόρθωμα, το οποίο αγγίζει την τελειότατη αρετή και την απάθεια106. Κατά τον Γεννάδιο, «πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι δεν αντέχουν τις αδικίες, θεωρούν ότι είναι ανοησία αυτό το οποίο μας λέγει ο θείος νόμος, δηλαδή να μην αμυνόμαστε απέναντι στο κακό και, επίσης, θεωρούν ότι όταν αγαπάς την ησυχία είσαι άνανδρος και γι’ αυτό επιθυμούν να προξενήσουν σε αυτόν, που αδικεί, τη μέγιστη ζημία. Ο Παύλος, λοιπόν, μας παρακινεί να μην πράττουμε κατ’ αυτόν τον τρόπο, ούτε πάνω στην οργή μας να θεωρούμε ότι οι δικοί μας λογισμοί είναι καλύτεροι από τις θείες διατάξεις, αλλά 102

Αλυσίδα σχολίων στην Επιστολή προς Ρωμαίους, 451, 5 – 19, εκδ. J.A. Cramer Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 95, 544, 14 – 17 104 Hσ. 5, 21 105 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 611, 6 – 28 106 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82,192, 23 – 25 103

αντίθετα να υπακούμε με χαρά στο Θεό. Μας λέγει να μη νομίζουμε ότι είναι πρέπον να είμαστε απέναντι σε μερικούς ανθρώπους καλοί και σε μερικούς κακοί, αλλά δεν πρέπει να είμαστε κακοί με κανέναν αντιθέτως να είμαστε καλοί απέναντι σε όλους»107. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος λέγει: «Εάν κάποιον άλλον κατηγορείς ότι ανταποδίδει το κακό, τότε γιατί κάνεις τον εαυτό σου άξιο της ίδιας κατηγορίας; Εάν εκείνος έπραξε άσχημα, εσύ για ποιο λόγο δεν επιδιώκεις να δείξεις ζήλο για τα θεία λόγια; Και πρόσεξε πώς δεν έκανε κάποια διάκριση, αλλά θέσπισε κοινό νόμο για όλους. Δεν είπε στον πιστό μην ανταποδώσεις το κακό, αλλά είπε σε κανέναν (να μην ανταποδώσεις), είτε αυτός είναι ειδωλολάτρης, είτε μιαρός, είτε οτιδήποτε άλλο»108. Αποδίδωμι: δίδω πίσω, επιστρέφω, αποκαθιστώ, δίδω κάτι οφειλόμενο, ανταποδίδω, αποφέρω, παραχωρώ, επιτρέπω, καθιστώ , παραδίδω, εμπιστεύομαι109. προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων: Ο Μέγας Βασίλειος σχολιάζει: «Ο πονηρός άνθρωπος προσφέρει πονηρά εκ του πονηρού θησαυρού της καρδίας του. Και ο μεν κακός, πολλές φορές μπορεί να σου πει κάποια καλή λέξη, είναι, όμως, αδύνατον ο πραγματικά καλός να κάνει το κακό. Διότι πρέπει να προνοούμε να κάνουμε τα καλά ενώπιον, όχι μόνον του Κυρίου, αλλά και των ανθρώπων» 110. Κατά τον Ιωάννη Δαμασκηνό η έκφραση αυτή έχει το ίδιο νόημα με τα λόγια του Χριστού: «οὕτως λαμψάτω τὸ φῶς ὑμῶν ἔμπροσθεν τῶν ἀνθρώπων, ὅπως ἴδωσιν ὑμῶν τὰ καλὰ ἔργα καὶ δοξάσωσιν τὸν πατέρα ὑμῶν τὸν ἐν τοῖς οὐρανοῖς»111. Και συνεχίζει: «Αυτό το λέγει όχι για να ζήσουμε με κενοδοξία, αλλά για να μη δίνουμε αφορμές (λαβές) στους ανθρώπους να μας κατηγορήσουν»112. Για τον Θεοδώρητο το παρόν ημιστίχιο έχει την ίδια σημασία με τον στίχο: «ἀπρόσκοποι καὶ Ἰουδαίοις γίνεσθε καὶ Ἕλλησιν καὶ τῇ ἐκκλησίᾳ τοῦ θεοῦ»113, εφ’ όσον τα εμπόδια για τους μη Χριστιανούς πολλές φορές προέρχονται από την άσχημη συμπεριφορά των ίδιων των Χριστιανών114. Για τον Κύριλλο Αλεξανδρείας «είναι αναγκαίο οι αληθώς άγιοι και ιεροί, τόσο εξωτερικώς, όσο και εσωτερικώς, τον θάνατο του Ιησού να τον φέρουν στο ίδιο τους το σώμα, αφού τον έχουν αποκτήσει κατά κάποιον τρόπο, μέσω του Μυστηρίου του Βαπτίσματος» 115. Ο ίδιος 107

Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 405, 20 – 406, 3, εκδ. K. Staab 108 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 611, 28 – 35 109 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 154 110 Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Κεφάλαια των όρων των κατά επιτομήν, MPG 31, 1101, 31 – 36 111 Μτ. 5, 16 112 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 95, 544, 18 – 23 113 Α΄ Κορ. 10, 32 114 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82,192, 26 – 28 115 Κυρίλλου Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Πίναξ τησδε της Βίβλου, Λόγος Ενδέκατος, MPG 68, 777, 52 – 780, 6

λέγει ότι «ο αληθινά αγαθός άνθρωπος είναι αυτός για τον οποίον ο Παύλος λέγει: “προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον Κυρίου αλλά και ἐνώπιον ἀνθρώπων”»116. Προνοέω - ῶ: Αντιλαμβάνομαι, παρατηρώ, προβλέπω, σχεδιάζω κάτι εκ των προτέρων, προνοώ, λαμβάνω πρόνοια, φροντίζω, μεριμνώ περί κάποιου, είμαι προνοητικός, λαμβάνω μέτρα προφύλαξης, προφυλάσσομαι, προσέχω117. Ἐνώπιον: επί παρουσία, έμπροσθεν τινός, ενώπιον τινός. Ἐνώπιος: (ἐν + ὢψ) ο κατά πρόσωπον τινός, παρών118. 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες·

«Καλώς (ο Παύλος) δήλωσε αυτά λέγοντας: “εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν”. Υπάρχει, όμως, περίπτωση να μην είναι δυνατόν (να μην ανταποδώσουμε). Αυτό γίνεται, όταν υπάρχει αιτία περί της ευσεβείας ή όταν γίνεται αγώνας υπεράσπισης των αδικουμένων. Και γιατί θαυμάζεις, εφ’ όσον αυτό δεν είναι δυνατόν σε όλους τους ανθρώπους, αφού ακόμη και στην περίπτωση ανδρός και γυναικός διέλυσε τον δεσμό λέγοντας “εἰ δὲ ὁ ἄπιστος χωρίζεται, χωριζέσθω· οὐ δεδούλωται ὁ ἀδελφὸς ἢ ἡ ἀδελφὴ ἐν τοῖς τοιούτοις”119. Αυτό το οποίο εννοεί, είναι το εξής: Τα δικά σου δώστα σε άλλους και μη δίνεις αφορμή σε κανέναν για μάχη και πόλεμο, ούτε σε Ιουδαίο, ούτε σε ειδωλολάτρη. Εκεί, όμως, όπου η ευσέβεια βλέπεις να βλάπτεται να μην προτιμάς την ομόνοια από την αλήθεια, αλλά να στέκεσαι γενναία, ακόμη και μέχρι το θάνατο. Και έτσι δεν θα βλάψεις την ψυχή σου, ούτε και θα αλλάξεις γνώμη, μαχόμενος μόνον για πράγματα. Κι αν ο άλλος δεν ειρηνεύει, εσύ μη γεμίσεις την ψυχή σου με κακία, αλλά να είσαι φίλος του, έχοντας κρίση και βούληση, φθάνοντας να πεις ότι την αλήθεια ποτέ δε θα προδώσεις»120. Δύναμαι: είμαι ικανός, άξιος, αρκετά ισχυρός να πράξω τι, αξίζω, σιοδυναμώ προς, περνώ δια τι. Δυνατός – όν: ότι δύναται να γίνει, κατορθωτός / όν121. Εἰρηνεύω: τηρώ ειρήνην, ζω ειρηνικώς, φέρω εις ειρήνην, κθησυχάζω, συμφιλιώνω122. στ. 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος.

μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ: Για τον Χρυσόστομο ο στίχος αυτός είναι μία συνέχεια του ημιστιχίου 17: «μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες» και συμβουλεύει: «Μην είσαι εσύ ο 116

Κυρίλλου, Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Εξήγησις Υπομνηματική εις τον Προφήτην Ησαΐαν, MPG 70, 41, 47 – 50 117 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 836 118 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 345 119 Α΄ Κορ. 7, 15 120 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 611, 42 – 60 121 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 285 122 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 308

εκδικητής, άφησε την εκδίκηση στο Θεό, ο οποίος ανταποδίδει χωρίς οργή σε αυτούς, οι οποίοι αδικούν. Μη σκέφτεσαι ότι ο Θεός θα τους το ανταποδώσει, ας ανταποδώσω κι εγώ. Σκέψου τι σου έδειξε ο Χριστός ερχόμενος στον κόσμο, δείχνοντας το πρότυπο, για να φθάσουμε στη σωτηρία και γίνε ζηλωτής αυτού του τρόπου ζωής, για να σωθείς. Δεν ήλθε ως δικαστής, ούτε για να καταστείλει την ανταρσία εναντίον του Θεού και το κέρδος της ανεξικακίας Του ήταν η σωτηρία του κόσμου. Διότι η ανεξικακία του Χριστού κατέβαλε του διαβόλου την θρασύτητα και η ηπιότητά Του κατανίκησε τον άγριο θυμό του Πονηρού. Και εσύ, λοιπόν, να μιμηθείς τον τύπο του Χριστού, ο οποίος δεν οργίστηκε με τους υβρίζοντες Αυτόν, αλλά ακόμη και όταν Τον κατηγόρησαν ότι είναι Σαμαρείτης και δαιμονισμένος123 απάντησε με πράο και ήπιο τρόπο λέγοντας: “ἐγὼ δαιμόνιον οὐκ ἔχω, ἀλλὰ τιμῶ τὸν πατέρα μου, καὶ ὑμεῖς ἀτιμάζετέ με. ἐγὼ δὲ οὐ ζητῶ τὴν δόξαν μου· ἔστιν ὁ ζητῶν καὶ κρίνων”124. Έτσι και εσύ μην γίνεσαι ο φορέας της εκδικήσεως, αλλά να περιμένεις να το κάνει ο Κριτής. Εάν αυτός ο κριτής, ο οποίος ήλθε στη γη σε σχήμα ανθρώπου και δεν ανταπέδωσε, ενώ μπορούσε, αλλά δέχθηκε την κρίση του Θεού (λοιδορούμενος οὐκ ἀντελοιδόρει, πάσχων οὐκ ἠπείλει, παρεδίδου δὲ τῷ κρίνοντι δικαίως)125· και συ λοιπόν έτσι να κάνεις και να μιμηθείς τον Δεσπότη, ο οποίος ακόμη και μέχρι τον Σταυρό την άθεο ύβρη άντεξε και σε αυτούς, οι οποίοι ήταν άξιοι καταδίκης, πρότεινε τη σωτηρία. Διότι στον Πατέρα έλεγε: “ἄφες αὐτοῖς την ἁμαρτίαν ταύτην, οὐ γὰρ οἴδασιν τί ποιοῦσιν”126. Σε αδίκησε ο αδελφός σου και στάθηκε ανάξιος της αδελφότητας; Εσύ μη κάνεις κακό στην αδελφότητα. Ο αδελφός σου μιμήθηκε τους αδελφούς του Ιωσήφ και πραγματοποίησε αδελφοκτονία και φανερώθηκε ως εχθρός αντί για αδελφός και έδειξε υπερβολική κακία αδικώντας σε, χωρίς εσύ να τον έχεις αδικήσει; Εσύ κάνε το αντίθετο, σύμφωνα με τον ψαλμωδό Δαυΐδ: “μετὰ τῶν μισούντων τὴν εἰρήνην ἤμην εἰρηνικός”127 και έτσι να πορεύεσαι στη ζωή σου» 128. Σε άλλο του έργο σχολιάζει: «Ποια οργή εννοεί; Του Θεού. Επειδή κάθε ένας ο οποίος αδικείται επιθυμεί αυτό, δηλαδή να απολαύσει την εκδίκησή του, γι’ αυτό μας συμβουλεύει (ο Παύλος) δίνοντας μεγάλη σημασία: Αν εσύ δεν αμυνθείς για τον εαυτό σου, ο Θεός θα γίνει τιμωρός. Συμβουλεύει λοιπόν: Συγχώρησέ τον, δώσε τόπο στην οργή»129. «Πρέπει με τη βία να κάνουμε τον εαυτό μας να είναι ταπεινός και να αγαπά τον συνάνθρωπο, “μή ἔχοντα ἀγάπην, βιάζεσθαι ἑαυτόν” να κάνουμε τον εαυτό μας πράο, ακόμη και με τη βία, όταν δεν έχουμε 123

Ιω. 8, 48 αλλά και Μτ. 9, 34 , Μκ. 3, 22 , Λκ. 11, 15 Iω 8, 49 - 50 125 Α΄ Πετρ. 2, 23 126 Λκ. 23, 34 127 Ψαλμ. 119, 7 128 Ιωάννου του Χρυσοστόμου Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος, ότι χρη τον Χριστού μαθητήν ήπιον είναι και μη ταχέως οργίζεσθαι, MPG 48, 1071, 65 – 1072, 32 129 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 611, 62 – 612, 2 124

πραότητα και να τον κάνουμε σπλαχνικό με καρδιά γεμάτη έλεος και μακροθυμία, χωρίς να αγανακτεί όταν μας εξουθενώνουν και μας ατιμάζουν» σχολιάζει ο Όσιος Μακάριος ο Αιγύπτιος, στη συγκεκριμένη φράση του Αποστόλου Παύλου130. Ο δε Ιωάννης Δαμασκηνός μας συμβουλεύει: «Νομίζω ότι το χωρίο μας λέγει ότι πρέπει να αφήνουμε στο Θεό την απόδοση δικαιοσύνης και να καταφρονούμε την ανταπόδοση με ανθρώπινο χέρι, σκεπτόμενοι με προσοχή τον ουράνιο δικαστή. Είναι βέβαιο ότι αυτός ο οποίος αδικείται θλίβεται υπερβολικά και δεν έχει άλλον τρόπον άμυνας παρά το να ανταποδώσει τα ίσα, όταν κάποιος ηττάται από το χέρι του αδικούντος, του απομένει να καλέσει προς υπεράσπισή του την άνωθεν βοήθεια, η οποία μισεί την κακία» 131. «Είναι σα να λέει: “μὴ ἀντιστῆναι τῷ πονηρῷ ἀλλ᾽ ὅστις σε ῥαπίζει εἰς τὴν δεξιὰν σιαγόνα [σου], στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην ”132 ή “ὃταν δὲ διώκωσιν ὑμᾶς ἐν τῇ πόλει ταύτῃ, φεύγετε εἰς τὴν ἑτέραν”133. Ποιος είναι ο εχθρός, τον οποίο μας προστάζει να τον αγαπούμε και πώς θα τον αγαπήσουμε αυτόν; Διότι η ιδιότητα του εχθρού είναι να βλάπτει και να κάνει το κακό, επειδή οποιοσδήποτε βλάπτει λέγεται εχθρός· ιδιαίτερα αυτός ο οποίος αμαρτάνει. Διότι βλάπτει με διάφορους τρόπους τους γύρω του ανθρώπους. Επειδή, όμως ο άνθρωπος είναι ψυχή και σώμα, όσον αφορά την ψυχή, ας αγαπήσουμε αυτούς τους ανθρώπους, ελέγχοντάς τους και συμβουλεύοντάς τους και με οποιονδήποτε τρόπο εργαζόμενοι την επιστροφή τους στο θέλημα του Θεού, όσον αφορά δε το σώμα, ας τους ευεργετούμε, δίνοντάς τους τα αναγκαία για να ζήσουν»134. Ἐκδικέω – ῶ: εκδικώ, τιμωρώ, λαμβάνω εκδίκηση υπέρ κάποιου, από κάποιον135. Ὀργή: Ορμή, ώθηση των αισθήσεων, κάθε βίαιο συναίσθημα ή πάθος, θυμός, οργή, παραφορά, έξαψις136. Το δίδωμι κάποιες φορές έχει και τη σημασία χαρίζω τινά ενδίδων εις τας παρακλήσεις, συγχωρώ αυτόν επί τη παρακλήσει ετέρου, δεν απαιτώ την τιμωρίαν του πταίσματος137. Η λέξη τόπος μεταφορικώς σημαίνει περίσταση, ευκαιρία, θέση138. ἀγαπητοί: Καταπραΰνει τους τυχόν εξοργισμένους, σύμφωνα με τον Bengel και δείχνει τρυφερότητα και αγάπη προς τις ψυχές των αποδεκτών της Επιστολής, οι οποίοι θα κληθούν να τηρήσουν ένα τόσο δύσκολο παράγγελμα139.

130

Οσίου Μακαρίου του Αιγυπτίου, 64 Λόγοι (συλλογή Β΄), Λόγος 56ος, 1, 5, 1, εκδ. H. Berthold Ιωάννου Δαμασκηνού, Ιερά Παράλληλα, MPG 95, 1565, 29 – 40 132 Μτ. 5, 39 133 Μτ. 10, 23 134 Αλυσίδα σχολίων στην Επιστολή προς Ρωμαίους, 455, 6 – 20, εκδ. J.A. Cramer 135 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 315 136 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 701 137 Liddell H. G. – Scott R., Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. Ι, σελ.617 138 Liddell H. G. – Scott R., Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. ΙV, σελ. 355 139 Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, σελ. 186 131

γέγραπται γάρ ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος: «Τις αδικίες, οι οποίες σου γίνονται να τις υπομένεις με γενναίο τρόπο, λέγει ο Απόστολος, υποδεικνύοντας ότι ο κριτής είναι δίκαιος, διότι αυτούς, οι οποίοι αδικούνται, τους αμείβει και, ότι είναι αναγκαίο, το παρέχει σε αυτούς οι οποίοι έχουν ανάγκη. Διότι σε όσους φιλοσοφούν γύρω από αυτά ο Θεός υφαίνει στεφάνους, ενώ σε αυτούς οι οποίοι αδικούν, αυξάνει την τιμωρία. Έτσι πρέπει να γνωρίζεις ότι φροντίζει να τιμωρηθούν πολύ οι εχθρικά διακείμενοι. Γι’ αυτό και ο Απόστολος προσέθεσε αυτά τα λόγια, θέλοντας να σβήσει τον θυμό του αδικουμένου, προσπαθώντας έτσι, με το καλό, να μην αυξηθεί κι άλλο το κακό. Με αυτόν τον τρόπο, λοιπόν, φιλοσοφεί, ταυτοχρόνως διδάσκοντας»140. Ἐκδίκησις: εκδίκηση, τιμωρία, το ἐκδικεῖσθαι141. Ανταποδίδωμι: Δίδω πίσω κι εγώ (με τη σειρά μου) προς εξόφλησιν, πληρώνω, αποτίνω, ανταποδίδω, επιστρέφω, ανταποκρίνομαι, αντιστοιχώ προς τι, παραδίδω με την σειράν μου, ερμηνεύω κι εγώ142. στ. 20 ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ.

