H Παραβολή του Σπορέως. Η πρόσληψή της διαχρονικά από τους Πατέρες της Εκκλησίας μέχρι και σήμερα

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΕΙΟ ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΣΧΟΛΗ ΤΜΗΜΑ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΤΟΜΕΑΣ ΒΙΒΛΙΚΗΣ ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ ΚΑΙ ΘΡΗΣΚΕΙΟΛΟΓΙΑΣ

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΑΘ. ΤΕΛΙΟΣ

Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ Η πρόσληψή της, διαχρονικά, από τους Πατέρες της Εκκλησίας μέχρι και τους συγχρόνους σχολιαστές

Διπλωματική Εργασία για την απόκτηση Μεταπτυχιακού Διπλώματος

Σύμβουλος Καθηγητής: π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης

ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 2015 1

στους αγαπητούς μου φίλους Νικόλαο και Βύρωνα

2

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ

Κάθε Φθινόπωρο, τη δεύτερη Κυριακή του Οκτωβρίου, κατά το ευαγγελικό ανάγνωσμα, το οποίο αναγιγνώσκεται στους ναούς μας, ακούμε την παραβολή του σπορέως, που αποτελεί το αντικείμενο της παρούσας μελέτης. Αιώνες τώρα το ξεκίνημα των αγροτικών εργασιών συμπίπτει με την έναρξη του πνευματικού και κατηχητικού έργου της Εκκλησίας μας. Το Φθινόπωρο προσφέρεται για περισυλλογή και αυτοσυγκέντρωση, μετά την εξωστρέφεια του καλοκαιριού1. Έτσι, η απαρχή της σποράς των δημητριακών, που αποτελούν τη βάση της διατροφής μας, συμπορεύεται με την έναρξη της σποράς του λόγου του Θεού, που αποτελεί τη βάση της πνευματικής αύξησης του πιστού. Το αποστολικό ανάγνωσμα της ίδιας Κυριακής έχει κι αυτό σχέση με την πιστότητα του λόγου του Θεού: Τέκνον Τίτε, πιστὸς ὁ λόγος… (Tιτ 3,8‐15). Την ίδια ημέρα οἱ τά πάντα καλῶς διαταξάμενοι θεῖοι πατέρες όρισαν να εορτάζεται και η μνήμη τῶν Ἁγίων Πατέρων τῆς ἐν Νικαῖᾳ τῆς Βιθυνίας Ζ΄ Οἰκουμενικής Συνόδου, οι οποίοι, με την απόφαση να προσκυνούνται τα πρόσωπα, τα οποία εικονίζονται στις ιερές εικόνες και όχι το υλικό κατασκευής τους, συνεισφέρουν το απόσταγμα της εμπειρικής θεολογίας της Εκκλησίας μας, ώστε να συνδυαστεί με την καρποφορία του λόγου του Θεού στις καρδιές των ανθρώπων2. Η αλυσίδα της παράδοσης, της οποίας ο πρώτος κρίκος είναι ο ανυπέρβλητος σπορέας του λόγου της Βασιλείας του Θεού, ο Κύριός μας Ιησούς Χριστός, συνεχίζεται διαχρονικά με τους Πατέρες της Εκκλησίας μας και φθάνει στο σήμερα, όπου οι σπορείς του λόγου του Θεού είναι τα μέλη της Εκκλησίας –κληρικοί και λαϊκοί–, οι οποίοι αγαπούν το λόγο του Θεού και προσπαθούν, μέσα σε έναν δύσκολο κόσμο, να μεταδώσουν το μήνυμά του, παρά τα εμπόδια και τις αντιξοότητες που συναντούν. Ως εκπαιδευτικός θεολόγος σε δημόσιο σχολείο πάντοτε έτρεφα μία ιδιαίτερη αγάπη για την παραβολή του σπορέως. Άλλωστε, όλοι οι θεολόγοι «σπέρνουμε» τον λόγο του Θεού στις ψυχές των παιδιών και των εφήβων μας, έχοντας απέναντί μας διαφορετικών ειδών αποδέκτες, δηλαδή «εδάφη» σαν κι αυτά που περιγράφει η παραβολή. Μερικές φορές απογοητευόμαστε από τη μικρή ανταπόκριση που έχει ο λόγος του Θεού στη ζωή των παιδιών «μας», ωστόσο περισσότερες είναι οι φορές που ενθουσιαζόμαστε και εντυπωσιαζόμαστε από το μέγεθος, την ποιότητα και την ποσότητα της αγαθής γης, την οποία συναντούμε στις τάξεις των σχολείων μας. Μελετώντας βαθύτερα την παραβολή του σπορέως πιστεύω ότι έκανα ουσιαστικά βήματα στο να συνειδητοποιήσω το χρέος, το οποίο οφείλω στις μαθήτριες και τους μαθητές μου, που, μέσα σε έναν διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, διψούν για κάτι διαφορετικό, κάτι αιώνιο και διαχρονικό, διψούν για την αλήθεια του λόγου του Θεού. Οπότε η παρούσα εργασία κινείται στο πλαίσιο των εννοιών της σποράς του λόγου του Θεού, της αποδοχής και της μη αποδοχής του, της κατανόησης και της μη κατανόησής του, κάνοντας ένα γόνιμο διάλογο επάνω στους όρους αυτούς.

1

Απόστολος (Παπακωνσταντίνου), Μητροπολίτης Πολυανής Κιλκισίου, Διακονία Λόγου, σελ. 22 Σύμφωνα με το τυπικό της Εκκλησίας μας, δίδεται η δυνατότητα να αναγνωσθεί, εναλλακτικά, η ευαγγελική περικοπή της εορτής των Αγίων Πατέρων τῆς ἐν Νικαῖᾳ τῆς Βιθυνίας Ζ΄ Οἰκουμενικής Συνόδου. Όμως αυτό γίνεται σπανιότατα και είναι άγνωστο στους περισσοτέρους ιερείς. Στο τυπικό του Ευαγγελίου υπάρχει η ακόλουθη εἴδησις: Κατά τήν ἐνδεκάτη τοῦ παρόντος Μηνός, εἰ τύχει ἐν Κυριακῇ, ἤ τῇ πρώτῃ μετ’ αὐτήν ἐρχομένη ψάλλεται ἡ ἀκολουθία τῶν τῆς Οἰκουμενικῆς Ἑβδόμης Συνόδου Τριακοσίων πεντήκοντα Ἁγίων Πατέρων, ἐν ᾗ ἀναγινώσκεται μετά τό ἐν τοῖς Κανoνίοις σημειούμενον τῆς σημερινῆς Κυριακῆς καί τό ἀκόλουθον Εὐαγγέλιον: Μτ. 5,14‐19. (από το Θεῖον καί Ἱερόν Εὐαγγέλιον, ἐξ ἀρίστων ἐκδόσεων τῆς Νέας Διαθήκης, ἐπιμελῶς διορθωθέν μετά προσθήκης τῶν τῆς Παλαιᾶς μαρτυριῶν καί νῦν λαμπρότερον ἐκδοθέν, τῇ ἐγκρίσει τῆς Ἱεράς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐν Ἀθήναις, ἐκ τοῦ τυπογραφείου Ἀνέστη Κωνσταντινίδου, σελ. 192 – 193.

2

3

Θερμότατες ευχαριστίες οφείλω στον σύμβουλο καθηγητή μου π. Ιωάννη Σκιαδαρέση, ο οποίος μου πρότεινε και με ενθάρρυνε να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα και ακολούθως μου συμπαραστάθηκε, με συμβούλευσε και με καθοδήγησε κατά τη διάρκεια της συγγραφής της παρούσας εργασίας. Ομοίως θερμότατες ευχαριστίες οφείλω και στους καθηγητές μου του τμήματος Θεολογίας της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ., οι οποίοι με δίδαξαν κατά τη διάρκεια των μεταπτυχιακών μου μαθημάτων, την κ. Άννα Κόλτσιου – Νικήτα, τον κ. Χαράλαμπο Ατματζίδη και τον κ. Μόσχο Γκουτζιούδη, από τους οποίους άντλησα ενθάρρυνση, γνώσεις και χρήσιμα, διδακτικά εργαλεία, ώστε να γίνω καλύτερος τόσο στην επιστήμη της Θεολογίας όσο και κατά την εργασία μου μέσα στην τάξη. Θα αποτελούσε παράλειψη αν δεν ευχαριστούσα και τους συμφοιτητές μου, με τους οποίους συμπορευθήκαμε στις μεταπτυχιακές σπουδές, καθώς μέσα από τις δικές τους εργασίες, αλλά και τον προβληματισμό και τη βοήθεια, που μου προσέφεραν απλόχερα, συνεισέφεραν χρήσιμα στοιχεία στην παρούσα εργασία. Ομοίως, ευχαριστίες ανήκουν και στο προσωπικό των Βιβλιοθηκών τόσο της Θεολογικής Σχολής όσο και της Κεντρικής του Α.Π.Θ., ιδιαιτέρως στον ακούραστο κ. Απόστολο Τζελιάτη, ο οποίος, αγόγγυστα, περιπλανήθηκε μαζί μου αρκετές φορές ανάμεσα στα σκονισμένα ράφια των διαδρομών των αναζητήσεών μου. Ευχαριστώ θερμά και τους δύο φίλους μου, στους οποίους είναι αφιερωμένη η εργασία αυτή, το Νικόλαο και το Βύρωνα, οι οποίοι, τρέφοντας ιδιαίτερη αγάπη προς το λόγο του Θεού, μέσα από διάλογο και έρευνα, με βοήθησαν και μου συμπαραστάθηκαν ακούραστα κατά τις επίπονες εργασίες συγγραφής. Τελειώνοντας την παρούσα εργασία ένιωσα ότι εκπληρώνω δύο οφειλόμενα χρέη: ένα παλαιό προς τους γονείς μου Αθανάσιο και Μαρία, οι οποίοι με στήριξαν γενναία κατά τα δύσκολα, μα συνάμα όμορφα φοιτητικά μου χρόνια της δεκαετίας του ’80 και ένα νέο προς τη σύζυγό μου Σοφία και τα παιδιά μας Κωνσταντίνα και Αθανάσιο, που μου συμπαραστάθηκαν ποικιλοτρόπως στην νέα, απαιτητική, μεταπτυχιακή, φοιτητική μου ζωή των ετών 2012 – 2015.

Λάρισα, Ιούνιος 2015 Λεωνίδας Αθ. Τέλιος

4

ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ

ΠΡΟΛΟΓΙΚΟ ΣΗΜΕΙΩΜΑ ΠΙΝΑΚΑΣ ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΩΝ ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

σελ. 3 σελ. 5 σελ. 9

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΤΗΣ Π. ΚΑΙ Κ. ΔΙΑΘΗΚΗΣ

σελ. 10

σελ. 11 σελ. 12

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

1.1. Θέμα, σκοπός και προβληματική της εργασίας 1.2. Η ιστορία της έρευνας της παραβολής

Α΄ ΜΕΡΟΣ

1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

σελ. 15 1.1. Έννοια της Παραβολής

σελ. 15 1.2. Προσεγγίσεις των παραβολών της Κ. Διαθήκης και σύντομη ιστορία της έρευνας των παραβολών

σελ. 16 1.3. Η δομή των παραβολών

σελ. 19 1.4. Γιατί ο Χριστός χρησιμοποιούσε τις παραβολές κατά τη διδασκαλία Του σελ. 19 1.5. Γνησιότητα των παραβολών

σελ. 21 1.6. Επικαιρότητα του μηνύματος των παραβολών

σελ. 22 2. ΕΙΔΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ

σελ. 23 2.1. Η ονομασία της Παραβολής

σελ. 23 2.2. Μορφή της παραβολής. Θέση της στα Ευαγγέλια

σελ. 24 2.3. Αυθεντικότητα της παραβολής

σελ. 26 2.4. Χρονικό πλαίσιο και αφορμή της παραβολής

σελ. 28 2.5. Αυτοβιογραφικά στοιχεία του Χριστού στην παραβολή

σελ. 28 2.6. Η ένταξη της παραβολής του σπορέως στα συνοπτικά Ευαγγέλια σελ. 29 2.6.1. Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Μάρκο και ιδιαιτερότητες στη δομή

σελ. 27 2.6.2. Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Ματθαίο και ιδιαιτερότητες στη δομή

σελ. 31 2.6.3. Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Λουκά και ιδιαιτερότητες στη δομή

σελ. 32 2.7. Το κείμενο των τριών Συνοπτικών Ευαγγελιστών

σελ. 34 2.7.1. Σκηνή Πρώτη: Η Παραβολή

σελ. 34 2.7.2. Μεσοσκήνιο: Ο λόγος, για τον οποίον ο Χριστός ομιλεί με παραβολές σελ. 35 2.7.3. Σκηνή Δεύτερη: Η ερμηνεία της Παραβολής

σελ. 36 2.8. Η διαίρεση της παραβολής του σπορέως

σελ. 37

Β΄ ΜΕΡΟΣ: Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ

1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΣΤΟΝ ΛΑΟ 1.1. Χρόνος, Τόπος, Ακροατήριο

1.2. H «έξοδος» του σπορέως

1.2.1. Ιστορικο‐κοινωνικο‐πολιτιστικές πληροφορίες 1.3. Οι τέσσερις περιπτώσεις εδάφους

1.3.1. Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο δρόμο

σελ. 38 σελ. 38 σελ. 43 σελ. 46 σελ. 48 σελ. 49

5

1.3.2. O σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο πετρώδες έδαφος

σελ. 52 1.3.3. Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του ανάμεσα στα αγκάθια

σελ. 54 1.3.4. Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο εύφορο έδαφος

σελ. 57 1.3.4.1. Καρποφορία και μέτρηση της απόδοσης την εποχή της παραβολής σελ. 59 1.4. Αξιολόγηση του σπορέως

σελ. 62 1.5. Τα τριαδικά σχήματα στη δομή της παραβολής

σελ. 64 2. Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΑΚΡΟΑΣΗ

σελ. 67 2.1. Η προτροπή για ακρόαση του λόγου του Θεού

σελ. 67

Γ΄ ΜΕΡΟΣ: Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ

σελ. 70 1.1. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Ευαγγελιστών στην ερμηνεία της παραβολής σελ. 70 1.2. Αντιστοιχεί το περιεχόμενο της παραβολής στην ερμηνεία της;

σελ. 71 1.3. Η ερμηνεία της παραβολής έργο του Χριστού ή της ευαγγελικής παράδοσης; σ. 72 1.3.1. Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο της ευαγγελικής παράδοσης σελ. 72 1.3.1.1. Ο Χριστός δε χρησιμοποίησε στο κήρυγμά Του αλληγορία σελ. 73 1.3.1.2. Κάποια στοιχεία της παραβολής δεν αντιστοιχούν σε στοιχεία της ερμηνείας της

σελ. 73 1.3.1.3. Η μετατόπιση από το εσχατολογικό μήνυμα της παραβολής στο ενθαδικό της ερμηνείας

σελ. 74 1.3.1.4. Η παραβολή και η ερμηνεία της διαφέρουν στη γλώσσα και στους όρους

σελ. 75 1.3.1.5. Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά σελ. 76 1.3.2. Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο του Χριστού

σελ. 77 1.3.2.1. Ο Χριστός γνώστης και χειριστής και της αλληγορίας

σελ. 78 1.3.2.2. Η αντιστοίχιση των βασικών στοιχείων της παραβολής με αυτά της ερμηνείας της

σελ. 78 1.3.2.3. Η ανταπόκριση στον λόγο του Θεού στοιχείο ενότητας παραβολής και ερμηνείας

σελ. 79 1.3.2.4. Η συγγένεια του λεξιλογίου του Χριστού και της πρώτης Εκκλησίας σελ. 80 1.3.2.5. Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά αποτελεί γνώρισμα της γνωστικής διδασκαλίας

σελ. 80 1.3.3. Ένα πόρισμα

σελ. 81 2. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ

σελ. 81 2.1. Εισαγωγή στην ερμηνεία της παραβολής

σελ. 82 2.2. Ο συμβολισμός του σπόρου

σελ. 85 2.2.1. Το πρόσωπο του σπορέως

σελ. 91 2.2.2. Ο αγρός όπου σπέρνεται ο σπόρος

σελ. 92 2.2.3. Η σχέση σπόρου και λόγου

σελ. 93 2.3. Ο συμβολισμός των άγονων εδαφών

σελ. 93 2.3.1. Ο σπόρος, που έπεσε στην οδό, αρπάζεται από τον διάβολο

σελ. 94 2.3.1.1. Η ταύτιση του σπόρου με τον λόγο του Θεού, αλλά και με τους αποδέκτες του

σελ. 100 2.3.1.2. Η ιδιαιτερότητα του συμβολισμού των πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ σελ. 102 2.3.2. Η καρποφορία σε δοκιμασία: Ο σπόρος δίχως ρίζες

σελ. 104 2.3.3. Η «ασφυξία»: Ο σπόρος «πνίγεται» από ανησυχίες, πλούτη και ηδονές σελ. 111 2.4. Η εύφορη γη

σελ. 119 2.4.1. Ο σπόρος φυτρώνει, αυξάνει και καρποφορεί στην αγαθή καρδιά σελ. 119

6

2.4.2. Η ερμηνεία της τριπλής καρποφορίας. Η απουσία της από τον Λουκά σελ. 127 2.5. Μηνύματα της παραβολής και της ερμηνείας της

σελ. 132 2.5.1. Το κύριο θέμα της παραβολής: Η κατανόηση του λόγου του Θεού και η ανταπόκριση των ανθρώπων σε αυτόν

σελ. 133 2.5.2. Η παραινετική λειτουργία της παραβολής: Η αυτοκριτική του ακροατή σελ. 135 2.5.3. Το αισιόδοξο μήνυμα της Παραβολής του σπορέως και η ιεραποστολική της διάσταση

σελ. 136

Δ΄ ΜΕΡΟΣ: Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΕΞΩΒΙΒΛΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1. Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΟΥ ΘΩΜΑ

σελ. 139 1.1. Κλήμεντος, Επισκόπου Ρώμης, Προς Κορινθίους Α΄ Επιστολή 24,5

σελ. 139 1.2. Ιουστίνου Φιλοσόφου και Μάρτυρος, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος σελ. 139 1.3. Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον κεφ. 9

σελ. 139 2. Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ σελ. 142 3. ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΩΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

σελ. 144

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

σελ. 146

Ε΄ ΜΕΡΟΣ: ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΜΕΣΟΣΚΗΝΙΟ (ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ)

σελ. 150 1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ

σελ. 150 1.1. Η Ερώτηση των Μαθητών

σελ. 150 1.2. Η απάντηση του Χριστού. Η αντίθεση μεταξύ των μαθητών και του υπολοίπου όχλου

σελ. 153 1.2.1. Η χρήση της προφητείας του Ησαΐα από τον Χριστό και τους συγγραφείς της Κ. Διαθήκης

σελ. 160 1.2.1.1. Η προφητεία στα κατά Μάρκον και κατά Λουκάν Ευαγγέλια σελ. 161 1.2.1.2. Η προφητεία στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον

σελ. 162 1.2.1.3. Το πρόσθετο υλικό του Ματθαίου

σελ. 162 1.2.2. Η διδασκαλία του Χριστού ἐν παραβολαῖς

σελ. 166 1.2.2.1. Η εκδοχή του Μάρκου περί παραβολών

σελ. 167 1.2.2.2. Η εκδοχή του Ματθαίου περί παραβολών

σελ. 167 1.2.2.3. Η εκδοχή του Λουκά περί παραβολών

σελ. 168 1.2.2.4. Η θεωρία της «επισκότισης των παραβολών». Τι αποκαλύπτουν οι παραβολές

σελ. 168 1.2.3. Η πνευματική τύφλωση των ανθρώπων και το έλεος του Θεού σελ. 169 1.2.4. Θεία Χάρις και προσωπική ευθύνη

σελ. 171 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

σελ. 173 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ

σελ. 177 1.1. Η παραβολή του Σπορέως

σελ. 177 1.2. Συζήτηση Μαθητών και Ιησού

σελ. 178 1.3. Ερμηνεία της παραβολής του Σπορέως

σελ. 179 ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV

σελ. 180 1. ΜΙΚΡΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ, ΣΧΕΤΙΚΟ ΜΕ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ σελ. 180

7

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ ABSTRACT

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

σελ. 184 σελ. 186 σελ. 188

8

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ

βλ.: Βλέπε Δ. Β. Μ.: Δελτίο Βιβλικών Μελετών, από τις εκδόσεις «Άρτος ζωής» Ε.Β.Ε.:Ελληνική Βιβλική Εταιρεία Κ.Δ.: Καινή Διαθήκη Ο΄: Μετάφραση της Παλαιάς Διαθήκης από τους Εβδομήκοντα Π.Δ.: Παλαιά Διαθήκη πρβλ.: παράβαλε σελ.: σελίδα ή σελίδες τ. ή τομ.: τόμος ASTI : Annual of the Swedish Theological Institute BAGD: W. Bauer, W. F. Arndt, F. W. Gingrich, F. W. Danker, Greek‐English Lexicon of the NT BDF: F. Blass, A. Debrunner, and R. W. Funk, A Greek Grammar of the NT BJRL: Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester BZ: Biblische Zeitschrift CBQ: Catholic Biblical Quarterly CBQMS: Catholic Biblical Quarterly Monograph Series CNTC: Calvinʹs New Testament Commentaries ECNT: Baker Exegetical Commentary in the New Testament ETL: Ephemerides Τheologicae Lovanienses HTR: Harvard Theological Review HTS: Harvard Theological Studies JAAR: Journal of the American Academy of Religion JBL: Journal of Biblical Literature JTS: Journal of Theological Studies JudChr: Judicial Chronicle ICC: International Critical Commentary KJV: King James Version NAB: New American Bible NASB: New American Standard Bible NCB: New Century Bible NEB: New English Bible NIGTC: The New International Greek Testament Commentary N.I.V.: New International Version NovT: Novum Testamentum NRSV: New Revised Standard Version NTS: New Testament Studies MPG: Jacques Paul Migne, Patrologia Greca MPL: Jacques Paul Migne, Patrologia Latina PNTC: Pillar New Testament Commentary Q: Πηγή των Λογίων του Ιησού (Quelle) RSR: Recherches de science religieuse RSV: Revised Standard Version SBLDS: Society of Biblical Literature Dissertation Series StTh.: Studia Theologica TDNT: G. Kittel and G. Friedrich, κ.λπ., Theological Dictionary of the New Testament ThWNT: Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament ThZ: Theologische Zeitschrift TynBul: Tyndale Bulletin WBC: Word Biblical Commentary

9

ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΑΝΑΦΟΡΕΣ ΣΕ ΒΙΒΛΙΑ ΤΗΣ ΑΓΙΑΣ ΓΡΑΦΗΣ ΚΑΙ ΑΠΟΚΡΥΦΑ ΤΗΣ Π. ΚΑΙ Κ. ΔΙΑΘΗΚΗΣ

Α΄ Βασ.: Α΄ Βασιλειών (Α΄ Σαμουήλ)

Ιακ.: Επιστολή Ιακώβου

Α΄ Ενώχ: Αιθιοπική Αποκάλυψη Ενώχ

Ιεζ.: Ιεζεκιήλ

Α΄ Θεσ.: Α΄ προς Θεσσαλονικείς

Ιερ.: Ιερεμίας

Επιστολή

Ιουδ.: Επιστολή Ιούδα

Α΄ Ιω.: Α΄ Επιστολή Ιωάννου

Ιω.: Κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον

Α΄ Κορ.: Α΄ προς Κορινθίους Επιστολή

Ιωβ: Ιωβ

Α΄ Μακ.: Α΄ Μακκαβαίων

Ιωβηλαία: Βιβλίο των Ιωβηλαίων

Α΄ Πετ.: Α΄ Επιστολή Πέτρου

Ιωλ.: Ιωήλ

Α΄ Τιμ.: Α΄ προς Τιμόθεον Επιστολή

Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον: Γνωστικό κατά

Αββ.: Αββακούμ

Θωμάν Ευαγγέλιον

Αγγ.: Αγγαίος

Κολ.: Προς Κολοσσαείς Επιστολή

Αμ.: Αμώς

Κρ.: Κριτές

Αποκ. Αβραάμ: Αποκάλυψη Αβραάμ

Λευ.: Λευιτικόν

Αποκ.: Αποκάλυψη Ιωάννου

Λκ.: Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον

Β΄ Βαρούχ: Αποκάλυψη Βαρούχ

Μιχ.: Μιχαίας

Β΄ Βασ.: Α΄ Βασιλειών (Β΄ Σαμουήλ)

Mκ.: Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον

Β΄ Ενώχ: Σλαβονικό βιβλίο του Ενώχ

Μτ.: Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον

Β΄ Εσδ.: Β΄ Εσδρας (4 Ezra)

Παρ.: Παροιμίες

Β΄ Θεσ. : Β΄ προς Θεσσαλονικείς

Πρ.: Πράξεις των Αποστόλων

Επιστολή

Ρουθ: Ρουθ

Β΄ Κορ.: Β΄ προς Κορινθίους Επιστολή

Ρωμ.: προς Ρωμαίους Επιστολή

Β΄ Μακ.: Β΄ Μακκαβαίων

Σειρ.: Σοφία Σειράχ

Β΄ Πετ.: Β΄ Επιστολή Πέτρου

Σοφ. Σολ.: Σοφία Σολομώντος

Β΄ Τιμ.: Β΄ προς Τιμόθεον Επιστολή

Σφν.: Σοφονίας

Βαρούχ: Βαρούχ

Τιτ.: προς Τίτον Επιστολή

Γαλ.: Προς Γαλάτας Επιστολή

Τωβ.: Τωβίτ

Γεν.: Γένεσις

Φιλ.: Προς Φιλιππησίους Επιστολή

Δ΄ Μακ.: Δ΄ Μακκαβαίων

Ψλμ. Σολομώντος: Ψαλμοί Σολομώντος

Δαν.: Δανιήλ

Ψλμ.: Ψαλμοί (αρίθμηση κατά τους Ο΄)

Δτ.: Δευτερονόμιον

Ωσ.: Ωσηέ

Εβρ.: Προς Εβραίους Επιστολή Εξ.: Έξοδος Εφ.: Προς Εφεσίους Επιστολή Ζαχ.: Ζαχαρίας Ησ.: Ησαΐας

10

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

H παραβολή του σπορέως, η οποία αποτελεί το αντικείμενο μελέτης της εργασίας αυτής, ανήκει στα πιο γνωστά κείμενα της Καινής Διαθήκης. Φαίνεται ότι η συγκεκριμένη παραβολή κατείχε κεντρική θέση στο κήρυγμα της πρώτης Εκκλησίας. Αυτό συνάγεται από το γεγονός ότι τη διασώζουν και οι τρεις συνοπτικοί Ευαγγελιστές, τοποθετώντας την μάλιστα πρώτη από όλες τις παραβολές. Επίσης, συνοδεύεται από ερμηνεία, την οποία έδωσε ο ίδιος ο Χριστός στους μαθητές Του, μετά από ερώτημά τους3. Άλλη μία ένδειξη της μεγάλης σημασίας της αποτελεί το γεγονός ότι συναντάται και σε εξωβιβλικές πηγές, όπως το Ευαγγέλιο του Θωμά, ενώ ψήγματά της υπάρχουν και σε εξωχριστιανικές πηγές. Σήμερα η παραβολή κατέχει σημαντική θέση στη λειτουργική ζωή της Εκκλησίας μας∙ διαβάζεται στην αρχή κάθε εκκλησιαστικού έτους, όταν αρχίζει η κηρυκτική και κατηχητική περίοδος, για να τονιστούν η σπουδαιότητα του συγκεκριμένου έργου και η μεγάλη σημασία της ανταπόκρισης του ανθρώπου στο λόγο του Θεού, ώστε η πίστη να αποδώσει καρπούς.

1.1. Θέμα, σκοπός και προβληματική της εργασίας

Το πλαίσιο της παρούσας μελέτης μας έχει ως αφετηρία τις διηγήσεις των τριών συνοπτικών Ευαγγελιστών. Η μέθοδος, με την οποία εξετάζουμε το κείμενο, έχει μικτή μορφή. Πρωτίστως στηριζόμαστε στην ιστορικοκριτική ανάλυση, η οποία, κατά τη γνώμη μας, αποτελεί την πιο ενδεδειγμένη μέθοδο για την μελέτη των βιβλικών κειμένων. Προσπαθούμε να εντάξουμε την παραβολή στην ατμόσφαιρα του ιστορικού, κοινωνικού και πολιτιστικού περιβάλλοντος της εποχής της, ανακαλύπτοντας τη συνάφεια με προγενέστερα ή παράλληλα προς αυτήν κείμενα, επισημαίνοντας τον «διάλογο» της παραβολής του σπορέως, φανερό ή υποκρυπτόμενο, με βιβλία της Π. και της Κ. Διαθήκης, της ιουδαϊκής και της λοιπής αρχαίας γραμματείας. Ασχολούμαστε με μορφολογικά και λεξιλογικά χαρακτηριστικά, ερμηνεύοντας κάποιες λέξεις – κλειδιά, προσπαθώντας να συλλάβουμε αυτό, το οποίο θέλει να μεταφέρει ο κάθε Ευαγγελιστής, πηγαίνοντας πίσω στο χρόνο, στις έννοιες της ελληνιστικής εποχής. Επιχειρούμε να ανακαλύψουμε τη δομή της παραβολής, μέσω ανάλυσης της μορφής, των ιδεών και της «εικόνας» της, επιμένοντας και στις διαφορές της παρουσίασης της παραβολής από τον κάθε Ευαγγελιστή. Ακολούθως, με τη χρήση της μεθόδου της πρόσληψης4, αναφερόμαστε σε θεολογικές ερμηνείες και απόψεις, που διατύπωσαν βιβλικοί ερμηνευτές, δηλαδή οι εκκλησιαστικοί πατέρες σε παλαιότερες εποχές και οι υπομνηματιστές της σύγχρονης εποχής. Όλοι αυτοί, όπως κι εμείς άλλωστε, βίωσαν τις συνθήκες της εποχής τους και σχολίασαν την παραβολή υπό το πρίσμα των συνθηκών αυτών. Προσεγγίζοντας τις διαφορετικές και, μερικές φορές, συγκρουόμενες γνώμες τους θα προσπαθήσουμε να βρούμε τις συνιστώσες, οι οποίες ερμηνεύουν την παραβολή, μεταφέροντας τα μηνύματα των Ευαγγελιστών στην εποχή μας. Η εργασία μας, για πιο εύκολη προσέγγιση από τον αναγνώστη της, χωρίζεται σε πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος θα μπορούσε να θεωρηθεί ως εισαγωγικό, αφού εκεί προσεγγίζουμε γενικώς την έννοια της παραβολής, κάποια ζητήματα που σχετίζονται με τις παραβολές στον ιουδαϊκό χώρο και, φυσικά, τις παραβολές του Χριστού. Ακολουθεί η ειδική ενασχόληση με την παραβολή του σπορέως και συγκεκριμένα με τα

3

Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 166 Πληροφορίες για την κριτική προσέγγιση της ανταπόκρισης του αναγνώστη, η οποία δίνει μεγάλη σημασία στην εμπειρία της ανάγνωσης, μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ. 187 – 191 και 213 – 220 4

11

ιστορικοφιλολογικά προβλήματα, το μήνυμα, τη δομή και την ένταξή της στα συνοπτικά Ευαγγέλια. Στο δεύτερο μέρος υπάρχει η λεξιλογική, εξηγητική και ερμηνευτική5 ανάλυση της παραβολής, ενώ παρουσιάζονται παράλληλα κείμενα και στοιχεία της κοινωνικής και πολιτιστικής ζωής της εποχής, τα οποία βοηθούν στην εμβάθυνση των νοημάτων και την κατανόηση του κειμένου. Εκεί εντάσσουμε και κάποιες ιδιαίτερες γεωργικές γνώσεις, τις οποίες απαιτεί η παραβολή. Κάτι αντίστοιχο συμβαίνει και στο τρίτο μέρος, όπου γίνεται ανάλογη εμβάθυνση στην ερμηνεία της παραβολής. Έτσι, ο αναγνώστης της παρούσας εργασίας θα παρακολουθήσει δύο «σκηνές». Στην πρώτη σκηνή ο Χριστός καθισμένος στη βάρκα διδάσκει την παραβολή. Προσκαλείται ο αναγνώστης να ταξιδέψει πίσω στο χρόνο, να καθίσει στην όχθη της λίμνης, ανάμεσα στον όχλο και να ακούσει τη διδασκαλία του Χριστού. Στη δεύτερη σκηνή ο Χριστός παρουσιάζει, σε ένα στενό κύκλο μαθητών Του, την ερμηνεία της παραβολής. Ανάμεσα από τις δύο αυτές σκηνές, ως ένθετο, παρεμβάλλεται το «μεσοσκήνιο», δηλαδή η συζήτηση του Χριστού με τους μαθητές Του, με θέμα την αιτία, για την οποία διδάσκει με παραβολές. Επειδή, από αρκετούς ερμηνευτές, το τμήμα αυτό θεωρείται παρένθετο και μη έχον σχέση με τη συγκεκριμένη παραβολή, αλλά και για λόγους συντόμευσης της εργασίας μας, το «μεσοσκήνιο», συντετμημένο, έχει τοποθετηθεί στο Παράρτημα, στο τέλος της παρούσας μελέτης. Στο τέταρτο μέρος της εργασίας παρουσιάζουμε μαρτυρίες της παραβολής του σπορέως σε εξωβιβλικά κείμενα και την εξωχριστιανική γραμματεία. Τελειώνουμε με τα κύρια συμπεράσματα της παρούσας εργασίας και ακολουθεί, στο πέμπτο μέρος, το Παράρτημα, όπου ο αναγνώστης θα βρει, εκτός από το «μεσοσκήνιο» και άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία, σχετικά με την παραβολή.

1.2. Η ιστορία της έρευνας της παραβολής

Συγκρίνοντας τις προσεγγίσεις της παραβολής και της ερμηνείας της από την εποχή των Πατέρων της Εκκλησίας μας μέχρι και σήμερα, γίνεται διακριτό αυτό το οποίο λέγει ο Σ. Αγουρίδης: Υπάρχει μία ενότητα, όπως υπάρχουν και όρια στις μεθόδους ερμηνείας, που εφαρμόζει η Εκκλησία κατά τη διαδρομή των αιώνων, ανάλογα με τις προκλήσεις και τις περιστάσεις∙ είναι, όμως αναμφισβήτητα, ευρύτατα τα περιθώρια μέσα στα οποία μπορεί και κινείται, ορισμένες εποχές έντονης πνευματικής ζωής, ο εκκλησιαστικός ερμηνευτής6. Τους εκκλησιαστικούς Πατέρες δεν τους απασχόλησαν καθόλου προβλήματα γνησιότητας και ελάχιστα ασχολήθηκαν με ιστορικοφιλολογικά ερωτήματα, τα οποία σχετίζονται με την παραβολή. Ερμήνευσαν την παραβολή με την απόλυτη δυνατή ακρίβεια, χρησιμοποιώντας τη γλώσσα της εποχής τους7. Αρκετοί, ιδιαιτέρως οι εκπρόσωποι της αλεξανδρινής σχολής, επέμειναν στην αλληγορική ερμηνεία της. Αυτό που τονίζουν, όπως θα δούμε και στη συνέχεια της εργασίας μας, όπου αναλύεται η παραβολή και η ερμηνεία της, ήταν ο παραινετικός και ηθικός ρόλος της στα πλαίσια της λειτουργίας της Εκκλησίας και της παράδοσής της. Οι πατερικές πηγές, οι οποίες αποτελούν τη βάση για τη θεολογική ερμηνεία της παραβολής, είναι πραγματικά ανεξάντλητες, αφού η εικόνα της σποράς του λόγου του Θεού χρησιμοποιείται από τους Πατέρες σε ποικίλες περιστάσεις και με πολλές αφορμές. Οι σύγχρονοι ερευνητές επικεντρώνονται στα ιστορικοφιλολογικά προβλήματα της παραβολής. Η νεότερη έρευνα για τις παραβολές του Χριστού, με εκτεταμένες 5

Περισσότερα για τη διαφορά των όρων ερμηνεία και εξήγηση στο έργο του Σάββα Αγουρίδη, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, Προβλήματα – Μέθοδοι Εργασίας στην Ερμηνεία των Γραφών, σελ. 52 – 60 6 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ. 97 7 Πέτρος Βασιλειάδης, Ερμηνεία των Ευαγγελίων, σελ. 56

12

αναφορές στην παραβολή του σπορέως, ξεκίνησε με το κλασικό, δίτομο έργο του Adolf Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, (1888–1899). Στον 20ο αιώνα πήραν τη σκυτάλη οι Rudolf Bultmann με το έργο του Die Geschichte der synoptischen Tradition (1921) και Joachim Jeremias με το έργο του Die Gleichnisse Jesu8 (1947). Αργότερα ο Hans‐Josef Klauck στο έργο του Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten (1978) αφιερώνει εκτεταμένες αναφορές στην παραβολή του σπορέως, εστιάζοντας στην υπόθεση του διαχωρισμού αλληγορίας και αλληγορισμού. Η παραβολή του σπορέως επιβεβαιώνει, σύμφωνα με τον συγγραφέα, τα αλληγορικά στοιχεία, που υπάρχουν μέσα στις παραβολές του Χριστού, τα οποία πρέπει να διακρίνονται από τους αλληγορισμούς, στους οποίους παρατηρείται μία τάση προς μυθοποίηση. Κλασσικό έργο, όσον αφορά την προσέγγιση του παραβολικού τρόπου διδασκαλίας του Χριστού, αλλά και της ίδια της παραβολής του σπορέως, αποτελεί το The Parables of the Kingdom (1961) του Charles Harold Dodd. Ο Étienne Trocmé με τη μελέτη του “Why parables? A study of Mark IV”, κάνει μία πετυχημένη προσέγγιση των αιτίων, για τις οποίες ο Χριστός μιλούσε με παραβολές9. Αργότερα, στα τέλη του 20ου και στις αρχές του 21ου αιώνα, οι ερευνητές (R. Funk, D. Via, J. Crossan και άλλοι) επικεντρώνονται στην αισθητική διάσταση των παραβολών και στις εικόνες, τις οποίες προσφέρουν στους αναγνώστες τους10. Όσον αφορά τις ειδικές μελέτες για την συγκεκριμένη παραβολή, στη γαλλική γλώσσα ξεχωρίζει η προσπάθεια ανεύρεσης του νοήματος της παραβολής από τον A.George11, ενώ λίγο αργότερα, με αφορμή το προαναφερθέν έργο του J. Jeremias, ξεκίνησε ένας επιστημονικός διάλογος σχετικώς με το κατά πόσον αποδίδεται μία ρεαλιστική εικόνα της αγροτικής ζωής της Παλαιστίνης του 1ου αιώνα μ.Χ. στην παραβολή του σπορέως. Ο K.D. White12 αμφισβήτησε τα γραφόμενα του J. Jeremias, ο οποίος, με τη σειρά του, ανταπάντησε με άρθρο, υποστηρίζοντας τις απόψεις του13. Στον διάλογο αυτόν επενέβη, χρόνια μετά, ο Philip Barton Payne14. Αξιόλογη μελέτη αποτελεί η εργασία του Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation”15, όπου η παραβολή του σπορέως θεωρείται ως η θεμελιώδης για την κατανόηση του εσώτατου μυστικού του Χριστού, δηλαδή της Βασιλείας του Θεού. Ο Theodore J. Weeden στη μελέτη του “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower”16, θεωρεί ότι τόσο οι παλαιότεροι όσο και οι σύγχρονοι ερμηνευτές αποτυγχάνουν να προσεγγίσουν το πραγματικό μήνυμα της παραβολής του σπορέως και εστιάζει στη διερεύνηση των θεολογικών αναγκών της πρώτης χριστιανικής κοινότητας, που, κατά τη γνώμη του, δημιούργησε την ερμηνεία της παραβολής. Η εργασία, η οποία μελετά ενδελεχώς την αυθεντικότητα τόσο της παραβολής όσο και της ερμηνείας της, συνοψίζοντας όλες τις προηγούμενες έρευνες πάνω στο

8

Ιδιαιτέρως στο πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου toy J. Jeremias υπάρχουν εκτεταμένες αναφορές στην παραβολή του σπορέως.

9 Étienne Trocmé “Why parables? A study of Mark IV,” Bulletin of John Rylands University Library of Manchester, 59 (1977) τ. 2, σελ. 458‐471 10 Αθανάσιος Δεσπότης, Η παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου, σελ. 84 11 A.George, “Le sens de la parabole des semailles,” Sacra Pagina, 2 (1959), σελ. 166‐169 12 K.D. White “The parable of the Sower,” JTS 15 (1964), σελ. 300‐307, 13 J. Jeremias “Palastinagudliehes zum Gleichnis vom Saemann”, NTS 13 (1966‐67), σελ 48‐53.

14 P. B. Payne “The order of the sowing and ploughing in the Parable of the Sower,” NTS 25 (1978‐79), σελ. 123‐ 129 15 Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS 14 (1968), σελ. 165‐193 16 Ο Theodore J. Weeden, “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower,” JAAR 47 (1979), σελ. 97 – 120

13

θέμα, είναι αυτή του P. B. Payne με τίτλο “The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation”17. Η πιο πρόσφατη εργασία στο χώρο είναι της Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen (“Sämann mit Deutung”) στον συλλογικό τόμο με θέμα τις παραβολές του Χριστού σε σχέση και με τις παραβολές του κατά Θωμάν Ευαγγελίου18, όπου η παραβολή αναλύεται άρτια από γλωσσική, αφηγηματική, κοινωνική και ιστορική άποψη, ενώ παράλληλα τονίζεται και η «εικονογραφία» της. Επίσης, συνδέεται με πλήθος χωρίων της διαθηκικής και εξωβιβλικής γραμματείας. Στην ελληνική βιβλιογραφία η πιο πλήρης εργασία είναι η διατριβή επί διδακτορία, του Μιχαήλ Ελ., Κόνια, με τίτλο Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι (1994). Ενδιαφέρουσες παρατηρήσεις βρίσκουμε και στο έργο του Σεραφείμ Γ. Παπακώστα, Αι Παραβολαί του Κυρίου (1938). Αποτελεί έργο κηρυκτικού περιεχομένου, ωστόσο παρουσιάζει αρκετό ενδιαφέρον, επειδή αποδίδει το ερμηνευτικό κλίμα της εποχής. Στο ίδιο μήκος κύματος κινούνται και τα διάφορα Κυριακοδρόμια, τα οποία κυκλοφόρησαν κατά τον 19ο και 20ο αιώνα στην πατρίδα μας. Σε αυτά υπάρχουν σύντομες ή εκτενείς αναφορές στην παραβολή του σπορέως, στην εκδοχή του Λουκά. Πρώτη σοβαρή, επιστημονική, αλλά συνοπτική εργασία για την παραβολή του σπορέως κάνει ο καθηγητής Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, στο έργο του Αι Παραβολαί του Χριστού, (1970), στο οποίο και καταφεύγουμε συχνά στην παρούσα εργασία. Στο εν λόγω έργο ο Ι. Καραβιδόπουλος ερμηνεύει την παραβολή στηριζόμενος τόσο στην πατερική όσο και τη σύγχρονη βιβλιογραφία. Τελευταία σοβαρή προσπάθεια στην προσέγγιση της παραβολής θα μπορούσαμε να αναφέρουμε το έργο του χωροεπισκόπου Τριμυθούντος (νυν Μητροπολίτη Αμμοχώστου) Βασιλείου Καραγιάννη, Ευαγγέλιο και Ζωή, στο οποίο αφιερώνονται αρκετές σελίδες στην εν λόγω παραβολή. Υπάρχουν βέβαια και άλλες, πολυάριθμες εργασίες, οι οποίες αφορούν, με τον ένα ή τον άλλον τρόπο, την παραβολή του σπορέως, σε κάποιες από τις οποίες γίνονται σύντομες αναφορές‐ όπου αυτό κρίνεται αναγκαίο‐ κατά την εξέλιξη της παρούσας εργασίας.

17

P. B. Payne “The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,” στη σειρά Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τομ. 1 (1978‐79), σελ. 162‐207 18 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen (Sämann mit Deutung)”, στον συλλογικό τόμο Ruben Zimmermann, Kompendium der Gleichnisse Jesu, (2007), σελ. 297 – 312

14

Α΄ ΜΕΡΟΣ

1. ΓΕΝΙΚΑ ΓΙΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ

1.1. Έννοια της Παραβολής

Θα ξεκινήσουμε με μία σύντομη, γενική προσέγγιση της έννοιας της παραβολής στον εθνικό, τον Ιουδαϊκό ‐ Παλαιοδιαθηκικό και, κυρίως, στον Καινοδιαθηκικό κόσμο. Παραβολή, στους κλασικούς συγγραφείς, είναι η σύγκριση, η παρομοίωση, ο τύπος ή το σύμβολο κάποιου πράγματος19, που βοηθάει τον ακροατή να ανακαλύψει ένα βαθύτερο νόημα ή μία κρυμμένη αλήθεια μέσα από μία «εικόνα», που του προσφέρεται20. Στον Ιουδαϊσμό ήταν σύνηθες φαινόμενο η διήγηση με παραβολές. Στην Π. Διαθήκη συναντούμε πληθώρα μορφών, που θα μπορούσαν να στεγαστούν κάτω από τον γενικό όρο παραβολή: παροιμία, γνωμικό, σοφία, απλή μεταφορά, παρομοίωση, παραλληλισμός, αλληγορία, γρίφος, αίνιγμα, μύθος, (περίτεχνη ιστορία), ακόμη και σαρκασμός21. Όλες αυτές οι μορφές μπορούν να θεωρηθούν από τον Ισραηλίτη ως mâshâl ή metalim, κι αποδίδονται με τον όρο παραβολή22 από τους Ο΄. Οπότε, όταν ο Χριστός διδάσκει ἐν παραβολαῖς, ακολουθεί μία γραμματειακή παράδοση, η οποία έχει ισχυρές ρίζες στην Π. Διαθήκη, την αποκαλυπτική γραμματεία, αλλά και τη διδασκαλία των ραβίνων23. Η γνώση του τρόπου χρήσης των παραβολών στην Π. Διαθήκη είναι κρίσιμη για την κατανόηση των παραβολών στο χώρο της Κ. Διαθήκης24 και ο μελετητής τους θα πρέπει να λαμβάνει υπ’ όψιν του τη μεγάλη συνεισφορά της ραβινικής παράδοσης, η οποία διασαφηνίζει πολλά από τα λόγια των παραβολών του Χριστού25. Στην Κ. Διαθήκη υιοθετείται η ποικιλία της Π. Διαθήκης στις σημασίες της λέξης παραβολή. Μία παροιμία26, ένα σύμβολο, ένας τύπος27, μία σύγκριση, παρομοίωση ή αλληγορία28 λογίζονται ως παραβολή. Οι παραβολές δεν κινούνται στη σφαίρα του μύθου, ο οποίος περιστρέφεται διαρκώς μέσα σε έναν φανταστικό κόσμο 29, αλλά συνδέονται με την ιστορία, το πραγματικό και το πιθανό. Κάποιοι ερευνητές κατατάσσουν τις παραβολές σε τρεις κατηγορίες: α. παρομοιώσεις (π.χ. παρομοίωση της Βασιλείας του Θεού με τη ζύμη), β. αφηγηματικές παραβολές (π.χ. παραβολή των κακών γεωργών), και γ. διασαφηνίσεις ή παραδείγματα

19

Αριστοτέλης, Ρητορική, 1393 a, 28 – 31 και b, 4 – 8, όπου αναφέρονται ο Αίσωπος και ο Σωκράτης ως δημιουργοί παραβολών, εκδότης: W.D. Ross.

20 Don Schwager, What is a Parable?, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα http://rc.net/wcc/parable1.htm 21 Βασίλειος Καραγιάννης, χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και Ζωή, σελ. 18 22 Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 368 και Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke, …, τομ. 8, σελ. 303. Επίσης, σημαντικά προσφέρει στο θέμα η εργασία του Birger Gerhardsson, “The Narrative Meshalim in the Synoptic Gospels,” NTS 34 (1988) σελ. 339 – 363.

23 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 378 24 Περισσότερες πληροφορίες μπορεί να αντλήσει ο αναγνώστης από τo άρθρο του Timothy Polk, ʺParadigms, Parables, and Mesalim: On Reading the Masal in Scripture,ʺ CBQ 45 (1983), σελ. 364 – 383 25 Μεγάλη συμβολή στην ερμηνεία των παραβολών του Χριστού υπό το φως της ραβινικής παράδοσης προσέφερε το έργο του Paul Fiebig, Die Gleichnisreden Jesu: im Lichte der rabbinischen Gleichnisse des neutestamentlichen Zeitalters και πιο πρόσφατα η μελέτη του David Flusser, “Die rabbinischen Gleichnisse und der Gleichniserzähler Jesus,” στη σειρά: Judaica Et Christiana, τομ. 4.

26 Βλ.: Μκ. 7,17, Λκ. 4,23 27 Βλ.: Εβρ. 9,9. 11,19 28 Βλ.: Μτ. 15,15. 24,32, Μκ. 3,23. 13,28, Λκ. 5,36. 14,7 29 Ι. Owen, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 249

15

(π.χ. παραβολή του καλού Σαμαρείτη). Μερικοί προσθέτουν ως τέταρτο είδος και τις αλληγορίες30. Οι παραβολές του Χριστού, που κατά τον J. W. Sider προσφέρουν μία κατ’ αναλογίαν εικονογράφηση του φυσικού κόσμου 31, διασώζονται στα Συνοπτικά Ευαγγέλια, ενώ στο Ευαγγέλιο του Ιωάννη δε συναντούμε παραβολή με τη στενή έννοια του όρου∙ συναντούμε, όμως, παραβολικά λόγια του Χριστού32. Για να κατανοηθούν οι παραβολές απαιτείται γνώση της ιστορίας και των συντεταγμένων της, των συνθηκών της ζωής και της καθημερινότητας. Μέσα από τις παραβολές της Κ. Διαθήκης αντικατοπτρίζεται ο πολιτισμός και η ζωή της εποχής του Χριστού. Και για να βρούμε το βαθύτερο νόημά τους, μεγάλη βοήθεια μας προσφέρει η γνώση της πολιτιστικής ανθρωπολογίας, δηλαδή η γνώση των συνθηκών ζωής και της καθημερινότητας, που αντικατοπτρίζονται μέσα σ’ αυτές33.

1.2. Προσεγγίσεις των παραβολών της Κ. Διαθήκης και σύντομη ιστορία της έρευνας των παραβολών

Οι παραβολές αποτελούν φιλολογικά και θεολογικά κείμενα, τα οποία απαιτούν ερμηνεία. Ως αφετηρία, λοιπόν, οφείλει να έχει κάποιος τη διερεύνηση του ιστορικού και πολιτιστικού πλαισίου της κάθε παραβολής και αυτό είναι το ιουδαϊκό ‐ παλαιστινιακό περιβάλλον της ελληνιστικής εποχής, στην οποία έζησε ο Χριστός34. Ακολούθως απαιτείται και θεολογική εμβάθυνση. Στην ιστορία της ερμηνείας των παραβολών ακολουθήθηκαν δύο, κυρίως, μέθοδοι. Η παλαιότερη εξ αυτών είναι η αλληγορική ερμηνεία των παραβολών. Στη διάρκεια των αιώνων οι παραβολές του Χριστού θεωρήθηκε ότι κρύβουν κάποιο μυστήριο∙ κάθε πρόσωπο ή ενέργεια, που περιγράφεται σε αυτές, έπρεπε να αποσαφηνιστεί και να αποκρυπτογραφηθεί, σα να πρόκειται για κάποιον κρυπτογραφημένο κώδικα. Έτσι, στην ερμηνευτική προσέγγιση της κάθε παραβολής, χρησιμοποιήθηκε το ευρύ φάσμα της αλληγορικής μεθόδου 35. Σύμφωνα με τη μέθοδο αυτή, το έργο του ερμηνευτή είναι α) να εντοπίσει τη σωστή έννοια, η οποία κρύβεται σε κάθε στοιχείο της ιστορίας και β) να αποκωδικοποιήσει την πνευματική διδασκαλία της παραβολής υπό το φως της ‐ένα προς ένα‐ ταύτισης των υλικών της στοιχείων με αντίστοιχα πνευματικά36. Μνημειώδες παράδειγμα αποτελεί η ερμηνεία της παραβολής του καλού Σαμαρείτη από τον ιερό Αυγουστίνο, όπου χρησιμοποιούνται δεκαοκτώ αλληγορικοί συμβολισμοί: Ο ταξιδιώτης είναι ο Αδάμ, η Ιερουσαλήμ συμβολίζει τον Παράδεισο, από τον οποίο εκδιώχθηκε ο πρωτόπλαστος, ο διάβολος εκπροσωπείται από τους ληστές, ο καλός Σαμαρείτης ταυτίζεται με τον Χριστό κ.λπ37.

30

Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ. 5‐8. Με την κατάταξη αυτή διαφωνεί ο Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 20 31 J. W. Sider, “The Meaning of Parabole…,” Biblica τομ. 62 (1981), σελ. 453 – 470 32 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 82. Πρβλ.: Ιω. 10,1‐16 (καλός ποιμήν) 33 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 10 34 Σημαντική συνεισφορά στην άποψη αυτή προσφέρει με το έργο του Poet and peasant: a literary‐cultural approach to the parables in Luke ο Kenneth Ewing Bailey 35 Να σημειώσουμε εδώ ότι η αλληγορία θεωρείται ότι αποτελεί ένα ξεχωριστό λογοτεχνικό είδος με τους δικούς της κανόνες συγγραφής και ερμηνείας. Περισσότερα για το εν λόγω είδος στο Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων του Παιδαγωγικού Ινστιτούτου στην ηλεκτρ. διεύθυνση: http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL‐A111/683/4523,20475/, ημ. αν.: 14.07. 2014 36 Erdey L. Zoltan, Interpreting Parables: One Point or Many?, σελ. 7, άρθρο στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.satsonline.org/userfiles/Erdey,%20Interpreting%20Parables.pdf, ημ. ανάκτησης: 18.07.2014 37 Περισσότερες λεπτομέρειες για τους συμβολισμούς και τις αλληγορίες της συγκεκριμένης παραβολής στην ηλεκτρονική σελίδα: http://christianity.stackexchange.com/questions/6496/why‐and‐when‐did‐allegorical‐ interpretations‐of‐scripture‐lose‐their‐appeal . Ημ. Ανάκτησης: 17.07.2014

16

Κατά τον Μεσαίωνα χρησιμοποιήθηκε και η συγγενής μέθοδος του τετραπλού νοήματος38. Αυτού του είδους οι προσεγγίσεις των παραβολών έκαναν τον K. R. Snodgrass να γράψει, σε αυστηρό τόνο, ότι για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα της ιστορίας η Εκκλησία κακομεταχειρίστηκε, αναδιέταξε με λανθασμένο τρόπο, καταχράστηκε και τελικώς σφαγίασε τις παραβολές του Χριστού39. Από τα τέλη του 19ου αιώνα η ερμηνεία των παραβολών στράφηκε προς μία νέα, εντελώς διαφορετική κατεύθυνση. Είναι η ερμηνεία των παραβολών με τη μέθοδο του ενός κυρίου σημείου, στην οποία συνεισέφερε τα μέγιστα ο Adolf Jülicher. Στο έργο του Die Gleichnisreden Jesu ισχυρίζεται ότι η αλληγορία είναι ένα λογοτεχνικό είδος, το οποίο ο Χριστός δεν το γνώριζε και, φυσικά, δεν το χρησιμοποίησε. Η βασική πρόταση του Α.

Jülicher είναι ότι ο αναγνώστης της κάθε παραβολής καλείται να κατανοήσει το ένα, βασικό και κύριο μήνυμά της και να μην αναλώνεται σε ανούσιες ερμηνείες και αλληγορίες. Έτσι επικράτησε η άποψη ότι υπάρχει μεγάλη απόσταση μεταξύ παραβολής και αλληγορίας και οι αλληγορικές ερμηνείες των παραβολών οφείλονται σε μεταγενέστερες προσεγγίσεις από τους Πατέρες της Εκκλησίας ή, αν υπάρχουν τέτοιες προσεγγίσεις στα Ευαγγέλια, οφείλονται σε άλλες πηγές (Ευαγγελιστές, πρώτη Εκκλησία) και όχι στον ιστορικό Ιησού40. Αργότερα ο Charles Harold Dodd στο έργο του The Parables of the Kingdom συσχέτισε τις παραβολές του Χριστού με τη διακονία του Χριστού προς τους ανθρώπους. Σύμφωνα με τον C. H. Dodd ο Χριστός δίδασκε με συνέπεια μία παρούσα εσχατολογία, η οποία αντανακλάται σε όλες τις παραβολές Του∙ οπότε, για παράδειγμα, στην παραβολή του σπορέως, ο C. H. Dodd βλέπει την εσχατολογική καρποφορία της διακονίας του Χριστού41. Η επόμενη μεγάλη συνεισφορά στην ερμηνεία των παραβολών οφείλεται στον Joachim Jeremias με το έργο του Die Gleichnisse Jesu42, όπου επισημαίνεται ότι πολλές από τις παραβολές του Χριστού είναι παραλλαγές ραβινικών κειμένων και πρέπει ο αναγνώστης να ανακαλύψει την καινούρια πλοκή, την οποία δίνει ο Χριστός σε έναν παλαιό μύθο. Κάθε ηθικιστική ερμηνεία οποιασδήποτε παραβολής αποτελεί ένα παράδειγμα παραινετικής χρήσης της παραβολής από την πρώτη εκκλησία και κάθε αλληγορική ερμηνεία της αποτελεί μια προσπάθεια ρύθμισης των θεμάτων, που την απασχολούσαν (Sitz im Leben). Σήμερα η συντακτική – κριτική μέθοδος εισήγαγε μια σειρά σημαντικών καινοτομιών στην ερμηνευτική προσέγγιση των παραβολών, έτσι ώστε α) να αναδεικνύεται το θεολογικό σημείο, στο οποίο δίδεται έμφαση σε όλες τις παράλληλες εκδόσεις και β) να καθορίζονται, με σαφήνεια, τα επί μέρους χωρία, στα οποία ο κάθε Ευαγγελιστής αποδίδει το δικό του προσωπικό περίγραμμα 43. Έτσι η ερμηνευτική

38

Για παράδειγμα, στην παραβολή του Ασώτου το τετραπλό νόημα συνίσταται στα εξής στοιχεία: α. Ή απελπιστική κατάσταση στην οποία φθάνει ο αμαρτωλός, β. Ή ανάγκη μετανοίας γ. Το μέγεθος της θείας Ευσπλαχνίας και η φιλάνθρωπη αποδοχή μας από τον Θεό και δ. Ή αποφυγή του αισθήματος της αυτάρκειας του δικαιωμένου (ο μεγάλος υιός). Περισσότερα στο βιβλίο του Grant R. Osborne, The Hermeneutical Spiral: A Comprehensive Introduction to Biblical Interpretation, σελ. 308 κ. ε.

39 Klyne Ryland Snodgrass, Stories with intent: a comprehensive guide to the parables of Jesus, σελ. 177 40 Περισσότερα στο άρθρο του Raymond E. Brown, “Parable and Allegory Reconsidered,” Nov. T, 5 (1962), τ. 1, σελ. 36‐45 41 Charles Harold Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ. 182 42 Στην παρούσα εργασία, όπου γίνονται παραπομπές στο συγκεκριμένο έργο, αφορούν τη μετάφραση στην αγγλική γλώσσα The Parables of Jesus από S. H. Hooke.

43

Ενδεικτικά, περισσότερα για τις νέες μεθόδους προσέγγισης των παραβολών μπορεί να βρει ο

αναγνώστης στα έργα των C. E. Carlston The parables of the triple tradition, Philadelphia, 1975, J. R. Donahue, The gospel in parable: metaphor, narrative, and theology in the synoptic gospels, Philadelphia, 1988 και J . Labrecht, Once more astonished: the parables of Jesus, New York, 1981.

17

μέθοδος των παραβολών μετακινήθηκε σε ένα είδος μεταδομιστικής θεωρίας44 εύστροφων και απεριόριστων διδαγμάτων, τα οποία, μέσω κατάλληλης έρευνας, απορρέουν από κάθε παραβολή, όπως απαιτείται από το ιστορικό, κοινωνικό, πολιτικό, ηθικό και πολιτιστικό πλαίσιο της κάθε εποχής, στην οποίαν εφαρμόζεται η παραβολή45. Μία από τις πιο ολοκληρωμένες ερμηνείες των παραβολών ανήκει στον Craig Blomberg, ο οποίος θεωρεί ότι ο ερμηνευτής οφείλει να προσφέρει μια υπεύθυνη και ελεγχόμενη προσέγγιση αλληγορικής ερμηνείας της παραβολής, με βάση το μήνυμα του κειμένου, χωρίς να υπεραπλουστεύει, αλλά και χωρίς να αλληγορίζει ανερμάτιστα. Τα δύο κύρια σημεία της άποψης του C. Blomberg είναι τα εξής: α) οι παραβολές του Χριστού παρουσιάζουν ομοιογένεια με άλλα αλληγορικά έργα (όπως της ραβινικής γραμματείας), άρα πρέπει να αναγνωριστούν ως αλληγορίες, οπότε απαιτούν ελεγχόμενη αλληγορική ανάλυση και β) τα κύρια στοιχεία, τα οποία περικλείουν το βασικό αλληγορικό στοιχείο του νοήματος, είναι οι κύριοι χαρακτήρες της αφήγησης, που ελέγχουν το μέγεθος της αλληγορίας. Ως εκ τούτου οι παραβολές του Χριστού περιέχουν έναν, δύο, ή τρεις αφηγηματικούς χαρακτήρες∙ οπότε σε κάθε παραβολή προσφέρονται αντίστοιχα ένα, δύο, ή τρία σημεία για αλληγορική ερμηνεία. Οι πρόσθετες λεπτομέρειες, οι οποίες επενδύουν την παραβολή, υπάρχουν μόνο και μόνο για να προσθέσουν έναν προσωπικό τόνο εκ μέρους του αφηγητή και ενδιαφέρον στον αναγνώστη, ενισχύοντας την όμορφη εικόνα, η οποία κατασκευάστηκε κατά την αφήγηση46. Παρά το ότι και σήμερα πολλοί ερμηνευτές δέχονται την ύπαρξη ενός μόνο κυρίου σημείου σε κάθε παραβολή47, κανείς δεν μας εμποδίζει να βρούμε αλληγορικά στοιχεία στις παραβολές∙ άλλωστε αυτό γινόταν συχνά στην ιουδαϊκή παράδοση και ο Χριστός το έκανε με έναν ανυπέρβλητο τρόπο48. Μη ξεχνούμε ότι η «νομιμότητα» της ερμηνείας της κάθε παραβολής εξαρτάται από την στάση, την οποία παίρνει ο κάθε ερμηνευτής, απέναντί της και έτσι θα πρέπει να προσεγγίζουμε την παραβολή με την αρχή της δυναμικής απροσδιοριστίας, όπως διακήρυξε η Mary Ann Tolbert49.

44

Πληροφορίες για την μεταστρουκτουραλιστική κριτική προσέγγιση μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ.162 - 178 45 Χαρακτηριστικό παράδειγμα της μεταδομικής ερμηνευτικής θεωρίας αποτελεί η τριλογία του John Dominic Crossan Dark Interval (1975), Raid on the Articulate (1976) και Cliffs of fall (1980), αλλά και το έργο του The Challenge of the Historical Jesus (1973), όπου, σύμφωνα με τον Crossan, στα Ευαγγέλια έχουμε, κυριολεκτικά, μία εντελώς ξένη γλώσσα από αυτήν του Χριστού και οι παραβολές Του δεν μπορούν να ανακτηθούν και να ανακατασκευαστούν μέσα από τους Ευαγγελιστές, οι οποίοι αποτέλεσαν του πρώτους διερμηνείς τους (Εισαγωγή, σελ. xiii).

46 Craig L. Blomberg, “Interpreting the parables: where are we and where do we go from here?,” CBQ 53 (1991), τεύχος 1, σελ. 50 – 78. Το ίδιο αποδέχεται και ο Ι. Καραβιδόπουλος γράφοντας ότι αντί να αναλωνόμαστε όπως στην αλληγορία, με την κάθε λεπτομέρεια και την πραγματικότητα που κρύβεται πίσω από την κάθε λεπτομέρεια, στην παραβολή καλούμαστε να ανακαλύψουμε το υπάρχον, ένα κεντρικό νόημα, το οποίο διατρέχει ολόκληρη τη διήγηση, ενώ οι λεπτομέρειες απλώς «ντύνουν» την εικόνα (Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 163).

47 Αυτή τη θεωρία ακολουθούν κάποιοι ερμηνευτές ακόμη και σήμερα, όπως για παράδειγμα ο S. Kistemaker, o οποίος στο έργο του The Parables of Jesus, σελ. 29, δέχεται ότι το ένα και μοναδικό κύριο στοιχείο της παραβολής μας είναι ο λόγος του Θεού, ο οποίος διαιρεί τους ανθρώπους σε ακούοντες και καρποφορούντες και ακούοντες μη καρποφορούντες. Ή, όπως γράφει ο W. R. Farmer: Μπορεί να υπάρχουν διάφορα «στρώματα» εννοιών και αλληγορικών λεπτομερειών, που ενδεχομένως να εισάγουν υποθέματα. Ωστόσο, κάποιος θα μπορούσε να ανακαλύψει ένα μοναδικό και επικρατέστερο σημείο σε κάθε παραβολή. Ακόμη και οι αλληγορίες τείνουν να έχουν ένα κυρίαρχο σημείο εστίασης (William R. Farmer, στο The International Bible Commentary…, σελ. 1343) 48 Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ. 158 49 Mary Ann Tolbert, Perspectives on the parables: An Approach to multiple Interpretation, σελ. 115

18

1.3. Η δομή των παραβολών

Κάθε παραβολή έχει τη «λειτουργία» της, όχι μόνο μέσα στο συγκεκριμένο κεφάλαιο, στο οποίο οργανικά ανήκει50, αλλά και στο πλαίσιο ολοκλήρου του Ευαγγελίου, όπου βρίσκεται ενταγμένη51, οπότε δεν είναι δόκιμο να εξετάζεται αυτόνομα και αποκομμένη από το Ευαγγέλιο, μέσα στο οποίο εντάχθηκε από τον κάθε Ευαγγελιστή. Οι θιασώτες της μεταδομικής θεωρίας, υποστηρίζοντας μία ελεγχόμενη αλληγορική ερμηνεία των παραβολών, αναγνωρίζουν την δημιουργικότητα με την οποία χειρίστηκαν οι Ευαγγελιστές τις πηγές τους και ταυτόχρονα θεωρούν ότι οι παραβολές αποτελούν, αναμφισβήτητα, την πιο αυθεντική διδασκαλία του Χριστού. Ο στρουκτουραλισμός και η λογοτεχνική μελέτη των παραβολών ως αφηγήσεων,εφαρμόζουν έναν τριαδικό σχεδιασμό για πολλές από τις ιστορίες των παραβολών, δίδοντας τη δυνατότητα στον αναγνώστη να αναγνωρίσει ένα βασικό μήνυμα, μέσω τριών βασικών χαρακτήρων. Για παράδειγμα, στην παραβολή του σπορέως, που μας ενδιαφέρει στην παρούσα εργασία, ο C. Blomberg αναφέρει ότι οι τρεις βασικοί χαρακτήρες είναι α) ο σπορέας (Χριστός), β) τα μη καρποφόρα εδάφη, (κατηγορίες ανθρώπων, που ήταν κοινές στην Παλαιστίνη του 1ου μ.Χ. αιώνα) και γ) η αγαθή γη, που αντιπροσωπεύει τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν το λόγο του Θεού και τον εφαρμόζουν52. Εδώ θα παρουσιάσουμε το σύνθετο, τριαδικό σχήμα της παραβολής του σπορέως, του C. Bloberg, όπου γίνεται φανερό ότι, από τον έναν σπορέα περνούμε στα δύο είδη εδάφους και από εκεί στις τριάδες των αποτελεσμάτων, για το κάθε είδος εδάφους53: Σπορέας

Καρποφόρα (Εύφορα) Εδάφη Μη καρποφόρα Εδάφη

30πλάσια 60πλάσια 100πλάσια απόδοση Σπόρος στο Σπόρος στην Σπόρος στα δρόμο πέτρα αγκάθια Το παραπάνω σχήμα στην δομή των παραβολών δύσκολα μπορεί να το αμφισβητήσει κάποιος. Περισσότερα για τα τριαδικά σχήματα στη δομής της παραβολής του σπορέως θα βρει ο αναγνώστης στην ιδιαίτερη ενότητα της στρουκτουραλιστικής ανάλυσης της παραβολής (σελ. 57).

1.4. Γιατί ο Χριστός χρησιμοποιούσε τις παραβολές κατά τη διδασκαλία Του

Σύμφωνα με τον πάπα Βενέδικτο XVI η καρδιά του μηνύματος του Χριστού βρίσκεται στις παραβολές Του54. Εφ’ όσον το 1/3 της διδασκαλίας του Χριστού, στα συνοπτικά Ευαγγέλια, αποτελείται από παραβολές, διασώζοντας ένα σημαντικό μέρος του καταγεγραμμένου κηρύγματός Του, αυτό ακούγεται απολύτως λογικό. Ιδιαιτέρως στον Μάρκο οι παραβολές αποτελούν τις κυριότερες ομιλίες του Χριστού55. Από την πλειοψηφία των ερευνητών θεωρούνται ως τα αυθεντικότερα λόγια, τα οποία 50

Jack Dean Kingsbury, The parables of Jesus in Matthew 13, σελ. 65

51

Kenneth E. Bailey, Poet and peasant: a literary‐cultural approach to the parables in Luke, σελ. 45 ‐ 46 C. L. Blomberg, “Interpreting the parables: where are we and where do we go from here?,” CBQ, 53 (1991), τεύχος 1, σελ. 67 ‐ 69 53 Craig L. Blomberg, Interpreting the Parables, σελ. 226. Το σχήμα της τριπλής απόδοσης της αγαθής γης είναι δική μας πρόσθεση στο προϋπάρχον σχήμα.

54 Joseph Aloisius Ratzinger (Pope Benedictus XVI), O Χριστός από τη Ναζαρέτ, σελ. 183 55 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 68 52

19

μπορούμε να αποδώσουμε με βεβαιότητα στον ιστορικό Ιησού, ο οποίος όλα τα μεγάλα θέματα του κηρύγματός Του τα έκανε γνωστά μέσω των παραβολών 56, αποκαλύπτοντας τον ερχομό της Βασιλείας του Θεού μέσω της επί γης παρουσίας Του. Γεννιέται, λοιπόν, εύλογα το ερώτημα: για ποιους λόγους ο Χριστός μιλούσε με παραβολές; Από τους πολλούς, που θα μπορούσαμε να συζητήσουμε, αρκούμαστε στους παρακάτω τέσσερις57: 1. Ο Χριστός χρησιμοποίησε μία διαδεδομένη, για εκείνη την εποχή, μέθοδο διδασκαλίας, προκειμένου να περάσει το μήνυμά Του. Δεν είναι αυτός ο οποίος επινόησε αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας, αφού συναντούμε παραβολές τόσο στην Π. Διαθήκη και στο Ταλμούδ, όσο και στη διδασκαλία των ιουδαίων ραβίνων της εποχής του Χριστού. Σύμφωνα με τον π. Ιωάννη Σκιαδαρέση οι παραβολές του Χριστού αποτελούν παλίμψηστους κώδικες58, φέρνοντας στην επιφάνεια μία νέα, ριζοσπαστική και πρωτάκουστη άποψη κάποιας παλαιότερης διήγησης ή παράδοσης, με τέτοιον τρόπο, που όμοιος δεν υπήρξε μέχρι την εποχή Του59. Το ιδιοφυές των παραβολών του Χριστού βρίσκεται στην ικανότητά Του να μεταμορφώνει συνηθισμένα, καθημερινά πράγματα σε οχήματα μεταφοράς μεγάλων αληθειών 60.

2. Οι έντονες και παραστατικές «εικόνες» του λόγου, παραμένουν «χαραγμένες» στην ανθρώπινη μνήμη και γίνονται ευκολότερα κατανοητές, σε σχέση με τις αφηρημένες έννοιες61 και διεγείρουν το ενδιαφέρον των ακροατών, έχοντας άμεση απήχηση στη φαντασία των κοινών ανθρώπων62. Λέγει ο Χρυσόστομος, ξεκινώντας την ερμηνεία της παραβολής του σπορέως: Επειδή με αινιγματικό τρόπο έμελλε να τους μιλήσει, τους διεγείρει πρωτίστως τη διάνοια, μέσω της παραβολής. Γι’ αυτό και ο άλλος Ευαγγελιστής (Μάρκος) λέγει ότι τους επιτίμησε επειδή δεν την κατανόησαν… Δεν μιλάει μόνο για τον λόγο αυτό με παραβολές, αλλά και για να δώσει μεγαλύτερη έμφαση στον λόγο Του κι έτσι να εντυπώσει στη μνήμη τους τα λόγια Του, που φανερώνονται μπροστά τους. Έτσι έκαναν και οι Προφήτες63. Οι Εβραίοι της εποχής του Χριστού, λαός που καταλάβαινε περισσότερο με τις αισθήσεις, παρά με τη νόηση, αποστρέφονταν τη φιλοσοφία, τους ορισμούς και τις αφηρημένες έννοιες, πράγματα αγαπητά στους Έλληνες. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας σχολιάζει ότι οι παραβολές είναι εικόνες αοράτων, πνευματικών και νοητών πραγμάτων, οπότε αυτά, τα οποία δεν δύνασαι να γνωρίσεις με τους σωματικούς οφθαλμούς, οι παραβολές τα κάνουν κατανοητά στους πνευματικούς οφθαλμούς, μέσω αισθητών και απτών αντικειμένων, διαμορφώνοντας έτσι μία χειροπιαστή εικόνα για νοητά πράγματα, στα οποία έχουμε περιορισμένη πρόσβαση γνώσης64.

3. Με βάση τα παραπάνω θα ισχυριζόμασταν ότι ο Χριστός μιλούσε με παραβολές προς τον απλό λαό, για να του αποκαλύψει μεγάλες, πνευματικές έννοιες με έναν απτό τρόπο. Είναι όμως έτσι τα πράγματα; Κατανοούσε ο λαός τις παραβολές; Όπως θα δούμε στη συνέχεια της εργασίας μας, μετά την διήγηση της παραβολής του σπορέως, συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο και ο Χριστός λέγει στους μαθητές Του: ὑμῖν τὸ μυστήριον δέδοται τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ∙ ἐκείνοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πάντα

56

Madeleine Boucher, Τhe mysterious parable, σελ. 9 Οι τρεις από αυτούς αναφέρονται στο έργο του Ιωάννη Δ. Καραβιδόπουλου, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 159 58 Έκφραση του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση σε προφορική παράδοση, στο επιλεγόμενο μάθημα Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων.

59 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 74 60 Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 368 61 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων…, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 10 62 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 249, με αναφορά στον Ball.

63 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, Ομιλία μδ΄, P.G. 57, 467, 17 – 26 64 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 624, 36 – 47 57

20

γίνεται, ἵνα βλέποντες βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς (Μκ. 4,11‐12)! Περισσότερα για το θέμα αυτό μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο «μεσοσκήνιο» της παρούσας εργασίας, όπου προσεγγίζεται η ερμηνεία της παραπάνω φράσης του Χριστού (σελ. 150 κ.ε.). Οι παραβολές αποκαλύπτουν, αλλά ταυτόχρονα καλύπτουν65. Αποκαλύπτουν την αλήθεια σε αυτούς, οι οποίοι είναι πρόθυμοι να τη δεχθούν, αλλά δεν έχουν να πουν τίποτα στους αδιάφορους66. Ο Χριστός συγκαλύπτει προσωρινώς το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού, ώστε αυτοί, που θα ενδιαφερθούν πραγματικά, να ανακαλύψουν το νόημα των παραβολών, να αποδεχθούν το κήρυγμά Του, να μετανοήσουν και να σωθούν. Με τις παραβολές το κήρυγμα της Βασιλείας διαθλάται, σα να περνάει μέσα από πρίσμα και αποκαλύπτει χαρακτηριστικές όψεις, τωρινές ή μελλοντικές, της Βασιλείας67. Όλες οι παραβολές του Χριστού διατηρούν τη μοναδικότητα του νοήματός τους, πέρα από τις συγκεκριμένες συνθήκες χρόνου και τόπου, σκεπάζοντας με ένα πέπλο την αλήθεια, φτάνει κάποιος να έχει τη διάθεση να τραβήξει το πέπλο αυτό και να λύσει το αίνιγμα, που κρύβεται πίσω από κάθε παραβολή68.

4. Οι παραβολές είναι πράξη αγάπης, φιλανθρωπίας και ταπείνωσης του Χριστού και ταυτόχρονα πράξη εμπιστοσύνης προς τον άνθρωπο 69. Πράξη και έργο φιλανθρωπίας επειδή, όπως ο ίδιος, ως Λόγος του Θεού και ως πρόσωπο, ἐκένωσεν ἑαυτόν, ταπείνωσε δηλαδή τον εαυτό Του και ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, έτσι και ο λόγος Του, ως σύνολο αληθειών, που αφορούν στον άνθρωπο και τη ζωή του, την ενθαδική, αλλά και τη μέλλουσα, μέσω των παραβολών σαρκώνεται και κατ’ επέκταση κενώνεται. Μέσα από την απλή μορφή της παραβολής λιγόστεψε στο έπακρο η απόσταση μεταξύ του θεϊκού λόγου και της αντιληπτικής ικανότητας του ανθρώπου. Ο άπειρος νους του Θεού αφήνεται να γίνει προσιτός από τον μικρόνοο άνθρωπο. Ο πεπερασμένος νους του κτίσματος κοινωνεί με τον δημιουργό του. Αν θέλει ο άνθρωπος, φωτίζεται, αν δεν θέλει, ο Χριστός δεν τον πιέζει, επειδή δεν παραβιάζει και δεν εκβιάζει: Ιδοὺ ἕστηκα ἐπὶ τὴν θύραν καὶ κρούω∙ ἐάν τις ἀκούσῃ τῆς φωνῆς μου καὶ ἀνοίξῃ τὴν θύραν, [καὶ] εἰσελεύσομαι πρὸς αὐτὸν καὶ δειπνήσω μετ᾽ αὐτοῦ καὶ αὐτὸς μετ᾽ ἐμοῦ (Αποκ. 3,20). Αυτή η «αδυναμία» του Χριστού φανερώνει και όλο το μεγαλείο Του. Οι παραβολές αποτελούν και μία πράξη εμπιστοσύνης του Θεού προς τους ανθρώπους, επειδή μέσα από αυτές εκτίθεται και διατίθεται ο λόγος του Θεού προς κατανόηση από τον πεπερασμένο άνθρωπο. Ο Χριστός βλέπει με συγκατάβαση τις διανοητικές ικανότητες και τη δεκτικότητα του πλήθους, δανειζόμενος εικόνες της καθημερινής ζωής, προκειμένου να παρουσιάσει τις ουράνιες και πνευματικές αλήθειες70. Έτσι, ο άνθρωπος καλείται, μέσω των παραβολών, να αποκτήσει σχέση ζωής και κοινωνίας με το Χριστό και τον συνάνθρωπο.