ἀλλὰ ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν: Τα λόγια αυτά του Παύλου είναι παρμένα από το παλαιοδιαθηκικό βιβλίο των Παροιμιών143. Έτσι βρίσκουμε πολλές ερμηνείες από ερμηνευτές Πατέρες, τόσο της Παλαιάς, όσο και της Καινής Διαθήκης. Ο Μάξιμος Ομολογητής δίνει στο στίχο μία εντελώς αλληγορική ερμηνεία: «Έχουμε εχθρό της ψυχής μας, και αυτός είναι το σώμα, επειδή με επαναστάσεις και πάθη μας πολεμά. Εάν η συνείδησή μας πιέζει το φρόνημα της σάρκας, ώστε να πεινά, ορέγεται την σωτηρία και διψά για τη θεία γνώση και πρέπει να το τρέφουμε με την εγκράτεια και τους κόπους και να το ποτίζουμε με τη μελέτη των θείων λόγων. Έτσι θα συσσωρεύσεις στο κεφάλι, δηλαδή στο νου σου, πυρωμένα κάρβουνα, δηλαδή θείους και πνευματικούς λογισμούς»144. Ο Ιωάννης Χρυσόστομος, σε οκτώ διαφορετικά έργα του, κάνει δώδεκα παραπομπές στον συγκεκριμένο στίχο. Στην ερμηνεία της προς Ρωμαίους επιστολής, συνδέοντας τον παρόντα στίχο με τον προηγούμενο από αυτόν, αλλά και τον επόμενο στίχο, γράφει εκτεταμένα: «Ο Παύλος, προτρέποντάς μας και πηγαίνοντας ακόμη πιο πέρα (από το να μην εκδικείσαι το κακό), απαιτεί περισσότερη φιλοσοφία λέγοντας: “ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου, ψώμιζε αὐτόν· ἐὰν διψᾷ, πότιζε αὐτόν· τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ. μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν”. όχι μόνο να κάνεις ειρήνη μαζί του, 140

Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82,192, 37 – 193, 3 141 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 315 142 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 124 143 ἐὰν πεινᾷ ὁ ἐχθρός σου τρέφε αὐτόν ἐὰν διψᾷ πότιζε αὐτόν τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ ὁ δὲ κύριος ἀνταποδώσει σοι ἀγαθά. (Παρ. 25, 21-22) 144 Μαξίμου του Ομολογητού, Ερωτήσεις και αμφιβολίες, 1, 27, 1 – 11, εκδ. J.H. Declerck

αλλά πρέπει να τον ταΐζεις και να τον ποτίζεις μας λέγει, να τον ευεργετείς. Επειδή το παρουσίασε ως κάτι πολύ επίπονο και σπουδαίο έγραψε ότι συσσωρεύεις κάρβουνα αναμμένα στο κεφάλι του, για να καταστείλει τον φόβο και να κάνει πιο μεγάλη την ελπίδα της ανταπόδοσης. Διότι ο αδικημένος χαίρεται με την τιμωρία του ανθρώπου που τον λύπησε και γλυκαίνεται βλέποντας τον εχθρό του τιμωρούμενο. Γι’ αυτό και επιθυμεί αυτό πρώτο και κατόπιν παρακινεί προς τα υψηλότερα: Μην ηττάσαι από το κακό. Διότι γνωρίζει ότι ακόμη κι αν είναι θηρίο ο εχθρός, εάν του δώσεις τροφή δε θα μείνει εχθρός κι αν ακόμη είναι πολύ μικρόψυχος, αν ο αδικημένος τον ταΐσει και τον ποτίσει, δε θα επιθυμήσει πια την τιμωρία του. Διότι δεν απειλεί με τιμωρία. Δεν είπε θα τιμωρήσει, αλλά θα συσσωρεύσεις άνθρακες φλεγόμενους στο κεφάλι του. Και κατόπιν ανακήρυξε αυτό λέγοντας ότι έτσι θα νικήσεις με το καλό το κακό, διότι αν μνησικακείς ηττάσαι από το κακό. Γι’ αυτό και δεν το ανέφερε πρώτο – πρώτο, αλλά όταν εκτόνωσε τον θυμό αυτού, τότε είπε νίκησε το κακό με το καλό. Διότι και αυτό είναι νίκη. Επειδή αυτός ο οποίος παλεύει τότε είναι νικητής, όχι όταν καθίσει να δεχθεί χτυπήματα, αλλά όταν ο ίδιος κάνει τον ανταγωνιστή του να πέσει η δύναμή του στο κενό. Έτσι και αυτός δε θα πληγωθεί, αλλά αντιθέτως του άλλου θα καταλύσει όλη τη δύναμη, αυτό δηλαδή, το οποίο γίνεται και με τις ύβρεις. Διότι, όταν ανταποδώσεις τις ύβρεις, θα ηττηθείς, όχι από τον άνθρωπο, αλλά από αυτό το οποίο είναι χειρότερο, από το πάθος του θυμού, ο οποίος σε σκλαβώνει. Αντιθέτως, αν σιωπήσεις, νίκησες και χωρίς να κοπιάσεις καθόλου πήρες το βραβείο και θα αποκτήσεις μύριους στεφάνους, αλλά και το ψεύδος θα γίνει γνωστό σε όλους. Διότι αυτός ο οποίος αντιλέγει φαίνεται σα να “δαγκώθηκε” και ανταποδίδει, ενώ, ταυτόχρονα, ο “δαγκωμένος” δημιουργεί την υπόνοια ότι γνωρίζει καλά τι λέγεται (άρα είναι αλήθεια). Αν, όμως, γελάσεις με τις ύβρεις, με το γέλιο σου θα διαλύσεις τις κατηγορίες εναντίον σου. Και αν θέλεις να ξέρεις, ρώτησε τον εχθρό σου, πότε πονά περισσότερο, όταν ανταποδίδεις τις ύβρεις ή όταν γελάσεις με αυτές και μάλλον θα ακούσεις το δεύτερο. Διότι δε χαίρεται τόσο, επειδή δεν υβρίζεται, όσο “δαγκώνεται”, επειδή δεν έχει σε κάτι να σε κατηγορήσει. Διότι πολλοί άνθρωποι δεν κάνουν λόγο για τις δικές τους πληγές, αλλά ζητούν να τραυματίσουν τον πλησίον τους. Αν, λοιπόν, του στερήσεις αυτό το οποίο επιθυμεί, του στέρησες τα πάντα, τον εξευτέλισες και απέδειξες, ότι είναι ένα παιδί άξιο καταφρόνησης και όχι άνδρας, αντίθετα εσύ θα θεωρηθείς φιλόσοφος και εκείνος κακό θηρίο. Αυτό ακριβώς γίνεται και όταν δεν απαντούμε με κτύπημα στο κτύπημα του άλλου. Αλλά θέλεις να του δώσεις και το τελειωτικό κτύπημα; Στρέψον αὐτῷ καὶ τὴν ἄλλην σιαγόνα145 και θα του καταφέρεις μυριάδες κτυπήματα. Διότι αυτοί οι οποίοι θαυμάζουν έναν τέτοιον άνθρωπο είναι χειρότεροι αυτού και όταν συνειδητοποιήσουν τι άνθρωπος είναι, περισσότερο θα τον τιμωρήσουν και θα φύγει 145

Μτ. 5, 39

ντροπιασμένος. Και αν επιζητείς την δόξα των πολλών και αυτήν θα την απολαύσεις σε τέλειο βαθμό. Έτσι και αλλιώς προς τους πάσχοντας τρέφουμε όλοι κάποια συμπάθεια, όταν δε τον δούμε να μην αντιδρά, δεν τον σπλαχνιζόμαστε απλώς, αλλά και τον θαυμάζουμε. Δυστυχώς εμείς, οι οποίοι, αν ακούγαμε τους θείους νόμους, θα κατέχαμε και τα παρόντα, θα επιτυγχάναμε και τα μέλλοντα, εμείς χάνουμε και τα δύο, παρακούοντας τις εντολές Του και λέγοντας περιττές φιλοσοφίες. Διότι Εκείνος νομοθέτησε τα πάντα κατά το συμφέρον μας και μας έδειξε τι μπορεί να μας κάνει ενδόξους και τι να μας κάνει αισχρούς. Και βέβαια δεν ήθελε να αποδείξει γελοίους τους μαθητές Του νομοθετώντας αυτά. Αντιθέτως, επειδή αυτά λέγει, τους κάνει λαμπρότερους όλων, δηλαδή το να μην αντιλέγουν κακό, όταν ακούνε κάτι κακό και να μην ανταποδίδουν το κακό, όταν τους κάνουν κακό. Πολύ δε περισσότερο (μας εξυψώνει) λέγοντας: να λέγεις καλά λόγια και να εγκωμιάζεις, όταν υβρίζεσαι, αλλά και να ευεργετείς αυτούς, οι οποίοι θέλουν το κακό σου. Για τον λόγο αυτό έτσι τα νομοθέτησε, επειδή φροντίζει τους μαθητές Του και γνωρίζει ποιο είναι το μικρό και ποιο είναι το μεγάλο. Γιατί, λοιπόν, εσύ θέλεις να βαδίσεις άλλον δρόμο; Διότι το να νικάς ενεργώντας άσχημα είναι διαβολικός νόμος και αυτό γίνεται στους ολυμπιακούς αγώνες, έτσι επικρατούν όλοι εκείνοι. Αλλά στο στάδιο του Χριστού δεν είναι αυτός ο κανόνας, ο οποίος σε στεφανώνει, αλλά αντίθετα αυτός ο οποίος πλήττεται στεφανώνεται, όχι αυτός ο οποίος χτυπάει. Τέτοιο είναι το στάδιο και όλα αντίθετα τα έχει νομοθετημένα, ώστε όχι μόνο με τη νίκη, αλλά και με τον τρόπο της νίκης να γίνεται το θαύμα ακόμη μεγαλύτερο: όταν για τους άλλους θα θεωρηθεί ότι είναι ήττα, αυτό θα φανερωθεί ως νίκη. Αυτή είναι η δύναμη του Θεού, αυτό είναι το ουράνιο στάδιο, αυτό είναι των αγγέλων το θέατρο. Γνωρίζω ότι με αυτά, που σας είπα, μαλάκωσα την καρδιά σας σαν κερί, αλλά όταν φύγετε από εδώ τα ξεχνάτε. Γι’ αυτό και πονώ, επειδή τα λόγια δεν τα κάνουμε πράξεις, διότι αν τα κάναμε θα είχαμε πολύ μεγάλο κέρδος. Επειδή αν δείξουμε επιείκεια θα γίνουμε οι καλύτεροι και δε θα μπορεί κανείς, είτε μικρός, είτε μεγάλος να μας βλάψει. Κι αν άσχημα μιλήσει για σένα κάποιος τον εαυτό του θα βλάψει, αν δε αδικήσει η βλάβη θα είναι όλη δική του. Δε βλέπεις και στα δικαστήρια ότι οι αδικημένοι παρίστανται με πολλή παρρησία και θάρρος λόγου, ενώ αντίθετα αυτοί οι οποίοι έχουν αδικήσει σκύβουν το κεφάλι από φόβο και ντροπή; Και γιατί μιλάω για κατηγορία και αδικία; Ακόμη κι αν κάποιος το ξίφος του ακονίσει εναντίον σου και το ακουμπήσει στο λαιμό σου, εσένα δε σε έβλαψε, αλλά αντίθετα κατέσφαξε τον εαυτό του. Και μπορεί να το διαβεβαιώσει αυτό ο πρώτος, ο οποίος χάθηκε από χέρι αδελφικό (Άβελ). Ο μεν ένας πήγε σε λιμάνι ατρικύμιστο και απέκτησε αθάνατη δόξα, ο δε (Κάϊν) κι από το θάνατο ακόμη, χειρότερη ζωή έζησε στενάζοντας και τρέμοντας και περιφέροντας στο σώμα του την κατάρα. Ας μην επιδιώκουμε αυτή την κατάντια, αλλά το πρώτο. Αυτό ο οποίος πάσχει από το κακό δεν έχει

μονίμως στο σπίτι του το κακό, διότι δεν το γέννησε αυτός, αλλά από άλλον το δέχθηκε και έκανε το καλό κάνοντας υπομονή. Αυτός ο οποίος κάνει το κακό έχει στο σπίτι του την πληγή της κακίας. Δεν ήταν ο Ιωσήφ στο δεσμωτήριο και η πόρνη που τον επιβουλεύτηκε στο λαμπρό και περήφανο σπίτι της; Τι θα ήθελες να γίνει; Εξέτασε καλά τα γεγονότα και χίλιες φορές θα προτιμήσεις το δεσμωτήριο μαζί με τον Ιωσήφ, παρά το σπίτι με την πόρνη γυναίκα. Και αν μπορούσες να δεις την ψυχή αυτών των δύο ανθρώπων, στη μία θα αντίκριζες μεγαλοκαρδία και παρρησία και στην καρδιά της Αιγυπτίας στενοχώρια και ντροπή και κατήφεια και θόρυβο και μελαγχολία πολλή, παρ’ όλο που αυτή φάνηκε να νικάει, αλλά δεν ήταν αυτό το πράγμα νίκη. Βλέποντας αυτό, ας προετοιμάσουμε τους εαυτούς μας να κακοπάθουν για να απαλλαγούμε από τα κακά και να επιτύχουμε τα μέλλοντα αγαθά, τα οποία αγαθά ας τα επιτύχουμε όλοι μας με τη χάρη και τη φιλανθρωπία του Θεού»146. Ο Ωριγένης σχολιάζει: «Επειδή η θεωρία και η πράξη της αρετής είναι πείνα και δίψα της υγιούς ψυχής, εάν από τέτοια πείνα ή δίψα, κάποτε ο εχθρός σου πεινάσει ή διψάσει, αφού μετανοήσει για όσα έκανε, πρέπει να του δώσεις τον άγιο άρτο, εφ’ όσον πεινάει (πνευματικά), εάν δεν είναι “σκύλος” ή “γουρούνι”, ανάξιος για τα Άγια. Με πολλούς τρόπους μπορείς να θρέψεις έναν που πεινάει, πότε με έναν διδακτικό λόγο και πότε με μία προσευχή γι’ αυτόν. Και επειδή κάθε ανθρώπου κεφαλή είναι ο Χριστός, στον εχθρό της πίστεως, επειδή δεν είναι άνθρωπος λόγω της ασεβείας του, κεφαλή γίνεται ο αντίχριστος, ο οποίος πρέπει να εξαφανιστεί, επειδή στρέφεται εναντίον του Θεού, με τον θείο λόγο και τα πυρωμένα κάρβουνα του λογικού πυρός. Όταν ο ασεβής, που έχει ως κεφαλή του τον αντίχριστο, πεινάσει, ας φάει από τον άγιο άρτο και αν διψάει ας πιει από το ζωντανό νερό της αγίας πηγής»147. Εχθρός: μισητός, απεχθής, εχθρικώς διακείμενος148. Ψωμίζω: τρέφω εμβάλλων εις το στόμα τινός μικρά τεμάχια, όπως οι τροφοί τρέφουσι τα νήπια, παχύνω149. τοῦτο γὰρ ποιῶν ἄνθρακας πυρὸς σωρεύσεις ἐπὶ τὴν κεφαλὴν αὐτοῦ: «Περισσότερο να μεγαλώσεις την καλωσύνη. Όχι μόνο να είσαι ειρηνικός, αλλά και να ευεργετήσεις τον συνάνθρωπο, ο οποίος σε έβλαψε και θα συσσωρεύσεις κάρβουνα αναμμένα στο κεφάλι του» σχολιάζει ο Ιωάννης Δαμασκηνός150. Συνεχίζοντας από το προηγούμενο ημιστίχιο ο Ωριγένης σχολιάζει: «Καλό είναι να συσσωρεύεις άνθρακες στο κεφάλι αυτού που κάνει το κακό, διότι, ουσιαστικά, συσσωρεύσεις εκλεκτούς λόγους στο κεφάλι του, με τους οποίους ο Κύριος Ιησούς φλέγει το αντίχριστο πνεύμα του, διότι 146

Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν MPG 60, 612, 3 – 614, 48 147 Ωριγένους, Υπόμνημα εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, 53, 1 – 10, εκδ. A. Ramsbotham 148 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 419 149 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1135 150 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 95, 544, 40 – 52

αυτό είναι σωτήριο πυρ. Γι’ αυτό είπε ότι “Πῦρ ἦλθον βαλεῖν ἐπὶ τὴν γῆν, καὶ τί θέλω εἰ ἤδη ἀνήφθη”151, αντί να τον τελειώσει και να τον εξαφανίσει σωματικώς και πνευματικώς. Αυτά είναι τα αληθινά λόγια, τα οποία εξαφανίζουν κάθε ψέμα. Όταν γεμίσει από αυτά, δηλαδή τα πυρωμένα κάρβουνα, το κεφάλι του εχθρού, επειδή έθρεψες τον πεινασμένο εχθρό σου, τότε ο πρώην εχθρός θα γίνει φίλος και θα έχει ως κεφαλή του τον Χριστό»152. Για τον Ισίδωρο τον Πηλουσιώτη «είναι άξιο θαυμασμού το πώς είναι δυνατόν να δίνεις τροφή και νερό στον εχθρό σου. Δεν είναι απλώς μεγάλο αυτό, αλλά και ευχής έργον. Το να πέσεις σε τόσο μεγάλη ανάγκη δηλαδή να χρειαστείς τα απαραίτητα για να ζήσεις και να ευεργετηθείς από τον εχθρό σου, είναι το χειρότερο από κάθε τιμωρία και συμφορά, που θα μπορούσε να σε βρει. Γι’ αυτό πολλοί ορκίζονται ότι ποτέ δεν θα καταδεχτούν βοήθεια από τον εχθρό τους. Εάν τώρα αυτό σε κάποιους συμβαίνει ως ευχή και σε αυτούς που το παθαίνουν έρχεται ως τιμωρία τι απορείς; Διότι δεν είναι μία απλή ευεργεσία, αλλά μία τιμωρία μέγιστη και χρήσιμη. Αυτό εννοεί λέγοντας ότι θα συσσωρεύσεις άνθρακες πυρός στην κεφαλή του. Έτσι, λοιπόν, αυτό γίνεται προς τιμωρία τους. Αυτοί οι οποίοι έχουν την άποψη ότι η φράση σημαίνει ότι θα θερμάνεις το ηγεμονικό μέρος του νου τους και θα τους κάνεις να μετανοήσουν, μάλλον έχουν λάθος. Διότι δεν θα έβαζε τις συνθήκες της πείνας και της δίψας, αλλά θα πρόσταζε σε κάθε περίσταση να το κάνει αυτό κάποιος. Εγώ θαυμάζω περισσότερο αυτούς που βλέποντας τους εχθρούς τους να ευημερούν, όχι μόνον δεν τους κάνουν τη ζωή δύσκολη, αλλά και τους επαινούν και προσεύχονται υπέρ αυτών. Διότι η νέα φιλοσοφία προστάζει “ἀγαπᾶτε τοὺς ἐχθροὺς ὑμῶν, καλῶς ποιεῖτε τοῖς μισοῦσιν ὑμᾶς, εὐλογεῖτε τοὺς καταρωμένους ὑμᾶς, προσεύχεσθε περὶ τῶν ἐπηρεαζόντων ὑμᾶς”153. Εδώ βρίσκεται το πραγματικό βάσανο της διακονίας. Αν και ο Απόστολος χρησιμοποιεί την παλαιότερη παραίνεση (Παροιμίες), σε όλους γίνεται φανερό ότι σε πιο ατελείς ανθρώπους απευθύνονταν ο λόγος εκείνος» 154. «Όντως, λέγει, είναι πολύ δυνατότερο το να πάρεις με το μέρος σου το δίκαιο, παρά να μιμηθείς, με ίδια έργα, τον κακό άνθρωπο, διότι έτσι και εκείνον θα τον κάνεις να ξεφύγει από την κακή του πράξη και θα τον ευεργετήσεις, διότι θα γλιτώσει την έσχατη τιμωρία της κολάσεως155». Σωρεύω: Σωρεύω (επισωρεύω, συσσωρεύω) εν πράγμα επί του άλλου, «σωρώνω», κάμνω σωρόν. Καλύπτω διά σωρού εκ τινος, καλύπτω με τι κατά σωρούς156. στ. 21 μὴ νικῶ ὑπὸ τοῦ κακοῦ ἀλλὰ νίκα ἐν τῷ ἀγαθῷ τὸ κακόν. 151