1.5. Γνησιότητα των παραβολών

Σήμερα οι παραβολές χρησιμοποιούνται από την Εκκλησία, πρωτίστως ως παραινετικά κείμενα. Το γεγονός αυτό προκαλεί ερωτήματα σε αρκετούς από τους συγχρόνους ερμηνευτές. Κάποιοι υποθέτουν ή και είναι βέβαιοι ότι οι παραβολές, όπως και ολόκληρη η διδασκαλία του Χριστού, μεταφέρθηκαν με πολύ μεγάλη ελευθερία

65

Κωνσταντίνος Καλλίνικος, Πρακτικαί Ομιλίαι εις τα Κυριακά Ευαγγέλια, σελ. 74 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 217 67 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 162 – 163 68 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 68 69 π. Ι. Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων, σελ. 11 – 13 70 Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 69 – 70 66

21

από την προφορική παράδοση71. Και όχι μόνον αυτό∙ ίσως η πρώτη Εκκλησία συνέταξε κάποια «λόγια του Χριστού»72. Οπότε οι παραβολές θεωρείται ότι ενδύθηκαν τους ρόλους της παραίνεσης και της διδασκαλίας, μετά από επεξεργασία, την οποία υπέστησαν από την πρώτη Εκκλησία ή και από τους ίδιους τους Ευαγγελιστές, προκειμένου να εξυπηρετήσουν συγκεκριμένους σκοπούς. Αλλά το να συμπεραίνουμε ότι ο Χριστός ουδέποτε χρησιμοποίησε στο λόγο Του παραβολές, προκειμένου να διδάξει ή να παροτρύνει το ακροατήριό Του, είναι σα να Τον τοποθετούμε εντελώς έξω από την πολιτιστική και θρησκευτική παράδοση της εποχής Του, μέσα στην οποία έζησε και έδρασε73. Αποτελεί, λοιπόν, μεγάλο σφάλμα ο ισχυρισμός ότι η πρώτη Εκκλησία δημιούργησε τις παραβολές. Κανείς και, φυσικά, ούτε και η ίδια η Εκκλησία θα τολμούσε να ανταγωνιστεί τον Χριστό στη διδακτική Του μέθοδο, διότι ο Χριστός με τις παραβολές δεν αποσαφηνίζει μόνο κάποιες αλήθειες, αλλά «αιχμαλωτίζει» την φαντασία των ακροατών Του και τους κατευθύνει προς τον Θεό 74. Οι παραβολές αποτελούν μέρος της κηρυκτικής δραστηριότητας του Χριστού, η οποία αποτελεί την λυτρωτική επέμβαση του Θεού στην ανθρώπινη ιστορία. Το πιο πιθανό είναι να υποθέσουμε ότι οι παραβολές έχουν την καταγωγή τους στο αυθεντικό κήρυγμα του Χριστού, όμως, επειδή από τη φύση τους επιδέχονται πολλαπλές ερμηνείες, δεν πρέπει να είμαστε βέβαιοι ότι διατηρήθηκαν και έφθασαν μέχρι τις ημέρες μας χωρίς να εμπλουτισθούν με στοιχεία της προφορικής παράδοσης75. Ιδιαίτερα ο J. Jeremias προσπάθησε να βρει κάποιους «κανόνες», σύμφωνα με τους οποίους οι παραβολές μεταφέρθηκαν μέσω της προφορικής παράδοσης και κατόπιν καταγράφηκαν, ισχυριζόμενος ότι, με τη χρήση αυτών των κανόνων, μπορούμε να απεκδύσουμε τις παραβολές από τα πρόσθετα στοιχεία, τα οποία συνήθως είναι αλληγορικά κι έτσι να φθάσουμε στην αυθεντική διδασκαλία του ιστορικού Ιησού76. Δύο ερευνητές προσπάθησαν να καταρρίψουν αυτές τις ιδέες του J. Jeremias. Οι M. Black77 και R. E. Brown78 διακήρυξαν ότι η αλληγορική ερμηνεία των παραβολών δε πρέπει να θεωρείται, υποχρεωτικά, ως πρόσθετο κείμενο της μεταποστολικής Εκκλησίας, διότι οι αλληγορικές έννοιες ενσωματώνονται στη δομή της παραβολής και, ως εκ τούτου, δεν είναι εύκολο σε κάποιον να τις διακρίνει και να τις ξεχωρίσει από τη δομή της ιστορίας, αφού όλα τα επί μέρους στοιχεία τους εγκεντρίζονται στο όλο πλαίσιο και δεν μπορούν να υπάρξουν ανεξάρτητα από αυτό το πλαίσιο ούτε στην ίδια την παραβολή, ούτε και στην ερμηνεία της79.

1.6. Επικαιρότητα του μηνύματος των παραβολών Ο Χριστός χρησιμοποίησε τη γλώσσα των παραβολών, προκειμένου να προσφέρει στους ακροατές του όψεις της Βασιλείας του Θεού στην καθημερινή τους ζωή 80. Αυτό το οποίο μας διδάσκουν οι παραβολές είναι κάτι παραπάνω από μία γενική, θρησκευτική 71

I. Howard Marshall, “Eschatology and the Parables”, σελ. 13, ομιλία στα πλαίσια του Tyndale Fellowship for Biblical Research, στην ηλεκτρονική σελίδα: http://www.biblicalstudies.org.uk/pdf/eschatology_marshall.pdf . Ημ. αν. 03.01. 2015 72 Για την άποψη αυτή βλέπε στο Πέτρος Βασιλειάδης, Τα λόγια του Χριστού, Το αρχαιότερο Ευαγγέλιο, Αθήνα 2005 73 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 180 – 181 74 Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ. 158 75 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1296 76 Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ. 3 κ.ε.

77 Matthew Black, “The Parables as Allegory,” BJRL, 42 (1959‐60), σελ. 273‐287 78

Brown Raymond E., “Parable and Allegory Reconsidered,” NovT, τομ. 5 (1962), τ. 1 (Ιαν. 1962), σελ. 36 – 45 Hans Weder, Die Gleichnisse Jesu als Metaphern. Traditions‐ und redaktionsgeschichtliche Analysen und Interpretationen, σ. 69 – 75 80 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 125 – 127 79

22

αλήθεια∙ συνδέονται, δυναμικά με το μήνυμα, την αποστολή και τη διακονία του Χριστού επί της γης. Τούτο βέβαια δε σημαίνει ότι το μήνυμα των παραβολών είναι συνδεδεμένο μόνο με ιστορικές και θεολογικές καταστάσεις του 1ου αιώνα μ.Χ. στην Παλαιστίνη και αφορούσε μόνο τους ανθρώπους της συγκεκριμένης εποχής. Όπως και ολόκληρη η Γραφή, έτσι και οι παραβολές περιέχουν αλήθειες, οι οποίες αφορούν όλους τους ανθρώπους του Θεού, σε όλες τις εποχές, σε όλες τις γωνιές της γης, άρα και τους ανθρώπους της εποχής μας81. Οπότε σε κάθε παραβολή πρέπει να έχουμε τα μάτια μας και τα αυτιά μας ανοιχτά, ώστε να δούμε τις μεταφορές να εφαρμόζουν στις ηθικές και προσωπικές αναζητήσεις μας με έναν ελεύθερο και δημιουργικό τρόπο82. Η μαθητεία, ως ακρόαση και πίστη, δεν περιορίζεται σε παθητική αποδοχή μίας διδασκαλίας άλλης εποχής, αλλά απαιτεί ενεργή έρευνα, ώστε να ανακαλύψουμε νέες αναφορές και εφαρμογές στις μεταβαλλόμενες συνθήκες της ζωής μας 83. Το θέμα, που κυριαρχεί σε όλες τις παραβολές, είναι η Βασιλεία του Θεού και η κατεύθυνση του ανθρώπου προς αυτήν, μέσω της μετάνοιας και της πίστης.

2. ΕΙΔΙΚΑ ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ

2.1. Η ονομασία της Παραβολής

Η παραβολή είναι γνωστή ως παραβολή του σπορέως∙ πολλοί μάλιστα θεωρούν ότι την ονομασία την έδωσε ο ίδιος ο Χριστός (ή ο Ευαγγελιστής Ματθαίος) με την εισαγωγική φράση στην ερμηνεία της παραβολής: ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος (Mτ. 13,18). Όμως, όπως θα διαπιστώσουμε στη συνέχεια, ο σπορέας είναι ένα πρόσωπο που εμφανίζεται μόνο στον πρώτο στίχο της παραβολής και στον πρώτο στίχο της ερμηνείας της, παραμένοντας «εξαφανισμένος» από όλο τον «πυρήνα» της αφήγησης. Επειδή ο Λουκάς προσθέτει στην ερμηνεία της παραβολής τη φράση ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,11), δίδοντας ιδιαίτερη έμφαση στον σπόρο, κάποιοι θεωρούν ότι η παραβολή θα μπορούσε να τιτλοφορηθεί παραβολή του σπαρέντος σπόρου84, μία ονομασία, η οποία συμφωνεί με το περιεχόμενο της παραβολής, υπό το πρίσμα της πρωτοχριστιανικής παράδοσης και του περιεχομένου του γνωστικού Ευαγγελίου του Θωμά85. Κάπως παρόμοια είναι και η άποψη, η οποία υποστηρίζει ότι η αφήγηση επικεντρώνεται στην τύχη των σπόρων που σπάρθηκαν, άρα θα έπρεπε να την ονομάζουμε παραβολή των σπόρων86. Όμως και ο ίδιος ο σπόρος φαίνεται να απασχολεί ελάχιστα τους Ευαγγελιστές. Για αρκετούς το κύριο στοιχείο της είναι η περιγραφή τεσσάρων διαφορετικών ειδών εδάφους, οπότε την ονομάζουν παραβολή των τεσσάρων εδαφών87, ονομασία με την οποία διαφωνεί ο J. Jeremias88 και ο R. A. Guelich επειδή, αν δεχθούμε την ονομασία αυτή, τότε το κύριο σημείο της πηγάζει από την ερμηνεία της και όχι από την αφηγητική δομή της ίδιας της παραβολής89. Άλλοι ισχυρίζονται ότι θα μπορούσαμε να την ονομάσουμε παραβολή της αύξησης, επειδή συγκρίνει την αύξηση του σπόρου με την καρποφορία του λόγου του Θεού ή παραβολή της ανταπόκρισης του ανθρώπου στο λόγο του Θεού, καθώς είναι γνωστό ότι αναφέρεται στην «υποδοχή» του σπόρου (λόγου του Θεού) από τα διαφορετικά είδη εδαφών

81

Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 75 William R. Farmer, ό.π..

83 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 75 84 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 701 85 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 196 86 Theodore J. Weeden, “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower,” JAAR, 47 (1979), σελ. 120 87 A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 151 88 Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ. 150 89 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 196 – 197 82

23

(καρδιές των ανθρώπων)90. Για άλλους αποτελεί μία παραβολή των αντιθέσεων: Μέσα σε δυσμενείς συνθήκες οι ακροατές πρέπει να έχουν εμπιστοσύνη και σιγουριά ότι η βασιλεία του Θεού θα επικρατήσει91. Κατά την παρούσα εργασία θα χρησιμοποιούμε τον τίτλο παραβολή του σπορέως, αφού με τον τίτλο αυτόν είναι γνωστή η παραβολή στο ευρύ κοινό της Ορθόδοξης Εκκλησίας μας.

2.2. Μορφή της παραβολής. Θέση της στα Ευαγγέλια

Αν και τα όρια της διάκρισης των παραβολικών μορφών δεν είναι στεγανά, πολλοί επιχειρούν τέτοιου είδους διακρίσεις92. Κάποιοι κατατάσσουν την παραβολή του σπορέως στις παρομοιώσεις, όπως ο W. L. Lane93 και η E. Linnemann94 και άλλοι στις αφηγηματικές παραβολές, όπως ο R. Bultmann95, επειδή στη διήγηση της παραβολής χρησιμοποιείται συνεχώς ο αόριστος χρόνος. Ενάντια στην άποψη αυτή τοποθετείται ο U. Luz, ισχυριζόμενος ότι ο αόριστος της διήγησης δεν εξασφαλίζει και τη συνέχεια της αφήγησης, βλέποντας τέσσερις διαφορετικές ιστορίες – εμπειρίες, οι οποίες προκύπτουν κατά τη διάρκεια της σποράς. Έτσι, καταλήγει στο συμπέρασμα ότι η διήγησή μας αποτελεί μία τετραπλή παρομοίωση96. Κατά τον S. E. Johnson πρόκειται για μία αλληγορία, επειδή η ιστορία αναλύεται σε μία σειρά από πολλές, αιώνιες αλήθειες97. Για πολλούς σχολιαστές η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί ξεκάθαρα μία αλληγορική ερμηνεία, η οποία έχει ως θέμα τη Βασιλεία του Θεού και σπορέας, σπόροι και εδάφη αποτελούν αλληγορίες, στις οποίες αντικατοπτρίζονται οι εμπειρίες της πρώτης Εκκλησίας αμέσως μετά την επί γης διακονία του Χριστού98. Στον Μάρκο και τον Ματθαίο η παραβολή του σπορέως τοποθετείται πρώτη σε μία σειρά παραβολών, οι οποίες έχουν ως θέμα τη Βασιλεία του Θεού και την υποδοχή της από τον κόσμο99. Είναι πολύ συνηθισμένο, ιδιαίτερα στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, οι παραβολές του 13ου κεφαλαίου να αποκαλούνται παραβολές της Βασιλείας. Ονομάζονται έτσι επειδή στις συγκεκριμένες παραβολές ο Χριστός εξηγεί τις αντιδράσεις στο μήνυμα της Βασιλείας και κατόπιν δίδει στοιχεία που αφορούν το πώς η Βασιλεία του Θεού αναδύεται και εμφανίζεται στον κόσμο. Εκεί εντάσσεται και η παραβολή του σπορέως από πολλούς ερμηνευτές100. Ο Λουκάς, απομονώνοντας την παραβολή μας, επικεντρώνεται μόνο σ’ αυτήν, χωρίς να αφηγηθεί κάποια άλλη από τις παραβολές της Βασιλείας. Εδώ αναπτύσσει τη θεολογία του λόγου του Θεού 90

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 721 Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ. 150 – 151 92 John W. Sider, “Proportional Analogy in the Gospel Parables,” NTS 31 (1985), σελ. 1 ‐ 23 93 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 152 94 Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ. 118 95 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 189 96 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 242. Παρόμοια είναι και η άποψη των F. Hahn και Lohfink (υποσ. 71).

97 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 90 98 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1297 99 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 374 100 Για παράδειγμα ο Charles Harold Dodd, την εντάσσει στο έργο του The Parables of the Kingdom. Το ίδιο και ο Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ. 77 – 79 και 149 – 151, ενώ ο Joseph A. Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ. 711, σημειώνει ότι μπορεί να θεωρηθεί ως μία γνήσια παραβολή της Βασιλείας του Θεού, της οποίας το κεντρικό θέμα ήταν να δείξει τη θριαμβευτική εξάπλωση της Βασιλείας του Θεού στον κόσμο, παρά τα εμπόδια τα οποία εμποδίζουν ένα μεγάλο μέρος του σπόρου να καρποφορήσει.

91

24

προσκαλώντας τους ανθρώπους να ανταποκριθούν σε αυτόν. Η συγκεκριμένη επικέντρωση είναι μοναδική στον Λουκά και παράλληλα αποτελεί μία στοχευμένη χρησιμοποίηση της παραβολής για να προσδιορίσει τη διδασκαλία του Χριστού101. Θεωρούμε ότι η παραβολή ανήκει στις παραβολές της Βασιλείας του Θεού, έχοντας παράλληλα και έναν εσχατολογικό τόνο, επειδή περιγράφει την προσπάθεια διάδοσης του λόγου του Θεού και τα εμπόδια, που παρουσιάζονται στην προσπάθεια αυτή. Ταυτοχρόνως προβάλλεται ο τελικός θρίαμβος του λόγου του Θεού και, κατ’ επέκταση, της Βασιλείας του Θεού102. Ο λόγος του Θεού είναι ο ἐν Χριστῷ λόγος, με την έννοια της εσχατολογικής συνάντησης του Θεού με την ανθρωπότητα, που, κατ’ αυτόν τον τρόπο, την κρίνει, τη σώζει, την απελευθερώνει από τα δεσμά της και την ποδηγετεί προς το «τέλος», μέσω μίας πορείας μαζί του103. Με βάση αυτή την εσχατολογική προσέγγιση, η καρποφορία δεν είναι μία, απλώς, ηθική βελτίωση, η οποία προσφέρεται με την ακρόαση του λόγου του Θεού, αλλά καρποί της είναι οι άνθρωποι, οι οποίοι θα συμβάλουν στην επικράτηση του μηνύματος της Βασιλείας του Θεού σε ολόκληρο τον κόσμο104. Παρά την αποκαρδιωτική, αρχική απόδοση είναι σίγουρη η εσχατολογική επιτυχία του κηρύγματος του Χριστού105 και η Βασιλεία του Θεού θα θριαμβεύσει, όπως ο ίδιος ο Χριστός το υποσχέθηκε106. Η καρποφορία, πέρα από κάθε προσδοκία, θα κάνει πραγματικότητα τη μεγάλη νίκη των πιστών, η οποία θα υπερισχύσει των απωλειών107 και, μέσα από αποτυχίες, απογοητεύσεις και κακουχίες, τελικά θα αναδειχθεί η βεβαιότητα του θριάμβου της Βασιλείας του Θεού 108, παρά την ευάλωτη φύση της μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, κάτι που αντιτίθεται στις απόψεις των Ισραηλιτών109. Χρειάζεται εμπιστοσύνη στο λόγο του Θεού, για να μην οδηγηθούμε στην αποθάρρυνση110. Το πρόβλημα εδώ είναι ότι ο μεταγενέστερος όρος Βασιλεία του Θεού δεν συναντάται πουθενά στην παραβολή, αλλά ούτε και στην ερμηνεία της111. Ορισμένοι θεωρούν ως παραβολές της Βασιλείας μόνο τις παραβολές, οι οποίες εισάγονται με προτάσεις όπως: ὁμοιωθήσεται ἡ βασιλεία (Μτ. 25,1), ὡμοιώθη ἡ βασιλεία (Mτ. 13,24) και

101

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 721 Εδώ να προστεθεί ότι ο Μάρκος, μόνος από τους συνοπτικούς, διασώζει άλλη μία παραβολή του Χριστού, η ερμηνεία της οποίας έχει μεγάλη σχέση με την παραβολή του σπορέως και θα μπορούσε να αποδοθεί και σε αυτή εσχατολογικό νόημα (Μκ. 4,26‐29). Είναι γνωστή και ως παραβολή του υπομονετικού γεωργού. Περισσότερα στο Ι. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 176. Στον Ματθαίο και τον Μάρκο ακολουθεί άλλη μία παραβολή σχετική με σπόρο, η παραβολή του κόκκου σινάπεως, ενώ στον Λουκά η ίδια παραβολή βρίσκεται πέντε κεφάλαια παρακάτω (Μτ. 13,31‐32, Μκ. 4,30‐32, Λκ. 13,18‐19). Κατά τον Ulrich Luz, (Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 249 – 251) οι εικόνες της παραβολής του σπορέως έχουν άμεση σχέση με τις εικόνες της παραβολής των ζιζανίων (Μτ. 13,36‐43) και αυτό καταδεικνύεται με την χρήση των λέξεων σπείρω, αἰών, σκάνδαλον, πονηρός, βασιλεία, καθώς και με την έξωση του καλεσμένου χωρίς το κατάλληλο γαμήλιο ένδυμα στην παραβολή των βασιλικών γάμων (Μτ. 22,11‐14). Ο B. Gerhardsson κάνει μία πρωτότυπη, αλλά παράλληλα αυθαίρετη σύνδεση της παραβολής του σπορέως (την οποία θεωρεί ως εισαγωγική στις παραβολές της Βασιλείας), με όλες τις υπόλοιπες παραβολές του 13ου κεφαλαίου του Ματθαίου: Το τμήμα της παραβολής, όπου ο σπόρος πέφτει στην οδό σχετίζεται με την παραβολή των ζιζανίων, εκεί όπου ο σπόρος πέφτει στο πετρώδες έδαφος συνδέεται με τις παραβολές του κόκκου σινάπεως και της ζύμης, εκεί όπου ο σπόρος πέφτει στα αγκάθια σχετίζεται με τις παραβολές του κρυμμένου θησαυρού και του πολύτιμου μαργαρίτη και τέλος η αγαθή γη συνδυάζεται με την παραβολή της σαγήνης [B. Gerhardsson, “The Seven Parables…,” NTS 19 (1972), σελ. 19 – 24].

103 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ. 403 104 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 318 με αναφορά σε Schrumann 105 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 701 106 Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, σελ. 149 – 151 107 Norman A. Huffman, “Atypical Features in the Parables of Jesus,” JBL, 97, σελ. 212 108 Mark L. Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 185 109 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 196 – 197 110 Pheme Perkins, Hearing the Parables of Jesus, σελ. 80 ‐ 81 111 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 188 102

25

ὁμοία ἐστὶν ἡ βασιλεία (Mτ. 13,31), αφού, ρητώς, παρουσιάζεται ως θέμα τους η Βασιλεία του Θεού. Η παραβολή του σπορέως, αν και ανήκει στο κεφάλαιο 13 του Ματθαίου, δεν έχει παρόμοια εισαγωγή και, για αρκετούς σχολιαστές, σε κανένα από τα άλλα συνοπτικά Ευαγγέλια δεν δίδεται η ιδέα ότι ανήκει στις παραβολές της Βασιλείας, επειδή δεν αναφέρεται στη συγκομιδή με όρους της Βασιλείας του Θεού112. Επίσης, κατά μερικούς ερμηνευτές, μία τέτοια ανάγνωση της παραβολής δε δίνει ιδιαίτερη σημασία στη Βασιλεία του Θεού, που ήδη έχει ανατείλει, στο σήμερα, επί της γης113 και, επιπροσθέτως, τα τρία τέταρτα της παραβολής συνεισφέρουν ελάχιστα ή μάλλον καθόλου στην όλη ιστορία114! Ακόμη, μέσα από μία εσχατολογική θέαση της παραβολής, χάνεται ο συμβολισμός της σοδειάς, επειδή ο σπορέας ξεπερνά την διακύβευση και το ρίσκο, φτάνει στην αμέλεια και την αμεριμνησία115. Η K. Dronsch βλέπει, μέσα από τις εικόνες της σποράς και της ανάπτυξης των φυτών, την ανάπτυξη μιας νέας, χριστιανικής κοινότητας, της Εκκλησίας της εποχής των Ευαγγελιστών, όπου η κήρυξη του λόγου και η ανάπτυξη της κοινότητας αλληλεξαρτώνται και μάλιστα συνδέονται στενά με την ακρόαση του λόγου του Θεού. Επομένως, η παραβολή και η ερμηνεία της δεν είναι κάποια ιστορία με ευχάριστο τέλος, αλλά το τέλος φανερώνει μια νέα αρχή: είναι το ανοιχτό μέλλον της ιστορίας116. Σύμφωνα με τον U. Luz οι μεταφορές και οι εικόνες, που χρησιμοποιούνται, δεν οδηγούν προς την κατεύθυνση αυτή και, κατά τη γνώμη του, όλες οι ενδείξεις έρχονται σε αντίθεση με αυτή την ευρύτατα διαδεδομένη άποψη ότι αποτελεί παραβολή της Βασιλείας. Μαζί με την ερμηνεία της η παραβολή μπορεί να κατανοηθεί ως μία παραβολή της Βασιλείας του Θεού, αλλά, ταυτόχρονα και δεν θα πρέπει να θεωρηθεί ως παραβολή της Βασιλείας! Διότι η βασιλεία του Θεού είναι ήδη παρούσα, όμως οι αντίθετες προς αυτήν δυνάμεις βρίσκονται παντού117. Καταδείξαμε, λοιπόν, τη διαφωνία για το αν αποτελεί η παραβολή του σπορέως παραβολή της Βασιλείας του Θεού. Εμείς, όμως, πιστεύουμε ότι ο Χριστός, μέσω της παραβολής του σπορέως, μας αφήνει να ρίξουμε μία ματιά τόσο στην πραγματικότητα των ανθρώπων γύρω μας, όσο και στο εσωτερικό του κόσμου της Βασιλείας του Θεού 118. Την κήρυξη του λόγου του Θεού θα την ακολουθήσει η επιτυχία 119.Το συμπέρασμα έρχεται αβίαστα: Η Βασιλεία του Θεού θα επικρατήσει στη γη και ο ερχομός της είναι τόσο βέβαιος, όσο και η βλάστηση του σπόρου μετά τη σπορά του στη γη120.

2.3. Αυθεντικότητα της παραβολής

Οι περισσότεροι ερευνητές αμύνονται υπέρ της αυθεντικότητας της παραβολής επειδή έχει γλωσσική και θεολογική ενότητα με άλλα ‐επαρκώς μαρτυρούμενα ως γνήσια‐ λόγια του Χριστού121. Εξάλλου, διδάχθηκε στην Παλαιστίνη, όπου συναντούμε μία προηγμένη, αγροτική κοινωνία122. Πολλοί συμφωνούν ότι ο Μάρκος βρήκε την 112

W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ. 167 – 168 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 261 114 Darrell L. Bock, Luke 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 731 115 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 375 116 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 307, με αναφορά σε Vouga και Lampe 117 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 243 118 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 163 119 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 702 120 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 176 121 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 721 122 Μία προσέγγιση της αυθεντικότητας της παραβολής υπό το πρίσμα των κοινωνικών και οικονομικών δεδομένων της εποχής και της περιοχής στη μελέτη του Ernest van Eck, “Interpreting the Parables of the Galilean Jesus: A social scientific approach,” HTS, άρθρο # 308, τόμος 65 (2009), τεύχος 1, σελ. 1 – 12 στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.hts.org.za/index.php/HTS/article/viewFile/308/428. Ημ. ανάκτησης: 07.07.2014 113

26

παραβολή του σπορέως στη χριστιανική παράδοση, η οποία είχε ήδη διαμορφωθεί πριν από αυτόν. Η ύπαρξη της παράλληλης διήγησης στο Ευαγγέλιο του Θωμά και η καταγραφή σχετικών, αποκαλυπτικών ιδεών και εννοιολογικών παραλλήλων στη γραμματεία του ύστερου πρώτου και πρώιμου δεύτερου αιώνα μ. Χ., όπως για παράδειγμα στο απόκρυφο βιβλίο Β΄ Έσδρα (4 Ezra) 8,41‐44 και 9,31‐37, (βλ. σελ. 88‐89 στην παρούσα εργασία) αποτελούν ενδείξεις παρουσίας μίας πλούσιας, προ‐Μάρκειας παράδοσης123. Ως θεμελιακό υπόβαθρο της παραβολής, εκτός από τα χωρία του Β΄ Έσδρα, θεωρούνται ο Ιεζεκιήλ και οι παραβολές του Ενώχ, όπου χρησιμοποιείται η εικόνα του Θεού ως σπορέως, δίδοντας μία εξήγηση για το αγροτικό υπόστρωμα της παραβολής και της ερμηνείας της124. Έτσι οι περισσότεροι ερευνητές συμφωνούν ότι πρόκειται για αυθεντικό κείμενο, ειπωμένο από τον ίδιο τον Χριστό κατά τη διάρκεια της επί γης διακονίας Του125, αλλά, ίσως, δεν ειπώθηκε εντός της συγκεκριμένης ενότητας λόγων, όπου τοποθετούν την παραβολή οι Ευαγγελιστές126. Βέβαια, κάποιοι αμφιβάλλουν για το αν ο ίδιος ο Χριστός είπε την παραβολή127 και αν εντάσσεται στο πλαίσιο της επιγείου διακονίας Του. Το βασικότερο επιχείρημα τους είναι ότι πολλά στοιχεία της παραβολής ανήκουν στην αραμαϊκή παράδοση, από την οποία άντλησε το κείμενό του ο Μάρκος ή και η ίδια η πρωτοχριστιανική Εκκλησία. Όμως, για κάποιους άλλους, οι άφθονοι σημιτισμοί, οι οποίοι συναντώνται στην παραβολή, συνιστούν μία ακριβώς αντίθετη ένδειξη, ότι πρόκειται δηλαδή για αυθεντικό κείμενο του Χριστού128. Έχοντας υπ’ όψιν τα παραπάνω δημιουργείται το εξής ερώτημα: Μπορούμε άραγε να ανακαλύψουμε το αυθεντικό κείμενο της παραβολής, όπως αυτό ειπώθηκε από τον ίδιο τον Χριστό; Αν η παραβολή αναλυθεί και ανασυντεθεί με όρους της ιστορίας της Μάρκειας παράδοσης, θα φανερωθεί ότι η δομή της ανήκει στην παράδοση των πρώτων δεκαετιών του δευτέρου μισού του 1ου αιώνα μ.Χ. κι έτσι αποτελεί μία σύνθεση του Ευαγγελιστή βασισμένη σε λόγια του Χριστού129; Πολλοί αμφιβάλλουν γι’ αυτό, επειδή τα σκέλη της παραβολής είναι άνισα. Ιδιαιτέρως το τμήμα, το οποίο αναφέρεται στο πετρώδες έδαφος (Μκ. 4,5‐6), είναι ασυνήθιστα μεγάλο σε σχέση με τα υπόλοιπα. Αν μικρύνουμε, όμως, την παραβολή, τότε αυξάνουμε την απόσταση της παραβολής από την ερμηνεία της. Οι προσπάθειες «ανακατασκευής» της παραβολής δίνουν ένα διαφορετικό αποτέλεσμα από την ίδια την παραβολή, όπως για παράδειγμα το τριαδικό σχήμα του H. J. Klauck με τρεις παράλληλες στροφές, τρία ρήματα σε κάθε στροφή και τρία επίπεδα απόδοσης στην τελική στροφή130. Σε κάθε περίπτωση η αποκατάσταση της γνησιότητας της παραβολής131 θα πρέπει να αντιστοιχεί με την ερμηνεία, η οποία 123

Crossan John Dominic, “The seed parables of Jesus,” JBL 92 (1973), σελ. 248 – 250 Darrell L. Bock, Luke, ό.π..

125 Carlston Charles E., The parables of the triple tradition, σελ. 146 126 I. H. Marshall, The Gospel of Luke, σελ 321 και J. A. Fitzmyer, To Advance the Gospel…, σελ. 706 – 707 127 Για παράδειγμα η Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ. 185 128 A. J. Hultgren, The parables of Jesus…, σελ. 189, με αναφορές σε H.‐J. Klauck, M. Black, V. Taylor και P. Payne 129 Πληροφορίες για τη μέθοδο της Κριτικής του Κειμένου, η οποία προσπαθεί να ανασυστήσει, όσο αυτό είναι δυνατό, την αρχική εκδοχή του διασωζομένου κειμένου, τη Θεωρία της Μετάφρασης, την Αφηγηματική κριτική προσέγγιση, η οποία προσεγγίζει τις αφηγήσεις της Καινής Διαθήκης (όπως και την παραβολή του σπορέως) ως λογοτεχνικά κείμενα, την Στρουκτουραλιστική προσέγγιση, η οποία ενδιαφέρεται για τη δομή του κειμένου και ιδιαίτερα για τις βαθιές και μόνιμες δομές, που είναι κοινές σε όλες τις ιστορίες, αλλά και την Μεταστρουκτουραλιστική κριτική προσέγγιση, σύμφωνα με την οποία το ίδιο το κείμενο παρεμβαίνει στην κατανόηση του νοήματός του, οπότε κανένα κείμενο δεν παρουσιάζει μία μοναδική και σαφή αλήθεια, μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ. 89 – 95 και 133 ‐ 178 130 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 243, αναφορά σε Hans‐Josef Klauck, Allegorie und Allegorese …, σελ. 186 – 189 131 Για την δύσκολη υπόθεση της γνησιότητας του κειμένου της Καινής Διαθήκης ο αναγνώστης μπορεί να μελετήσει το έργο του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση Ο Αναμάρτητος και η μοιχαλίδα, ιδιαίτερα τις σελίδες 17 – 52, 124

27

δίδεται στην παραβολή. Η σύγχρονη έρευνα δέχεται την ύπαρξη ενός αφηγηματικού σκελετού της παραβολής, ο οποίος, μέσα από την προφορική παράδοση, επενδύθηκε με πληθώρα αποχρώσεων και αλλαγών, χάρη στις πολλές, προσωπικές ερμηνείες και εφαρμογές. Άλλωστε, το ίδιο ακριβώς συνέβη στο διάβα των αιώνων ανάμεσα στους σχολιαστές, οι οποίοι απέδωσαν την ερμηνεία σύμφωνα με τα δεδομένα της εποχής τους. Σε κάθε περίπτωση δεν υπάρχει κανένα στοιχείο στο κείμενο, το οποίο μας εξαναγκάζει να δεχθούμε κάποια συγκεκριμένη ανασύνθεση. Όσον αφορά στο καίριο ζήτημα, δηλαδή το αν η ερμηνεία, που ακολουθεί την παραβολή (Μκ. 4,14‐19, Μτ. 13,19‐23, Λκ. 8,11‐15), ειπώθηκε πράγματι από τον Χριστό ή αποτελεί παραγωγή της πρώτης Εκκλησίας των Ευαγγελιστών, ο αναγνώστης θα βρει τις απαντήσεις της σύγχρονης έρευνας στην αντίστοιχη ενότητα της παρούσας εργασίας (σελ. 72‐81).

2.4. Χρονικό πλαίσιο και αφορμή της παραβολής

Η διαφορετική θέση της παραβολής στο κάθε συνοπτικό Ευαγγέλιο κάνει δύσκολη την ένταξή της στο χρονικό πλαίσιο της διδασκαλίας του Χριστού. Οι παραβολές, οι οποίες υπάρχουν στα κεφάλαια Μκ. 4 , Μτ. 13 και Λκ. 8, φαίνεται ότι ειπώθηκαν κατά την περιοδεία στη Γαλιλαία, στο ξεκίνημα της δημόσιας δράσης του Χριστού. Ωστόσο, το δέσιμο με τα συμφραζόμενα στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου τοποθετεί την παραβολή προς το τέλος της περιοδείας αυτής132. Τρία θαύματα, τα οποία παρουσιάζονται ότι έγιναν μετά τη διδασκαλία της παραβολής, κατά τον Λουκά (8,22‐ 56), στον Ματθαίο παρουσιάζονται ότι έγιναν πριν από αυτήν (8,23‐34, 9,18‐26) και επιπροσθέτως, στα κεφάλαια 8‐9 του Ματθαίου υπάρχει ένα τοπικό «άρωμα», ώστε να γίνεται δύσκολη η χρονική τοποθέτηση της παραβολής, μέσω του Ματθαίου. Ο Μάρκος συμφωνεί με τον Λουκά για τη τοποθέτηση των θαυμάτων μετά την παραβολή του Σπορέως (Μκ. 4,35‐53). Ως προς την αφορμή της παραβολής έχουν δοθεί πολλές απαντήσεις, από τις οποίες δε μπορούμε να απορρίψουμε καμία ως ατυχή, εφ’ όσον αποδίδει το νόημα της παραβολής133. Από την άλλη μεριά, μήπως θα έπρεπε να τις απορρίψουμε όλες, αφού ο πραγματικός λόγος, για τον οποίον ειπώθηκε η συγκεκριμένη παραβολή, δεν έχει καταγραφεί στα Ευαγγέλια134; Κατά τον R. A. Guelich, από τη στιγμή που αποκαλείται η παραβολή τοῦ σπείροντος (Μτ. 13,18), το κύριο σημείο της έχει παρερμηνευθεί ήδη από τον τίτλο της, επειδή, κατά τη γνώμη του, ο σπορέας δεν έχει κάποιον κύριο ρόλο στην εξέλιξη της διήγησης135.

2.5. Αυτοβιογραφικά στοιχεία του Χριστού στην παραβολή

Πολλοί ερμηνευτές θεωρούν ότι είναι σημαντικό να προσδιοριστεί το ιδιαίτερο κίνητρο, που οδήγησε τον Χριστό να πει την παραβολή και αυτό, φυσικά, συνδέεται άμεσα με την αφορμή, η οποία Του δόθηκε, προκειμένου να τη διηγηθεί. Πιστεύοντας ότι η παραβολή του σπορέως εμπεριέχει αυτοβιογραφικά στοιχεία 136, θεωρούν ότι αντικατοπτρίζει, εν πολλοίς, την επίγεια ζωή του Χριστού. Οπότε, πρέπει να όπου περιγράφονται οι «περιπέτειες» της περικοπής στα χειρόγραφα, αλλά και τις εργασίες της Άννας Κόλτσιου – Νικήτα, “Περί της γνησιότητος της περικοπής της μοιχαλίδας (Ιω. 7,53‐8,11)…,” Σύνθεσις, τχ. 3, σελ. 141 – 165 και “Παράδοση και έκδοση των κειμένων της χριστιανικής γραμματείας,” στο Εισηγήσεις Μαθημάτων Θεολογικού Κύκλου …, σελ. 516 – 529 132 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 719 133 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι Παραβολαί του Χριστού, σελ. 44 134 Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ. 41 κ.ε.

135 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 196 – 197 136 G.A. Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 7, σελ. 695 ‐ 696 & Τ.H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ. 119

28

κατανοηθεί μέσα σε ολόκληρο το πλαίσιο των προηγουμένων κεφαλαίων (3 στον Μάρκο, 11 και 12 στον Ματθαίο, 6 και 7 στον Λουκά), τα οποία σχετίζονται με την απόρριψη του Χριστού και την αμετανοησία του Ισραήλ. Διότι αποτελεί αναμφισβήτητο γεγονός ότι ο Χριστός και οι μαθητές Του βίωσαν την σκληρή πραγματικότητα137 της απόρριψης του μηνύματος της Βασιλείας του Θεού από τον Ισραήλ 138. Έτσι, στην παραβολή του σπορέως, κατά κάποιον τρόπο, επιβεβαιώνεται η άρνηση πολλών συμπατριωτών Του να ανταποκριθούν στο κήρυγμά του Χριστού 139. Γεννιέται, λοιπόν, μία κρίσιμη ερώτηση: Πώς μπορεί να εξηγηθεί η απόρριψη του κηρύγματος του Χριστού από ένα τόσο μεγάλο ποσοστό ανθρώπων, οι οποίοι δεν ανταποκρίθηκαν με πίστη στην πρόσκλησή Του140; Μέσω της παραβολής ο Χριστός απολογείται141, εξηγώντας στους απογοητευμένους και πικραμένους, από την απιστία του πλήθους, μαθητές Του, τους λόγους για τους οποίους ο λαός δεν ανταποκρίθηκε στο σωτήριο μήνυμά Του και γιατί η Βασιλεία του Θεού δεν είχε επικρατήσει ακόμη επί της γης142. Ταυτοχρόνως γίνεται αντιληπτή και μία μετατόπιση ευθύνης στους ακροατές του λόγου του Θεού143, μαζί με την ενθάρρυνση για ακρόαση του λόγου144. Με αυτόν τον τρόπο η έμφαση πέφτει, εξ ίσου, τόσο στα τρία αρνητικά παραδείγματα εδαφών όσο και στην καλή γη και το κείμενο αποκτά στοχαστικό χαρακτήρα. Όπως και κάθε διδάσκαλος, έτσι και ο Χριστός ήλθε αντιμέτωπος με αναπόφευκτες αποτυχίες 145. Πολλοί από τους λόγους Του δεν έγιναν κτήμα των ανθρώπων που τους άκουσαν. Όμως, παρά την απόρριψη, τελικώς το μήνυμα του Χριστού είναι αυτό που επικρατεί. Όπως και η ίδια η Εκκλησία: πολεμουμένη καί νικῶσα, ἐπιβουλευομένη και περιγινομένη146. Οι Ευαγγελιστές, όταν γράφουν τα Ευαγγέλιά τους, αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα, που πριν από αυτούς το αντιμετώπισε ο διδάσκαλός τους και κατόπιν ο Απόστολος Παύλος: την απόρριψη του Μεσσία από τον λαό, παρά τις περί του αντιθέτου προσδοκίες των ιουδαϊκών εσχατολογικών προσδοκιών. Ποια είναι η απάντησή τους; Όπως κι ο Παύλος, ο οποίος πιστεύει ότι ο Θεός, κατά τα έσχατα, θα εξαγοράσει τον λαό Του, έτσι και οι Ευαγγελιστές ελπίζουν ότι τόσο ο παλαιός Ισραήλ όσο και ο νέος (Εκκλησία) θα λυτρωθούν στους έσχατους καιρούς. Η απιστία τόσων Ιουδαίων, κατά τον καιρό του Ιησού και των Ευαγγελιστών, δε μπορεί να εξηγηθεί. Αυτήν ακριβώς την απιστία καυτηριάζουν οι Ευαγγελιστές μέσω της παραβολής147.