Λκ. 12, 49 Ωριγένους, Υπόμνημα εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, 53, 10 – 18, εκδ. A. Ramsbotham 153 Λκ. 6, 27 – 28 154 Αλυσίδα σχόλίων στην Επιστολή προς Ρωμαίους, 456, 16 – 457, 7, εκδ. J.A. Cramer 155 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 406, 12 – 16, εκδ. K. Staab 156 Ιωανννης Σταματάκος, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 966 152

«Με ηρεμία υπαινίσσεται, ότι με τέτοια προαίρεση πρέπει να δρούμε στη ζωή μας» σχολιάζει ο Ιωάννης Δαμασκηνός 157. «Όταν κάνεις το κακό σημαίνει ότι βρίσκεσαι σε άμυνα και, ουσιαστικά, αυτό δείχνει την ήττα σου. Η νίκη είναι προφανής, όταν με το αγαθό να απαντάς στο κακό»158. «Εσύ, όμως λέγει, όχι μόνο να μην ανταποδώσεις, αλλά και να ευεργετήσεις, είναι φανερό ότι αμύνεται για εσένα, ο οποίος αδικείσαι, ο ίδιος ο Θεός… διότι είναι ήττα και όχι νίκη να προσπαθείς να υπερτερήσεις με το κακό έναντι των κακών και να προσπαθείς να βλάψεις τον άλλον. Πρόσεξε, λοιπόν, να μην ηττηθείς από τον κακό, αντίθετα να αποδειχθείς καλύτερος από εκείνον, συμμαχώντας πάντοτε με το αγαθό. Αυτά τα λέγει, για να υπάρχει ομόνοια των πιστών με τους άλλους, αλλά και με όλους τους υπολοίπους, διότι πρέπει να είναι τέτοια η συμπεριφορά αυτών, οι οποίοι έχουν την ελπίδα τους στο Χριστό»159.

5. ΜΙΑ ΔΙΑΦΟΡΕΤΙΚΗ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΗ Σε διαδικτυακή ιστοσελίδα, ο Παναγιώτης Κανταρτζής δίνει μεγάλη βάση στη συγχώρεση, την οποία προβάλλουν αυτοί οι στίχοι της προς Ρωμαίους Επιστολής. Αντιγράφω τα βασικότερα, ενώ ολόκληρο το άρθρο μπορεί να το διαβάσει ο αναγνώστης στο διαδίκτυο 160. Ο Τίτλος του άρθρου είναι: «Επειδή έχω ελπίδα… συγχωρώ ελεύθερα καὶ αὐτὸς ἱλασμός ἐστιν περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, οὐ περὶ τῶν ἡμετέρων δὲ μόνον ἀλλὰ καὶ περὶ ὅλου τοῦ κόσμου». (1 Ιω. 2,2) Περικοπή: Ρωμαίους 12ο Κεφάλαιο Πολλές είναι οι αναλύσεις για την ελληνική κοινωνία και για τα αίτια της κρίσης. Μία ανάλυση που παρουσιάστηκε σε ανύποπτο χρόνο και είναι ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα, έγινε από δύο σημαντικούς διανοούμενους στοχαστές στην πατρίδα μας, το Νίκο Δεμερτζή και Θάνο Λίποβατς, που έγραψαν ένα ενδιαφέρον βιβλίο με τίτλο: «Φθόνος και 157

Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 95, 544, 53 – 545, 2 Θεοδωρήτου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82,193, 4 – 7 159 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους, 406, 22 – 32, εκδ. K. Staab 158

160

http://www.aeee.gr/messages/επειδή-έχω-ελπίδα-συγχωρώ-ελεύθερα/

μνησικακία». Για τον έναν από τους δύο, μπορώ να πω ότι είναι στοχαστής μέσα στο πλαίσιο της χριστιανικής πίστης. Ένα μεγάλο πρόβλημα που μαστίζει την πατρίδα μας, είναι η μνησικακία και ο φθόνος. Τι είναι η μνησικακία; Είναι η απωθημένη εκδικητικότητα. Ο ένας θέλει να φάει τον άλλο. Και αυτό που υπάρχει συλλογικά ισχύει και στο προσωπικό επίπεδο. Θυμάμαι, μιλούσα πριν καιρό με κάποιον που μου κατηγορούσε κάποιον άλλο. Όταν ρώτησα “τι σου έκανε;”, μου απάντησε «ο παππούς του ξέρεις τι έκανε στον παππού μου;»! Όλα αυτά είναι πολύ κοντά μας. Και ένας από τους λόγους που δεν μπορούμε να ξεκολλήσουμε και να προχωρήσουμε είναι η αδυναμία μας να συγχωρήσουμε. Πιο συγκεκριμένα μάλιστα, πολλοί θεωρούν αδυναμία το να συγχωρούν. Πώς όμως εμείς που έχουμε ελπίδα διαφέρουμε από τους άλλους που δεν έχουν ελπίδα; Το πρόβλημα της συγχώρησης Συχνά πιστεύουμε ότι το μεγαλύτερο πρόβλημα έχει να κάνει με το κίνητρο της συγχώρησης. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη. Αυτό είναι η ηθική της συγχώρησης. Φανταστείτε ένα δικαστήριο. Αφού δίκαζε κάποιον και κατέληγε ότι είναι ένοχος, απλά του έλεγε «σε συγχωρώ». Στην περικοπή μας, ας προσέξουμε τι λέει ο απ. Παύλος. Το θέμα μας είναι πώς θα νικηθεί το κακό. Πώς θα νικήσω το κακό; Μήπως απλά αδιαφορώ ή δειλιάζω; Μήπως έτσι απλά το επιβεβαιώνω; Ο Μίροσλαβ Βόλφ, ένας Κροάτης θεολόγος, το εξηγεί αυτό όταν γράφει στο βιβλίο Exclusion and Embrace (Απόρριψη και Αποδοχή): «Μου ήταν πολύ δύσκολο να γράψω το βιβλίο αυτό. Η σκέψη μου ταλαντευόταν σε δύο κατευθύνσεις. Από τη μία το αίμα των αθώων που κράζουν για δικαίωση στο Θεό και από την άλλη το αίμα του Αμνού που προσφέρεται για τον ένοχο. Πώς κανείς μένει πιστός και στην απαίτηση των καταπιεσμένων για δικαιοσύνη και στο δώρο της συγχώρησης που ο εσταυρωμένος προσφέρει στους θύτες;» Υπάρχει κάποιος τρόπος με τον οποίο θα μπορέσω να συγχωρήσω, χωρίς να δείξω με αυτόν τον τρόπο δειλία ή αδιαφορία μπροστά στο κακό; Η βάση της συγχώρησης Αυτό μας δίνει εδώ ο απ. Παύλος. Μας μιλά για το μέλλον της κρίσης. Η ελπίδα μας είναι η κρίση. Αυτό μπορεί να μας κάνει τρομερά χαιρέκακους ή τρομερά ελεύθερους. Χαιρέκακους. Λέμε: κακομοίρη μου, δεν ξέρεις τι σε περιμένει…Όμως από την άλλη μπορεί να μας κάνει και ελεύθερους. Ελεύθερους να αγαπήσουμε και να συγχωρήσουμε. Όχι επειδή δεν υπάρχει κόλαση και κρίση αλλά ακριβώς επειδή αυτά είναι πραγματικότητα. Σε ένα βιβλίο του Πόλ Ρικέρ με τίτλο «Αγάπη και Δικαιοσύνη», ο Σταύρος Ζουμπουλάκης έγραψε ένα εισαγωγικό σχόλιο. Εκεί, κοντά στα άλλα θέτει ορισμένα ερωτήματα που σχετίζονται με τη διαλεκτική της

αγάπης και της δικαιοσύνης. Γράφει: «Οι Εβραίοι του Άουσβιτς και ο Χίτλερ θα συγχορεύουν ένθα ήχος καθαρός εορταζόντων; Τα σκληρά αυτά ερωτήματα της ιουδαιοχριστιανικής σκέψης δεν είναι ασφαλώς για τις σημερινές ευαίσθητες ψυχές». Η ελπίδα για το μέλλον σε ελευθερώνει από το παρελθόν, ώστε να μπορείς να ζεις το παρόν! Η μόνη δύναμη που θα σε αποτρέψει από το να οπλίσεις το χέρι σου και να απαντήσεις με βία, είναι η πίστη ότι ο Θεός κρατά στο χέρι του το σπαθί της κρίσης, και Εκείνος θα αποδώσει δικαιοσύνη. Εδώ όμως πρέπει να σκεφτούμε, μήπως αυτό είναι μετάθεση; Μοιάζει, σαν την μητέρα που λέει στο παιδί της, «καλά περίμενε μέχρι να’ρθει ο πατέρας σου», εννοώντας ότι εκείνος θα σου τις βρέξει πολύ καλύτερα. Μάλιστα, μία αρκετά αρχαία κατανόηση της εικόνας με τα αναμμένα κάρβουνα στο κεφάλι του εχθρού, πρότεινε ακριβώς αυτό. Ο Χρυσόστομος ερμηνεύοντας την περικοπή, πρότεινε αυτό που εδώ εννοεί ο Παύλος. Δηλαδή κάθε φορά που ο ασεβής αδιαφορεί και αψηφά κάποια κίνηση καλής θέλησης και συμφιλίωσης «συσσωρεύει αναμμένα κάρβουνα» στο κεφάλι του, μαζεύει περισσότερους λόγους που ο Θεός θα τον κρίνει στο μέλλον». Δεν είναι μετάθεση, είναι ανάθεση. Ο Ψαλμός 109 είναι ένα καλό παράδειγμα για να το δούμε αυτό. Το κλειδί είναι το εδ. 21: «Αλλά συ, Κύριε Θεέ, ενέργησον μετ’ εμού διά το όνομά σου· επειδή είναι αγαθόν το έλεός σου, λύτρωσόν με». Ο Ψαλμωδός κυριολεκτικά αφήνει το θέμα στα χέρια του Θεού, ώστε Αυτός να πράξει ότι νομίζει ότι είναι δίκαιο και σωστό. Η προϋπόθεση της συγχώρεσης Συνειδητοποιώ ότι είμαι και εγώ κρινόμενος. Όταν δε συγχωρούμε, ουσιαστικά μπαίνουμε εμείς στη θέση που αρμόζει μόνο στο Θεό. Εκείνος είναι ο τελικός Κριτής. Όταν λέει, «δώστε τόπο στην οργή», ουσιαστικά εννοεί “κατέβα από τη θέση Μου, κάθεσαι στη θέση Μου, στο θρόνο Μου”. Τι σημαίνει αυτό; Οτι είσαι κι εσύ κρινόμενος. Γι αυτό μας αρέσει να κρίνουμε τους άλλους. Για αυτό ξανά και ξανά μιλάμε για τα λάθη τους. Γιατί μέσα από όλα αυτά δίνουμε ένα πολύ βολικό άλλοθι στον εαυτό μας. Κρύβουμε τα δικά μας λάθη. Υπάρχει ένας κίνδυνος με τη συγχώρηση. Προτάσσουμε συχνά ως κίνητρο το κάλεσμά μας να δείξουμε ανωτερότητα. Λέμε, «εσύ είσαι καλύτερος, μην πέφτεις στο επίπεδό του». Εδώ όμως η έμφαση είναι άλλη: δείξε κατωτερότητα, αποδέξου ότι δεν είσαι καλύτερος από τον άλλον, αλλά το ίδιο αμαρτωλός και γι’ αυτό κι εσύ είσαι κρινόμενος από το μόνο που είναι Κριτής. Η πράξη της συγχώρησης

Τι όμως σημαίνει συγχωρώ; Προσέξτε ότι μέσα σε όλα τα ρήματα που υπάρχουν εδώ, δεν υπάρχει ούτε ένα που έχει να κάνει με τα συναισθήματά μας. Όπως είπαμε το «δώστε τόπο στην οργή» στο εδ. 19 δεν αφορά την δική μας οργή, αλλά την οργή του Θεού. Πρέπει να την δώσεις, πριν την νιώσεις. Επίσης προσέξτε τη διάκριση μεταξύ συγχώρησης και αποκατάστασης. Η συγχώρηση αφορά εσένα. Η αποκατάσταση προϋποθέτει και τον άλλον, «ει δυνατόν, όσον το αφ’ υμών ειρηνεύετε μετά πάντων ανθρώπων» ( εδ. 18). Η νίκη της συγχώρησης «Μη νικάσαι υπό του κακού, αλλά νίκα δια του αγαθού το κακόν» (εδ. 21). Δεν πρέπει να ξεχάσουμε ότι ο στόχος μας είναι η νίκη του κακού. Και ξέρουμε ότι αν απαντήσω με τον ίδιο τρόπο και τα ίδια λόγια, όχι μόνο δεν νικώ το κακό αλλά το πολλαπλασιάζω. Αν πολεμήσω και εγώ με τα ίδια όπλα, δεν νικώ το κακό αλλά το μεγαλώνω. Βέβαια, πρέπει να σημειώσουμε ότι όταν μιλούμε για «νίκη» εναντίον του κακού, δεν εννοούμε να νικήσεις τον κακό, αλλά το κακό, δηλαδή την κακή του πράξη και ενέργεια. Η ενσάρκωση της συγχώρησης Πριν κλείσουμε, μία τελευταία σκέψη: Το πρόβλημά μας είναι ότι κάθε φορά που «παίρνουμε την υπόθεση στα χέρια μας», εμείς, που είμαστε κρινόμενοι μπαίνουμε στη θέση του αδέκαστου Κριτή. Ο μόνος τρόπος για να μας βγάλει ο Θεός από αυτήν την παγίδα ήταν ο Σταυρός. Στο Σταυρό ήταν που ο Κριτής μπήκε στη θέση του κρινόμενου. Και θυμάστε τι είπε; Πατέρα, συγχώρεσέ τους. Πώς όμως; Παρέδωσε τον εαυτό Του σε Αυτόν που κρίνει δίκαια. Έτσι λοιπόν, κοιτώντας στο Σταυρό αναρωτιόμαστε, αν ο μόνος που δικαιούταν να είναι ο Κριτής μπήκε στη θέση του κρινόμενου, τότε ποιοι νομίζουμε ότι είμαστε εμείς που αν και κρινόμενοι επιμένουμε να μπαίνουμε στη θέση του κριτή;

6. ΑΝΤΙ ΕΠΙΛΟΓΟΥ Στην Πολιτεία του Πλάτωνος161 η ιδεώδης πολιτεία εμφορείται από τις τέσσερις θεμελιώδεις αρετές: Σοφία, Ανδρεία, Σωφροσύνη και Δικαιοσύνη. Η πόλη είναι σοφή, επειδή οι άρχοντές της (οι φιλόσοφοιβασιλείς) είναι σοφοί και την καθοδηγούν προς το Αγαθόν. Είναι επίσης Ανδρεία, επειδή οι φύλακες-επίκουροι είναι ανδρείοι και μπορούν να υπερασπιστούν αφενός μεν τη εδαφική της ακεραιότητα αφετέρου δε τις αξίες που προβάλλει το εκπαιδευτικό της σύστημα. Χαρακτηρίζεται από Σωφροσύνη, διότι ανάμεσα στις τρεις τάξεις των πολιτών της βασιλεύει η Αρμονία, η οποία προκύπτει από την υποταγή της κατώτερης τάξης στις ανώτερες. Επίσης επικρατεί η Δικαιοσύνη, επειδή το κάθε στοιχείο εκπληρώνει τη λειτουργία του δίχως να εμποδίζει την λειτουργία των άλλων162. Ο Παύλος δίνει στον κατάλογο της προς Ρωμαίους Επιστολής 161

O mai ¹m‹n t¾n pÒlin, e‡per Ñrqîj ge õkistai, telšwj ¢gaq¾n e nai. 'An£gkh g', œfh.