2.6. Η ένταξη της παραβολής του σπορέως στα συνοπτικά Ευαγγέλια

Η παραβολή συναντάται και στα τρία συνοπτικά Ευαγγέλια, μέσα σε μία συλλογή παραβολών στον Ματθαίο και τον Μάρκο, όμως στον Λουκά συνθέτει μία ξεχωριστή 137

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 720 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 374 139 David Hill, The Gospel of Matthew, (NCB), σελ. 223 – 224 140 W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary…, σελ. 215 141 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 375 142 Philip Barton Payne, ʺThe Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,ʺ Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τομ. 1, σελ. 164. Παρατηρούμε ότι ο Μάρκος παραθέτει την παραβολή στη συνάφεια μίας ενότητος (Μκ. 2,1‐3,35), όπου ο Χριστός έχει αρχίσει να δέχεται εναντιώσεις. Απέναντι στην αυθεντία της διδασκαλίας Του αντιδραστικές δυνάμεις έχουν αρχίσει να Τον θεωρούν βλάσφημο, δαιμονισμένο και μάγο (Μκ. 2,7‐3,33). Τον αμφισβητεί ακόμη και η ίδια η οικογένειά Του (Mκ.

3,21), κάποιοι δικοί Του άνθρωποι λιποτακτούν (Ιω. 6,66), ενώ οι Εβραίοι θρησκευτικοί ηγέτες και άρχοντες Τον απορρίπτουν και Τον αμφισβητούν (Μτ. 9,34, 12,22‐27).

143 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 26 144 Mark L.Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 178 145 Ulrich Luz, Matthew 8‐20.., σελ. 243, με αναφορά σε Adolf Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, τ. 2, σελ. 536.

146 Ιωάννης Χρυσόστομος , Εις την επίλυσιν της Χαναναίας, MPG 52, 449, 5 – 7 147 W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary…, σελ. 215 138

29

ενότητα. Επίσης, η παραβολή δίδει αφορμή για επιστροφή στα παράλληλα χωρία του Λουκά με τον Μάρκο (τα τελευταία παράλληλα είναι στα Μκ. 3, 7 – 10 // Λκ. 6, 17 – 19 και Μκ 3, 13 – 19 a // Λκ 6, 12 – 16). Εδώ θα αναφερθούμε στην ένταξη της παραβολής σε κάθε ένα Ευαγγέλιο ξεχωριστά.

2.6.1. Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Μάρκο και ιδιαιτερότητες στη δομή

Ο Ευαγγελιστής Μάρκος έχει καταγράψει την παράδοση με μεγάλη πιστότητα148 και, κατά την M. Boucher, αποδίδει το γνήσιο νόημα της παραβολής149. Χρησιμοποιεί στοιχεία μίας πρώιμης, προ αυτού παράδοσης, τα οποία ευθυγραμμίζουν την αφήγηση της παραβολής (Μκ. 4,3‐8) με την ερμηνεία της (Μκ. 4,14‐20)150. Ο Μάρκος περιλαμβάνει την παραβολή του σπορέως στο μεγάλο τμήμα του Ευαγγελίου του, το οποίο έχει ως θέμα την εκπαίδευση και την πνευματική ενδυνάμωση των μαθητών από τον Χριστό151. Η παραβολή του σπορέως αποτελεί μέρος μίας ευρύτερης ενότητας (Μκ. 4,1‐31), στην οποία παρουσιάζεται η διδασκαλία του Χριστού δια παραβολών, οι οποίες έχουν ως θέμα την επερχόμενη Βασιλεία του Θεού και την ανταπόκριση, την οποία πρέπει να έχει ο άνθρωπος σ’ αυτήν152. Για τον Χριστό η ανταπόκριση στον λόγο Του ήταν σημαντική, παρότι αντιμετώπιζε την εχθρότητα και την αδιαφορία των Ιουδαίων. Ο αγρός είχε ήδη σπαρεί και υποσχόταν μία άφθονη σοδειά 153. Η παραβολή του σπορέως είναι η μόνη παραβολή, η οποία παρουσιάζεται ερμηνευμένη και η σύνδεση παραβολής – ερμηνείας γίνεται με έναν περίτεχνο τρόπο, μέσω των στίχων Μκ. 4,10‐12. Έτσι ο Χριστός παρουσιάζεται ως διδάσκαλος, ο οποίος μεταδίδει το μήνυμά Του, φαινομενικά ανοικτό προς όλους, όμως, πολλές φορές σκιασμένο και μη κατανοητό, ακόμη κι από τους ίδιους τους μαθητές Του, στους οποίους αναγκάζεται να ερμηνεύσει τα λόγια Του154. Ουσιαστικά ολόκληρο το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον αντικατοπτρίζεται μέσα στο πλαίσιο της παραβολής155. Αναλυτικά ο Μάρκος μετατοπίζει το σκηνικό της αφήγησής του από ένα σπίτι, όπου ο Χριστός με τους μαθητές Του είχαν κυκλωθεί από πολλούς ανθρώπους, μη αφήνοντάς τους ούτε λεπτό μόνους [ὥστε μὴ δύνασθαι αὐτοὺς μηδὲ ἄρτον φαγεῖν (Mκ. 3,20)], στη ακτή της θάλασσας, όπου και πάλι συνωστίζεται πλήθος ανθρώπων, ένα σκηνικό, το οποίο έχει περιγράψει και προηγουμένως ο Ευαγγελιστής (Μκ. 2,13 και 3,7‐12). Στο προηγούμενο κεφάλαιο έχει αναφερθεί και στην εκλογή των δώδεκα μαθητών του Χριστού (Μκ. 3,15‐19). Τη συνέπεια, που θα έχει αυτή η επιλογή στους μαθητές Του και τη διαφορά των μαθητών από τους υπολοίπους ανθρώπους, θα τη μάθουμε στο τέλος της διήγησης της παραβολής του σπορέως (Μκ. 4,11‐12). Ενώ έχει κατασυκοφαντηθεί από τους γραμματείς των Ιεροσολύμων, στο τέλος του 3ου κεφαλαίου, ο Χριστός διακηρύττει ότι ὃς [γὰρ] ἂν ποιήσῃ τὸ θέλημα τοῦ θεοῦ, οὗτος ἀδελφός μου καὶ ἀδελφὴ καὶ μήτηρ ἐστίν (Mκ. 3,35). Η διδασκαλία της παραβολής του σπορέως και η ερμηνεία της, που θα ακολουθήσει σε έναν στενό κύκλο μαθητών, θα διασαφηνίσουν την πρόταση αυτή του Χριστού. Εάν διαβάσει κανείς το κείμενο του Μάρκου, θα διαπιστώσει έναν έντονα σχεδιασμένο ήχο, στη δομή της ιστορίας. Εύκολα διαπιστώνει ο ακροατής την ένταση 148

C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 261 Madeleine I.Boucher, Τhe Parables, σελ. 81 150 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 196 151 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 86 152 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible: the Holy Scriptures in the King James and Revised standard versions with general articles and introduction, exegesis, exposition for each book of the Bible, τόμος 12, σελ. 695 153 C. S. Mann, ό.π., σελ. 260 – 261 154 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 86 155 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1342 149

30

του ήχου και το πώς «λειτουργούν», επαναλαμβανόμενα τα ίδια ρήματα των στίχων Mκ. 4,4‐8, στη διευκόλυνση της πρόσληψης της παραβολής. Στο σύνολο της παραβολής και της ερμηνείας της υπάρχουν πολλά μέρη, όπου η ανάγνωση, σε συνδυασμό με την ακουστική, δημιουργούν ευχάριστη διάθεση στον αναγνώστη156.

2.6.2. Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Ματθαίο και ιδιαιτερότητες στη δομή

Το κοινό θέμα όλων των παραβολών του 13ου κεφαλαίου του Ματθαίου είναι η ποικιλία των ανταποκρίσεων του ανθρώπου στο κήρυγμα του Χριστού. Για τον λόγο αυτόν η παραβολή του σπορέως είναι λογικό να βρίσκεται στο συγκεκριμένο κεφάλαιο του Ευαγγελίου του, το οποίο είναι δομημένο ολόκληρο σε χιαστί σχήμα 157. Εδώ ο Χριστός παρουσιάζεται να πραγματοποιεί την τρίτη από τις πέντε ομιλίες, που διασώζει ο Ευαγγελιστής, η οποία αποτελείται από μία συλλογή επτά παραβολών158, με θέμα τη Βασιλεία του Θεού. Κάνει μία νέα αρχή στη διδασκαλία Του, ομιλώντας με παραβολές159, τις οποίες προτιμά σε σχέση με την απ’ ευθείας διδασκαλία160. Σε αυτή την περικοπή ο Ματθαίος ακολουθεί τη διήγηση του Μάρκου με μικρές διαφοροποιήσεις, χωρίς να μεταβάλει την ουσία της διήγησης της πηγής του∙ βελτιώνει, όμως, τη γλώσσα της, συντομεύοντάς την161. Η ερώτηση των μαθητών προσφέρει στον Ματθαίο την ευκαιρία για μία ενισχυμένη παρεμβολή μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, η οποία έχει ως θέμα την αιτία που ο Χριστός ομιλεί στα πλήθη μέσω των παραβολών. Τον Ματθαίο δεν τον ενδιαφέρει η ιστορική συγκυρία, η οποία άλλαξε τον τρόπο διδασκαλίας του Χριστού, αλλά η θεολογική σημασία και η σπουδαιότητα αυτής της αλλαγής. Για τον λόγο αυτόν τοποθετεί τις παραβολές αμέσως μετά την περιγραφή του γεγονότος, όπου οι δικοί Του άνθρωποι προσπάθησαν να Τον συναντήσουν, προσθέτοντας και άλλο υλικό, το οποίο δεν προέρχεται από τον Μάρκο162. Έτσι, το 13ο κεφάλαιο, αντιπροσωπεύει, όχι μόνον την αυθεντικότητα της διακονίας του Χριστού, συμπεριλαμβάνοντας τόσο τις παραβολές όσο και την ερμηνεία της παραβολής μας, αλλά και ολόκληρη τη δομή του λογοτεχνικού προϊόντος του ανθρώπου – συγγραφέα Ματθαίου, που εμπνεόταν από το Άγιο Πνεύμα, είχε ως στόχο την καταγραφή αυτής της διακονίας, αλλά ήθελε και να αντιμετωπίσει τις ανάγκες των αναγνωστών του, των Χριστιανών του 1ου αιώνα μ.Χ.163. Οι μορφές της παραβολής και της ερμηνείας της είναι πολύ προσεκτικά δομημένες, με τέτοιον παράλληλο τρόπο, ώστε να προσφέρονται για απομνημόνευση και για κατήχηση164.

156

Mary Ann Tolbert, Sowing the Gospel: Markʹs World in Literary‐Historical Perspective, σελ. 152 Περισσότερες πληροφορίες για τη δομή του κεφαλαίου στο έργο του Mark L.Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 173 – 174 158 Μέχρι το 13ο κεφάλαιο δεν συναντούμε καθόλου τη λέξη παραβολή στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου. Στο συγκεκριμένο κεφάλαιο χρησιμοποιείται η λέξη δώδεκα φορές και μετά από αυτό τη συναντούμε μόλις πέντε φορές.

159 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 75 160 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 378 161 Donald A. Hagner, ό.π., σελ. 366 – 367 162 Theodore H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ. 118 163 Mark L.Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 174 – 175 164 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 378 – 379 157

31

2.6.3. Η συνάφεια της παραβολής στον Ευαγγελιστή Λουκά και ιδιαιτερότητες στη δομή

Με το 8ο κεφάλαιο ξεκινά μία νέα ενότητα του κατά Λουκάν Ευαγγελίου, όπου ο Χριστός διαδίδει στη Γαλιλαία το μήνυμα της σωτηρίας του ανθρώπου: εὐαγγελιζόμενος τὴν βασιλείαν τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,1). Στην πρώτη Του εμφάνιση στη Γαλιλαία ο Χριστός επικεντρώθηκε στο να ταυτοποιηθεί ως ο Μεσσίας του Ισραήλ (Λκ. 4,16‐21). Σε αυτή τη δεύτερη εμφάνισή Του θέλει να εστιάσει το κήρυγμά Του στην αποκάλυψη των όψεων και των χαρακτηριστικών της Βασιλείας του Θεού 165. Η εισαγωγή στο 8ο κεφαλαίο αποτελεί γραφή του Λουκά, με το δικό του λεξιλόγιο, όμως, μετά τον στίχο 4, αρχίζει να παραθέτει, συνεχόμενα, υλικό από τον Μάρκο166. Ο Λουκάς, από τον στίχο 6,20 (στον Μάρκο 3,19), είχε αρχίσει την εισαγωγή δικού του υλικού κι εδώ επιστρέφει, για να ακολουθήσει και πάλι την παράδοση του Μάρκου167. Ο Λουκάς, όσον αφορά τη διατύπωση της διήγησης της παραβολής, ακολουθεί πολύ στενά τον Μάρκο, εκτός από κάποιες εκφράσεις, τις οποίες τροποποιεί ο ίδιος, προκειμένου να κάνει τη διήγηση πιο περιεκτική και στρωτή. Επίσης χειρίζεται το υλικό του Μάρκου με διάφορους τρόπους, ώστε να δώσει μία ενιαία σκηνή στους στίχους Λκ.

8,4‐21 και να δημιουργήσει ένα πιο περιορισμένο και εστιασμένο σύνολο ενδιαφερόντων, κυρίως όσον αφορά τον όρο λόγος168, επιθυμώντας, ταυτόχρονα, να καθησυχάσει τους αναγνώστες του, λέγοντας ότι πρέπει και είναι αναγκαίο να εμπιστευτούν ολόψυχα τον Χριστό169. Τέλος, παραλείπει κάποια στοιχεία της διήγησης του Μάρκου, τα οποία τα περιμένει ο αναγνώστης στην ερμηνεία της παραβολής, έτσι ώστε πολλοί να μιλούν για μία δεύτερη πηγή170. Κάποιοι δεν υιοθετούν την άποψη ότι χρησιμοποίησε και άλλη πηγή ή παράδοση171, αντίθετα κερδίζει έδαφος η υπόθεση ότι μπορεί να βασίστηκε σε παράλληλες, προφορικές παραδόσεις του κειμένου του Μάρκου172. Η διήγησή του είναι πιο συγγενής προς την αλληγορία, προσαρμοσμένη στη συνήθη εξιστόρηση του Λουκά173, την οποία διέπει ένας τόνος δραματικότητας174. Παρουσιάζει την παραβολή με μεγαλύτερη συνοχή και χωρίς διακοπές175, αφού συντομεύει σημαντικά την έκτασή της κατά το ¼, περίπου (μία χαρακτηριστική σύγκριση μπορεί να γίνει στα χωρία Mκ.

4,5‐6 // Λκ. 8,6). Ο Λουκάς απευθύνει το Ευαγγέλιό του σε μία χριστιανική κοινότητα, η οποία ζει έξω από την Παλαιστίνη, όπου οι σχέσεις μεταξύ πλουσίων και πτωχών είναι προβληματικές176. Αν αυτό είναι αλήθεια, τότε οι συνθήκες των γεωργικών εργασιών της Παλαιστίνης δεν πολυενδιαφέρουν ή είναι άγνωστες στους αναγνώστες του, οπότε δεν έχει ιδιαίτερη αξία η λεπτομερής αναφορά σε αυτές. Ουσιαστικά ολόκληρο αυτό το τμήμα του Ευαγγελίου έχει ως θέμα την ακρόαση του λόγου του Θεού177. Έτσι, μετά την διήγηση της παραβολής του σπορέως και την ερμηνεία της, γίνεται φανερή η αυξανόμενη δύναμη και αυθεντία του Χριστού, ο οποίος

165

Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 81 A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 149 167 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 699 168 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 370 169 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 715 170 Michael D. Goulder, “Characteristics of the Parables in the several Gospels,” JTS, 19 (1968), σελ. 58‐62 171 B. S. Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ. 112 172 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 318 173 Michael D. Goulder, “Characteristics of the Parables in the several Gospels,” JTS, 19 (1968), σελ. 58‐62 174 Hans‐Josef Klauck, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, σελ. 199 175 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 700 176 Χαράλαμπος Γ. Ατματζίδης, Κριτικές αναγνώσεις των βιβλικών κειμένων, τομ. Α΄, σελ. 19 177 I. Howard Marshall, ό.π., σελ. 317 166

32

νικά τους εχθρούς του ανθρώπου178. Έχοντας εδραιώσει την αυθεντία Του ο Χριστός, θα επιφορτίσει μία ομάδα μαθητών Του να μεταφέρει το μήνυμά Του (Λκ. 9,1‐6) και, στο τέλος της διακονίας Του στη Γαλιλαία, ο Πέτρος θα ομολογήσει ότι είναι ο Μεσσίας και ο Χριστός θα φανερώσει ότι ο υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου πρόκειται να θυσιαστεί για τη σωτηρία των ανθρώπων (Λκ. 9,20‐22)179.

178

Νικά τις καταστρεπτικές δυνάμεις της φύσεως (Λκ. 8,22‐25), δαιμόνια (Λκ. 8,26‐39), αρρώστιες και θάνατο (Λκ. 8,40‐56) 179 Darrell L. Bock, Luke, ό.π.

33

2.7. Το κείμενο180 των τριών Συνοπτικών Ευαγγελιστών

Εδώ παρατίθεται το κείμενο των τριών συνοπτικών Ευαγγελιστών, σε παράλληλες στήλες, για την καλύτερη παρακολούθηση της ερμηνείας, που ακολουθεί:

2.7.1. Σκηνή Πρώτη: Η Παραβολή Κατά Μάρκον Mκ. 4, 1 Καὶ πάλιν ἤρξατο διδάσκειν παρὰ τὴν θάλασσαν∙ καὶ συνάγεται πρὸς αὐτὸν ὄχλος πλεῖστος, ὥστε αὐτὸν εἰς πλοῖον ἐμβάντα καθῆσθαι ἐν τῇ θαλάσσῃ, καὶ πᾶς ὁ ὄχλος πρὸς τὴν θάλασσαν ἐπὶ τῆς γῆς ἦσαν.

2 καὶ ἐδίδασκεν αὐτοὺς ἐν παραβολαῖς πολλὰ καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς ἐν τῇ διδαχῇ αὐτοῦ∙ 3 Ἀκούετε. ἰδοὺ ἐξῆλθεν ὁ σπείρων σπεῖραι.

4 καὶ ἐγένετο ἐν τῷ σπείρειν ὃ μὲν ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδόν, καὶ ἦλθεν τὰ πετεινὰ καὶ κατέφαγεν αὐτό.

5 καὶ ἄλλο ἔπεσεν ἐπὶ τὸ πετρῶδες ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν, καὶ εὐθὺς ἐξανέτειλεν διὰ τὸ μὴ ἔχειν βάθος γῆς∙ 6 καὶ ὅτε ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος ἐκαυματίσθη καὶ διὰ τὸ μὴ ἔχειν ῥίζαν ἐξηράνθη.

7 καὶ ἄλλο ἔπεσεν εἰς τὰς ἀκάνθας, καὶ ἀνέβησαν αἱ ἄκανθαι καὶ συνέπνιξαν αὐτό, καὶ καρπὸν οὐκ ἔδωκεν.

8 καὶ ἄλλα ἔπεσεν εἰς τὴν γῆν τὴν καλὴν καὶ ἐδίδου καρπὸν ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα καὶ ἔφερεν ἓν τριάκοντα καὶ ἓν ἑξήκοντα καὶ ἓν ἑκατόν.

9 καὶ ἔλεγεν∙ ὃς ἔχει ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω.

Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Mτ. 13, 1 Ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ Λκ. 8, 4 Συνιόντος δὲ ὄχλου ἐξελθὼν ὁ Ἰησοῦς τῆς οἰκίας πολλοῦ καὶ τῶν κατὰ πόλιν ἐκάθητο παρὰ τὴν θάλασσαν∙ ἐπιπορευομένων πρὸς αὐτὸν 2 καὶ συνήχθησαν πρὸς αὐτὸν εἶπεν διὰ παραβολῆς∙ 5 ὄχλοι πολλοί, ὥστε αὐτὸν εἰς ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ πλοῖον ἐμβάντα καθῆσθαι, καὶ σπεῖραι τὸν σπόρον αὐτοῦ. πᾶς ὁ ὄχλος ἐπὶ τὸν αἰγιαλὸν καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν ὃ εἱστήκει. μὲν ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδὸν 3 Καὶ ἐλάλησεν αὐτοῖς πολλὰ καὶ κατεπατήθη, καὶ τὰ ἐν παραβολαῖς λέγων∙ ἰδοὺ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ κατέφαγεν αὐτό.

6 σπείρειν. καὶ ἕτερον κατέπεσεν ἐπὶ 4 καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν ἃ τὴν πέτραν, καὶ φυὲν μὲν ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδόν, καὶ ἐξηράνθη διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἐλθόντα τὰ πετεινὰ ἰκμάδα.

7 κατέφαγεν αὐτά. καὶ ἕτερον ἔπεσεν ἐν μέσῳ 5 ἄλλα δὲ ἔπεσεν ἐπὶ τὰ τῶν ἀκανθῶν, καὶ πετρώδη ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν συμφυεῖσαι αἱ ἄκανθαι πολλήν, καὶ εὐθέως ἀπέπνιξαν αὐτό.

8 καὶ ἕτερον ἔπεσεν εἰς τὴν ἐξανέτειλεν διὰ τὸ μὴ ἔχειν βάθος γῆς∙ γῆν τὴν ἀγαθὴν καὶ φυὲν 6 ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος ἐποίησεν καρπὸν ἐκαυματίσθη καὶ διὰ τὸ μὴ ἑκατονταπλασίονα. ταῦτα ἔχειν ῥίζαν ἐξηράνθη. λέγων ἐφώνει∙ ὁ ἔχων ὦτα 7 ἄλλα δὲ ἔπεσεν ἐπὶ τὰς ἀκούειν ἀκουέτω.

ἀκάνθας, καὶ ἀνέβησαν αἱ ἄκανθαι καὶ ἔπνιξαν αὐτά.

8 ἄλλα δὲ ἔπεσεν ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν καὶ ἐδίδου καρπόν, ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα.

180

Το κείμενο είναι από την έκδοση των Nestle – Aland, New Testamentum Graece, 28η έκδοση, το οποίο θα χρησιμοποιούμε και στις παραθέσεις σε ολόκληρη την εργασία μας.

34

2.7.2. Μεσοσκήνιο: Ο λόγος, για τον οποίον ο Χριστός ομιλεί με παραβολές

Κατά Μάρκον Mκ. 4,10 Καὶ ὅτε ἐγένετο κατὰ μόνας, ἠρώτων αὐτὸν οἱ περὶ αὐτὸν σὺν τοῖς δώδεκα τὰς παραβολάς.

11 καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς∙ ὑμῖν τὸ μυστήριον δέδοται τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ∙ ἐκείνοις δὲ τοῖς ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ πάντα γίνεται, 12 ἵνα βλέποντες βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς.

13 Καὶ λέγει αὐτοῖς∙ οὐκ οἴδατε τὴν παραβολὴν ταύτην, καὶ πῶς πάσας τὰς παραβολὰς γνώσεσθε;

Κατά Ματθαίον Μτ. 13, 10 Καὶ προσελθόντες οἱ μαθηταὶ εἶπαν αὐτῷ∙ διὰ τί ἐν παραβολαῖς λαλεῖς αὐτοῖς; 11 ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς∙ ὅτι ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, ἐκείνοις δὲ οὐ δέδοται.

12 ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται∙ ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ.

13 διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ὅτι βλέποντες οὐ βλέπουσιν καὶ ἀκούοντες οὐκ ἀκούουσιν οὐδὲ συνίουσιν, 14 καὶ ἀναπληροῦται αὐτοῖς ἡ προφητεία Ἠσαΐου ἡ λέγουσα∙ ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε.

15 ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς ὠσὶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν, μήποτε ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς.

16 ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοὶ ὅτι βλέπουσιν καὶ τὰ ὦτα ὑμῶν ὅτι ἀκούουσιν.

17 ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν ὅτι πολλοὶ προφῆται καὶ δίκαιοι ἐπεθύμησαν ἰδεῖν ἃ βλέπετε καὶ οὐκ εἶδαν, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ἀκούετε καὶ οὐκ ἤκουσαν.

18 ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος.

Κατά Λουκάν Λκ. 8, 9 Ἐπηρώτων δὲ αὐτὸν οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ τίς αὕτη εἴη ἡ παραβολή.

10 ὁ δὲ εἶπεν∙ ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ, τοῖς δὲ λοιποῖς ἐν παραβολαῖς, ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσιν καὶ ἀκούοντες μὴ συνιῶσιν.

35

2.7.3. Σκηνή Δεύτερη: Η ερμηνεία της Παραβολής

Κατά Μάρκον Mκ. 4,14 ὁ σπείρων τὸν λόγον σπείρει.

15 οὗτοι δέ εἰσιν οἱ παρὰ τὴν ὁδόν∙ ὅπου σπείρεται ὁ λόγος καὶ ὅταν ἀκούσωσιν, εὐθὺς ἔρχεται ὁ σατανᾶς καὶ αἴρει τὸν λόγον τὸν ἐσπαρμένον εἰς αὐτούς.

16 καὶ οὗτοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπειρόμενοι, οἳ ὅταν ἀκούσωσιν τὸν λόγον εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνουσιν αὐτόν, 17 καὶ οὐκ ἔχουσιν ῥίζαν ἐν ἑαυτοῖς ἀλλὰ πρόσκαιροί εἰσιν, εἶτα γενομένης θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον εὐθὺς σκανδαλίζονται.

18 καὶ ἄλλοι εἰσὶν οἱ εἰς τὰς ἀκάνθας σπειρόμενοι∙ οὗτοί εἰσιν οἱ τὸν λόγον ἀκούσαντες, 19 καὶ αἱ μέριμναι τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου καὶ αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι εἰσπορευόμεναι συμπνίγουσιν τὸν λόγον καὶ ἄκαρπος γίνεται.

20 καὶ ἐκεῖνοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν σπαρέντες, οἵτινες ἀκούουσιν τὸν λόγον καὶ παραδέχονται καὶ καρποφοροῦσιν ἓν τριάκοντα καὶ ἓν ἑξήκοντα καὶ ἓν ἑκατόν.

Κατά Ματθαίον Μτ. 13, 19 παντὸς ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας καὶ μὴ συνιέντος ἔρχεται ὁ πονηρὸς καὶ ἁρπάζει τὸ ἐσπαρμένον ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ, οὗτός ἐστιν ὁ παρὰ τὴν ὁδὸν σπαρείς.

20 ὁ δὲ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπαρείς, οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνων αὐτόν, 21 οὐκ ἔχει δὲ ῥίζαν ἐν ἑαυτῷ ἀλλὰ πρόσκαιρός ἐστιν, γενομένης δὲ θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον εὐθὺς σκανδαλίζεται.

22 ὁ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας σπαρείς, οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων, καὶ ἡ μέριμνα τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου συμπνίγει τὸν λόγον καὶ ἄκαρπος γίνεται.

23 ὁ δὲ ἐπὶ τὴν καλὴν γῆν σπαρείς, οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ συνιείς, ὃς δὴ καρποφορεῖ καὶ ποιεῖ ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα.

Κατά Λουκάν Λκ. 8, 11 Ἔστιν δὲ αὕτη ἡ παραβολή∙ ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ.

12 οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, εἶτα ἔρχεται ὁ διάβολος καὶ αἴρει τὸν λόγον ἀπὸ τῆς καρδίας αὐτῶν, ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν.

13 οἱ δὲ ἐπὶ τῆς πέτρας οἳ ὅταν ἀκούσωσιν μετὰ χαρᾶς δέχονται τὸν λόγον, καὶ οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν, οἳ πρὸς καιρὸν πιστεύουσιν καὶ ἐν καιρῷ πειρασμοῦ ἀφίστανται.

14 τὸ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν, οὗτοί εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, καὶ ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου πορευόμενοι συμπνίγονται καὶ οὐ τελεσφοροῦσιν.

15 τὸ δὲ ἐν τῇ καλῇ γῇ, οὗτοί εἰσιν οἵτινες ἐν καρδίᾳ καλῇ καὶ ἀγαθῇ ἀκούσαντες τὸν λόγον κατέχουσιν καὶ καρποφοροῦσιν ἐν ὑπομονῇ.

36

2.8. Η διαίρεση της παραβολής του σπορέως

Οι Ευαγγελιστές διαιρούν την παραβολή σε 3 άνισα, ως προς το μέγεθος, μέρη. Στην παρούσα εργασία θα προτιμήσουμε να ονομάσουμε τα μέρη αυτά με θεατρικούς όρους, ξεχωρίζοντας δύο κύριες σκηνές και το μεσοσκήνιο (ιντερλούδιο) μεταξύ αυτών. Τόσο στις σκηνές όσο και στο μεσοσκήνιο κυριαρχεί ως κοινό θέμα η ποικιλία ανταπόκρισης στον λόγο του Θεού, ανταπόκριση, η οποία ακολουθεί τη διδασκαλία του Χριστού181. Στις δύο κύριες σκηνές αντιλαμβανόμαστε ότι υφίσταται μία άμεση αντιστοίχιση των στοιχείων της μίας σκηνής με τα στοιχεία της άλλης. Η παραβολή, η οποία αναπτύσσεται στην πρώτη σκηνή, επεξηγείται «γράμμα προς γράμμα» και περίπτωση προς περίπτωση στη δεύτερη σκηνή (τρίτο μέρος). Αυτή η όμορφη, παράλληλη δομή προξενεί εντύπωση και αποτυπώνεται εύκολα στη μνήμη του ακροατή182. Το μεσοσκήνιο αποτελεί ένα γρήγορο «πέρασμα» από τη μία σκηνή στην άλλη στον Μάρκο και τον Λουκά, όμως στον Ματθαίο είναι μεγαλύτερο τόσο από την ίδια την παραβολή όσο και από την ερμηνεία της. Ολόκληρη η αφήγηση (Μκ. 4,1‐20, Μτ. 13,1‐23, Λκ. 8,4‐15) έχει ως εξής: Ι. Σκηνή Πρώτη. Η παραβολή προς όλους: Μκ. 4,1‐9, Μτ. 13,1‐9, Λκ. 8,4‐8 1. Τοποθέτηση (Αφορμή, Ένταξη στην ενότητα): Μκ. 4,1‐2, Μτ. 13,1‐2, Λκ. 8,4 2. Εισαγωγή στην παραβολή: Μκ. 4,3, Μτ. 13,3, Λκ. 8,5a 3. Ο Σπόρος ο οποίος αποτυγχάνει να καρποφορήσει: Μκ. 4,4‐7, Μτ. 13,4‐7, Λκ.

8,5b‐7 α. Ο Σπόρος στο μονοπάτι: Μκ. 4,4, Μτ. 13,4, Λκ. 8,5b β. Ο Σπόρος στην πέτρα: Μκ. 4,5‐6, Μτ. 13,5‐6, Λκ. 8,6 γ. Σπόρος στα αγκάθια: Μκ. 4,7, Μτ. 13,7, Λκ. 8, 7 4. Ο σπόρος ο οποίος καρποφορεί: Μκ. 4,8, Μτ. 13,8, Λκ. 8,8a α. O Σπόρος στην αγαθή γη: Μκ. 4,8, Μτ. 13,8, Λκ. 8,8a 5. Πρόσκληση – προτροπή για ακρόαση του λόγου του Θεού: Μκ. 4,9, Μτ. 13,9, Λκ.

8,8b ΙΙ. Μεσοσκήνιο. Για ποιο λόγο ο Χριστός διδάσκει με παραβολές (Ο σκοπός που επιτελούν οι παραβολές): Μκ. 4,10‐13, Μτ. 13,10‐17, Λκ. 8,9‐10 1. Η ερώτηση των Μαθητών: Μκ. 4,10, Μτ. 13,10, Λκ. 8,9 2. Η απάντηση του Χριστού (διαφοροποίηση μεταξύ μαθητών και των υπολοίπων – παράθεση της προφητείας του Ησαΐα): Μκ. 4,11‐13, Μτ. 13,11‐18, Λκ. 8,10 ΙΙΙ. Σκηνή Δεύτερη. Η παραβολή ερμηνεύεται στους μαθητές: Μκ. 4,14‐20, Μτ.

13,19‐23, Λκ. 8,11‐15 1. Ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού: Μκ. 4,14, Μτ. 13,19a, Λκ. 8,11 2. Τα εδάφη στα οποία απέτυχε να καρποφορήσει ο σπόρος: Μκ. 4,15‐19, Μτ.

13,19b‐22, Λκ. 8,12‐14 α. Ο σπόρος καταστρέφεται από τον διάβολο: Μκ. 4,15, Μτ. 13,19, Λκ. 8,12 β. Ο σπόρος χωρίς ρίζα καρποφορεί πρόσκαιρα: Μκ. 4,16‐17, Μτ. 13,20‐21, Λκ. 8,13 γ. Ο σπόρος ο οποίος «πνίγεται» από τις μέριμνες της ζωής: Μκ. 4,18‐19, Μτ. 13,22, Λκ. 8,14 3. Το έδαφος στο οποίο ο σπόρος καρποφορεί: Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15 α. Η μεγάλη καρποφορία του σπόρου, ο οποίος συναντά την αγαθή καρδιά: Μκ.

4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15

181 182

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 721 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 367

37

Β΄ ΜΕΡΟΣ Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ (Μκ. 4,1‐9, Μτ. 13,1‐9, Λκ. 8,4‐8)

1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΔΙΔΑΣΚΕΙ ΤΗΝ ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΣΤΟΝ ΛΑΟ

Το περιεχόμενο της αφήγησης της παραβολής περιγράφει την τύχη που επιφυλάσσεται σε τέσσερις ομάδες ίδιου σπόρου, οι οποίες πέφτουν σε διαφορετικούς τύπους εδαφών ενός μεγάλου αγρού. Για κάθε τμήμα του σπόρου υπάρχει και ένα ακόμη, δευτερεύον στοιχείο, το οποίο μας επεξηγεί τι συνέβη. Έτσι τον σπόρο, που πέφτει στον πρώτο τύπο εδάφους, έρχονται τα πουλιά και τον τρώνε και τον καταπατούν οι διαβάτες (μόνο στον Λουκά). Τον σπόρο, ο οποίος πέφτει στο πετρώδες έδαφος, έρχεται ο ήλιος και τον ξηραίνει, ενώ αυτόν που πέφτει ανάμεσα στα αγκάθια, αυτά τον καταπνίγουν, αναπτυσσόμενα μαζί του. Για τον σπόρο, ο οποίος έπεσε στην αγαθή γη, υπάρχει το δευτερεύον στοιχείο της απόδοσης σε τρεις διαφορετικές βαθμίδες, το οποίο απουσιάζει από τη διήγηση του Λουκά183.

1.1. Χρόνος, Τόπος, Ακροατήριο (Mκ. 4,1 – 2, Mτ. 13,1 – 3a, Λκ. 8,4)

Στην εναρκτήρια σκηνή της παραβολής του σπορέως ο Ματθαίος είναι ο περισσότερο ζωντανός και λιγότερο περιληπτικός αφηγητής. Αντιθέτως, ο Λουκάς είναι ο πιο λακωνικός, με τον Μάρκο να βρίσκεται στη μέση οδό. Η διατύπωση στο κάθε Ευαγγέλιο διαφέρει, παρά το ότι Ματθαίος και Μάρκος μοιράζονται πέντε όρους και χρησιμοποιούν την ίδια ακριβώς μορφή αφήγησης184. Ο Ματθαίος ξεκινά την παραβολή με τη δήλωση Ἐν τῇ ἡμέρᾳ ἐκείνῃ. Είναι μία έκφραση πολύ συνηθισμένη στη μετάφραση των εβδομήκοντα (Ο΄)185. Ποια είναι άραγε η συγκεκριμένη ημέρα; Ενδεχομένως να ήταν η ίδια ημέρα, κατά την οποία ο Χριστός είχε θεραπεύσει τον δαιμονισμένο186 ή να ήταν το Σάββατο, κατά το οποίο ο Χριστός είχε διαβεί μαζί με τους μαθητές Του διὰ τῶν σπορίμων κι αυτό αποτέλεσε την αφορμή για τη σύγκρουση με τους φαρισαίους, επειδή οι μαθητές του ἤρξαντο τίλλειν στάχυας καὶ ἐσθίειν187. Ίσως εννοεί την ίδια ημέρα, κατά την οποία ο Χριστός δίδαξε αυτά, τα οποία αναφέρονται στο προηγούμενο κεφάλαιο 188 κι έτσι μας εισάγει στο νέο σκηνικό της παραβολής. Ταυτοχρόνως συνδέει το 13ο κεφάλαιο με τη συνάντηση Ιησού και φαρισαίων, η οποία προηγήθηκε189. Αυτή τη σύνδεση υπηρετεί η σημαντική αλήθεια, που θα φανερώσει ο Χριστός με την παραβολή, σχετικά με τη φύση της Βασιλείας του Θεού, την απόρριψή της, αλλά και την αποδοχή της από ομάδες ανθρώπων190. Η αμερικανική μετάφραση N.I.V. αρχίζει την αφήγηση της παραβολής με την έκφραση σε μία άλλη περίσταση191, η οποία δε φαίνεται να αποδίδει σωστά την ευαγγελική φράση192.

183

Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 367 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, τομ. 1, σελ. 723 185 Πρβλ.: Γεν. 48,20, Εξ. 8,18, 12,51 κ.λπ.

186 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 249 187 Mark L.Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 177. Πρβλ.: Mτ. 12,1‐10 188 Mary Ann Tolbert, Sowing the Gospel: Markʹs World in Literary‐Historical Perspective, σελ. 152 189 Βλ. Μτ. 12,38 190 Donald A.Hagner, ό.π.