DÁlon d¾ Óti sof» t' ™stˆ kaˆ ¢ndre…a kaˆ sèfrwn kaˆ dika…a. (Πολιτεία, 427, e 6 – 11) 162 http://www.istorikathemata.com/2010/10/blog-post_4704.html

μία εντελώς νέα και διαφορετική διάσταση. Στο επόμενο μέρος της παρούσης εργασίας, μπορεί ο αναγνώστης να βρει τη λίστα των αναφερόμενων αρετών στους συγκεκριμένους στίχους. Τελειώνοντας, λοιπόν, την παρούσα εργασία και αντί επιλόγου, θα ήθελα να σταθώ σε μία ερμηνεία, την οποία κάνει με αφορμή τους στίχους αυτούς της προς Ρωμαίους Επιστολής, ο Κλήμης ο Αλεξανδρεύς, στο έργο του, που είναι γνωστό ως «Παιδαγωγός». Γράφει, λοιπόν: «Τα λίγα αυτά, από τα πολλά, παίρνει ο παιδαγωγός από τις θείες Γραφές και τα χρησιμοποιεί ως παράδειγμα, παραθέτοντάς τα στα παιδιά του (μαθητές του). Με λίγα λόγια, με τη χρήση αυτών των στίχων, ξεριζώνεται η κακία και δίνεται η περιγραφή της αδικίας. Χιλιάδες υποθήκες του καλού έχουν γραφεί στα άγια βιβλία και απευθύνονται σε επισκόπους, σε πρεσβυτέρους, σε διακόνους, σε χήρες και σε οποιονδήποτε άλλον μπορείς να σκεφθείς. Οι αναγνώστες έχουν τη δυνατότητα να ωφεληθούν πάρα πολύ και από τις παραβολές, αλλά και από τα “αινιγματικά” εδάφια. Όμως ο παιδαγωγός λέγει ότι αυτό δεν είναι δικό μου έργο, διότι χρειαζόμαστε εξήγηση, για αυτά τα άγια λόγια, από έναν διδάσκαλο, προς τον οποίον πρέπει να βαδίσουμε. Και είναι ώρα εγώ να παύσω να σας παιδαγωγώ κι εσείς να ακούσετε αυτά, τα οποία έχει να σας πει ο διδάσκαλος. Παραλαμβάνοντας εμάς, που έχουμε ανατραφεί με καλή αγωγή, αυτός ο διδάσκαλος θα μας διδάξει. Η Εκκλησία είναι Σχολείο και ο Νυμφίος, προερχόμενος από αγαθό πατέρα, ο μόνος αγαθός διδάσκαλος με γνήσια σοφία και γνώση, που φέρνει τον αγιασμό. “Καὶ αὐτὸς ἱλασμός ἐστιν περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν”, όπως λέγει ο Ιωάννης. Θεραπεύει το σώμα μα και την ψυχή, ολόκληρο τον άνθρωπο “οὐ περὶ τῶν ἡμετέρων δὲ μόνον ἀλλὰ καὶ περὶ ὅλου τοῦ κόσμου. ὁ λέγων ὅτι ἔγνωκα αὐτόν καὶ τὰς ἐντολὰς αὐτοῦ μὴ τηρῶν, ψεύστης ἐστίν καὶ ἐν τούτῳ ἡ ἀλήθεια οὐκ ἔστιν· ὃς δ᾽ ἂν τηρῇ αὐτοῦ τὸν λόγον, ἀληθῶς ἐν τούτῳ ἡ ἀγάπη τοῦ θεοῦ τετελείωται, ἐν τούτῳ γινώσκομεν ὅτι ἐν αὐτῷ ἐσμεν. ὁ λέγων ἐν αὐτῷ μένειν ὀφείλει καθὼς ἐκεῖνος περιεπάτησεν καὶ αὐτὸς [οὕτως] περιπατεῖν”163. Πόσα όμορφα πράγματα, τα οποία μπορούν να μας παιδαγωγήσουν! Ας πορευθούμε εμείς οι νήπιοι προς την Εκκλησία, που είναι η αγαθή μητέρα μας, δείχνοντας το καλό μας πρόσωπο και αν γίνουμε ακροατές του λόγου, θα δοξάσουμε την μακάρια οικονομία, μέσω της οποίας παιδαγωγείται ο άνθρωπος, αγιάζεται ως παιδί του Θεού, πολιτεύεται με ουράνιο τρόπο παιδαγωγούμενος στη γη, υιοθετούμενος από ουράνιο Πατέρα, τον οποίον μαθαίνει στη γη. Όλα αυτά ο λόγος τα πραγματοποιεί, τα διδάσκει και τα παιδαγωγεί. Το άλογο οδηγείται με το χαλινάρι και ο ταύρος με τον ζυγό, το θηρίο με τον βρόχο παγιδεύεται και ο άνθρωπος μεταμορφώνεται με τον λόγο, με τον οποίο τα θηρία τιθασεύονται και τα αγρίμια με τα αρπακτικά νύχια δελεάζονται και τα 163

Α΄ Ιω. 2, 2 – 6

πτηνά ρίχνονται στη γη. Αυτός, λοιπόν, αληθινά με τέχνη βάζει στο άλογο το χαλινάρι, στον ταύρο τον ζυγό, στο θηρίο το βρόχο, το ψάρι στο δίκτυ και στην παγίδα το όρνιο. Αυτός μας καλλιεργεί, μας κάνει πολίτες, μας εξουσιάζει και δημιουργεί τα πάντα»164. Στον κατάλογο αρετών, τον οποίο εξετάσαμε στην παρούσα εργασία, αναφέρονται τόσες πολλές αρετές, οι οποίες, αν προσπαθήσουμε να τις αποκτήσουμε, θα μας παιδαγωγήσουν και θα μας κάνουν καλούς Χριστιανούς και χρήσιμους ανθρώπους στην κοινωνία αυτή. Αν θεωρήσουμε τα λόγια του Κλήμεντος ως παραβολή, θα μπορούσαμε να πούμε ότι εμείς οι άνθρωποι, οι οποίοι έχουμε παραγκωνίσει το Λόγο του Θεού και το «κατ’ εἰκόνα», τη λογική του νου μας, έχοντας μεταμορφωθεί σε άγρια θηρία, άλογα, πονηρά και υπερήφανα. Χρειαζόμαστε, λοιπόν, το χαλινάρι της ανάγνωσης του λόγου του Θεού, ώστε να μπούμε στο «ζυγό» της αρετής, να «παγιδευτούμε» στο καλό, να πέσουμε στη «γη» της ταπείνωσης και με αυτό τον τρόπο να πολιτευτούμε ως ειρηνικοί και αγαθοί άνθρωποι στη ζωή αυτή, αλλά και να αξιωθούμε τις επουράνιες δωρεές του Θεού.

7. Η ΛΙΣΤΑ ΤΩΝ ΑΡΕΤΩΝ ΣΤΗΝ ΠΡΟΣ ΡΩΜΑΙΟΥΣ ΕΠΙΣΤΟΛΗ 12, 9 – 21 Μετά την ανάγνωση όλων των ερμηνευτικών σχολίων και των λημμάτων των λεξικών, στις σελίδες που προηγήθηκαν, ας επιχειρήσουμε να καταλογογραφήσουμε τις αρετές, οι οποίες αναφέρονται πραγματοποιώντας και μία νέα μετάφραση, λαμβάνοντας υπ’ όψιν όλα τα προηγούμενα. Λίστα Αρετών στ. 9 γνήσια αγάπη, μίσος στο κακό, προσκόλληση στο καλό, στ.10 φιλαδελφία, στοργή, τιμή στους άλλους, 164

Κλήμεντος, Tι επαγγέλεται ο παιδαγωγός, τομ. 3, σελ. 12, τμ. 96, 3, 1 - 99, 3, 2, εκδ. H.-I. Marrou, M. Harl, C. Mondésert και C. Matray

στ. 11 φροντίδα των συνανθρώπων, επαγρύπνηση, ζήλος για το καλό, υπακοή στο Θεό, στ. 12 ελπίδα, χαρά, υπομονή στη θλίψη, επιμονή στην προσευχή, στ. 13 συμμετοχή στις ανάγκες των άλλων, φιλοξενία, στ. 14 όμορφα λόγια για τους διώκοντας ημάς, όχι κατάρες, στ. 15 χαρά με τους χαίροντες (συγχαίρειν - απουσία φθόνου), συμπάθεια προς τους λυπημένους, στ. 16 ομοφροσύνη, ομοψυχία, ταπείνωση (όχι υψηλοφροσύνη), συνοδοιπορία με τους καταφρονεμένους, απόκτηση αυτογνωσίας, στ. 17 συγχώρεση (όχι εκδικητικότητα), αγαθοποιία, στ. 18 ειρηνική συνύπαρξη, συμφιλίωση, στ. 19 αποφυγή αντεκδίκησης (ανοχή) στ. 20 έλεος ακόμη και στον εχθρό, στ. 21 νίκη του αγαθού, ήττα του κακού. 14 εὐλογεῖτε τοὺς διώκοντας [ὑμᾶς], εὐλογεῖτε καὶ μὴ καταρᾶσθε. 15 χαίρειν μετὰ χαιρόντων, κλαίειν μετὰ κλαιόντων. ΚΡΙΤΙΚΟ ΚΕΙΜΕΝΟ Nestle - Aland

9 Ἡ ἀγάπη ἀνυπόκριτος. ἀποστυγοῦντες τὸ πονηρόν, κολλώμενοι τῷ ἀγαθῷ, 10 τῇ φιλαδελφίᾳ εἰς ἀλλήλους φιλόστοργοι, τῇ τιμῇ ἀλλήλους προηγούμενοι, 11 τῇ σπουδῇ μὴ ὀκνηροί, τῷ πνεύματι ζέοντες, τῷ κυρίῳ δουλεύοντες, 12 τῇ ἐλπίδι χαίροντες, τῇ θλίψει ὑπομένοντες, τῇ προσευχῇ προσκαρτεροῦντες, 13 ταῖς χρείαις τῶν ἁγίων κοινωνοῦντες, τὴν φιλοξενίαν διώκοντες.

16 τὸ αὐτὸ εἰς ἀλλήλους φρονοῦντες, μὴ τὰ ὑψηλὰ φρονοῦντες ἀλλὰ τοῖς ταπεινοῖς συναπαγόμενοι. μὴ γίνεσθε φρόνιμοι παρ᾽ ἑαυτοῖς. 17 μηδενὶ κακὸν ἀντὶ κακοῦ ἀποδιδόντες, προνοούμενοι καλὰ ἐνώπιον πάντων ἀνθρώπων· 18 εἰ δυνατὸν τὸ ἐξ ὑμῶν, μετὰ πάντων ἀνθρώπων εἰρηνεύοντες· 19 μὴ ἑαυτοὺς ἐκδικοῦντες, ἀγαπητοί, ἀλλὰ δότε τόπον τῇ ὀργῇ, γέγραπται γάρ· ἐμοὶ ἐκδίκησις, ἐγὼ ἀνταποδώσω, λέγει κύριος.