191 βλέπε και C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 260 192 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary …, τομ. 8, σελ. 300 184

38

Ο Μάρκος προτιμά να μας εισάγει στον χρόνο με τις λέξεις καὶ πάλιν. Όμως ουσιαστικά δεν υφίσταται χρονικός προσδιορισμός 193, αλλά μπορεί να θεωρηθεί ως μία συμβατική φράση σύνδεσης ανεξαρτήτων κειμένων της παράδοσης194, η οποία, όμως, δε συνδέει, κατ΄ ανάγκην, τη νέα αφήγηση με προηγούμενα χωρία195. Ίσως σημαίνει την επανάληψη, επειδή πολλά σημεία έκανε και έτσι παρέχει στο πλήθος και πάλι την ωφέλεια της διδασκαλίας Του196∙ άλλωστε η διδασκαλία του λαού ήταν καθημερινό έργο του Χριστού. Για τον E. P. Gould η έκφραση συνδέει τη διδασκαλία της παραβολής με την όχθη της λίμνης, αφού ο Χριστός είχε ξαναδιδάξει εκεί197. Η πλεοναστική χρήση του ρήματος ἤρξατο είναι ένας χαρακτηριστικός σημιτισμός του Μάρκου, τον οποίον συνήθιζαν άνθρωποι που είχαν μητρική γλώσσα την αραμαϊκή 198. Το ρήμα μέσης διάθεσης ἄρχομαι σημαίνει ξεκινώ, κάνω αρχή κάποιου πράγματος199. Ο Λουκάς τοποθετεί την παραβολή του σπορέως στον χώρο και τον χρόνο με κάποια αοριστία και ασάφεια200, παραλείποντας την εικόνα της διδασκαλίας δίπλα στη λίμνη, επειδή την έχει ήδη αναφέρει προηγουμένως201. Επίσης, έχει χρησιμοποιήσει την στερεότυπη φράση, με την οποία εισάγεται η παραβολή από τον Μάρκο, σε προηγούμενο κεφάλαιο202. Ακόμη, έχει ήδη θέσει το σκηνικό για την παραβολή, αναφέροντας το «πλανόδιο» κήρυγμα του Χριστού στους στίχους 8,1‐3203 και εκκινεί με δύο γενικές απόλυτες στον ίδιο στίχο, έναν τρόπο σύνταξης στον οποίον αρέσκεται 204: Συνιόντος δὲ ὄχλου πολλοῦ και τῶν κατὰ πόλιν ἐπιπορευομένων. Τη μετοχή συνιόντος μπορούμε να την αποδώσουμε είτε με αιτιολογική μετοχή: επειδή συνέρεε όχλος πολύς είτε με χρονική μετοχή ενώ συνήρχετο όχλος πολύς205. Δηλαδή η διαδικασία συρροής του όχλου συνεχιζόταν και το πλήθος διαρκώς προσερχόταν, προκειμένου να ακούσει το μήνυμα του Χριστού206. Το καί, το οποίο συνδέει τις δύο γενικές απόλυτες, μπορεί να θεωρηθεί είτε ως απλός συνδετικός σύνδεσμος, είτε ως επεξηγηματικός (δηλαδή). Αν ακολουθήσουμε την δεύτερη εκδοχή, με την οποία συμφωνούν οι Plummer207 και Nolland208, τότε το πλήθος αποτελούνταν από ανθρώπους, οι οποίοι Τον ακολούθησαν από διάφορες πόλεις. Ο Λουκάς είναι ο μόνος, ο οποίος αναφέρει την διαφορετική προέλευση των ανθρώπων του πλήθους, και, εφ’ όσον δεν κάνει μνεία κάποιας συγκεκριμένης πόλης, αυτό σημαίνει ότι ‐ίσως‐ κανείς ακροατής δεν καταγόταν από το μέρος εκείνο209. Το ρήμα ἐπιπορεύομαι έχει τη σημασία του πορεύομαι, πηγαίνω προς κάποιο μέρος, από έναν τόπο σε κάποιον άλλον210. Στο Λουκά, συνήθως τα πλήθη συρρέουν προς τον Χριστό και η μετοχή ἐπιπορευομένων δημιουργεί την όμορφη εικόνα της πορείας μέσα από χωριά και πόλεις της Γαλιλαίας, κατά τη διάρκεια της οποίας 193

C. S. Mann, Mark, ό.π, σελ. 261 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, σελ. 26 195 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 127. Πρβλ.: Μκ. 3,23 – 35) 196 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 466, 60 – 62 197 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 69. Βλ.: Μκ.

2,13 198 Walter W. Wessel, Mark, σελ. 612 199 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 182 – 183 200 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible… , τόμος 8, σελ. 147 201 Πρβλ.: Λκ. 5,1 202 Πρβλ.: Λκ. 5,3 203 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 376 204 John Nolland, ό.π., σελ. 373. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί 56 φορές την σύνταξη της γενικής απολύτου στο Ευαγγέλιό του.

205 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 248 206 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 702 207 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel … to St. Luke, σελ. 217 208 John Nolland, ό.π., σελ. 373 209 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 702 210 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 376 194

39

διδάσκει ο Χριστός211. Έτσι, με περισσή ακρίβεια ο Λουκάς, σε σχέση με τον Μάρκο, υποδηλώνει ότι η παραβολή διδάσκεται στα συναγμένα πλήθη και έχει να πει κάτι σημαντικό212. Ο Ματθαίος στήνει ένα περίτεχνο σκηνικό για να περιγράψει το ακροατήριο και τον χώρο: Δεν χωρούσε η οικία, στην οποία βρισκόταν ο Χριστός, όλο τον κόσμο, που είχε συγκεντρωθεί εκεί κι έτσι βγήκε από αυτήν και πορεύθηκε στην παραλία, προκειμένου να μιλήσει προς το συγκεντρωμένο πλήθος. Αφού οι άνθρωποι, που ήταν έξω από την οικία, δεν μπορούσαν να μπουν μέσα σε αυτή και να ακούσουν το κήρυγμα του Χριστού, εξέρχεται ο Χριστός προς αυτούς213. Δεν είναι τυχαία η χρήση της μετοχής ἐξελθὼν. Δύο στίχους παρακάτω η παραβολή του σπορέως θα εισαχθεί με την πρόταση ἐξῆλθεν ὁ σπείρων, παραλληλίζοντας τον σπορέα με τον ίδιο τον Χριστό214. Ποια είναι, όμως, αυτή η οἰκία; Πρόκειται για την δική Του οικία215 ή την οικία του Πέτρου στην Καπερναούμ216, στην οποία ο Χριστός επανέρχεται μετά τη διδασκαλία Του και η οποία επίσης αναφέρεται στην αναζήτηση του Χριστού από τη μητέρα και τους αδελφούς Του217; Ενδεχομένως να πρόκειται για την οικία, όπου έγινε το θαύμα της θεραπείας του τυφλού και κωφού δαιμονισμένου, η οποία ήταν –ίσως– η οικία του Ματθαίου, διότι μόνον αυτός τη μνημονεύει και, με τον τρόπο που το κάνει, φαίνεται ότι τη θεωρεί γνωστή218. Μπορεί το συγκεκριμένο σπίτι να αποτελούσε κέντρο διδασκαλίας για τον Χριστό και –αργότερα– κέντρο ιεραποστολής των δώδεκα μαθητών Του και αυτό το γνώριζαν οι αναγνώστες του Ευαγγελίου219. Εκεί, στην ακτή, μαζεύτηκαν οι άνθρωποι για να ακούσουν τον Χριστό. Τη λέξη αἰγιαλὸς θα τη συναντήσουμε στα συνοπτικά Ευαγγέλια μόνον εδώ και στο Μτ. 13,48. Σύμφωνα με τον λεξικογράφο Ησύχιο αἰγιαλὸς είναι ο παραθαλάσσιος τόπος, ο οποίος έχει άμμο ή ψηφίδες (μικρά χαλίκια)220. Ανάμεσα στις εκφράσεις ἐκάθητο παρὰ τὴν θάλασσαν (Μτ.) και καθῆσθαι ἐν τῇ θαλάσσῃ (Μκ.) φαίνεται να υπάρχει κάποια αντίθεση. Άλλο σημαίνει το παρά τήν (δίπλα στην) και άλλο το ἐν τῇ (μέσα σε αυτή), το οποίο ταιριάζει καλύτερα με την φράση εἰς πλοῖον ἐμβάντα. Ο παρατατικός του Ματθαίου (ἐκάθητο) υποδηλώνει τη ‐για κάποιον χρόνο‐ διάρκεια, δηλαδή θα το αποδίδαμε: μέχρις ότου συνάχθηκε ο λαός221. Οι Ματθαίος και Μάρκος δεν μνημονεύουν ποια είναι η λίμνη, αλλά είναι σχεδόν σίγουρο ότι είναι η λίμνη της Γενησαρέτ στην Γαλιλαία222. Σύμφωνα με την κουλτούρα της Ιουδαίας, κατά την εποχή Του, διδάσκει καθήμενος, όπως στην επί του όρους ομιλία, αλλά και στο όρος των ελαιών κατά τη συζήτηση με τους μαθητές Του223. Κατά τη διάρκεια της επίγειας διακονίας Του ο Χριστός προτιμά το ρόλο ενός απλού διδασκάλου, ο οποίος προσφέρει στους ανθρώπους τις αλήθειες της Βασιλείας του Θεού και αυτοί με τη σειρά τους έχουν το καθήκον να τις διδάξουν στους υπολοίπους 224.

211

Darel L. Bock, Luke, τομ. Ι, σελ. 723 John Nolland, ό.π, σελ. 376. Πρβλ.: Λκ. 8,4. 8 213 Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος, PG 13, 20, 44 – 52 214 Robert Horton Gundry, Matthew, a commentary on his literary and theological art, σελ 251 215 Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ. 158 216 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 377 217 Βλ.: Μτ. 13,36. 9,10 και 12,46 αντίστοιχα.

218 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 249 219 Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS, 14, σελ. 172 220 Ησυχίου, Λεξικόν, 1704, 1 – 2, εκδότης: K. Latte 221 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., αναφορά στο Π. Ν. Τρεμπέλα, …εις το κατά Ματθαίον…, σελ. 249 222 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 723 223 Πρβλ.: Μτ. 5,1 και Μτ. 24,3 224 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke…, τομ. 8, σελ. 300. Πρβλ.: Μτ 13,51‐52 212

40

Το πλοῖον ‐ίσως‐ ήταν ένα αγκυροβολημένο ψαροκάικο, ένα από αυτά, τα οποία χρησιμοποιούσαν στο παρελθόν οι μαθητές Του, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης, ο Πέτρος και ο Ανδρέας225. Ενδεχομένως είναι αυτό, το οποίο, προηγουμένως, είχε παραγγείλει στους μαθητές Του να τους περιμένει226. Ανέβηκε, λοιπόν, σε μία βάρκα227, χρησιμοποιώντας την ως πλωτό άμβωνα 228. Η βάρκα προσέφερε καλή ακουστική, ώστε να ακούει όλος ο λαός και, παράλληλα, δημιουργεί ένα υπέροχο σκηνικό229. Ο Χριστός διδάσκει σα να βρίσκεται στη συναγωγή, ενώ ο κόσμος στέκεται στην ακτή και Τον ακούει230, όπως σε ένα θέατρο, όπου όλοι μπορούν να Τον βλέπουν κατά πρόσωπον231. Έτσι, από τη θάλασσα, θέλησε να αλιεύσει και να σαγηνεύσει τα πλήθη, που βρίσκονταν στην ξηρά232. Η φασαρία και η πίεση του όχλου, την οποία πολύ παραστατικά περιγράφει ο Μάρκος233, δεν προσέφερε τις ιδανικότερες συνθήκες για διδασκαλία 234. Μπορούμε να θεωρήσουμε ότι οι αιτίες, που οδήγησαν τον Χριστό να μπει στη βάρκα, ήταν ο συνωστισμός και η οχλαγωγία235, αλλά και η διάθεσή Του να απομακρυνθεί από τους ηγέτες του Ισραήλ, που Τον εχθρεύονταν236. Το πλοιάριο παίζει το ρόλο της «θεματικής γέφυρας», ώστε να περάσει ο Ευαγγελιστής στην επόμενη ενότητα των θαυμάτων, η οποία αρχίζει με την κατάπαυση της τρικυμίας237. Ίσως ήδη να υπήρχαν και άλλα πλοιάρια εκεί τριγύρω γεμάτα με ανθρώπους, οι οποίοι άκουγαν το κήρυγμα του Χριστού. Είναι αυτά, τα οποία μνημονεύονται μερικούς στίχους παρακάτω: καὶ ἄλλα πλοῖα ἦν μετ᾽ αὐτοῦ (Mκ. 4,36)238. Ο Λουκάς παραλείπει την είσοδο του Χριστού στο πλοιάριο κι αυτό του επιτρέπει να δημιουργήσει ένα και μοναδικό «σκηνικό» σε ολόκληρη την περικοπή 8,4‐21, σε αντίθεση με τους άλλους δύο συνοπτικούς, οι οποίοι δημιουργούν ένα δεύτερο σκηνικό όταν η παραβολή επεξηγείται (κατ’ ιδίαν) στους μαθητές239. Ο Θεοφύλακτος, συνδυάζοντας την σκηνή της έναρξης της παραβολής με την προηγούμενη, όπου η μητέρα και τα αδέλφια του Χριστού ήρθαν για να Τον αναζητήσουν, σχολιάζει: Αν και φάνηκε ότι έδιωξε τη μητέρα Του, υπακούει σε αυτήν και εξ΄ αιτίας εκείνης εξέρχεται προς τη θάλασσα240. Ο υπερθετικός βαθμός ὄχλος πλεῖστος, που ακολουθείται από την φράση πᾶς ὁ ὄχλος, προδίδει μία σταδιακή κλιμάκωση της δημοφιλίας του Χριστού μεταξύ του απλού κόσμου241, οπότε συμπεραίνουμε ότι το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού διαδίδεται γρήγορα μεταξύ των ανθρώπων. Η λέξη ὄχλος242 σημαίνει το πλήθος λαού,

225 226

Floyd V. Filson, ό.π..

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 69. Πρβλ.: Μκ.

39 227

Πρβλ. Α΄ Mακ. 15,37, όπου ο οργισμένος Αντίοχος ἐμβὰς εἰς πλοῖον ἔφυγεν εἰς Ὀρθωσίαν. Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 69 229 Από την ιστοσελίδα http://www.enduringword.com, σχόλιο στο Matthew 13 ‐ The Kingdom Parables στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.enduringword.com/commentaries/4013.htm . Ημ. αν.: 07.08.2014 230 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 157 231 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 466, 62 – 467, 5 232 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 A, 7 ‐ 10 και Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum (recensio ii) τομ. 1, σελ. 301, στ. 19 – 30, εκδότης: J.A. Cramer 233 Βλ.: Μκ. 1,31‐45, 2,1‐5 234 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 127‐128 235 Alfred Plummer, A Critical … Luke, σελ. 217 & Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 368 236 Mark L.Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 177 237 Βλ.: Μκ. 4,35‐41 238 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 7, σελ. 695 239 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 373 240 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον …, MPG 123, 276 D, 10 – 12. Πρβλ.: Μτ. 12,46‐50, Μκ. 3,31‐ 36 241 Best Ernst, Mark: The Gospel as Story, σελ. 148 και Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 75 242 Mτ. 13,2, Mκ. 4,1, Λκ. 8,4 228

41

άτακτο στίφος, συρφετός243, σε αντίθεση με τη λέξη δῆμος, που σημαίνει το πλήθος των ανθρώπων, που συνάγεται με τάξη. Επίσης, με την ίδια λέξη εννοούνται οι κατώτερες κοινωνικές τάξεις, ο λαός244. Ο πολύς όχλος, ο οποίος αναφέρεται ότι ακούει την παραβολή και τον οποίο μνημονεύουν και οι τρεις συνοπτικοί συναντάται πολλές φορές στα Ευαγγέλια245 και αποτελεί αγαπημένο μοτίβο του Ματθαίου όταν περιγράφει τη διακονία του Χριστού προς τον λαό του Θεού 246∙ παράλληλα, όμως, αυτή είναι και η μοναδική από τις πέντε μεγάλες ομιλίες, που διασώζει ο Ευαγγελιστής, την οποία απευθύνει ο Χριστός προς το πλήθος, ενώ όλες οι άλλες απευθύνονται προς τους μαθητές Του247. Το πλήθος των ανθρώπων δεν ήταν μόνον Ιουδαίοι∙ ίσως να υπήρχαν και κάποιοι Έλληνες, αφού η πόλη Σεπφώρις, πρωτεύουσα και «κόσμημα» της Γαλιλαίας, είχε μεγάλο ποσοστό ελληνικού πληθυσμού και απείχε πολύ λίγη ώρα οδοιπορίας από τη λίμνη της Γενησαρέτ248. Ο συνδυασμός των φράσεων ἐδίδασκεν αὐτοὺς και ἐν τῇ διδαχῇ αὐτοῦ κρύβει μία μεγάλη δυναμική249 και η δεύτερη φράση μπορεί να ερμηνευτεί ως ενώ δίδασκε250. Στην Κ. Διαθήκη το ρήμα διδάσκω σημαίνει διδάσκω την θρησκευτική διδασκαλία δια ζώσης φωνής 251. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί προτιμούν τύπους του (συνωνύμου, κατά τον D. A. Hagner252) ρήματος λέγω: λέγων (Μτ.) και εἶπεν (Λκ.), το οποίο σημαίνει διηγούμαι, αφηγούμαι και εξιστορώ253. Αυτό γίνεται επειδή ο Ματθαίος και ο Λουκάς θεωρούν ότι το ρήμα ἐδίδασκεν, αλλά και το ουσιαστικό διδαχή, ταιριάζουν περισσότερο στην ερμηνεία του νόμου παρά στις παραβολές254. Κάποιοι σχολιαστές θεωρούν ότι ο Ματθαίος μετατρέπει τις παραβολές σε προκηρύξεις της Βασιλείας του Θεού, γι’ αυτό και αποφεύγει το ρήμα διδάσκω255, ενώ άλλοι θεωρούν ότι η χρήση του ρήματος λέγω εξυπηρετεί τη δομή των Ευαγγελίων του Ματθαίου256 και του Λουκά. Ο Χριστός λέγει στους όχλους πολλὰ (Μκ., Μτ.). Η λέξη αυτή των Ευαγγελιστών είναι περιεκτική, αλλά αόριστη και μη συνδεδεμένη με κάποιο συγκεκριμένο αντικείμενο διδασκαλίας257. Εν τούτοις, ο Χριστός απευθύνεται στο συγκεντρωμένο πλήθος μόνον κατά τη διήγηση της παραβολής του σπορέως (αφού η ερμηνεία της αφορά έναν στενό κύκλο μαθητών) και των υπολοίπων παραβολών, οι οποίες καταλαμβάνουν ένα μικρό μέρος των συγκεκριμένων κεφαλαίων. Έτσι το πολλά αντιπροσωπεύει μόνον αυτές τις επτά παραβολές, παρμένες από ένα σύνολο πολύ περισσοτέρων λόγων, που –ενδεχομένως– είχε απευθύνει ο Χριστός στον όχλο258. Ο τρόπος που δίδασκε ο Χριστός ήταν ἐν παραβολαῖς (Μτ., Μκ) ή διὰ παραβολῆς (Λκ.). Οι Ευαγγελιστές με τις εκφράσεις τους αφήνουν να εννοηθεί ότι ο Χριστός κήρυττε / μιλούσε με παραβολές και δηλώνουν ότι στη συνέχεια θα μας παραθέσουν – δειγματοληπτικά– αποσπάσματα από αυτή τη διδασκαλία του Χριστού δια

243

Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 723 – 724 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 574 – 575 245 Ενδεικτικά: Μτ. 4,25. 21,8, Μκ.5,21. 24 Λκ. 5,29. 6,17 246 Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 368 247 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke, …, τομ. 8, σελ. 300 248 Emil Schrürer, A history of the Jewish people in the time of Jesus Christ, χωρίς σελίδες (e‐book), κεφ. 31 249 Vincent Taylor, Gospel According to St. Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, σελ. 252 250 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 215 251 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 214 – 215 252 D. A.Hagner, ό.π.. Μάλλον ατυχής η άποψη περί συνωνυμίας των ρημάτων διδάσκω και λέγω.

253 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 571 – 572 254 Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 368 και Gunther Bornkamm, κλπ, Tradition…in Matthew, σελ, 35 255 Αναλυτικά στο W. Wilkens, “Die redaktion der gleichniskapitel Mark 4 durch Matth,” ThZ 29, σελ. 305‐327 256 Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ. 28‐31 257 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26 (WBC), σελ. 191 258 Donald A.Hagner, ό.π.. Πρβλ.: Μκ. 4,21‐32, Μτ. 13,24‐33 244

42

παραβολών259. Ο όρος παραβολή αναλύθηκε στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας (σελ. 15 κ.ε.) και περιγράφει την ποικιλία των γραμματειακών μορφών διδασκαλίας του Χριστού, που θα συναντήσουμε στους επόμενους στίχους260. Ίσως ο Χριστός έχει κάποιον λόγο για να απευθύνεται προς τον λαό με αυτόν τον τρόπο. Ο Χρυσόστομος θεωρεί ότι ο Χριστός λέγει πρώτη τη συγκεκριμένη παραβολή του σπορέως, επειδή με αυτή θέλει να κάνει τον ακροατή προσεκτικότερο και να ξυπνήσει το μυαλό του, διότι θα μιλήσει με αινίγματα στη συνέχεια261. Νωρίτερα, κατά την επί του όρους ομιλία στον απλό λαό, μίλησε χωρίς παραβολές, όμως εδώ, όπου παραβρίσκονται και οι φαρισαίοι, ο Χριστός ομιλεί με παραβολές262, αποκρύπτοντας τα μυστήρια εξ αιτίας της ανίατης κακίας αυτών263.Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τον ενικό διὰ παραβολῆς, αφού παραλείπει τις παραβολές που ακολουθούν σε Ματθαίο και Μάρκο και μας προετοιμάζει για την αφήγηση και την ερμηνεία μόνον της παραβολής του σπορέως, η οποία ακολουθεί. Επίσης, τοποθετώντας σε άλλο σημείο του Ευαγγελίου του το γεγονός της αναζήτησης του Χριστού από τη μητέρα Του και τους αδελφούς Του, μετατοπίζει το βάρος από τη διδασκαλία περί Βασιλείας του Θεού (όπου εστιάζει ο Μάρκος) στην ανταπόκριση στο κήρυγμα του Χριστού, όπου εστιάζει ο ίδιος264. Οπότε η παραβολή και η ερμηνεία της έχουν ως κύριο μήνυμα την ανάγκη για ανταπόκριση του ανθρώπου στον λόγο του Θεού, τον οποίον κηρύττει ο Χριστός. Τη φράση πολλὰ ἐν παραβολαῖς λέγων θα μας την ξαναθυμίσει ο Ματθαίος στο τέλος της αφήγησης των παραβολών: ταῦτα πάντα ἐλάλησεν ὁ Ἰησοῦς ἐν παραβολαῖς τοῖς ὄχλοις καὶ χωρὶς παραβολῆς οὐδὲν ἐλάλει αὐτοῖς (Mτ. 13,34).

1.2. H «έξοδος» του σπορέως (Mκ. 4,3, Mτ. 13,3b, Λκ. 8,5a)

Ο Μάρκος ανοίγει την παραβολή χρησιμοποιώντας την προστακτική Ἀκούετε, συνοδευόμενη από το παρακελευσματικό μόριο ἰδοὺ265, φράση που μπορεί να αποδοθεί ως Ακούστε, να βγήκε ο σπορέας… Η συγκεκριμένη φράση φέρνει στο νου το γνωστό μας Shema ἄκουε Ισραηλ266, με το οποίο, πέραν της ενότητας των δύο Διαθηκών, υποδηλώνεται ότι στα λόγια που ακολουθούν κρύβεται κάποιο μυστήριο, το οποίο πρέπει ο ακροατής να προσέξει πολύ για να το καταλάβει267. Παρά το ότι ο ευθύς λόγος είναι χαρακτηριστικό του Χριστού, πουθενά αλλού δεν συναντούμε τέτοια εισαγωγή σε παραβολή268. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι οι δύο όροι του Μάρκου προσκαλούν τους ακροατές της παραβολής σε μία ιδιαιτέρως προσεκτική ακρόαση 269, επειδή μία τόσο συνηθισμένη και ασήμαντη, καθημερινή σκηνή ενός σπορέως που σπέρνει ενδεχομένως να μη τραβούσε την προσοχή των ακροατών μίας αγροτικής κοινωνίας. Δε χρειάζεται να έχει κανείς φιλοσοφικές ή θεολογικές γνώσεις για να ακούσει αυτή 259

Πρβλ.: Α΄ Βασ. 5,12, όπου ο βασιλιάς Σολομών μιλούσε στο λαό, χρησιμοποιώντας παραβολές: ἐλάλησεν Σαλωμων τρισχιλίας παραβολάς.

260 Βλ.: Μκ. 4,3‐32, Μτ. 13,4‐50 261 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 467, 13 – 19 262 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 Α 9 – 12 263 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Α, 8 – 9 264 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 370 265 Henry G. Liddel, Robert Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ. 513. Εκτός από μόριο μπορεί να θεωρηθεί επίρρημα, επιφώνημα ή προστακτική του μέσου αορίστου εἰδόμην, όπως ισχυρίζονται αρκετοί ερμηνευτές, οι οποίοι χαρακτηρίζουν την σύνταξη του Μάρκου ως αδέξια αφού χρησιμοποιεί δύο προστακτικές [π.χ. Joachim Gnilka, Das Evangelium nach Markus τομ. 1, (Mr. 1 – 8:26), σελ. 146].

266 Βλ.: Δτ. 6,4 κ.ε.

267 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 89 268 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 190 269 Cranfield C. E. B., The Gospel According to St Mark, σελ. 149

43

την τόσο απλή ιστορία270. Η K. Dronsch υποστηρίζει ότι οι δύο λέξεις Ἀκούετε και ἰδοὺ δεν αποτελούν μία αδέξια παράθεση δύο προστακτικών, αλλά ένα, καλά προσανατολισμένο στην πρακτική πρόσληψης και απομνημόνευσης, πρελούδιο της κυρίως παραβολής (Μκ. 4,4‐8), ιδιαιτέρως για όσους διαβάζουν φωναχτά, το οποίο στοχεύει, όπως και η ερμηνεία της παραβολής, στο θέμα της αποδοχής του λόγου. Κάτι ανάλογο συμβαίνει και στο κλείσιμό της παραβολής (Μκ. 4,9)271. Και κάτι ακόμη: η χρήση των δύο αυτών λέξεων στην έναρξη της παραβολής δημιουργεί μία αντιστοίχιση των ρημάτων ἀκούω και βλέπω με αυτά της προφητείας του Ησαΐα 6,9‐10, με τα οποία κλείνει η συζήτηση του Χριστού με τους μαθητές Του, πριν την ερμηνεία της παραβολής, στο Μκ. 4,10‐12. Έτσι ο Χριστός σκιαγραφεί το πλαίσιο ολόκληρης της παραβολής, στην οποία θα κυριαρχήσει το θέμα της ακρόασης του λόγου του Θεού272. Όλοι οι συνοπτικοί χρησιμοποιούν το ρήμα ἐξῆλθεν για να περιγράψουν την έξοδο του σπορέως στον αγρό, προκειμένου να σπείρει. Ο Ματθαίος εκφράζει ξεκάθαρα τον σκοπό της εξόδου αυτής με μία γενική του σκοπού: τοῦ σπείρειν273. Χρησιμοποιεί απαρέμφατο ενεστώτα, με το οποίο υποδηλώνει ότι η σπορά είναι μία συνεχιζόμενη δράση, δηλαδή ο Χριστός συνεχίζει να προσθέτει μέλη στην Εκκλησία Του274. Αντιθέτως ο Μ. Κόνιας θεωρεί ότι η γραφή του εκκλησιαστικού κειμένου, όπου χρησιμοποιείται το απαρέμφατο αορίστου σπεῖραι και στον Ματθαίο, είναι σωστότερη, επειδή η δράση υπήρξε στιγμιαία και όχι διαρκής275. Το ρήμα σπείρω σημαίνει φυτεύω, ρίχνω σπόρο (ή σίτον) στη γη, διασκορπίζω, εκσφενδονίζω τριγύρω τον σπόρο276 και παίρνει δύο αντικείμενα: ένα άμεσο (σύστοιχο) στην αιτιατική (τον σπόρο) και ένα έμμεσο στην δοτική (στον αγρό)277. Αυτή η διευκρίνιση θα μας βοηθήσει περαιτέρω κατά την ερμηνεία της παραβολής, όπου ο σπόρος ταυτίζεται τόσο με τον λόγο, όσο και με τον άνθρωπο. Μεταφορικώς σημαίνει γεννώ, διαδίδω278, διδάσκω τον λόγο279. Στην αρχαία ελληνική γραμματεία είναι ευρέως διαδεδομένη η μεταφορά αυτή. Ο Πλούταρχος χρησιμοποιεί εικόνες της αγροτικής ζωής για να περιγράψει τη διαδικασία της διδασκαλίας280, ενώ ο Πλάτων στους διαλόγους του παρουσιάζει τον Σωκράτη να λέγει στον Φαίδρο ότι με τη διαλεκτική μέθοδο φυτεύει κάποιος στις καρδιές των ανθρώπων έννοιες και αξίες, οι οποίες παράγουν καρπούς και κάνουν τους ανθρώπους, στους οποίους σπάρθηκαν, να είναι ευτυχείς281. Στους Νόμους του ο φιλόσοφος λέει ότι κατά τη «διαχείριση» των δούλων ο κύριος θα πρέπει να σπέρνει τον σπόρο της καλοσύνης και όχι της αδικίας και της φαυλότητας282.

270

Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 128 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 298, με αναφορές σε Mell και Jülich.

272 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 192 273 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, εις το κατά Ματθαίον…, σελ. 250 274 Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, σελ. 166 275 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 9 276 Ο ίδιος ο Χριστός χρησιμοποιεί συμβολικά τον σπόρο και στην παραβολή του αυτομάτως αυξανομένου σπόρου (Μκ. 4,26‐29), αλλά και στην παραβολή του κόκκου σινάπεως (Μκ. 4,30‐32), ενώ ο Απόστολος Παύλος χρησιμοποιεί την αγροτική εικόνα της σποράς στις επιστολές του (Α’ Κορ. 15,36‐37, Γαλ. 6,7‐9).

277 Πολυξένη Μπίλλα, Συντακτικό Αρχαίας Ελληνική Γλώσσας, για την Α, Β, Γ, Γυμνασίου, § 71 278 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 907 – 908 279 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 760 280 Ακριβώς όπως στην αγροτική ζωή, πρώτα από όλα το έδαφος πρέπει να είναι καλό, δεύτερον ο γεωργός να είναι επιδέξιος γνώστης και τρίτον οι σπόροι να είναι καλοί, έτσι ώστε να υπάρξει καρποφορία, κατά τον ίδιο τρόπο η ανθρώπινη φύση είναι σαν να το χώμα, ο διδάσκαλος σαν τον αγρότη, και οι λεκτικές συμβουλές και παραινέσεις, όπως ο σπόρος. Επιμένω με πάθος ότι, όταν αυτές οι τρεις ποιότητες συναντηθούν, σχηματίζεται μια τέλεια ένωση στις ψυχές των ανθρώπων, η οποία αναγνωρίζεται από όλες τις γενιές, όπως συνέβη για παράδειγμα στην ψυχή του Πυθαγόρα, του Σωκράτους και του Πλάτωνος. (Πλούταρχος, Περί παίδων Αγωγής, 4, 1, b – c, εκδ. Loeb).

281 Πλάτων, Φαίδρος, 276e – 277a, εκδ. Harold N. Fowler 282 Πλάτων, Νόμοι, βιβλ. 6, 777 d‐e, έκδ. R.G. Bury 271

44

Οι τρεις Ευαγγελιστές συμφωνούν: εξέρχεται για να σπείρει ὁ σπείρων, ο συγκεκριμένος σπορέας, όχι κάποιος σπορέας283, άσχετα αν κάποιοι θεωρούν ότι εδώ το άρθρο δεν είναι οριστικό, επειδή στην αραμαϊκή γλώσσα το άρθρο μπορεί να αντιπροσωπεύει και μία ομάδα ανθρώπων (π.χ. επαγγελματική τάξη)284. Πολλοί, λοιπόν, εστιάζουν στη λέξη αυτή ως το κύριο στοιχείο της παραβολής∙ άλλωστε και το όνομά της είναι η παραβολή του σπορέως285. Άραγε ο σπορέας παραμένει στο περιθώριο της παραβολής, όπως θεωρούν κάποιοι286 ή είναι η κύρια μορφή της παραβολής, η οποία κινεί τα νήματα όλης της ιστορίας; Αυτό το εντυπωσιακό χαρακτηριστικό στην αφήγηση της παραβολής (δηλαδή ότι ο σπορέας φαίνεται να βρίσκεται στην αφάνεια), το οποίο δεν αλλάζει ούτε και κατά την επεξήγηση της παραβολής (Μκ. 4,14‐20), μας αποτρέπει από το να ανακαλύψουμε μία πρώιμη χριστολογία στην παραβολή287. Κατά τον Θεοφύλακτο δεν χωρά αμφιβολία ότι ο σπορέας είναι ο ίδιος ο Χριστός, ο οποίος ἐξῆλθεν ἐκ τῶν πατρικῶν κόλπων φιλανθρωπίᾳ καί συγκαταβάσει ἀνεκφοιτήτως288, και αποτελεί τη Σοφία του Θεού289. Συμφωνεί και ο J. Marcus, ο οποίος ταυτίζει τον σπορέα με τον Χριστό: το ρήμα ἐξῆλθεν μας υπενθυμίζει ξεκάθαρα τα χωρία, στα οποία ο Χριστός εξέρχεται στον κόσμο για να κηρύξει τον λόγο της Βασιλείας του Θεού290. Είναι φυσιολογικό στο μυαλό του αναγνώστη του Ευαγγελίου να ταυτίζεται ο σπορέας με τον Χριστό 291. Ωστόσο, αυτή η ταύτιση παραμένει αφανής τόσο στη διήγηση της παραβολής όσο και στην ερμηνεία της, όπου ο σπορέας παίζει ακόμη πιο μικρό ρόλο292. Στις ιουδαϊκές πηγές ο Θεός θεωρείται ο σπορέας της ζωής, και η σπορά, μία συνηθισμένη εικόνα παρμένη από τη φύση συμβολίζει τη δωρεά της ζωής από τον Θεό, αλλά και την αναγέννηση των ανθρώπων293. Στο βιβλίο του Β΄ Έσδρα υπάρχει αναφορά στο αποτέλεσμα της σποράς και της καρποφορίας του νόμου στους ανθρώπους του Θεού294. Αυτή η εικόνα είναι συγγενής με την εικόνα της παραβολής μας, ωστόσο εδώ δίδεται μεγαλύτερη έμφαση στη δύναμη και τη ζωτικότητα του σπόρου295. Η παραβολή του σπορέως οικοδομείται πάνω σε αυτό το γραμματειακό υπόστρωμα και εκφράζει την εμπιστοσύνη του Χριστού στη δυνατότητα αναγέννησης των ανθρώπων, η οποία θα επέλθει μέσω του λόγου Του και της διακονίας Του. Μπορεί ο σπορέας «οικονομικώς» να μένει στην αφάνεια, όμως ο αγρός του βρίσκεται στο επίκεντρο της παραβολής. Ο σπόρος βρίσκεται κι αυτός σε αφάνεια, αφού ο Χριστός δεν κάνει αναφορά στο είδος του σπόρου. Πιθανολογούμε, όμως, ότι ο σπορέας έσπειρε σπόρο δημητριακού, το πιο πιθανό σιτάρι ή κριθάρι (βλ. μαρτυρία του Ιώσηπου, σελ. 47 της παρούσας εργασίας). Ακόμη περισσότερο προξενεί εντύπωση ότι, από τις αφηγήσεις του Ματθαίου και του Μάρκου, απουσιάζει σε ολόκληρη την

283

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 69 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke…, τομ. 8, σελ. 305 και George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 8, σελ. 147. Πρβλ.: Μτ. 12,43 285 π.χ. C. H. Dodd , The Parables of the Kingdom, σελ. 145‐147 & J. Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 11‐12 286 Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition σελ. 115 284

287

Το θέμα διαπραγματεύεται ο Theodore J. Weeden στο άρθρο του “Recovering the Parabolic Intent in the

Parable of the Sower,” JAAR, 47 (1979), σελ. 97 – 120 288 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 Β 4 – 6 289 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 C, 4 – 5 290 Joel Marcus, The Mystery of the Kingdom of God, σελ. 37 – 39. Πρβλ.: Μκ. 1,38, 2,13, 17 κ.α.

291 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke (NΙGTC), σελ. 319 292 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 192 293 Πρβλ.: Β΄ Εσδ. 8,41, Ωσ. 2,25, Ιεζ. 36,9 294 Β΄ Εσδ. 9,31 295 Πρβλ.: π.χ. Ησ. 55,10‐11

45

παραβολή η ευθεία παράθεση της λέξης σπόρος ή σπέρμα296, τις οποίες θα χρησιμοποιούσε κάποιος μιλώντας για σπορά. Μόνον ο Λουκάς, από τους τρεις συνοπτικούς, εισάγει μία ρητή αναφορά: τὸν σπόρον αὐτοῦ: τον δικό του σπόρο. Θα αναφερθεί και πάλι στον σπόρο κατά την ερμηνεία της παραβολής (Λκ. 8,11). Με βάση την παρουσία της λέξης στον Λουκά οι περισσότεροι ερμηνευτές θεωρούν ότι με τις λέξεις ἄλλα (Μκ., Mτ.) ὃ μὲν και ἄλλο (Mκ.) υπονοείται η λέξη σπόρος. Όμως δεν είναι σωστό, γραμματικώς, τα ουδετέρου γένους ὃ μὲν (Λκ. 8,5b) και ἕτερον (Λκ. 8,6. 8) να αναφέρονται σε ένα ουσιαστικό αρσενικού γένους, όπως είναι η λέξη σπόρος (Λκ.

8,5a)297. Ωστόσο, είναι βέβαιο ότι πίσω από όλες αυτές τις λέξεις που περιγράψαμε παραπάνω, όπως και πίσω από τις λέξεις ἐσπαρμένον, σπαρείς, σπειρόμενοι και οἱ δὲ, οι Ευαγγελιστές υπονοούν τον σπόρο ή καλύτερα μέρος του σπόρου. Η απουσία της λέξης σπόρος, κατά την αφήγηση της παραβολής στο Ματθαίο και τον Μάρκο και η χρήση της ασυνήθιστης για αγρότες, λέξης ὁ σπείρων είναι ένα σημάδι του μεταφορικού χαρακτήρα της παραβολής298. Ο Λουκάς κατά τη διήγηση της παραβολής δίνει μεγαλύτερη σημασία, σε σχέση με τους άλλους δύο συνοπτικούς, στο πρόσωπο του σπορέως. Όμως, κατά την ερμηνεία της παραβολής εστιάζει στον σπόρο, ο οποίος είναι ο λόγος του Θεού299. Το γεγονός αυτό κάνει τον σπόρο ξεχωριστό. Η έξοδος του σπορέως, ο τρόπος που σπέρνει, αλλά και το αποτέλεσμα που έχει, γίνονται κατανοητά μόνον υπό το πρίσμα της μοναδικότητας αυτού του σπόρου300. Ο Λουκάς, πέρα από την εντυπωσιακή παρήχηση του συμπλέγματος σπ, δίνει και μία επισημότητα στην ενέργεια του σπορέως301. Στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Χριστός είναι πιθανό να πήρε αφορμή, για να πει την παραβολή, από ένα γεγονός, το οποίο συνέβαινε εκεί, μπροστά στα μάτια του συγκεντρωμένου πλήθους. Ο Stanley περιγράφει με ζωντανή γλώσσα την πιθανότητα μιας αναπάντεχης σύμπτωσης302. Άραγε ήταν η εποχή της σποράς, όταν ο Χριστός είπε την παραβολή; Μας αρέσει ως εικόνα, αλλά δεν μπορούμε να το πούμε με βεβαιότητα.