2η Προσωπική Μετάφραση

9 Η αγάπη σας να είναι γνήσια. Να μισείτε το κακό, προσκολλημένοι στο καλό, 10 να αγαπάτε τους άλλους με στοργή, να δείχνετε το δρόμο στους συνανθρώπους σας, τιμώντας τους, 11 να φροντίζετε τους άλλους χωρίς δισταγμό, η ψυχή σας να πάλλεται από πάθος, υπακούοντας τον Κύριο, 12 η ελπίδα να σας κάνει χαρούμενους, τη θλίψη να αντιμετωπίζετε με υπομονή, στην προσευχή να επιμένετε, 13 συμμετέχοντας στις ανάγκες των πιστών, επιδιώκοντας να φιλοξενείτε. 14 Μιλάτε όμορφα γι’ αυτούς που σας καταδιώκουν, να ευλογείτε και να μη εύχεστε το κακό.

15 Να χαίρεστε μαζί με αυτούς που χαίρονται, να θρηνείτε μαζί με αυτούς που κλαίνε . 16 Να έχετε τις ίδιες διαθέσεις με τους άλλους, να μην είστε αλαζόνες, αλλά αντίθετα να συνοδοιπορείτε με τους καταφρονεμένους. Μη νομίζετε τους εαυτούς σας μυαλωμένους. 17 Σε κανέναν μην ανταποδίδετε το κακό με κακό, μεριμνώντας να κάνετε το καλό μπροστά στα μάτια όλων των ανθρώπων· 18 όσο μπορείτε να ζείτε συμφιλιωμένοι με όλους τους ανθρώπους· 19 μη παίρνετε εκδίκηση εσείς αγαπητοί μου, και μην απαιτείτε την τιμωρία , διότι έχει γραφεί, δική μου είναι η τιμωρία, εγώ θα το ξεπληρώσω, λέγει ο Κύριος. 20 Αντίθετα, εάν ο εχθρός σου πεινάει, δώσε του να φάει· αν διψάει, δώσε του να πιει· ενεργώντας έτσι θα καλύψεις το κεφάλι του με αναμμένα κάρβουνα. 21 Μην ηττηθείς από το κακό, αλλά, κάνοντας το καλό, να νικήσεις το κακό.

8. ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ Α΄ Πηγές Καινή Διαθήκη Ε. Nestle – Κ. Aland Novum Testamentum Graece, εκδ. Deutsce Bibelstiftung, Stuttgart, 261979 Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Κεφάλαια των όρων των κατά επιτομήν [Asceticon magnum sive Quaestiones (regulae brevius tractatae)], MPG 31, 1052-1305. Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Λόγος περί Ασκήσεως, [Sermo 12 (de ascetica disciplina)] MPG 31, 648-652. Βασιλείου Αρχιεπισκόπου Καισαρείας της Καππαδοκίας, Περί Ευχαριστίας (Homilia de gratiarum actione), MPG 31: 217-237 Γενναδίου, Αποσπάσματα (θραύσματα) της Επιστολής προς Ρωμαίους [Fragmenta in epistulam ad Romanos (in catenis)], εκδότης: K. Staab, στη σειρά: Pauluskommentar aus der griechischen Kirche aus Katenenhandschriften gesammelt, Münster, εκδ. Aschendorff, 1933

Εφραίμ Σύρου, Θεολόγου, Περί Εορτών De festis diebus, εκδότης: Konstantinos G. Phrantzoles, τόμος 6, Θεσσαλονίκη, 1995 Θεοδώρητου, Επισκόπου Κύρου, Ερμηνεία των ΙΔ΄ Επιστολών του Αγίου Αποστόλου Παύλου, MPG 82, 36-877 Ιωάννου Δαμασκηνού, Εις προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 95, 441-569. Ιωάννου Δαμασκηνού, Ιερά Παράλληλα [Sacra parallela (recensiones secundum alphabeti litteras dispositae, quae tres libros conflant)], MPG 95 & 96 95, 1040-1588, 96, 9-441 Ιωάννου του Χρυσοστόμου, Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, MPG 60, 391-682 Ιωάννου του Χρυσοστόμου Αρχιεπισκόπου Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος, ότι χρη τον Χριστού μαθητήν ήπιον είναι και μη ταχέως οργίζεσθαι (Christi discipulum benignum esse debere), MPG 48, 1069-1072 Κλήμεντος Αλεξανδρείας, Tι επαγγέλεται ο παιδαγωγός (Paedagogus, Clément d'Alexandrie. Le pédagogue), εκδότες: H.-I. Marrou, M. Harl, C. Mondésert και C. Matray, 3 τόμοι, στη σειρά Sources chrétiennes 70, 108, 158. Paris, εκδ. Cerf, 1:1960, 2:1965, 3:1970 Κυρίλλου, Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Εξήγησις Υπομνηματική εις τον Προφήτην Ησαΐαν (Commentarius in Isaiam prophetam), MPG 70, 9-1449 Κυρίλλου Αρχιεπισκόπου Αλεξανδρείας, Πίναξ τησδε της Βίβλου (De adoratione et cultu in spiritu et veritate), MPG 68, 132-1125 Μαξίμου του Ομολογητού, Ερωτήσεις και αμφιβολίες (Maximi confessoris quaestiones et dubia - Quaestiones et dubia), εκδότης: J.H. Declerck, στη σειρά: Corpus Christianorum, Series Graeca τομ. 10, Turnhout, εκδ. Brepols, 1982 Οσίου Μακαρίου του Αιγυπτίου, 64 Λόγοι (συλλογή Β΄), [Sermones 64 (collectio B)], εκδότης H. Berthold, Makarios/Symeon Reden und Briefe, 2 τόμοι, στη σειρά: Die griechischen christlichen Schriftsteller, Berlin, εκδ. Akademie-Verlag, 1973 Ωριγένους, Υπόμνημα εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν [Commentarii in epistulam ad Romanos (in catenis)], εκδ. A. Ramsbotham, “Documents: The commentary of Origen on the epistle to the Romans,” Journal of Theological Studies (JTS), 13 & 14 (1912) 13:210-224, 357-368 & 14:10-22. Cramer J.A., Αλυσίδα σχόλίων στην Επιστολή προς Ρωμαίους, Catena in epistulam ad Romanos (typus Monacensis), στη σειρά Catenae Graecorum patrum in Novum Testamentum, τόμος 4ος , Oxford, εκδ. Oxford University Press, 1844 (ανατύπωση Hildesheim, Olms, 1967 Β΄ Βοηθήματα Τρεμπέλας Π.Ν., Υπόμνημα εις τας Επιστολάς της Καινής Διαθήκης, Τομος Α΄, εκδ. Αδελφότης Θεολόγων η «Ζωή», Αθήναι 1956 Anton Edward J, Repentance, A Cosmic Shift of Mind and Heart εκδ. Discipleship Publications International, Massachusetts 2005 Douglas J. Moo, The Epistle to the Romans, εκδ. Eerdmans, Cambridge 1996

MacDonald William, Ερμηνευτικά Σχόλια στην Αγία Γραφή: Καινή Διαθήκη, Εκδόσεις Ο Λόγος, Αθήνα 2008 Γ΄ Λεξικά Σταματάκος Ιωάννης, Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, εκδ. Δεδεμάδη, Αθήνα 2006 Liddell H. G. – Scott R., Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, μετάφραση Ξεν. Π. Μόσχου, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήναι Δ΄ Ηλεκτρονικές Πηγές “Επειδή έχω ελπίδα… συγχωρώ ελεύθερα”, άρθρο του Παναγιώτη Κανταρτζή στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.aeee.gr/messages/επειδή-έχω-ελπίδα-συγχωρώ-ελεύθερα/ με ημερομηνία ανάκτησης 07.01.2014 “Vice and Virtue lists”, λήμμα του J.D. Charles στο Dictionary of New Testament Background : A Compendium of Contemporary Biblical Scholarship, των E. Porter και Craig A. Evans στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://cranfordville.com/g496cLess06RIQ2-3Vice-Virtue%20Lists%20in%20NT%20DNTB.pdf

με ημερομηνία ανάκτησης 07.01.2014 «Οι αρετές της Ιδανικής Πολιτείας κατά Πλάτωνα (Σοφία - Ανδρεία Σωφροσύνη - Δικαιοσύνη)» ανυπόγραφο άρθρο στην ιστοσελίδα: Θέματα Ελληνικής ιστορίας στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.istorikathemata.com/2010/10/blog-post_4704.html με ημερομηνία ανάκτησης 17.01.2014

9. ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ 1. Πρόλογος σελ. 2 2. Εισαγωγή Α΄ Η προς Ρωμαίους Επιστολή σελ. 3 Β΄ Οι «λίστες αρετών και παθών» στην Καινή Διαθήκη σελ. 3 3. Ερμηνευτικές αποδόσεις των εδαφίων της Προς Ρωμαίους Επιστολής 12, 9 – 21 σελ. 14 4. Ερμηνευτικές προσεγγίσεις στα εδάφια της Προς Ρωμαίους Επιστολής 12, 9 – 21 σελ. 19 5. Μία διαφορετική προσέγγιση σελ. 44 6. Αντί Επιλόγου σελ. 48 7. Η Λίστα των Αρετών

στην Προς Ρωμαίους Επιστολή 12, 9 – 21 8. Βιβλιογραφία 9. Περιεχόμενα

ΤΕΛΟΣ

σελ. 50 σελ. 52 σελ. 54