1.2.1. Ιστορικο‐κοινωνικο‐πολιτιστικές πληροφορίες

Για να κατανοήσουμε πλήρως την παραβολή, θα πρέπει να έχουμε μία γενική εικόνα της αγροτικής ζωής στην Παλαιστίνη κατά την εποχή του Χριστού προσεγγίζοντας το κοινωνικό, ιστορικό και πολιτιστικό πλαίσιο της παραβολής. Ο χαρακτήρας της ζωής στην Παλαιστίνη την εποχή εκείνη ήταν κυρίως ποιμενικός και αγροτικός, ενώ σε κάποια παράλια και στη λίμνη της Γαλιλαίας οι άνθρωποι ασχολούνταν με την αλιεία303. Στην παραβολή μας οι Ευαγγελιστές εκκινούν από μία αλιευτική εικόνα (το πλοιάριο μέσα στο οποίο διδάσκει ο Χριστός) και συνεχίζουν με μία αγροτική (τη διήγηση της παραβολής). Η πράξη της σποράς είναι σύνηθες γεγονός σε μία αγροτική κοινωνία και έτσι οι ακροατές της παραβολής είχαν τη δυνατότητα να δημιουργήσουν άμεσα, στο μυαλό τους, την εικόνα της αφήγησης304.

296

Άλλες συνώνυμες λέξεις: η σπορά, το σπέρμα, τα γεννήματα, ο καρπός, το προϊόν, η εσοδεία, η συγκομιδή (Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 910).

297 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 192 – 193 298 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 305 299 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 700 300 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 373 301 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 319 302 A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel … to St. Luke, σελ. 218, με αναφορά σε Stanley 303 Γεώργιος Α. Γαλίτης, Σημειώσεις Ιστορίας των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ. 96 304 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke (NIGTC), σελ. 319. Είναι γνωστό ότι οι εικόνες γενικά του Χριστού στη διδασκαλία Του είναι ποιμενικές, αγροτικές και αλιευτικές. Αντίθετα ο Παύλος χρησιμοποιεί εικόνες της αστικής ζωής.

46

Σύμφωνα με τους περισσοτέρους ερμηνευτές η παραβολή διέπεται από έναν αξιοσημείωτο ρεαλισμό305, όσον αφορά την παρουσίαση της αγροτικής ζωής της Παλαιστίνης κατά την εποχή του Χριστού. Όπως και σε ολόκληρο τον αρχαίο κόσμο, έτσι κι εκεί, η παραγωγή των σιτηρών ήταν εξέχουσας σημασίας και αποτελούσε τη ραχοκοκαλιά της γεωργίας306. Η καλλιέργεια των δημητριακών αφορούσε κυρίως την καλλιέργεια του σιταριού και του κριθαριού307. Στην κοιλάδα του Ιορδάνη και την Ιουδαία η καλλιεργήσιμη γη ήταν ελάχιστη, οι κλήροι από γενιά σε γενιά την είχαν κατακερματίσει και ο αγροτικός πληθυσμός μόλις και μετά βίας εξασφάλιζε την επιβίωσή του, μέσα από σκληρή δουλειά308. Όμως στην Γαλιλαία, όπου κυρίως έδρασε ο Χριστός, τα πράγματα ήταν εντελώς διαφορετικά. Ο Φλάβιος Ιώσηπος, βαθύτατα εντυπωσιασμένος από τη γονιμότητα των αγρών της Γαλιλαίας και της γειτονικής Σαμάρειας, εξυμνεί αυτές τις περιοχές και τις περιγράφει ως καταδένδρους με αμπέλια, ελιές και άλλα πολλά καρποφόρα δένδρα, που καλλιεργούνταν σε ολόκληρη την έκτασή τους309. Οι Ιουδαίοι έτρεφαν σεβασμό προς τον γεωργό, ο οποίος ήταν το όργανο του θεϊκής απλοχεριάς310 και καλλιεργούσε τα φυτά για τη διατροφή ανθρώπων και ζώων311. Κάθε ημέρα ‐πλην του Σαββάτου‐ έκανε ακόμη και δύο ώρες δρόμο για να φτάσει στο χωράφι του312. Η ρωμαϊκή ειρήνη είχε συμβάλει στην οικονομική ανάπτυξη των λαών της αυτοκρατορίας, όμως η αντίθεση μεταξύ πλουσίων και φτωχών εξακολουθούσε να είναι διακριτή ακόμη και στο καθημερινό ψωμί. Ο Ιώσηπος αναφέρει ότι στην Παλαιστίνη του 1ου αιώνα μ.Χ.. οι φτωχοί έτρωγαν κριθάρι και οι πλούσιοι σιτάρι313, οπότε ο φτωχός προσευχόταν στον Θεό λέγοντας: ποίησόν με πλούσιον314. Είναι ασυνήθιστη η ποσότητα της προσοχής, που αφιερώνεται στη βιβλιογραφία και αφορά στη γνώση αγροτικών συνθηκών, που απαιτεί το κείμενο. Έτσι συζητείται ευρύτατα αν η απώλεια του σπόρου, η οποία αναφέρεται στην παραβολή, συνιστά αλόγιστη σπατάλη εκ μέρους του σπορέως ή αποτελούσε τη συνηθισμένη πρακτική καλλιέργειας στην Παλαιστίνη του 1ου αιώνα μ. Χ., αφού ο γεωργός έσπερνε τον σπόρο και κατόπιν όργωνε το χωράφι του, περνώντας το αλέτρι πάνω από τα ζιζάνια και τα μονοπάτια315. Το όργωμα ξεκινούσε τα τέλη Οκτωβρίου και διαρκούσε μέχρι τα μέσα Νοεμβρίου, όπως άλλωστε συμβαίνει στην περιοχή ακόμη και σήμερα. Το αλέτρι ήταν ένα πρωτόγονο εργαλείο, με κυρτή ξύλινη μαχαίρα, η οποία κατέληγε στο κάτω μέρος σε μύτη, στην οποία έμπαινε μία σιδερένια άκρη, το υνί, το οποίο σταθεροποιούταν στο αλετροπόδι με δερμάτινους ιμάντες316. Αυτού του είδους τα άροτρα πολύ δύσκολα μπορούσαν να οργώσουν τη γη317, μάλλον απλώς την «έξυναν». Γι’ αυτό, σύμφωνα με τον Πλίνιο, ο γεωργός έπρεπε να οργώσει ακόμη και τέσσερις φορές το χωράφι του πριν σπείρει318. Το αλέτρι έσερναν βόδια και σπανιότερα γαϊδούρια ή καμήλες. Ο γεωργός ξεκινούσε τις εργασίες της άροσης με την προσευχή: Κύριε δική μου δουλειά είναι το 305

Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 186 – 187, με αναφορά σε J. Jeremias.

Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 302, με αναφορές σε Mell και Lang.

307 Βλ. Δτ. 8,8, Ψλμ. 80,17, Β΄ Βασ.. 21,9, Ρουθ 2,23, Mτ. 3,12. 13. 25 308 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, σελ. 300 309 Φλάβιος Ιώσηπος, Ιστορία Ιουδαϊκού πολέμου προς Ρωμαίους, βιβλίο 3, 44, 1‐50, 4, εκδότης: B. Niese 310 Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ. 278 – 279 311 André Chouraqui, H καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου, σελ. 97 312 Miriam Feinberg ‐ Vamosh, Η καθημερινή ζωή την εποχή του Χριστού, σελ. 77 313 Φλάβιος Ιώσηπος, ό.π., βιβλίο 5, 427, 2 – 428, 2, εκδότης: B. Niese 314 Γεώργιος Α. Γαλίτης, Ιστορία Εποχής της Καινής Διαθήκης, σελ. 201 315 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 153 316 Daniel Rops, ό.π., σελ. 279 317 André Chouraqui, ό.π., σελ. 97 ‐ 98 306

318

Πλινίου του Πρεσβυτέρου, Historia Naturalis, 18, 179 – 181, τον παραθέτει ο K. D. White, στο άρθρο του

“The Parable of the Sower,” JTS (Journal of Theological Studies), 15, σελ. 300‐307.

47

κόκκινο, αλλά δική Σου δουλειά είναι το πράσινο, εμείς οργώνουμε, αλλά εσύ μοιράζεις τα αγαθά. Με το κόκκινο εννοούσε το χρώμα του χώματος, το οποίο κάτω από τον γαλανό ουρανό της Παλαιστίνης αποκτά έναν ζεστό, πορφυροκόκκινο χρωματισμό319. Ξεκινούσε, λοιπόν, κρατώντας με το δεξί του χέρι την χειρολαβή του αλετριού και με το αριστερό την βουκέντρα, με την οποία καθοδηγούσε τα ζώα. Ακόμη και σήμερα μπορεί κάποιος να συναντήσει παρόμοιες αγροτικές σκηνές σε φτωχικές μεριές της Παλαιστίνης320. Ενώ στη σημερινή πραγματικότητα τα φυτά θεωρούνται απλώς ως αντικείμενα, των οποίων η μόνη αξία τους βρίσκεται στο κέρδος που μας αποφέρουν, εδώ πρέπει να ληφθεί υπ’ όψιν μία διαφορετική άποψη που επικρατούσε για τα φυτά στον ιουδαϊκό κόσμο. Η καλλιέργεια των φυτών, αλλά και η παραγωγή τους, δεν μπορούσε να πραγματοποιηθεί χωρίς τη βοήθεια του Θεού321. Η ίδια η Παλαιστίνη, ως περιοχή, δεν είναι σημαντική μόνο για τη γεωργία και την οικονομία της, αλλά πρόκειται για μία χώρα κατάφυτη, που βρίσκεται υπό την προστασία και τη φροντίδα του Θεού, ο οποίος την έχει παραχωρήσει στον λαό Του322.

1.3. Οι τέσσερις περιπτώσεις εδάφους

Η παραβολή μας διηγείται τέσσερις διαφορετικές περιπτώσεις εδαφών323. Αυτές οι περιπτώσεις σχετίζονται μεταξύ τους μέσω μιας μοναδικής δομής, παρόμοιας με τη μοναδική και ταυτόχρονη δράση της σποράς στην εισαγωγή της παραβολής (Mκ. 4,4, Μτ. 13,3, Λκ. 8,5). Στα τρία πρώτα εδάφη, όπου ο σπόρος αποτυγχάνει να καρποφορήσει, περιγράφονται τρεις καταστάσεις και, παρά το ότι ο σχεδιασμός τους ποικίλλει, ο τριμερής πυρήνας είναι ο ίδιος: α) περιγραφή του μέρους όπου σπέρνεται ο σπόρος: ἔπεσεν παρὰ τὴν ὁδόν (Mκ. 4,4b), ἐπὶ τὸ πετρῶδες (Mκ. 4,5a) εἰς τὰς ἀκάνθας (Mκ. 4,7a), β) ακολουθεί πάντα η εμφάνιση των παραγόντων, οι οποίοι καταστρέφουν το σπόρο: τά πετεινά (Mκ 4,4c), ὁ ἥλιος (Mκ 4,6a), αἱ ἄκανθαι (Mκ. 4,7b) και γ) στο τέλος περιγράφεται η καταστροφή του σπόρου: κατέφαγεν (Mκ. 4,4), ἐκαυματίσθη (Mκ. 4,6a) και ἐξηράνθη (Mκ. 4,6b) και συνέπνιξαν (Mκ. 4,7c). Οπότε τα τρία αυτά εδάφη θα μπορούσαν να εκληφθούν και ως ένας ενιαίος τομέας γης, όπου ο σπόρος δεν καρποφορεί, σε αντίθεση με το άλλο μέρος του εδάφους, στο οποίο υπογραμμίζεται ιδιαιτέρως η καρποφορία του σπόρου 324. Η τριάδα διαμορφώνεται αρνητικά. Η ύπαρξη του σπόρου βρίσκεται σε κίνδυνο κι αυτό δραματοποιεί σταδιακά τον τόνο: ενώ το πρώτο μέρος του σπόρου δεν έχει καμία προοπτική ανάπτυξης, στο δεύτερο τμήμα δίνεται η δυνατότητα, έστω για λίγο, να φυτρώσει, αλλά στη συνέχεια καταστρέφεται. Το τρίτο τμήμα του σπόρου αυξάνεται και αναπτύσσεται, όμως δεν καρποφορεί325. Στην αφήγηση της παραβολής η εικόνα της συνύπαρξης των διαφορετικών ειδών του εδάφους, στους στίχους Mκ. 4,3‐8, αποτελεί μία συγκέντρωση μεταφορικών στοιχείων, βασισμένα στην Π. Διαθήκη και την πρώιμη εβραϊκή γραμματεία. Όλες αυτές οι μεταφορές αφορούν στη σχέση Θεού και ανθρώπου. Διαβάζοντας την παραβολή πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι όλα τα στοιχεία εδώ εφαρμόζουν εξ 319

Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ. 279 – 280 Την πρακτική της σποράς στην Παλαιστίνη του 1ου αιώνα μ.Χ. αναπαριστάνουν κάποιες από τις εικόνες του Παρατήματος IV, σελ. 157 – 160 της παρούσας εργασίας.

321 Βλ. Γεν. 3,17‐19, Eξ 23,17. 34,21‐22. 26, Ψλμ. 103,14‐15, Ιεζ. 36,29, Ιωλ 1,10‐12, Σειρ. 35,8‐10 322 Βλ. Δτ. 8,7 323 Joel Marcus, The Mystery of the Kingdom of God, SBLDS, τ. 90, σελ. 21 324 Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13, σελ. 33 325 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”,σελ. 298, με αναφορές σε Schenke και Donahue.

320

48

ολοκλήρου στην ερμηνεία της, όπου το κάθε ένα στοιχείο μεταφοράς θα το συναντήσουμε κι εκεί, αλλά στην ερμηνεία θα υπάρξει και μία ρητή αναφορά σε χαρακτηριστικά, τα οποία αφορούν στη διαδικασία της υποδοχής του λόγου του Θεού326.

1.3.1. Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο δρόμο (Mκ. 4,4, Mτ. 13,4, Λκ. 8,5b)

Η τεχνική της σποράς, που ακολούθησε ο σπορέας της παραβολής μας, δεν διαφέρει πολύ από την πρακτική, που ακολουθείται αιώνες τώρα στις αγροτικές κοινωνίες. Για την ορθότερη κατανόηση των λεπτομερειών της παραβολής, θα πρέπει να λάβουμε υπ’ όψιν ότι ήταν σύνηθες στην Παλαιστίνη η σπορά να προηγείται του οργώματος της γης327. Βέβαια, η σειρά σποράς ‐ άροσης ενδεχομένως να άλλαζε αναλόγως των βροχοπτώσεων ή της ξηρασίας, που επικρατούσε στην περιοχή τη συγκεκριμένη εποχή328. Όμως, στην προκειμένη περίπτωση, φαίνεται ότι η άροση επρόκειτο να ακολουθήσει τη σπορά κι έτσι καταλαβαίνουμε καλύτερα για ποιο λόγο ο σπορέας έριξε τον σπόρο του και στο μονοπάτι 329. Ο Ματθαίος και ο Λουκάς εισάγουν τη σπορά στο πρώτο είδος εδάφους με τη φράση: καὶ ἐν τῷ σπείρειν αὐτὸν. Εδώ υπάρχει η εξής διχογνωμία: αν η αντωνυμία αὐτὸν είναι υποκείμενο του σπείρειν, αναφέρεται στον σπορέα, όπως πιστεύει ο Α.

Plummer330, ο οποίος ερμηνεύει την πρόταση: ενώ αυτός έσπερνε. Όμως, αν η αντωνυμία είναι αντικείμενο του απαρεμφάτου, τότε αναφέρεται στον σπόρο, όπως το αποδίδουν οι περισσότεροι ερευνητές: ενώ έσπερνε αυτόν (τον σπόρο). Νομίζουμε ότι η πρώτη άποψη είναι σωστότερη, γι’ αυτό και θα το αποδίδαμε στη νέα Ελληνική είτε με την φράση ενώ έσπερνε είτε με τη μετοχή σπέρνοντας. Η έκφραση ἐν τῷ σπείρειν αποτελεί σημιτισμό και δεν συναντάται στην κλασσική ελληνική σύνταξη 331. Είναι διακριτή η διαφορά μεταξύ των ρημάτων σπείρω και πίπτω (πέφτω κάτω, καταπίπτω)332. Ο σπορέας έσπειρε, δεν έριξε τον σπόρο, όμως ο σπόρος έπεσε (ἃ / ὃ μὲν ἔπεσεν). Δεν λέγει ότι αὐτός ἔρριψεν, (ρίπτω σημαίνει εκσφενδονίζω, πετώ μακριά333) αλλά ἔπεσεν334. Με μία, πρώτη ματιά παρατηρούμε ότι ο Ματθαίος χρησιμοποιεί τον πληθυντικό αριθμό σε αντίθεση με τον Μάρκο και τον Λουκά, οι οποίοι χρησιμοποιούν

326

Kristina Dronsch, ό.π., σελ. 305 – 306 Γύρω από το θέμα της ακολουθίας άροσης και σποράς γίνεται μεγάλη συζήτηση από τον J. Jeremias (Die Gleichrisreden Jesu, Gottingen 1962 μτφρ S. H. Hooke The Parables of Jesus, London 1963, σελ 12) και τον K.D. White “The parable of the Sower,” JTS, 15 (1964), σελ. 300 – 307. O Jeremias αντέκρουσε και πάλι με το άρθρο “Palastinagudliehes zum Gleichnis vom Saemann,” NTS 13 (1966 – 67), σελ 48 – 53. Για όλα αυτά, μπορεί ο αναγνώστης να διαβάσει στο άρθρο του P. B. Payne, “The order of the sowing and ploughing in the Parable of the Sower,” NTS, 25, σελ. 123 – 129 και στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα Cambridge Journals, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://journals.cambridge.org/action/displayAbstract?fromPage=online&aid=1586692&previous =true&jid=NTS&volumeId=25&issueId=01 . Όπως συμβαίνει συχνά τα ίδια κείμενα προσκομίζονται, πολλές φορές, για να υποστηρίξουν αντίθετες απόψεις!

328 S. E. Johnson, A Commentary … to St. Mark, σελ. 89, με αναφορές σε Α. Μ. Rihbany και G. Dalman.

329 Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 368 330 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 218 331 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 383, όπου μνημονεύονται BDF (F. Blass, A. Debrunner, and R. W. Funk, A Greek Grammar of the New Testament) §404 και J. H. Moulton, W. F. Howard, N.Turner, Grammar of New Testament Greek, τομ. ΙΙΙ, σελ. 145 332 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 793 333 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 877 334 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 467, 41 – 42 327

49

τον ενικό αριθμό. Οι περισσότερες σύγχρονες αγγλικές μεταφράσεις αποδίδουν τον ενικό αριθμό του πρωτοτύπου κειμένου με πληθυντικό (some seed)335. Κατ’ αρχάς μας εντυπωσιάζει η συμφωνία των τριών συνοπτικών, οι οποίοι, περιγράφοντας το μέρος, όπου έπεσε ο σπόρος, συμφωνούν στην έκφραση: παρὰ τὴν ὁδόν. Η ὁδός εδώ σημαίνει τον δρόμο, την ατραπό, το μονοπάτι336, ίσως το σύνορο ιδιοκτησίας μεταξύ γειτονικών, απερίφρακτων αγρών337, όπως συμβαίνει και σήμερα στις αγροτικές περιοχές, παρά έναν πλατύ δρόμο με περιφράξεις και στις δύο μεριές του. Ήταν ένα μονοπάτι, ένας δρομίσκος338, ο οποίος διέσχιζε τον αγρό339 και πάνω του πατούσε ο σπορέας, προκειμένου να σπείρει340. Η λέξη ὁδός, επίσης, θέλει να τονίσει τη σκληρότητα της πατημένης γης, όπου, όπως είναι φυσικό, ο σπόρος δεν μπορεί να διεισδύσει και να φέρει καρπούς341∙ επομένως η τύχη του θα είναι να καταπατηθεί από τους διαβάτες ή να καταφαγωθεί από τα πουλιά. Κατά τον Θεοφάνη τον Κεραμέα, εφ’ όσον η οδός είναι ο ίδιος ο Χριστός, ο οποίος είπε ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή (Ιω. 14,6), οτιδήποτε παρὰ τὴν ὁδόν διαρπάζεται από τον διάβολο342. Παρὰ τὴν ὁδόν βρίσκονται οι άπιστοι, οι ανθρωπάρεσκοι άνθρωποι, οι ράθυμοι και οκνηροί, των οποίων οι ψυχές είναι καταπατημένες υπό πολλών κι έτσι δεν δέχονται τον λόγο του Θεού, ο σπόρος δεν διεισδύει στις καρδιές τους και οι δαίμονες τον αρπάζουν 343. Αυτό που προβληματίζει πολλούς ερμηνευτές είναι η χρήση της πρόθεσης παρὰ. Η σύνταξή της με αιτιατική, συνοδευόμενη από ρήμα κινήσεως σημαντικό, όπως στους συγκεκριμένους στίχους, σημαίνει πλησιάζεις ή κινείσαι παράλληλα προς κάτι344, δηλαδή πηγαίνεις παραπλεύρως και κατά μήκος345, ενώ με ρήμα στάσεως σημαντικό σημαίνει κοντά346. Είναι πολύ αμφίβολο εάν η πρόσθεση παρά συνοδευόμενη από αιτιατική μπορεί να αποδοθεί με το επάνω σε347. Όμως και οι τρεις συνοπτικοί χρησιμοποιούν την πρόθεση παρά και όχι την ἐπί, η οποία θα ήταν και η αναμενόμενη, επειδή ο σπορέας ρίχνει τον σπόρο του και επάνω στο μονοπάτι, αφού θα ακολουθήσει το όργωμα348. Η λανθασμένη χρήση της πρόθεσης, κυρίως από τον Λουκά, προξενεί εντύπωση, επειδή ο Λουκάς, τόσο στην παραβολή όσο και στην ερμηνεία της, είναι πολύ προσεκτικός στη χρήση των προθέσεων παρά, ἐπί, ἐν και εἰς. Ενδεχομένως το παρὰ τὴν ὁδόν αποτελεί μία λανθασμένη μετάφραση της αραμαϊκής πρόθεσης ‘al, όπως υποστηρίζει ο Black349. Άραγε ο Χριστός χρησιμοποίησε το αντίστοιχο της λέξης παρὰ ή το αραμαϊκό αντίστοιχο επάνω στην οδό, όπως και θα ήταν το ακριβές, αφού το παρά σημαίνει δίπλα στον‐η‐ο, κάτι το οποίο δεν συμφωνεί με την εικόνα της παραβολής 350; Οι Α. Plummer και I. H. Marshall θεωρούν ότι ο σπόρος δεν έπεσε στο δρόμο, αλλά δίπλα από το δρόμο, κατά μήκος της διαδρομής, ουσιαστικά έπεσε στο χωράφι, αλλά τόσο κοντά στο 335

Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 181 – 182, με αναφορά στις μεταφράσεις KJV, RSV, NEB, NAB, NIV, NRSV. 336 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 672 337 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 723 338 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 71 339 Πρβλ.:. Μτ. 12,1, ἐπορεύθη ὁ Ἰησοῦς τοῖς σάββασιν διὰ τῶν σπορίμων∙ ίσως να αναφέρεται σε ένα τέτοιο μονοπάτι.

340 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 262 341 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 70 342 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 241 Β, 5 – 10 343 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 Β, 15 – C, 3 και του ιδίου, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 C, 11 – 17 344 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 3, σελ. 433 – 434 345 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 739 346 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 580 – 581 347 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 262 348 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 241, υποσημείωση 59 349 Matthew Black, An Aramaic Approach to the Gospels and Acts, σελ. 162 350 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 373 – 374

50

μονοπάτι, που τελικά καταπατήθηκε351. Οι W. D. Davies και Dale C. Allison διαφωνούν: Ο Χριστός, λέγοντας την παραβολή, εννοούσε επάνω στην οδό και όχι δίπλα από την οδό352. Η απόδοση της πρόθεσης παρά με την έκφραση “δίπλα από” είναι ολότελα λάθος353. Άλλωστε, το κατεπατήθη, που χρησιμοποιεί ο Λουκάς, δείχνει ότι ο σπόρος έπεσε επάνω στο δρόμο354. Το ρήμα καταπατέω ‐ ῶ έχει την έννοια του πατώ κάτι κάτω από τα πόδια μου, τσαλαπατώ κάτι ή κάποιον και μεταφορικώς παραβαίνω355, καταφρονώ και περιφρονώ356. Η λεπτομέρεια της χρήσης του ρήματος κατεπατήθη αντανακλά την περιφρόνηση, με την οποία αντιμετωπίζεται ο λόγος του Θεού από τον κόσμο και ίσως εδώ ο Λουκάς ακολουθεί μία προφορική εκδοχή του Ευαγγελίου του Μάρκου357 ή το ρήμα προστίθεται προκειμένου να ενισχύσει τα γραφόμενα της πηγής του Μάρκου358. Η λέξη συναντάται με τη μεταφορική της σημασία στην προς Εβραίους επιστολή 359. Στους Ο΄ η λέξη καταπάτηση έχει την έννοια της ολοκληρωτικής καταστροφής, αλλά από τη στιγμή που ο Λουκάς αγνοεί ή παρακάμπτει την ερμηνεία της καταπάτησης του σπόρου κατά την επεξήγηση της παραβολής από τον ίδιο τον Χριστό 360, μη αναφέροντας κάτι, φρόνιμο είναι να μην κάνουμε μόνοι μας την αλληγορική επέκταση, την οποία έχει η λέξη στην προς Εβραίους επιστολή ή στους Ο΄. Ο Λουκάς αρέσκεται στη βιβλική ηχώ των λέξεων προσθέτοντας την γενική τοῦ οὐρανοῦ361, στη λέξη πετεινά του Μάρκου, δημιουργώντας μία στερεοτυπική φράση362, η οποία μας φέρνει στο νου το όνειρο του σιτοποιού του φαραώ της Αιγύπτου, το οποίο ερμήνευσε ο πάγκαλος Ιωσήφ363. Μερικά χειρόγραφα παραλείπουν την φράση πετεινά τοῦ οὐρανοῦ επειδή ανακαλεί στο νου το σύμβολο κακών και δαιμονικών δυνάμεων364, κάτι που τονίζεται σε πολλές περιπτώσεις της ιουδαϊκής γραμματείας365, όμως όχι πάντα. Στο ρήμα κατέφαγεν η πρόθεση κατά επιτείνει την έννοια του ἔφαγεν366 και σημαίνει καταναλίσκω τρώγοντας367. Πρέπει να έχουμε κατά νου το ότι αυτό που τονίζεται στο συγκεκριμένο τμήμα του εδάφους είναι η καταστροφή του σπόρου και η αδυναμία του να καρποφορήσει368. Εδώ συναντούμε δύο εξωτερικές αιτίες, οι οποίες παίζουν καταστρεπτικό ρόλο στην εξαφάνιση του σπόρου, με τη μία να συμπληρώνει την άλλη369. Οι Πατέρες, αλλά και οι σύγχρονοι ερευνητές, αφιερώνουν απειράριθμα σχόλια στην ερμηνεία των πετεινών του ουρανού, που κατατρώγουν τον σπόρο. Αντιθέτως, κάνουν ελάχιστη μνεία στην καταπάτηση του σπόρου. Απευθυνόμενος ο Χριστός, με αυτή την έντονη εικόνα στα συναισθήματα και τη φαντασία των ακροατών Του καθώς και στο νου τους, στα 351

Alfred Plummer, A Critical … St. Luke, σελ. 218 και I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 319 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 383 353 C. S. Mann, ό.π..

354 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 193 355 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 505 356 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 414 – 415 357 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 319 358 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 8, σελ. 147 359 Βλ.: Εβρ. 10,29 360 D. L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 724 με αναφορά σε H. Schürmann, Das Lukasevangelium, σελ. 453 361 Πρβλ.: ἐπ᾽ αὐτὰ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατασκηνώσει (Ψλμ. 103,12). Πρβλ. Μκ. 4,32, Μτ. 8,20, Λκ. 13,19, Πραξ. 10,12 κ.λπ 362 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 319 363 Πρβλ.: καὶ τὰ πετεινὰ τοῦ οὐρανοῦ κατήσθιεν αὐτὰ (Γεν. 40,17) 364 B. M. Metzger, A textual Commentary on the Greek New Testament, σελ. 144 365 Περισσότερα στην ερμηνεία της παραβολής από τον Χριστό, στη σελ. 89 της παρούσας εργασίας.

366 I. Owen, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 250 367 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 509 368 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 374, με αναφορές σε Robinson και Dupond 369 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 248 – 249 352

51

σίγουρα δημιουργήθηκε άμεσα η εικόνα της ποδοπάτησης του σπόρου, η οποία στην ερμηνεία θα περιμέναμε να αντιστοιχεί στην περιφρόνηση του λόγου.

1.3.2. O σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο πετρώδες έδαφος (Mκ. 4,5 – 6, Mτ. 13,5 ‐ 6, Λκ. 8,6)

Το δεύτερο μέρος του σπόρου έπεσε ἐπὶ τὰ πετρώδη (Mτ., Mκ.), στην πέτρα (Λκ.), δηλαδή στoν βράχο, στον λίθο370. Αξίζει να σημειώσουμε εδώ, ως προς το πετρώδες έδαφος, τις εξής εδαφολογικές λεπτομέρειες: Στις πλαγιές των λόφων της Παλαιστίνης είναι σύνηθες να συναντούμε διάσπαρτα ασβεστολιθικά πετρώματα, τα οποία καλύπτονται από ένα λεπτό στρώμα χώματος371. Οπότε εδώ δεν εννοείται ένα χωράφι, που ένα τμήμα του αποτελείται από συνεχόμενο βραχώδες έδαφος, ούτε ένας αγρός με διάσπαρτες πέτρες μέσα στο χώμα372, όπως συναντούμε συχνά στην ημιορεινή Ελλάδα. Αυτό γίνεται σαφές από την περιγραφή, όπου δύο φορές στον ίδιο στίχο αναφέρεται η ύπαρξη λεπτού στρώματος γης: οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν, μὴ ἔχειν βάθος γῆς (Μκ. 4,5 // Mτ. 13,5)373. Στον επόμενο στίχο η φράση διὰ τὸ μὴ ἔχειν ῥίζαν υπονοεί, για μία ακόμη φορά, τη «ρηχότητα» του εδάφους. Με τη λέξη βάθος εννοείται η βαθύτητα (τοπικά και κυριολεκτικά), δηλαδή ο σπόρος δεν πήγε βαθιά στη γη374. Αυτό το πετρώδες υπόστρωμα δύσκολα μπορεί να γίνει αντιληπτό. Σε ένα τέτοιο έδαφος αρχικά τα φυτά ριζώνουν, επειδή το λεπτό στρώμα εδάφους έχει την ιδιότητα να μην αφήνει τον σπόρο να διεισδύσει σε μεγάλο βάθος. Η πέτρα, αν και κρυμμένη στο χώμα, ζεσταίνεται εύκολα375 και ο σπόρος βλαστάνει αμέσως (εὐθέως, εὐθύς), με αποτέλεσμα τα φυτά να μεγαλώνουν γρήγορα. Όμως, σύντομα ξηραίνονται. Αυτό συμβαίνει επειδή δεν υπάρχει υγρασία. Ο ζωογόνος ήλιος, που έκανε τα φυτά να αναπτυχθούν, τώρα παίζει αντίστροφο ρόλο∙ στη συγκεκριμένη περιοχή γίνεται αδυσώπητος και ζεσταίνει το έδαφος σε υπερβολικό βαθμό, οπότε το περιβάλλον γίνεται πολύ ξηρό και ακατάλληλο για να ευδοκιμήσει ένα νεαρό φυτό. Από την άλλη μεριά, το στρώμα του χώματος είναι πολύ ρηχό για να κρατηθεί υγρό, οι ρίζες δεν μπορούν να φθάσουν σε μεγάλο βάθος, ώστε να παγιδέψουν την υγρασία και να ἀναψύξουν376 το φυτό, διότι δε μπορούν να διαπεράσουν το πετρώδες έδαφος, το οποίο, εκτός των άλλων, δεν διαθέτει θρεπτικά συστατικά. Στα φύλλα φθάνει μικρή ποσότητα διαλύματος ανόργανων ουσιών και η πλεονάζουσα ηλιακή ενέργεια, η οποία δεσμεύεται από τη χλωροφύλλη, δρα καυστικά για το φυτό. Το φαινόμενο αυτό το επιτείνει και η διαπνοή του φυτού (αποβολή του νερού με τη μορφή υδρατμών)377. Επιπροσθέτως, ο ασβεστόλιθος είναι ιζηματογενές πέτρωμα, το οποίο δεν είναι υδατοστεγές378, οπότε το νερό τον διαπερνά και χάνεται. Αν δεχθούμε και το σενάριο, το οποίο περιγράψαμε στην προηγούμενη περίπτωση εδάφους, ότι στην Παλαιστίνη των χρόνων του Χριστού η άροση ακολουθούσε τη σπορά, μπορούμε να εννοήσουμε για ποιον λόγο ο σπορέας σπέρνει ἐπὶ τὴν πέτραν: η πέτρα αποκαλυπτόταν μετά το πέρασμα του αρότρου και ενώ ο σπόρος είχε ήδη πέσει στη γη379.

370

Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 787 W. F. Slater, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 250 372 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 218 373 Σε αρκετά χειρόγραφα, όμως, η φράση ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν παραλείπεται.

374 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 134 375 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 89 376 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο, MPG 129 Β, 396 C, 10 377 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 48 378 Πληροφορίες για τις ιδιότητες των ασβεστολιθικών πετρωμάτων ο αναγνώστης θα βρει στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.geography.learnontheinternet.co.uk/topics/limestoneinfo.html .

379 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, τομ. 1, σελ. 724 371

52

Ο σπόρος στο συγκεκριμένο έδαφος δεν καταστράφηκε ολοσχερώς, όπως στο προηγούμενο. Αντιθέτως, είχε την ευκαιρία να βλαστήσει. Με το ρήμα ἐξανέτειλεν περιγράφεται μεταφορικώς η διαδικασία της βλάστησης. Ἐξανατέλλω σημαίνει κάνω κάτι να βλαστήσει, αναφαίνομαι380 και εξέρχομαι381. Σε κάποια χειρόγραφα του Ευαγγελίου του Μάρκου υπάρχει η λέξη ἐξεβλάστησεν, η οποία περιγράφει κυριολεκτικώς την ανάπτυξη των βλαστών. Όμως το ἐξανέτειλεν ίσως προτιμάται επειδή συνδυάζεται ποιητικώς με τις εκφράσεις ὅτε ἀνέτειλεν (Μκ.) και ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος (Μτ.), οι οποίες ακολουθούν. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη μετοχή φυὲν, του ρήματος φύομαι, το οποίο σημαίνει αυξάνομαι, αναπτύσσομαι, έρχομαι στο φως382, περιγράφοντας κυριολεκτικά τη διαδικασία. Η χρήση των ρημάτων ἐκαυματίσθη και ἐξηράνθη στον ίδιο στίχο (Mκ. 4,6 // Μτ.

13,6) αποτελεί άλλον έναν πλεονασμό. Η λέξη καυματίζομαι σημαίνει καταξηραίνομαι και καψαλίζομαι383 υπό του καύματος384. Η λέξη δεν συναντάται καθόλου στους Ο΄, και θεωρείται μεταγενέστερη αυτών385. Η –σχεδόν– συνώνυμή της λέξη ξηραίνω έχει την έννοια του αποξηραίνω, στεγνώνω386, κάνω κάτι ισχνό, το αδυνατίζω387. Σύμφωνα με αρκετούς σχολιαστές αυτοί οι πλεονασμοί υπαινίσσονται μεταγενέστερο καλλωπισμό του κειμένου από τον Λουκά388. Η αιτία της ξήρανσης των νέων φυτών περιγράφεται ως έλλειψη ρίζας στα δύο πρώτα Ευαγγέλια. Η ῥίζα αποτελεί την αρχή κάθε πράγματος389, τη βάση του δένδρου ή του φυτού. Σε κάποια χειρόγραφα του Ευαγγελίου του Ματθαίου, στον στίχο 6, υπάρχει η γραφή: βάθος ῥίζης, ίσως για να υπάρξει παραλληλισμός με το βάθος γῆς του στίχου 5390. Μία σχετική αναφορά στη ρίζα συναντούμε στον Ησαΐα: ὡς ῥίζα ἐν γῇ διψώσῃ (Ησ. 53,2), ενώ το σύντομο χρονικό διάστημα της ζωής των φυτών ἐπὶ τὴν πέτραν, μας θυμίζει το ψαλμικό: γενηθήτωσαν ὡς χόρτος δωμάτων ὃς πρὸ τοῦ ἐκσπασθῆναι ἐξηράνθη (Ψλμ. 128,6). Στη Σοφία Σειράχ αναφέρεται η αδυναμία ανάπτυξης ρίζας του σπόρου που έπεσε σε πετρώδες έδαφος: ἔκγονα ἀσεβῶν οὐ πληθυνεῖ κλάδους καὶ ῥίζαι ἀκάθαρτοι ἐπ᾽ ἀκροτόμου πέτρας (Σειρ. 40,15). Ο Λουκάς χρησιμοποιεί μία άλλη έκφραση: διὰ τὸ μὴ ἔχειν ἰκμάδα. Η λέξη ἰκμάς είναι άπαξ λεγόμενον στην Κ. Διαθήκη. Δύο φορές συναντάται στην Π. Διαθήκη391, στην ίδια πτώση. Ο Φίλων (2 φορές) και ο Ιώσηπος (1 φορά) χρησιμοποιούν τη λέξη στην ελληνοϊουδαϊκή παράδοση. Η λέξη σημαίνει την υγρασία392, την υγρότητα393. Οι φράσεις ὅτε ἀνέτειλεν ὁ ἥλιος (Mκ. 4,6) και ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος (Mτ. 13,6) μας φέρνουν στο νου την εισαγωγή στην περιγραφή του γεγονότος της Αναστάσεως από τον Μάρκο: λίαν πρωῒ τῇ μιᾷ τῶν σαββάτων ἔρχονται ἐπὶ τὸ μνημεῖον ἀνατείλαντος τοῦ ἡλίου (Mκ. 16,2). Στην περίπτωση της παραβολής, όμως, δεν αναφέρονται στην ανατολή του ηλίου, αλλά στο καταμεσήμερο, όταν οι ακτίνες του ηλίου θερμαίνουν με όλη τους 380

Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 347 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 2, σελ. 166 382 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 1093 383 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 516 384 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 425 – 426 385 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 262 386 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 665 387 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 541 388 Marie Joseph Lagrange, Evangile selon St. Μark, σελ. 95, Vincent Taylor, Gospel According to St. Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, σελ. 252 389 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 876 390 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 366 391 Ιωβ 26,14 και Ιερ. 17,8 392 Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 249, με αναφορά στο Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ. και Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 218 393 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 467 381

53

την ένταση τη γη394. Η ξήρανση των νέων φυτών μας υπενθυμίζει τα λόγια του Κυρίου στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον: ἐὰν μή τις μένῃ ἐν ἐμοί, ἐβλήθη ἔξω ὡς τὸ κλῆμα καὶ ἐξηράνθη (Ιω.15,6), ενώ παραπλήσια σημασία έχει και η αναφορά στην επιστολή Ιακώβου: ἀνέτειλεν γὰρ ὁ ἥλιος σὺν τῷ καύσωνι καὶ ἐξήρανεν τὸν χόρτον καὶ τὸ ἄνθος αὐτοῦ ἐξέπεσεν (Ιακ. 1,11). Οι λέξεις εὐθὺς (Mκ. 4,5) και εὐθέως (Mτ. 13,5), ως επιρρήματα, σημαίνουν αμέσως, παραχρήμα, πάραυτα395. Η χρήση του επιρρήματος αυτού μαζί με ιστορικό ενεστώτα αποτελεί ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Μάρκου. Συναντάται 41 φορές στο Ευαγγέλιό του και δίνει την αίσθηση στον αναγνώστη ότι βρίσκεται ο ίδιος στο σημείο αναφοράς. Στο δεύτερο ημιστίχιο εισάγει μία χρονική πρόταση με το επίρρημα ὅτε, ενώ ο Ματθαίος εισάγει την πρόταση του δευτέρου ημιστιχίου με μία γενική απόλυτο, κάτι συνηθισμένο στο Ευαγγέλιό του396. Ο Χρυσόστομος λέει ότι δε φταίει ο καύσωνας για την ξήρανση των φυτών (άλλωστε το ίδιο, ζεστό κλίμα αντιμετώπισαν και οι σπόροι του τετάρτου είδους εδάφους), αλλά υπεύθυνη για την απώλεια του σπόρου είναι η έλλειψη ρίζας397. Η ρηχότητα του εδάφους απέφερε την γρήγορη (εὐθὺς) βλάστηση του σπόρου και η έλλειψη ρίζας την –επίσης– γρήγορη ξήρανση.

1.3.3. Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του ανάμεσα στα αγκάθια (Mκ. 4,7, Mτ. 13,7, Λκ. 8,7)

Στο τρίτο παράδειγμα εδάφους ο σπόρος πέφτει ανάμεσα στα αγκάθια. Ως ἄκανθα εννοείται το αγκάθι, το ακανθώδες φυτό, το γαϊδουράγκαθο398, η βάτος399 και άλλα συγγενή τους φυτά. Όπως αναφέραμε προηγουμένως, στην Παλαιστίνη η άροση ακολουθούσε τη σπορά, οπότε ο γεωργός έριχνε τον σπόρο του παντού και κατόπιν έπρεπε να καταβάλει μεγάλη προσπάθεια κατά το όργωμα, αφού το χώμα ήταν σκληρό και τα ήδη φυτρωμένα άγρια αγκάθια έκαναν το υνί να «διαμαρτύρεται»400. Μία εικόνα καλλωπισμού του αγρού αναφέρεται στον Ποιμένα του Ερμά: Ταύτην τὴν ἐντολὴν τοῦ κυρίου τετέλεκα σκάψω λοιπὸν τὸν ἀμπελῶνα τοῦτον καὶ ἔσται εὐπρεπέστερος ἐσκαμμένος καὶ βοτάνας μὴ ἔχων δώσει καρπὸν πλείονα μὴ πνιγόμενος ὑπὸ τῶν βοτανῶν λαβὼν ἔσκαψε τὸν ἀμπελῶνα καὶ πάσας τὰς βοτάνας τὰς οὔσας ἐν τῷ ἀμπελῶνι ἐξέτιλλε καὶ ἐγένετο ὁ ἀμπελὼν ἐκεῖνος εὐπρεπέστατος καὶ εὐθαλής μὴ ἔχων βοτάνας τὰς πνιγούσας αὐτόν401. Οι φράσεις εἰς / ἐπὶ τὰς ἀκάνθας (Μκ. / Μτ.) και ἐν μέσῳ τῶν ἀκανθῶν (Λκ.) αφήνουν να φανταστούμε τρία σενάρια: α) ο σπόρος έπεσε σε γη όπου υπήρχαν και σπέρματα αγκαθιών402, τα οποία δεν ήταν ορατά, αντίθετα προς την άποψη του Α.

Plummer, ο οποίος στηρίζει το επιχείρημά του στη λέξη ἀνέβησαν403, β) ο σπόρος, ο οποίος ήταν καλής ποιότητας, έπεσε σε έδαφος όπου μεγάλωναν και νεαροί βλαστοί αγκαθιών, όπως αυτό γίνεται πιο κατανοητό από την έκφραση του Λουκά 404, οπότε, εάν 394

C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 262 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 404 396 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 723 – 724. Πρβλ.: Μτ 1,18. 20. 6,3. 9,18. 18,25 κ. α.

397 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 469, 3 – 4 398 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 46 399 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 32 400 Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ. 279 – 280 401 Ερμάς, Ποιμήν, 55, 4, 2 – 55, 5, 1 εκδ. M. Whittaker 402 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 250 403 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 218 – 219 404 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 374 395

54

ισχύει αυτό, θα εξηγήσουμε το συμφυεῖσαι με τη λέξη συναυξηθεῖσαι405 και γ) ενδεχομένως θα μπορούσαμε να εννοήσουμε κάποια αποξηραμένα αγκάθια, απομεινάρια της προηγούμενης χρονιάς στον αγρό, εφ’ όσον δεν είχε προηγηθεί η άροση του406. Αν ισχύουν οι δύο τελευταίες περιπτώσεις, ο σπορέας, ενώ θα μπορούσε να αποφύγει να σπείρει επάνω στα αγκάθια, αφού αυτά ήταν ορατά, έσπειρε τον σπόρο του αδιακρίτως. Ο σπορέας δεν ακολουθεί την οδηγία του προφήτη Ιερεμία: μὴ σπείρητε ἐπ᾽ ἀκάνθαις (Ιερ. 4,3). Σύμφωνα με τη συγκεκριμένη οδηγία ένα έδαφος στο οποίο μεγαλώνουν αγκάθια θεωρείται «μολυσμένο» και αποτελεί χάσιμο χρόνου, ακόμη και το όργωμά του407. Αυτό που αφήνεται να εννοηθεί είναι ότι δε γίνεται να μεγαλώσουν μαζί τα αγκάθια και τα στάχυα. Τα αγκάθια μεγαλώνουν πολύ γρηγορότερα από τα τρυφερά βλαστάρια του σπόρου, τα οποία τελικώς «πνίγονται», ματαιώνοντας το έργο του σπορέως. Στην Π. Διαθήκη τα αγκάθια έρχονται στο προσκήνιο μετά το προπατορικό αμάρτημα408. Άρα αποτελούν αποτέλεσμα της αμαρτίας και της ανυπακοής στο λόγο του Θεού. Αν ο Αδάμ δεν αμάρτανε, η γη δε θα βλάστανε αγκάθια409. Ο Προφήτης Ησαΐας χρησιμοποιεί την εικόνα των αγκαθιών για να περιγράψει τα αποτελέσματα της αποστασίας από το Θεό410, όπως συμβαίνει και στο βιβλίο του Ιώβ411. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι τρεις Ευαγγελιστές χρησιμοποιούν παρόμοιες, αλλά διαφορετικές λέξεις, για να αποδώσουν το «πνίξιμο» του σπόρου: συνέπνιξαν (Mκ. 4,7), ἔπνιξαν (Mτ. 13,7), ἀπέπνιξαν (Λκ. 8,7). Τέτοιου είδους ασήμαντες ή τυχαίες διαφορές στο λεξιλόγιο είναι δύσκολο να δικαιολογηθούν και γεννούν ερωτήματα σχετικά με το αν οι πηγές των Ευαγγελιστών ήταν μόνο γραπτές ή χρησιμοποίησαν και προφορικές παραδόσεις της πρώτης Εκκλησίας. Το ρήμα πνίγω σημαίνει στραγγαλίζω, σφίγγω στο λαιμό412 και ‐μεταφορικά‐ ενοχλώ, βασανίζω413. Το ρήμα συμπνίγω έχει την έννοια συσφίγγω, πνίγω, απαγχονίζω414, συνθλίβω κάτι και μεταφορικώς το κάνω να χάσει την ενέργειά του415. Το ρήμα θα το συναντήσουμε, κατά την ερμηνεία της παραβολής, σε όλους τους συνοπτικούς (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22, Λκ. 8,14). Το ρήμα ἀποπνίγω έχει ακριβώς τις ίδιες σημασίες με το πνίγω416, αλλά ως έκφραση είναι πιο ισχυρή, σε σχέση με το απλό ἔπνιξαν του Ματθαίου417. Το συγκεκριμένο ρήμα απαντάται, σε ολόκληρη την Κ. Διαθήκη, μόνον εδώ και σε άλλη μία περίπτωση, στο ίδιο κεφάλαιο του Λουκά, όπου η σημασία είναι η ίδια418. Ο Λουκάς, ενώ στον υπόλοιπο στίχο ακολουθεί τον Μάρκο, χρησιμοποιεί το ρήμα ἀπέπνιξαν και όχι το συνέπνιξαν, ίσως για να μην υπάρχουν δύο λέξεις, οι οποίες αρχίζουν με το συν σε κοντινή απόσταση, επειδή ήδη έχει χρησιμοποιήσει την μετοχή συμφυεῖσαι419. Η συγκεκριμένη μετοχή είναι άπαξ λεγόμενον στην Κ. Διαθήκη, ενώ το επίθετο σύμφυτος χρησιμοποιείται τρεις φορές 405

M. J. Lagrange στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 249 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 241 407 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 374 408 Πρβλ.: ἀκάνθας καὶ τριβόλους ἀνατελεῖ σοι (Γεν. 3,18) 409 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 72 410 Πρβλ.: Ησ. 5,6: καὶ ἀνήσω τὸν ἀμπελῶνά μου καὶ οὐ μὴ τμηθῇ οὐδὲ μὴ σκαφῇ καὶ ἀναβήσεται εἰς αὐτὸν ὡς εἰς χέρσον ἄκανθα καὶ ταῖς νεφέλαις ἐντελοῦμαι τοῦ μὴ βρέξαι εἰς αὐτὸν ὑετόν.

411 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 70: Πρβλ.: ἀντὶ δὲ κριθῆς βάτος (Ιωβ 31,40).

412 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 642 – 643 413 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 802 414 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 938 415 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 790 – 791 416 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 162 417 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 262 418 Βλ.: Λκ. 8,33, όπου μετά τη θεραπεία του δαιμονισμένου, η αγέλη των χοίρων ἀπεπνίγη στη λίμνη.

419 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 320 406

55

στους Ο΄. Το ρήμα συμφύομαι σημαίνει φύομαι ομού και συγχρόνως 420. Με την πρόθεση σύν ο Ευαγγελιστής εκφράζει το ταυτόχρονο της ανάπτυξης. Στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη σημαίνει προκαλώ να φυτρώσουν μαζί421. Το ρήμα ἀνέβησαν (Μκ., Μτ.) χρησιμοποιείται αντί του αυξήθηκαν ή υπερίσχυσαν422. Το συγκεκριμένο ρήμα μας θυμίζει τους στίχους της Γενέσεως, όπου περιγράφεται στο όνειρο του φαραώ, εκεί όπου οι ἑπτὰ στάχυες ἀνέβαινον ἐν πυθμένι ἑνὶ ἐκλεκτοὶ καὶ καλοί, τους οποίους, όμως, «έπνιξαν» (κατέπιον) οι ισχνοί στάχυες423. Ο καρπός είναι οτιδήποτε παράγει η γη424 και μεταφορικώς το κέρδος εξ ενός πράγματος425. Εδώ εννοούνται τα έργα κάποιου, το όφελος και το κέρδος (πνευματικό ή υλικό)426. Προξενεί εντύπωση ότι οι Ματθαίος και Λουκάς δεν κάνουν μνεία της φράσης του Μάρκου καὶ καρπὸν οὐκ ἔδωκεν, παρά το ότι η βασική έννοια, η οποία επικρατεί στην παραβολή, είναι η έννοια της καρποφορίας427. Τον σπόρο, που πέφτει στο τρίτο παράδειγμα εδάφους της παραβολής, τον περιμένει –σχετικά– καλύτερη τύχη και σημειώνει μεγαλύτερη πρόοδο, σε σύγκριση με τις δύο προηγούμενες ομάδες σπόρων. Αν η ομάδα των σπόρων που έπεσε στο δρόμο αρπάχθηκε αμέσως και καταφαγώθηκε από τα πουλιά, ενώ η ομάδα του σπόρου στην πέτρα βλάστησε για ένα πολύ μικρό χρονικό διάστημα και μετά ξηράθηκε, αυτή η ομάδα σπόρων βλασταίνει και ψηλώνει για αρκετό καιρό, πριν ξεπεραστεί και «πνιγεί» από τα αγκάθια. Έτσι, ο χρόνος ζωής των διαφόρων κατηγοριών του σπόρου αυξάνει, καθώς προοδεύουμε στην ακρόαση ή την ανάγνωση της παραβολής 428. Εδώ, στο τρίτο είδος εδάφους, υπάρχει μία και μόνη αιτία καταστροφής του σπόρου κι αυτή είναι καθαρά εσωτερική429, δηλαδή οφείλεται στην ύπαρξη των αγκαθιών μέσα στον αγρό. Ο Χρυσόστομος λέγει στο σημείο αυτό: δεν φταίνε τα αγκάθια, τα οποία πνίγουν το σπόρο, αλλά αυτοί οι οποίοι επέτρεψαν στα αγκάθια να ανεβούν, οπότε εάν θέλει ο άνθρωπος μπορεί να αποτρέψει αυτή την κακή βλάστηση κάνοντας συνετή χρήση των υλικών αγαθών430. Άλλοι ερμηνευτές, εν τούτοις, θεωρούν ότι τα αγκάθια αποτελούν έναν εξωγενή παράγοντα, ο οποίος παρεμβαίνει και εμποδίζει τον σπόρο από το να καρποφορήσει431.

1.3.4. Ο σπορέας ρίχνει το σπόρο του στο εύφορο έδαφος (Mκ. 4,8, Mτ. 13,8, Λκ. 8,8a)

Στην τέταρτη περίπτωση εδάφους η καρποφορία διαφοροποιείται σε τρία θετικά αποτελέσματα, ακολουθώντας μία κλιμακούμενη (Μκ.) ή αποκλιμακούμενη (Μτ.) σειρά.

420

Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 940 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 724 422 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 D, 5 – 6 423 Γεν. 41,5‐7 424 Στην Π. Διαθήκη, μετά την καταστροφή των πέντε πόλεων (μεταξύ των οποίων τα Σόδομα και τα Γόμορρα), ο Θεός δεν επιτρέπει οποιαδήποτε καρποφορία στην γη των αμαρτωλών: θεῖον καὶ ἅλα κατακεκαυμένον πᾶσα ἡ γῆ αὐτῆς οὐ σπαρήσεται οὐδὲ ἀνατελεῖ οὐδὲ μὴ ἀναβῇ ἐπ᾽ αὐτὴν πᾶν χλωρόν ὥσπερ κατεστράφη Σοδομα καὶ Γομορρα Αδαμα καὶ Σεβωιμ ἃς κατέστρεψεν κύριος ἐν θυμῷ καὶ ὀργῇ (Δτ. 29,22). Στο Λευιτικόν η ύβρις και η υπερηφάνεια των ανθρώπων ανταποδίδεται με ακαρπία: καὶ ἔσται εἰς κενὸν ἡ ἰσχὺς ὑμῶν καὶ οὐ δώσει ἡ γῆ ὑμῶν τὸν σπόρον αὐτῆς καὶ τὸ ξύλον τοῦ ἀγροῦ ὑμῶν οὐ δώσει τὸν καρπὸν αὐτοῦ (Λευ. 26,20) // καὶ καρπὸν οὐκ ἔδωκεν (Mκ 4,7).

425 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 494 426 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 402 427 I. Howard Marshall, ό.π.

428 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 384 429 F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 249 430 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 469, 4 – 8 431 Darrell L. Bock, ό.π., σελ. 725 421

56

Όσον αφορά την αφήγηση της παραβολής μπορούμε να σημειώσουμε ότι απουσιάζει μία σαφής αξιολόγηση της καλής γης, η οποία υπονοείται μέσω της πολλαπλάσιας αύξησης της καρποφορίας. Έτσι, ενώ στα πρώτα τρία εδάφη η καταστροφή του σπόρου είναι τελική και αμετάκλητη, στο τέταρτο είδος εδάφους βλέπουμε να ισχύει μία κατάσταση προόδου και μάλιστα οι σπόροι, χωρίς καμία περαιτέρω βοήθεια, σταδιακά αποδίδουν περισσότερο (Μκ.). Για αυτόν τον λόγο, από τον J. Jeremias και μετά, επικρατεί η άποψη ότι η παραβολή του σπορέως είναι μία παραβολή των αντιθέσεων, όπου τονίζονται από τη μια μεριά το έργο του σπορέως και η ευλογημένη σοδειά κι από την άλλη η αποτυχία στην πρόσληψη του λόγου του Θεού. Οι νεότεροι ερμηνευτές, αντιθέτως, τονίζουν ότι το κύριο σημείο της ιστορίας έγκειται στην ταυτόχρονη παρουσία τόσο της καταστροφής όσο και της καρποφορίας του σπόρου και μάλιστα με έναν τέτοιο τρόπο, ώστε για την μεν καταστροφή να μην αφήνεται καμία ελπίδα, ενώ για την ευλογημένη καρποφορία να γίνεται σαφές ότι η προοπτική παραμένει ανοικτή432. Το τέταρτο είδος εδάφους περιγράφεται ως καλὴ ή ἀγαθὴ γη και αυτό το οποίο κάνει εντύπωση είναι η χρήση του άρθρου τὴν επί δύο φορές σε όλους τους συνοπτικούς, οι οποίοι θέλουν να παρουσιάσουν το έδαφος και τις καλές του ιδιότητές ως δύο ξεχωριστές ιδέες433. Υπάρχει μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις προθέσεις εἰς των Μάρκου και Λουκά, που σημαίνει μέσα στο έδαφος και ἐπὶ του Ματθαίου, που σημαίνει απλώς επάνω στο έδαφος. Το εντυπωσιακό «γραφικό»434 του Λουκά είναι ότι χρησιμοποιεί τέσσερα διαφορετικά επιρρήματα για να περιγράψει τη διαφορά στην πτώση του σπόρου: παρὰ (8,5), ἐπὶ (8,6), ἐν (8,7) και εἰς (8,8)435, σε αντίθεση με τον Μάρκο που χρησιμοποιεί τρία: παρὰ (4,4), ἐπὶ (4,5) και εἰς (4,7 και 8) και τον Ματθαίο, που χρησιμοποιεί μόλις δύο: παρὰ (13,4) και ἐπὶ (13,5. 7 και 8). Άλλη μία αξιοσημείωτη διαφορά: Μάρκος και Ματθαίος χρησιμοποιούν το επίθετο καλήν για να χαρακτηρίσουν τη γη, ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη λέξη ἀγαθὴν, η οποία είναι συνώνυμη. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί πολλές φορές στο Ευαγγέλιό του και στις Πράξεις το επίθετο καλός. Γιατί εδώ χρησιμοποιεί τη λέξη ἀγαθήν; Σύμφωνα με τον F. Bovon για να δώσει έμφαση στην εξαιρετική ποιότητα του εδάφους 436. Ως καλός εννοείται ο ωραίος, ο εύμορφος, ο τίμιος, ο ευγενής437, ο αξιόλογος και ο ωφέλιμος, ο πρόσφορος για να εκπληρώσει τον σκοπό του438. Ως ἀγαθός λογίζεται ο καλός, ο ευγενής, ο άξιος439, ο χρήσιμος440, ο τέλειος στο είδος του441. Η λέξη γῆ, την οποία συναντούμε εδώ για πρώτη φορά στην παραβολή, σημαίνει το έδαφος, το χώμα442 και τον αγρό443. Ο Ιππόλυτος ορίζει την αγαθή γη ως όμοια με την γη της επαγγελίας, για

432

Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 298 – 299, με αναφορές σε Harnisch, Mell, Jeremias, Luz και Rich.

433 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 219 434 Alfred Plummer, ό.π., σελ. 218 435 Αποδίδοντας τις συγκεκριμένες αντωνυμίες ο σπόρος στο μονοπάτι έπεσε επάνω, αλλά δεν εισχώρησε μέσα. Ο σπόρος στην πέτρα έπεσε επάνω και εισχώρησε μέσα στο λιγοστό έδαφος, αλλά δεν πήγε κάτω από αυτήν. Ο σπόρος στα αγκάθια έπεσε μέσα, επάνω σε και κάτω από αυτά, αλλά δεν ανέβηκε παραπάνω από αυτά. Ο σπόρος στην αγαθή γη έπεσε επάνω, εισχώρησε μέσα, κατέβηκε κάτω στο χώμα και τελικά ανέβηκε καρποφόρος. (Thomas W. H. Griffith, Outline Studies in the Gospel of Matthew, σελ. 191) 436 Francois Bovon Luke: A Commentary on the Gospel of Luke, τόμ. 1, σελ. 412 υποσημείωση 54 437 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 489 438 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 397 – 398 439 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 1, σελ. 8 – 9 440 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 14 441 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 4 – 5 442 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 230 443 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 169

57

την οποία λέγει ο Μωυσής προς τους Ισραηλίτες: θα σας πάω στη γη την καλή και αγαθή, στην οποία ρέει μέλι και γάλα444. Ο σπόρος, ο οποίος έπεσε στην καλή γη ἐδίδου καρπόν / ἐποίησεν καρπὸν445. Οι εκφράσεις αυτές κάνουν εμφανή έναν σημιτισμό, ο οποίος συναντάται πολύ συχνά στη μετάφραση των Ο΄446. Η λέξη καρπός έχει ευρύτερη έννοια από τις λέξεις σπόρος ή σπέρμα447, ενώ το ρήμα δίδωμι έχει τις σημασίες αποδίδω, παρέχω και προσφέρω448. Το ρήμα ποιέω‐ῶ σημαίνει κάνω, φτιάχνω, φέρω σε ύπαρξη και παράγω449. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί την έκφραση ἐποίησεν καρπὸν, αντί της έκφρασης ἐδίδου καρπὸν της Μάρκειας παράδοσης. Ο Ματθαίος, όπως και ο λακωνικότερος Λουκάς, παραλείπουν τις δύο μετοχές του Μάρκου ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα ως περιττές. Όμως αυτές οι μετοχές δίνουν έμφαση στην ανάπτυξη των φυτών και αποτελούν ένα μοτίβο, το οποίο συναντήσαμε και στις προσθήκες των ημιστιχίων Μκ. 4,5b και 6b, όπου και πάλι προκαλείται διάσπαση της συμμετρίας και του θέματος της παραβολής, ώστε να μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι όλες αυτές οι παρεμβολές ανήκουν σε προ του Μάρκου συνδυασμούς της παράδοσης της παραβολής του σπορέως με τις υπόλοιπες παραβολές, οι οποίες σχετίζονται με αυτήν [παραβολή του αυτομάτως αυξανομένου σπόρου (Μκ. 4,26‐29) και παραβολή του κόκκου σινάπεως (Μκ. 4,30‐32)]450. Ουσιαστικά δεν παίζουν κανέναν σημαντικό ρόλο στο μήνυμα της παραβολής, αλλά ούτε και στην ερμηνεία της. Θα λέγαμε ότι λειτουργούν, στο κείμενο του Μάρκου, ως προπομποί της παραβολής της αναπάντεχης αύξησης της Βασιλείας του Θεού, με την οποία κλείνει η συλλογή των παραβολών451. Προφανώς με τη μετοχή αὐξανόμενα φαίνεται ότι υπήρξε παραγωγή κόκκων από τα σπαρμένα σιτηρά και όχι απλώς μεγάλωμα των στελεχών των φυτών, όπως είχε συμβεί στην προηγούμενη ομάδα σπόρων, όπου τα φυτά και τα αγκάθια ἀνέβησαν καὶ συνεφύησαν, αλλά δεν απέδωσαν καρπό452. Το ρήμα φέρω εδώ σημαίνει δίδω, παράγω, φέρω καρπό, είμαι εύφορος453. Το ρήμα ἀναβαίνω έχει την έννοια του πηγαίνω προς τα επάνω454 και το αὐξανομαι έχει τις έννοιες μεγαλώνω, φυτρώνω και ψηλώνω455. Στην προς Κολοσσαείς επιστολή αναφέρονται και μάλιστα εις διπλούν, οι δύο αυτοί όροι: καρποφορούμενον και αὐξανόμενον, καρποφοροῦντες και αὐξανόμενοι (Κολ. 1,6. 10). Σε αντιδιαστολή με τα υπόλοιπα μέρη του σπόρου, τα οποία απέτυχαν να καρποφορήσουν, το τέταρτο μέρος εισχωρεί στο έδαφος και επιτυγχάνει τον στόχο: βλαστάνει και καρποφορεί. Κατά τον Χρυσόστομο τρία μέρη του σπόρου χάνονται κι ένα καρποφορεί. Άρα το μεγαλύτερο μέρος του σπόρου χάνεται και το φταίξιμο είναι όχι στον σπορέα, αλλά στην γη που υποδέχεται τον σπόρο456. Δεν είναι ο μόνος∙ πολλοί από τους ερμηνευτές της παραβολής του σπορέως δίνουν μεγαλύτερη προσοχή στις βλάβες που προξένησαν στον σπόρο οι αρνητικοί παράγοντες (πουλιά, πέτρα, αγκάθια) παρά στην 444

Ιππόλυτος Αρχιεπίσκοπος Ρώμης, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, βιβλίο 5, κεφ. 8, 28, 6 – 30, 5. Η καρποφορία, στην Π. Διαθήκη, συνδέεται με τη μελέτη του Νόμου του Θεού: ἀλλ’ ἢ ἐν τῷ νόμῳ κυρίου τὸ θέλημα αὐτοῦ καὶ ἐν τῷ νόμῳ αὐτοῦ μελετήσει ἡμέρας καὶ νυκτός καὶ ἔσται ὡς τὸ ξύλον τὸ πεφυτευμένον παρὰ τὰς διεξόδους τῶν ὑδάτων ὃ τὸν καρπὸν αὐτοῦ δώσει ἐν καιρῷ αὐτοῦ (Ψλμ.1, 2‐3).

446 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 384. Πρβλ.: Γεν. 1,11‐12 447 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 704 448 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 270 449 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τομ. 4, σελ. 618 ‐ 620 450 Theodore J.Weeden, “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower,” JAAR, 47 (1979), σελ. 104 445

451

Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 195 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 70 453 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 1066 – 1067 454 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 87 455 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 194 456 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, μδ΄, ΜPG 57, 466, 62 – 467, 39 & 468, 13 – 14 452

58

καρποφορία της καλής γης. Υπάρχουν, βέβαια, αιτίες για το φαινόμενο αυτό. Η πρώτη βρίσκεται μέσα στην ίδια την παραβολή: εκεί περιγράφονται τρία άκαρπα εδάφη και μόλις ένα καρποφόρο. Άλλωστε και ο ίδιος ο Χριστός δίδει σημασία στους παράγοντες που ακυρώνουν την ακρόαση του λόγου του Θεού. Έτσι ο κύριος όγκος της προσοχής δίδεται στους αρνητικούς παράγοντες, παρά την εκπληκτική καρποφορία του τέταρτου εδάφους457. Όμως, κατά την ανάγνωση της παραβολής θα έπρεπε να επικεντρωθούμε, όχι στην μεγάλη απώλεια των σπόρων, αλλά στην υπερμεγέθη απόδοση του τελευταίου εδάφους458. Οι πιο σύγχρονοι σχολιαστές θεωρούν ότι η ύπαρξη τριών ειδών εδάφους, στα οποία ο σπόρος καταστράφηκε χωρίς να δώσει καρπό, ισοσκελίζεται από το τέταρτο είδος εδάφους, όπου αναφέρονται οι τρεις αποδόσεις άφθονης καρποφορίας του σπόρου, οπότε το αποτέλεσμα κρίνεται «ισόπαλο» 3‐3459. Η ανάγνωση της περικοπής, με αυτό τον τρόπο, καταδεικνύει την ανεπάρκεια της ονομασίας της παραβολής ως παραβολή των τεσσάρων εδαφών, μία ονομασία η οποία επικρατεί στη γερμανική βιβλιογραφία, από την εποχή που την ονόμασε έτσι ο Α. Jülicher. Εάν αποδεχθούμε την άποψη του Α. Jülicher έχουμε ένα ασύμμετρο αποτέλεσμα: 3‐1460. Η ουσία της παραβολής δεν μπορεί να αφορά την υπόθεση των τριών τετάρτων του εδάφους, όπου ο σπόρος πηγαίνει χαμένος. Ουσιαστικά μόνον ένα μικρό μέρος ρίχνεται στον δρόμο και τα αγκάθια. Σε κάθε περίπτωση η παραβολή δεν περνά το μήνυμα κάποιας μεγάλης αποτυχίας που αντιμετωπίζει ο σπορέας σε μία ζοφερή και έρημη γη461.

1.3.4.1. Καρποφορία και μέτρηση της απόδοσης την εποχή της παραβολής

Αξίζει να παραθέσουμε τις πιο βασικές απόψεις για την καρποφορία του τέταρτου εδάφους και για τον τρόπο μέτρησης της απόδοσης: Ως προς το πρώτο θέμα, ο J. Jeremaias σχολιάζοντας την απόδοση του τέταρτου είδους εδάφους αναφέρει ότι, για την εποχή εκείνη, στην Παλαιστίνη, μία ικανοποιητική απόδοση ήταν μόλις πάνω από το δεκαπλάσιο και κρίνει την απόδοση που περιγράφεται στην παραβολή ως φανταστική, υπερβολική και εξωπραγματική462. Ο D. Rops, διασώζοντας ένα απόφθεγμα του ραβίνου Ιωσία, ο οποίος με μεγάλη μετριοφροσύνη αναφέρει ότι μία παραγωγή πέντε μονάδων καρπού, για κάθε μία μονάδα σπόρου, ήταν ικανοποιητική, θεωρεί ότι για την Ιουδαία αυτή πρέπει να ήταν μία καλή απόδοση463. Μία επταπλάσια, δεκαπλάσια, ακόμη και δεκαπενταπλάσια αναμενόμενη απόδοση των καλλιεργειών θεωρούνταν ικανοποιητική για τη Γαλιλαία, χωρίς, όμως, να παραγνωρίζουμε ότι στα γειτονικά Γάδαρα (νοτιοανατολικά της θάλασσας της Γαλιλαίας) υπάρχουν μαρτυρίες για εκατονταπλάσια σοδειά 464. Στη σημερινή γεωργική παραγωγή των αναπτυγμένων δυτικών χωρών, ο μέσος όρος ξεκινά από τριακονταπλάσια έως τεσσαρακονταπλάσια απόδοση σε σιτάρι. Οπότε μία τέτοια σοδειά με τριακονταπλάσια, εξηκονταπλάσια και εκατονταπλάσια απόδοση είναι 457

George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 7, σελ. 698 ‐ 699 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 154 459 Ferdinand Hahn, “Das Gleichnis von der ausgestreuten Saat und seine Deutung (Mk iv. 3‐8, 14‐20),” στο E. Best & R. M. Wilson, Text and Interpretation, σελ. 134 – 136 460 Theodore J. Weeden, “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower,” JAAR, 47 (1979), σελ. 120, με αναφορά σε A. Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, τομ. 2, σελ. 514 461 Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 159 462 Joachim Jeremias, ό.π., σελ. 150, υποσημείωση 84 463 Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ. 281 464 Για παράδειγμα ο ρωμαίος ιστορικός, αλλά και γεωπόνος Marcus Terentius Varro (116‐27 π.Χ.) περιγράφει ότι οι σοδειές πολλών περιοχών, μεταξύ των οποίων και των Γαδάρων, κοντά στη Συρία, έφταναν το εκατονταπλάσιο σε απόδοση. Πολλοί σημερινοί ερευνητές πιστεύουν ότι οι αναφορές αυτές αναφέρονται στην πιθανότητα απόδοσης ενός σπόρου σε ιδανικές συνθήκες και όχι στην απόδοση ολόκληρου του χωραφιού. Πρβλ. K. D. White, “The Parable of the Sower,” JTS, 15 (1964), σελ. 301‐303.

458

59

ασυνήθιστη και όχι τυπική465 για τα παλαιστινιακά εδάφη, όμως δεν ήταν και έξω από τη φαντασία κάποιου ακροατή της εποχής του Χριστού 466. Άρα οι αριθμοί, οι οποίοι χρησιμοποιούνται για τη διαβάθμιση της συγκομιδής, είναι αρκετά πάνω από τον μέσο όρο, όχι όμως σε υπερβολικό βαθμό, έτσι ώστε να επηρεάζουν αρνητικά την αξιοπιστία της ιστορίας, αφού ο Χριστός τη διηγείται σε ανθρώπους που ξέρουν από αγροτική ζωή, οπότε και οι όροι της διήγησης πρέπει να έχουν στενή σχέση με εμπειρίες ζωής των κοινών ανθρώπων467. Εξάλλου, στην Π. Διαθήκη, υπάρχουν αναφορές για εκατονταπλάσια απόδοση468. Στα βιβλία των Ιωβηλαίων, ο Ισαάκ έσπειρε στη γη των Φιλισταίων και αποκόμισε εκατονταπλάσιο καρπό, κάτι που κίνησε τον φθόνο τους (24,15) και στις Προφητείες των Σίβυλλων469 3,263‐264 αναφέρεται παρόμοια, υπερβολική καρποφορία. Σύμφωνα με μαρτυρίες ιστορικών, οι αποδόσεις των σπόρων στην Αίγυπτο και τη Συρία ήταν εκατονταπλάσιες, ενώ στη Μεσοποταμία (Βαβυλώνα) έφταναν και το διακοσιαπλάσιο470. Μαρτυρίες για μεγάλες αποδόσεις, συνδεδεμένες με εσχατολογικές προσδοκίες, μπορούμε να βρούμε και σε άλλες πηγές, είτε ιουδαϊκές, είτε χριστιανικές. Γράφει ο Ειρηναίος σε μία εσχατολογική αποστροφή του έργου του Κατά Αιρέσεων: Με παρόμοιο τρόπο (ο Κύριος δηλώνει) ότι ένας κόκκος του σιταριού θα παράγει δέκα χιλιάδες στάχυα, και κάθε στάχυ θα αποφέρει δέκα χιλιάδες κόκκους, και κάθε κόκκος θα αποδώσει δέκα λίτρα καθαρού, αγνού και αρίστης ποιότητας αλεύρι. Και όλα τα άλλα οπωροφόρα δέντρα, τα είδη των σπόρων και του χόρτου, θα παράγουν σε παρόμοιες αναλογίες471. Είναι αλήθεια ότι οι έσχατοι καιροί στην ιουδαϊκή γραμματεία δε νοούνται χωρίς την υπερβολική απόδοση των καλλιεργειών, αλλά η απόδοση εκεί περιγράφει μία παραδείσια κατάσταση, μη έχοντας καμία σχέση με την πραγματικότητα της παραβολής. Στον Συριακό Βαρούχ (29,5) υπάρχει μία παρόμοια υπόσχεση για απόδοση ενός προς δέκα χιλιάδες: Κάθε αμπέλι θα έχει χίλια κλήματα, κάθε κλίμα χίλια κλαδιά, κάθε κλαδί χίλια κλωνάρια, κάθε κλωνάρι χίλια σταφύλια και κάθε σταφύλι θα παράγει ένα πιθάρι οίνου472! Στον Eνώχ (10,18‐19), επίσης, αναφέρεται μία τεράστια σοδειά, ενώ ο Παπίας, Επίσκοπος στην Ιεράπολη, κατά τις αρχές του 2ου αιώνα μ.Χ., γράφει για την τεράστια απόδοση της εποχής των εσχάτων, αναπαράγοντας την απόδοση του 465 466

Norman A. Huffman, “Atypical Features in the Parables of Jesus,” JBL 97, σελ. 212 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 372

467

Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 195 Πρβλ.: ἔσπειρεν δὲ Ισαακ ἐν τῇ γῇ ἐκείνῃ καὶ εὗρεν ἐν τῷ ἐνιαυτῷ ἐκείνῳ ἑκατοστεύουσαν κριθήν εὐλόγησεν δὲ αὐτὸν κύριος (Γεν. 26,12), αλλά και Γεν. 26,12 και Ψλμ. 106,34‐37.

469 Για τις Σίβυλλες βλέπε στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ. 161 470 Άρθρο του Professor Gaussen στην ηλεκτρονική σελίδα: The Biblical Illustrator, Electronic Database στην ηλεκτρ. Διεύθυνση: http://biblehub.com/sermons/auth/gaussen/seed.htm Ημ. ανάκτησης 27.07.2014 Αναφέρεται, μεταξύ άλλων και στο έργο του Θεοφράστου, Περί Φυτών Ιστορίας, βιβλίο 8, κεφ. 7, τμήμα 4, στίχοι 9 – 19. Επίσης Ηρόδοτος στην Κλειώ, που χρησιμοποιεί ως πηγή και ο Στράβων, αναφέρει την υπερδιακοσιαπλάσια και υπερτριακοσιαπλάσια απόδοση των σιτηρών στη Βαβυλώνα [Ηρόδοτος, Ιστορίαι 1 (Κλειώ), 193, 14 – 17, εκδότης: Ph.‐E. Legrand]. Ο Πλίνιος ο πρεσβύτερος γράφει ότι ο αναπληρωτής κυβερνήτης της περιοχής Byzacium της Αφρικής απέστειλε στον Αυτοκράτορα Αύγουστο έναν βλαστό σίτου με σχεδόν τετρακόσιους κόκκους, ενώ ο ίδιος έστειλε στον Αυτοκράτορα Νέρωνα ένα στάχυ, το οποίο περιείχε τριακόσιους εξήντα κόκκους. Σε πολλές περιπτώσεις, σε περιοχές της Αιγύπτου και της Ανδαλουσίας στην Ισπανία, οι κόκκοι των δημητριακών παρήγαγαν εκατονταπλάσιο καρπό. (Πλινίου του πρεσβυτέρου, Φυσική Ιστορία, 5, 249, παράθεση στον Mark L. Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 183) 471 Ειρηναίος Επίσκοπος Λουγδούνου (Λυών), Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδονύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε, Βιβλίο V (5), κεφ.

33, ενότ.

3 από την ηλεκτρονική σελίδα: http://www.newadvent.org/fathers/0103533.htm . Ημ. αν. 30.05.2014 472 Το κείμενο είναι μεταφρασμένο από την αγγλική γλώσσα στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: http://wesley.nnu.edu/sermons‐essays‐books/noncanonical‐literature/noncanonical‐literature‐ot‐ pseudepigrapha/the‐ book‐of‐the‐apocalypse‐of‐baruch‐the‐son‐of‐neriah‐or‐2‐baruch/ . Ημερομηνία Ανάκτησης 07.09.2014 468

60

συριακού Βαρούχ (δέκα χιλιάδες φορές)473. Στο ραβινικό φυλλάδιο Ketub (111b – 112a) περιγράφεται ευφάνταστα ότι κατά τη μεσσιανική εποχή θα χρειάζεται ένα πλοίο για να μεταφέρει μία ρώγα σταφυλιού474! Με βάση τα παραπάνω κείμενα βλέπουμε ότι οι αποδόσεις, οι οποίες αναφέρονται από τους συνοπτικούς στην παραβολή μας, δεν ανήκουν στη σφαίρα του εξωπραγματικού και εξωφρενικού∙ συνδέονται σίγουρα με τις προσδοκίες της μεσσιανικής εποχής, όχι, όμως, μόνο με αυτές, αλλά συμφωνούν και με τις προσδοκίες για απόδοση των χωραφιών, των ανθρώπων της εποχής και της περιοχής475. Βέβαια, στον παρόντα βίο, για έναν ευσεβή Ιουδαίο, οι άνθρωποι μπορούν να επηρεάσουν ελάχιστα την καρποφορία της γης, κι αν αυτό συμβεί, συμβαίνει για λίγο και μόνο κάτω από ορισμένες συνθήκες, διότι το μεγαλύτερο μέρος της καρποφορίας οφείλεται στον Θεό476. Ως προς το δεύτερο θέμα, δηλαδή της μέτρησης των αποδόσεων της σοδειάς, δημιουργούνται τα εξής ερωτήματα: Μετρούσαν την απόδοση βάσει του αριθμού κόκκων ή σπόρων, που παρήγαγε το κάθε φυτό; Μετρούσαν με βάση το ποσοστό των φυτών, τα οποία έφθαναν σε ανάπτυξη, σε σχέση με τους σπόρους που σπάρθηκαν; Χρησιμοποιούσαν κάποιο άλλο μέτρο; Το κείμενο των συνοπτικών μας βάζει σε σκέψεις ότι η αξιολόγηση γινόταν βάσει της απόδοσης κάθε ενός σπόρου. Οι αριθμοί δεν αναφέρονται στη συνολική απόδοση του αγρού αλλά σε μεμονωμένους σπόρους, οι οποίοι έπεσαν στην κατάλληλη γη. Είναι απλούστερο να θεωρήσουμε ότι οι αριθμοί τριάντα, εξήντα και εκατό αναφέρονται σε μετρήσιμους κόκκους δημητριακού, οι οποίοι προέρχονται από έναν και μόνο κόκκο, ο οποίος σπάρθηκε. Οι κόκκοι από ένα στάχυ είναι εύκολο να μετρηθούν. Με αυτή την υπόθεση τα νούμερα φαίνονται ρεαλιστικά 477. Η αφήγηση της παραβολής δεν καθορίζει το μέγεθος του πεδίου, ούτε την ποσότητα, πολύ δε περισσότερο δεν καθορίζει το βάρος του σπόρου που χρησιμοποιήθηκε. Όμως όλοι οι υπολογισμοί απαιτούν μετρήσιμα μεγέθη, έτσι ώστε να υπολογιστεί η αναλογία του σπόρου και η απόδοσή του σε βάρος μετά το θερισμό, οπότε εμείς δεν μπορούμε να κάνουμε κάποιον αυθαίρετο υπολογισμό βάρους ή ποσότητας του σπόρου που σπάρθηκε478. Η αφήγηση προϋποθέτει τη γνώση κάποιων αγροτικών λεπτομερειών της αρχαιότητας. Στα τρία πρώτα είδη εδάφους οι σπόροι εκτίθενται σε πραγματικούς και όχι φανταστικούς κινδύνους. Δεν είναι μόνον οι κλιματικές επιδράσεις (Mκ. 4,6), που θα μπορούσαν να καταστρέψουν ένα μέρος της αναμενόμενης απόδοσης. Τα ζιζάνια μπορούσαν να αναστείλουν την ανάπτυξη των φυτών (Μκ. 4,7), όπως και κάποιοι ζωντανοί οργανισμοί: πετεινά, άνθρωποι, σκουλήκια (Mκ. 4,4, Λκ. 8,5, Ευαγγέλιο Θωμά 9,4). Κατά την αρχαιότητα η γεωργία πάντα συνδεόταν με ανεξέλεγκτες αιτίες που έφεραν κακή σοδειά, κάτι το οποίο επηρέαζε άμεσα τη ζωή των ανθρώπων, ενώ ήταν αδύνατον στον άνθρωπο να επέμβει σε ζωτικής σημασίας χαρακτηριστικά, όπως η αύξηση της απόδοσης των δημητριακών 479. Στην τέταρτη περίπτωση του εδάφους δεν έχουμε καμία δυσκολία να κατανοήσουμε τη διαδικασία σποράς∙ αυτό, όμως, που μας μένει ως απορία είναι αν η έμφαση δίδεται στα εδάφη που δεν παρήγαγαν καρπό, λόγω του ότι καταλαμβάνουν 473

Το κείμενο μπορεί ο αναγνώστης να το βρει και να το διαβάσει στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: http://www.earlychristianwritings.com/text/papias.html (Απόσπασμα IV). Ημ. ανάκτησης 30.03.2014 474 Barbara E. Reid, Parables for preachers, σελ. 84, υποσημείωση 20 475 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 305 476 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 305 477 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 241 478 Ενημέρωση για μέτρα, σταθμά και μονάδες χωρητικότητας στην Ιουδαία την εποχή της Καινής Διαθήκης θα βρει ο αναγνώστης στην εργασία του Ι. Λ. Γαλάνη, Το ιστορικό πλαίσιο της Καινής Διαθήκης, σελ. 174 – 176.

479 B.J Malina, H.J. Neyrey, “Honor and Shame in Luke‐Acts: Pivotal Values of the Mediterranean World,” στο H.J. Neyrey Models for Interpretation, σελ. 92

61

το, συντριπτικά, μεγαλύτερο μέρος της διήγησης της παραβολής, σε σχέση με την αγαθή γη. Δεν έχουμε καμία μαρτυρία για ποσοστά καλού / κακού εδάφους ή για το αν οι μηδενικές αποδόσεις των τριών πρώτων εδαφών εξισορροπήθηκαν ή και ξεπεράστηκαν από τις υπερβολικές αποδόσεις του σπόρου, ο οποίος έπεσε στην καλή γη. Μία τέτοια καρποφορία του τετάρτου είδους εδάφους μπορεί να καταπλήξει τους ακροατές, αλλά μπορεί και να τους απογοητεύσει, επειδή, σε ένα μεγάλο τμήμα του αγρού, ο σπόρος καταστράφηκε. Αφού η σοδειά, για την εποχή και την περιοχή, θεωρείται ασυνήθιστη, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι και η πρακτική της σποράς, η οποία αναφέρεται στην παραβολή, δεν είναι η συνηθισμένη και τυπική480. Αν η σπορά περιγράφει το κήρυγμα της Βασιλείας του Θεού, ενώ η συγκομιδή της σοδειάς περιγράφει το αποτέλεσμα, κάτι που δεν είναι άγνωστο στον Λουκά481, τότε μπορεί να θεωρηθεί ότι σπορά και απόδοση συνδέονται με την υπερβολή της εσχατολογικής εκπληρώσεως; Ο D.A. Hagner διαφωνεί, λέγοντας ότι μία τέτοια σοδειά, προφανώς και θα μπορούσε να εκφραστεί με ακόμη περισσότερο υπερβολικά νούμερα από αυτά της παραβολής482, σαν κι αυτά που παραθέσαμε παραπάνω από τη ραβινική παράδοση. Συμφωνεί και η K. Dronsch γράφοντας ότι η απόδοση του τετάρτου εδάφους, για τη συγκεκριμένη εποχή και περιοχή, ήταν προβλέψιμο μέγεθος κι όχι κάτι παράδοξο με εσχατολογική χροιά483.

1.4. Αξιολόγηση του σπορέως

Η αφήγηση της παραβολής ξεκινάει με την έξοδο ενός συγκεκριμένου σπορέως και, συνεχίζοντας, μας διηγείται τις πρακτικές σποράς που χρησιμοποιεί και τις συνέπειες των πρακτικών αυτών. Ένας φειδωλός γεωργός θα μπορούσε να εκμεταλλευθεί το χωράφι του με τέτοιον τρόπο, ώστε να πάρει τη μεγαλύτερη δυνατή απόδοση από αυτό. Είναι σίγουρο ότι το έργο του σπορέα δεν υπήρξε ελαττωματικό, ούτε και ο σπόρος του ήταν χαλασμένος484. Πολλοί σχολιαστές αδυνατούν να δεχθούν το γεγονός ότι μεγάλη ποσότητα σπόρου πηγαίνει χαμένη στο μονοπάτι, στο πετρώδες έδαφος και στα αγκάθια. Κι αν το πετρώδες έδαφος δε φαινόταν, επειδή ήταν καλά κρυμμένο κάτω από το χώμα, το μονοπάτι, που από το πάτημα των ανθρώπων έγινε σκληρό, σα να ήταν στρωμένο με πέτρα, αλλά και τα αγκάθια, ο σπορέας τα έβλεπε πολύ καλά. Τέτοιου είδους χαρακτηριστικά στην αφήγηση γεννούν διαφόρων ειδών ερωτηματικά: Είναι άραγε ο σπορέας τόσο άτυχος485 , παράλογος486 ή απρόσεκτος, ώστε να «δικαιούται» την αποτυχία στην καρποφορία των ¾ της γης του; Είναι όντως τόσο πολύ γενναιόδωρος487, ώστε να μη φείδεται του σπόρου του και να τον σκορπά απλόχερα; Ή μήπως κατευθυνόμενος από τις ελπίδες του488, τη ζωντάνια και την πληθωρικότητα της ζωής δεν τον ενδιαφέρει αν ο σπόρος θα καρποφορήσει ή όχι489; Υπήρξε αδέξιος ή «σπάταλος», σπέρνοντας χωρίς φειδώ, ακόμη και σε μέρη, όπου η

480

John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 372 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, 217. Πρβλ. π.χ. Λκ. 5,36‐39. 6,39. 41‐44. 47‐49. 7,41‐42 482 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 369, όπου μνημονεύεται και η αντίθεση των Jeremaias και Gundry, Davies‐Allison σχετικά με το θέμα της εσχατολογικής χροιάς της εκατονταπλάσιας απόδοσης.

483 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 305 484 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Οδός Ελπίδος, Μηνύματα από τα Ευαγγέλια των Κυριακών, σελ. 11 485 Κωνσταντίνος Κούρκουλας, Κογχύλια από την Τιβεριάδα, σελ. 19 486 Βασίλειος Καραγιάννης, Χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και ζωή, σελ. 158 487 Paul Doncoeur, “La parabole du semeur qui seme a tout terrain,” RSR, 24 (1934), σελ. 610 488 Φιλάρετος Απ. Βιτάλης, , Ρήματα Ζωής Αιωνίου, Κηρύγματα εις τα Ευαγγέλια των Κυριακών, σελ. 174 489 Am. Niven Wilder, “The Parable of the Sower: Naivete and Method in Interpretation,” Semeia, 2 (1974) , σελ.

137 481

62

συγκομιδή θα ήταν σίγουρα αποτυχημένη490; Μήπως έσπειρε μέσα στη νύχτα και, όταν βγήκε ο ήλιος, τα νεαρά φυτά «κάηκαν»; Άραγε το κείμενο, μέσω των εικόνων που μας δίδει, αποτελεί μία στυλιζαρισμένη άποψη του λέγοντος την ιστορία και δε συγγενεύει καθόλου με την πραγματικότητα491; Αν κάποιος γεωργός έριχνε κατά τέτοιον τρόπο τον σπόρο του στη γη, θα τον εγκαλούσαμε ως απρόσεκτο, διότι η λογική λέγει ότι δεν γίνεται ο σπόρος να μην καταπατηθεί στην οδό, δεν μπορεί η πέτρα να μεταβληθεί σε καρποφόρο γη και τα αγκάθια να εξαφανιστούν, ώστε οι σπόροι να βρουν κατάλληλες συνθήκες και να βλαστήσουν492. Στην Παλαιστίνη, την εποχή του Χριστού, πολλοί έσπερναν με την λεγόμενη μεγαλοπρεπή χειρονομία, αδιαφορώντας για το αν ο σπόρος πέφτει στον δρόμο, την πέτρα ή τα αγκάθια, σε αντίθεση με τους πιο φειδωλούς, που έσκυβαν για να σπείρουν, προκειμένου να μην πάει χαμένος ο πολύτιμος σπόρος 493. Ο σπορέας της παραβολής μας ακολουθεί το πρώτο μοτίβο. Δε νοιάζεται για το πόσος σπόρος χάνεται. Δεν είναι ένας τυπικός σπορέας, ο οποίος ενδιαφέρεται μόνο και μόνο να μεγιστοποιήσει την απόδοση του σπόρου του. Αυτός ο σπορέας σπέρνει έναν σπόρο, ο οποίος έχει – δυνητικά– υπέρογκες προοπτικές απόδοσης. Γνωρίζει ότι μπορεί να έχει μία μεγάλη σοδειά και έχει τη δυνατότητα να είναι γενναιόδωρος. Το τέλος της ιστορίας θα δικαιώσει την εμπιστοσύνη του∙ ο σπόρος του θα αποδώσει εκατονταπλάσια, αριθμός υπέρογκος αν συγκριθεί με τον μέσο όρο της εποχής. Σπέρνει αφειδώς, σίγουρος για μία μεγάλη σοδειά, χωρίς να νοιάζεται για τον σπόρο που χάνεται494. Εάν θελήσουμε να βρούμε συγγένεια των εικόνων της παραβολής με την αγροτική πραγματικότητα της Παλαιστίνης, ένα είναι βέβαιο: ο σπορέας σπέρνει εσκεμμένα σε όλα αυτά τα εδάφη, στο μονοπάτι, την πέτρα και τα αγκάθια, επειδή η άροση ακολουθούσε τη σπορά και ο σπόρος, σε όλα αυτά τα μέρη, είχε πιθανότητες καρποφορίας. Αν, όμως, το όργωμα καθυστερούσε, η τύχη του σπόρου θα ήταν αυτή, που αναφέρει ο Χριστός, όσον αφορά τα συγκεκριμένα εδάφη495. Υποθέτοντας ότι, μέσω του σπορέως, ο Χριστός περιγράφει το έργο Του, τότε μπορούμε να πούμε ότι «προκλητικά» ανατρέπει την εικόνα, την οποία είχαν για τον Μεσσία οι Ιουδαίοι, οι οποίοι τον περίμεναν ως έναν κοσμικό, ισχυρό άρχοντα, που, ακόμη και με τη βία, θα επιβάλει την παγκόσμια βασιλεία του Ισραήλ και, απευθυνόμενος μόνον στους ευσεβείς, θα είναι άκρως επιτυχημένος. Εδώ, αντιθέτως, ο Χριστός παρουσιάζεται ως ένας αδέξιος γεωργός, ο οποίος έχει επιτυχία μόλις στο ένα τέταρτο της προσπάθειάς Του, απευθύνεται και στους «άγονους» ανθρώπους με τις χέρσες, ακανθώδεις και πετρώδεις καρδιές, αποτελώντας σκάνδαλο για τους συμπατριώτες Του. Ο Μεσσίας, ο οποίος διαρκώς μερίζεται και διαμελίζεται χωρίς φειδώ, προσφέρεται προς όλους τους ανθρώπους, γεννιέται, κατά τα ανθρώπινα, αταίριαστα προς ένα Μεσσία και πεθαίνει κατάστικτος τοις μώλωψι (κι όμως) πανσθενουργός496. Παρά τις προσπάθειες των συγχρόνων δυτικών θεολόγων να μας πείσουν περί του αντιθέτου, ο σπορέας δε φαίνεται να ενδιαφέρεται άμεσα για το είδος του εδάφους, στο οποίο σπέρνει. Από τη στιγμή που η άροση θα ακολουθήσει τη σπορά, ο σπορέας ρίχνει τον σπόρο του ακόμη και στο μέρος όπου οι άνθρωποι, καθώς διασχίζουν το χωράφι, ποδοπατούν το χώμα και σχηματίζεται μονοπάτι. Σπέρνει και ανάμεσα στα αγκάθια, αφού το αλέτρι θα περάσει αργότερα και θα θάψει τον σπόρο μέσα στη γη. Το πετρώδες έδαφος, κάτω από το χώμα, δεν διακρίνεται κατά τη στιγμή της σποράς, 490

π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων…, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 26 Hans‐Josef Klauck, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, σελ. 190 492 Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 304, στ. 3 – 12 493 Daniel Rops, H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού, σελ. 280 494 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 376 495 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 648 496 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων…, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 26 491

63

οπότε δικαιολογημένα δεν το εξαιρεί. Όμως το τέταρτο έδαφος, με την πολύ μεγάλη απόδοσή του, επισκιάζει τις μηδενικές αποδόσεις των άλλων τριών εδαφών κι αυτό αποτελεί ένα ενθαρρυντικό μήνυμα του Χριστού προς τους μαθητές Του, ώστε να συνειδητοποιήσουν ότι το απόλυτο μεγαλείο της Βασιλείας του Θεού θα δώσει αξία σε όλες τις προσπάθειές τους497. Επομένως, ο σπορέας δεν είναι κάποιος ο οποίος χάνει το χρόνο του σπέρνοντας στο μονοπάτι, την πέτρα και ανάμεσα στα αγκάθια. Δυνητικά το αποτέλεσμα μπορεί να ανατραπεί498. Τελικά αυτό δεν συμβαίνει∙ ο σπόρος στο μονοπάτι τρώγεται από τα πουλιά, ο σπόρος στην πέτρα βλαστάνει και ξηραίνεται και ο σπόρος ανάμεσα στα αγκάθια καταπνίγεται499. Διότι δεν είναι θέμα του σπορέως η μεταβολή μιας άγονης γης σε καρποφόρα, είναι θέμα των ακροατών, οι οποίοι, αν θέλουν, μπορούν να γίνουν καλύτεροι δέκτες του μηνύματος του λόγου του Θεού. Όπως, λοιπόν, ο σπορέας δεν κάνει διακρίσεις στη γη και σπέρνει σε όλων των ειδών τα εδάφη, έτσι και ο Χριστός δεν διακρίνει πλούσιους και φτωχούς, σοφούς και ασόφους, ράθυμους και εργατικούς, ανδρείους και δειλούς, αλλά κηρύττει προς όλους, αν και ξέρει το αποτέλεσμα500. Με αυτό τον τρόπο δείχνει την υπερβολική Του αγαθότητα, αλλά και τη δικαιοσύνη Του, επειδή ήξερε ότι θα μείνουν άκαρποι, όμως έσπειρε και στη δική τους καρδιά, έτσι ώστε, κατά την ημέρα της κρίσεως, να μην εμφανισθεί κάποιος και να ισχυριστεί ότι, ”αν έσπερνες και στις δικές μας καρδιές, θα καρποφορούσαμε κι εμείς“. Τώρα, όμως, θα μπορέσει να απευθυνθεί προς αυτούς και να τους πει: ”Τι έπρεπε να κάνω και δεν το έκανα;“501.

1.5. Τα τριαδικά σχήματα στη δομή της παραβολής

Είδαμε στο εισαγωγικό μέρος την τριαδική δομή όλης της παραβολής (σελ. 19). Εδώ θα μελετήσουμε κάτι ειδικότερο: την τριαδική δομή του κάθε στίχου, όπως αυτή εμφανίζεται μέσα από την χρήση των καταλλήλων ρημάτων. Σ την εκδοχή του Μάρκου (τον οποίον ακολουθεί κυρίως ο Ματθαίος και, εν μέρει, ο Λουκάς), παρατηρούμε τη χρήση ενός τριαδικού σχήματος ρημάτων ἔπεσεν, ἦλθεν, κατέφαγεν (Mκ. 4,4), ἔπεσεν, οὐκ εἶχεν, ἐξανέτειλεν (Mκ. 4,5), ἀνέτειλεν, ἐκαυματίσθη, ἐξηράνθη (Μκ. 4,6), ἔπεσεν, ἀνέβησαν, συνέπνιξαν (Mκ. 4,7), ἔπεσεν, ἐδίδου, ἔφερεν (Mκ. 4,8). Αυτή η λιτή, παρατακτική παράθεση των ρημάτων αποκαλύπτει μία παράδοση, η οποία αναπτύσσεται με τον καιρό. Τα ερωτήματα, όμως, παραμένουν: πότε, πού και από ποιον έγιναν αυτές οι προσθήκες; Η απάντηση, ίσως, μας δίδεται από τους στίχους 4,16‐ 17∙ η έλλειψη ρίζας αντιστοιχεί σε ακροατές, οι οποίοι είναι ευάλωτοι στους διωγμούς. Μήπως, λοιπόν, οι προσθήκες αυτές έγιναν κατά την εποχή των διωγμών της πρώτης αποστολικής Εκκλησίας των Ιεροσολύμων; Επιπροσθέτως, στο δεύτερο είδος εδάφους το τριαδικό σχήμα ρημάτων ἔπεσεν, ἐξανέτειλεν, ἐκαυματίσθη (Mκ. 4,5‐6) ανταποκρίνεται –θεματικά– στον σπόρο, ο οποίος πέφτει σε τρία διαφορετικά μέρη του χωραφιού και καταστρέφεται, χωρίς να καρποφορήσει: κατέφαγεν, ἐκαυματίσθη, συνέπνιξαν502. Στο τρίτο είδος εδάφους ακολουθείται το τριαδικό, ρηματικό μοτίβο, που συναντήσαμε νωρίτερα: ο σπόρος σπάρθηκε (ἔπεσεν), ο καταστροφικός παράγοντας εμφανίστηκε να μεγαλώνει (ἀνέβησαν αἱ ἄκανθαι), προκαλώντας βίαιη καταστροφή (συνέπνιξαν αὐτό). Ωστόσο στον στίχο υπάρχει και μία πρόσθετη δήλωση του Χριστού: 497

Frank E. Gaebelein κλπ, ό.π., σελ. 906 Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 11 – 12 499 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 187 500 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57468, 39 – 41 & 467, 52 – 58 501 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 397 Α, 14 – Β 6 502 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 194 498

64

καρπὸν οὐκ ἔδωκεν, η οποία εμφανίζεται εδώ για να «σπάσει» τη συμμετρία του τριαδικού, παρατακτικού σχήματος της αφήγησης. Για ορισμένους σχολιαστές το πρόβλημα της ασυμμετρίας λύνεται αν, αντί να δούμε μόνο την περίπτωση του σπόρου, που πέφτει ανάμεσα στα αγκάθια, διαιρέσουμε την παραβολή σε δύο τμήματα, αυτό του μη παραγωγικού σπόρου (Μκ. 4,4‐7) και αυτό του παραγωγικού σπόρου (Μκ. 4,8)503. Όμως δεν υπάρχει συντακτική ή άλλου είδους βάση, η οποία μπορεί να υποστηρίξει μία τέτοια άποψη. Η απουσία της δήλωσης καρπὸν οὐκ ἔδωκεν από τα Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά, θα πρέπει να μας οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι δεν είναι τόσο καίριος ο ρόλος αυτής της φράσης του Μάρκου 504. Ο T. Weeden θεωρεί ότι αυτή η «παρεμβολή», μαζί με αυτές στους στίχους 4,5b και 6b, έγιναν κατά το στάδιο της παράδοσης, όταν η παραβολή ερμηνεύθηκε. Δεδομένου ότι παίζει έναν αναπόσπαστο ρόλο στη λογική της ερμηνείας της παραβολής [καὶ (ὁ λόγος) ἄκαρπος γίνεται (Μκ.

4,19)], είναι περιττή στην παραβολή, όπως στους στίχους 4,5b, 6b. Υπηρετεί απλά και μόνον τη σύνδεση με την ερμηνεία της παραβολής 505. Θα πρέπει να αποδεχθούμε την ασυμμετρία στο ημιστίχιο 4,7a και να αποδεχθούμε την προσθήκη στο ημιστίχιο 4,7b, αφού ανήκει στη μεταβατική εποχή της παράδοσης, όπου το βάρος μετατίθεται από την καταστροφή του σπόρου (κατέφαγεν, ἐκαυματίσθη, συνέπνιξαν) στην καρποφορία (ἐδίδου καρπὸν ‐ Mκ. 4,8)506. Στον στίχο 4,8 του Μάρκου, από άποψη συντακτικής δομής, εμφανίζεται και πάλι η τριαδική ρηματική δομή (ἔπεσεν, ἐδίδου, ἔφερεν), όπως και στους στίχους 4,4‐7. Αλλά και πάλι το μοτίβο διακόπτεται από δύο μετοχές (ἀναβαίνοντα καὶ αὐξανόμενα). Στον συγκεκριμένο στίχο, τα ρήματα φανερώνουν δυναμική κίνηση στο χώρο. Σε σύνδεση με το τριπλά διαφοροποιημένο, θετικό αποτέλεσμα η καρποφορία τονίζεται στο τέλος της παραβολής. Είναι σα να υπάρχει μία συνεχής υπογράμμιση: κατά τη διάρκεια της σποράς ο αόριστος χρόνος ενυπάρχει σε τέλειες προτάσεις και με τον ίδιο χρόνο ξεκινά ο στίχος Mκ 4,8, όταν αναφέρεται στη σπορά. Συνεχίζοντας όμως στην καρποφορία οι μετοχές τοποθετούνται σε χρόνο ενεστώτα και η πρόταση παραμένει ατελής. Επομένως ο στίχος Mκ. 4,8 γίνεται, με έναν σιωπηρό τρόπο, το κλειδί της αξιολόγησης για τα προηγούμενα τρία εδάφη. Ωστόσο, δεν πρέπει κάποιος να διακρίνει στην παραβολή τρεις ιστορίες αποτυχίας σε σχέση με μόνο μία ιστορία επιτυχίας, αλλά να δει τρεις ιστορίες απώλειας και μια ιστορία μεγάλης, τριπλής νίκης507. Η αναφορά σε τρία διαφορετικά είδη καρποφόρων αποδόσεων στο τέταρτο είδος εδάφους δεν αποτελεί σύμπτωση. Εξισορροπούνται οι αποδόσεις, οι οποίες απέτυχαν στα τρία προηγούμενα είδη εδαφών. Στην πραγματικότητα οι εκδοχές του Ματθαίου και του Μάρκου δημιουργούν τριάδες, με τις τριάδες του Μάρκου να έχουν ένα χιαστί σχήμα με τη χειρότερη και την καλύτερη απόδοση στα άκρα και το καλύτερο από τα αρνητικά και το χειρότερο από τα θετικά αποτελέσματα στο μέσον508: ________________________________________________________________________________________________________________

Ο σπόρος που δε φύτρωσε ποτέ, επειδή καταφαγώθηκε από τα πουλιά. Ο σπόρος που βλάστησε για λίγο και ξεράθηκε λόγω της ζέστης. Ο σπόρος που βλάστησε και μεγάλωσε, αλλά τελικά πνίγηκε από τα αγκάθια.

Ο σπόρος που απέδωσε τριακονταπλάσια.

Ο σπόρος που απέδωσε εξηκονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε εκατονταπλάσια. ________________________________________________________________________________________________________________

503 504 505

Crossan John Dominic, “The seed parables of Jesus,” JBL, 92 (1973), σελ. 246 Robert A. Guelich, ό.π..

Theodore J. Weeden, “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower,” JAAR, 47 (1979), σελ. 103

506

Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 195, με αναφορά σε J. Gnilka Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 299, με αναφορές σε Weder και Bovon.

508 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 385 507

65

Αντίθετα ο Ματθαίος ξεκινά και τους δύο καταλόγους από τα πιο ακραία (αρνητικό και θετικό) και καταλήγει στα μετριότερα αποτελέσματα: ________________________________________________________________________________________________________________

Ο σπόρος που δε φύτρωσε ποτέ, επειδή καταφαγώθηκε από τα πουλιά. Ο σπόρος που βλάστησε για λίγο και ξεράθηκε λόγω της ζέστης. Ο σπόρος που βλάστησε και μεγάλωσε, αλλά τελικά πνίγηκε από τα αγκάθια. Ο σπόρος που απέδωσε εκατονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε εξηκονταπλάσια. Ο σπόρος που απέδωσε τριακονταπλάσια. ________________________________________________________________________________________________________________

Όπως βλέπουμε στα παραπάνω σχήματα η τριπλή απόδοση τουλάχιστον ισοσκελίζει, αν όχι ξεπερνά, τη ζημία του σπόρου των τριών προηγουμένων περιπτώσεων σπόρου, ο οποίος χάθηκε και δεν παρήγαγε καρπό. Επίσης συντηρεί το τριαδικό μοτίβο, το οποίο ενυπάρχει στην καρδιά της παραβολής και βοηθάει τον αναγνώστη να εστιάσει στη βασική έννοια της ιστορίας, τον σπόρο509. Η ενότητα της παραβολής επιβάλλεται από τις μοναδικότητες που υπάρχουν σε αυτήν: ένας είναι ο πρωταγωνιστής: ο σπορέας και μία είναι η πράξη του: η σπορά. Η αρχέτυπη παραβολή φαίνεται να ήταν οικοδομημένη πάνω στα τριαδικά μοτίβα των ρημάτων (τα οποία περιγράφουν την τύχη του σπόρου που δεν βλάστησε) και της απόδοσης (τρία εδάφη αποτυχίας της καρποφορίας – τρία εδάφη άφθονης καρποφορίας, που εξισορροπούν την αποτυχία των προηγουμένων). Είναι εντυπωσιακό ότι ο Μάρκος χρησιμοποιεί στα τρία πρώτα εδάφη τον ενικό (ἄλλο) και στην τέταρτη περίπτωση τον πληθυντικό (ἄλλα)510. Φυσιολογικά ο Χριστός ή η πρώτη Εκκλησία θα μπορούσαν πολύ εύκολα να πουν μία παραβολή με ασύμμετρη δομή και με «δείκτες», οι οποίοι οδηγούν σε κάποια αλληγορική ερμηνεία της. Η ‐περισσότερο συμμετρική‐ παραβολή στην εκδοχή του Ευαγγελίου του Θωμά, την οποία θα δούμε παρακάτω, παρά τη διαφορά της στο περιεχόμενο, στηρίζει μία άποψη ότι ανήκει σε κάποια πρωιμότερη και λιγότερο εξελιγμένη μορφή της παράδοσης, η οποία εξαπλώθηκε στο χρόνο και το χώρο. Έτσι μπορούμε να αναγνωρίσουμε την εξέλιξη της παράδοσης στην ερμηνεία της παραβολής, η οποία απουσιάζει από το Ευαγγέλιο του Θωμά 511. Παρά ταύτα πολλοί ερμηνευτές αμφισβητούν τη γνησιότητα των φράσεων με τα τριαδικά σχήματα, ανάγοντάς τα σε μεταγενέστερες εποχές512.

509

Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 195 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 373 511 John Dominic Crossan, In parables: the challenge of the historical Jesus, σελ. 40 – 41 512 B. B. Scott, “Essaying the Rock: The Authenticity of the Jesus Parable Tradition,” Forum 2.3 (1986), σελ. 10 ‐ 11 510

66

2. Η ΠΡΟΣΚΛΗΣΗ ΣΕ ΑΚΡΟΑΣΗ

2.1. Η προτροπή για ακρόαση του λόγου του Θεού (Μκ. 4,9, Μτ. 13,9, Λκ. 8,8b)

Η παραβολή ολοκληρώθηκε, όμως ο Χριστός, προτού τελειώσει την ομιλία Του προς το πλήθος, φώναξε (κατά τον Λουκά, ο οποίος χρησιμοποιεί την λέξη ἐφώνει, η οποία δίδει έμφαση και είναι αρκετά διαφορετική από το ρήμα ἔλεγεν, που χρησιμοποιεί ο Μάρκος): Αυτός ο οποίος έχει αυτιά, ας ακούει513. Φωνέω‐ῶ σημαίνει ομιλώ μεγαλοφώνως και καθαρώς514. Ο Λουκάς θέλει να δείξει ότι ο Χριστός ύψωσε τον τόνο της φωνής Του, ενώ προσθέτει και επισημότητα σε αυτήν την καταληκτική, για την παραβολή, πρόταση515. Ο στίχος έχει διττή «λειτουργία» στο όλο πλαίσιο της παραβολής: α) δεδομένης και της κλήσης για ακρόαση, στην έναρξη της παραβολής, καλεί σε υπεύθυνη ακρόαση και β) συνδυαζόμενος με τους στίχους Μκ. 4,10‐12 και Μκ. 4,33, οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η παραβολή απευθύνεται, όχι σε οποιονδήποτε έχει ακοή, αλλά σε όποιον έχει τη δυνατότητα και την ευφυΐα να ακούει516. Το ρήμα ἀκούω έχει και τη σημασία του δίδω προσοχή σε κάτι517, ενώ το απαρέμφατο ἀκούειν έχει επεξηγηματικό και όχι ενισχυτικό ρόλο στην προστακτική ἀκουέτω518. Το οὖς – ὠτός είναι το όργανο της ακοής∙ η λέξη έχει την έννοια και της αίσθησης της ακοής και μεταφορικώς σημαίνει όχι μόνον το να ακούς, αλλά και το να καταλαβαίνεις και να γνωρίζεις σε βάθος519. Τα ελληνικά του Μάρκου είναι, αναμφισβήτητα, πιο αδέξια από αυτά του Ματθαίου και κυρίως του Λουκά και αυτό είναι –ίσως– μία ένδειξή ότι η διήγηση, η οποία ακολουθεί από εδώ και μετά, ταιριάζει περισσότερο σε προφορική παράδοση 520. Αυτό φαίνεται από τη χρήση του συνδυασμού αντωνυμίας και ρήματος (ὃς ἔχει), τη στιγμή που ο Ματθαίος χρησιμοποιεί έναρθρη μετοχή (ὁ ἔχων). Έτσι ο Μάρκος, χρησιμοποιώντας έναν λεκτικό τύπο, ο οποίος είναι τυπικά σημιτικός και τοποθετώντας στην πρόταση το απόλυτο απαρέμφατο, ακολουθούμενο από το ίδιο ρήμα σε παρελθόντα χρόνο, παρουσιάζει τον Χριστό, να προσδίδει έμφαση στα λεγόμενά Του521. Αυτός ο τρόπος έμφασης είναι κοινός σε Ιουδαίους και Αραμαίους της εποχής εκείνης. Η χρήση αυτού του λεκτικού τύπου στην κοινή αλεξανδρινή διάλεκτο είναι καθαρά σημιτική επιρροή. Στην ελληνική γλώσσα, όμως, συνηθίζεται η χρήση της μετοχής, αντί του απαρεμφάτου522. Από την άλλη μεριά στην έκφραση ταῦτα λέγων ανιχνεύεται το ιδιαίτερο «άγγιγμα» του Λουκά στη διήγηση, καθώς τη συγκεκριμένη έκφραση τη συναντούμε συχνά στο Ευαγγέλιό του523. Κάποιοι έχουν την άποψη ότι η νουθεσία, η οποία υπάρχει στον στίχο αυτό, προέρχεται από τον Προφήτη Ιεζεκιήλ, αν και η διατύπωση δεν είναι ακριβώς η ίδια: τάδε λέγει κύριος ὁ ἀκούων ἀκουέτω καὶ ὁ ἀπειθῶν ἀπειθείτω (Ιεζ. 3,27)524. Μπορούμε να 513

I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 320 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1094 515 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 219 516 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 196 517 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 53 518 Alfred Robert Clare Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 151 519 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 570 520 W.F. Albright & C.S., Mann Matthew, σελ. 166 521 Alfred Robert Clare Leaney, ό.π.. Το αμφισβητεί ο Joseph A. Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ. 704.

522 A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 151 523 Πρβλ.: Λκ. 9,34. 11,45. 13,17 κ.α 524 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus…, σελ. 191 & I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, NIGTC, σελ. 320 514

67

εντοπίσουμε κάποιο, παρόμοιο νόημα και σε στίχο του Ησαΐα: προσέχετε τοῖς ὠτίοις ὑμῶν καὶ ἐπακολουθήσατε ταῖς ὁδοῖς μου ἐπακούσατέ μου καὶ ζήσεται ἐν ἀγαθοῖς ἡ ψυχὴ ὑμῶν καὶ διαθήσομαι ὑμῖν διαθήκην αἰώνιον τὰ ὅσια Δαυιδ τὰ πιστά (Ησ. 55,3). Στην Αποκάλυψη Ιωάννου η φράση διατυπώνεται ως: Ο ἔχων οὖς ἀκουσάτω, στο κλείσιμο της κάθε μίας επιστολής από τις επτά, οποίες στέλνονται στις Εκκλησίες της Μικράς Ασίας525. Ο Μάρκος ανοίγει την παραβολή με μία κλήση για ακρόαση χρησιμοποιώντας την προστακτική ἀκούετε (4,3) και την κλείνει με μια άλλη, παρόμοια κλήση και προστακτική, τη φράση: ὃς ἔχει ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω (4,9). Επίσης, η ακρόαση (του λόγου) αποτελεί ένα χαρακτηριστικό, το οποίο αναπτύσσεται ιδιαιτέρως κατά την ερμηνεία της παραβολής, οπότε κάποιοι ερμηνευτές, οι οποίοι αμφισβητούν την γνησιότητα της ερμηνείας της παραβολής, υποθέτουν ότι είναι πολύ πιθανόν ο στίχος Μκ. 4,9 να προστέθηκε στην παραβολή το ίδιο χρονικό διάστημα, κατά το οποίο προστέθηκε και η ερμηνεία της. Προφανώς είναι σημαντικό στοιχείο ότι ολόκληρη η συλλογή των παραβολών ανοίγει και κλείνει με την ίδια φόρμουλα της προ‐Μάρκειας παράδοσης526. Είναι προφανές ότι αυτή τη φράση – κάλεσμα ὁ ἔχων ὦτα ἀκουέτω και κάποιες παρόμοιές της, χρησιμοποιούσε συχνά ο Χριστός κατά τη διδασκαλία Του, για να υπογραμμίσει την σημασία της ανταπόκρισης στο κήρυγμά Του 527, γι’ αυτό κι έχουν περάσει σε αρκετά χωρία ενός μεγάλου αριθμού χειρογράφων 528. Εδώ, στο κλείσιμο της διήγησης είναι πρόσφορη και κατάλληλη η στιγμή για να ακουστεί μία τέτοια προειδοποίηση από το στόμα του Κυρίου. Το ακροατήριο προκαλείται να ανταποκριθεί στο μήνυμα που άκουσε και να φθάσει σε ένα βαθύτερο επίπεδο από αυτό μίας απλής αίσθησης ακρόασης, ώστε να προσλάβει το νόημα της παραβολής, να το εφαρμόσει στη ζωή του και, τελικώς, να φθάσει στη σωτηρία μέσω του λόγου του Θεού 529. Μια σημασία της πρότασης θα μπορούσε να είναι: Όποιος έχει αυτιά, ας σιγουρευτεί ότι πράγματι άκουσε και ο Μάρκος ξέρει ότι μόνον ορισμένοι από τους ακροατές μπόρεσαν να καταλάβουν530. Με την επίκληση αυτή ο Χριστός θέλει να αφυπνίσει στους ακροατές Του την αίσθηση των θείων πραγμάτων, χωρίς την οποία η διδασκαλία, που μόλις άκουσαν, θα παρέμενε άκαρπος531. Παράλληλα δίδει έμφαση στο τελευταίο είδος εδάφους, το οποίο είναι το μόνο που καρποφόρησε532, τονίζοντας ότι η παραβολή σημαίνει κάτι περισσότερο από την ιστορία που όλοι άκουσαν533. Έτσι ο ακροατής του Χριστού ή ο αναγνώστης του Ευαγγελίου προειδοποιείται ξεκάθαρα ότι η παραβολή κρύβει κάποια βαθιά και μεγάλη αλήθεια πίσω από την ιστορία που άκουσε ή διάβασε και μόνο με πνευματική επαγρύπνηση μπορεί να την κατανοήσει 534. Κάποιοι ακροατές έχουν το χάρισμα του ακούειν, κάποιοι άλλοι είναι κουφοί. Και αν αναρωτηθούμε για το πώς οι πρώτοι έλαβαν το χάρισμα αυτό, οι Γραφές είναι ξεκάθαρες: τα αυτιά τους δεν ακολουθούν το δικό τους θέλημα, αλλά τα καθοδηγεί ο Θεός535. Όποιος έχει αυτιά για να

525

Αποκ. 2,7. 11. 17. 29 και 3,6. 13. 22 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 196. Βλ.: Μκ. 4,9. 26. 33 527 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 71 528 Μτ. 11,15 και 13,43, Μκ. 4,23 και 7,16 επίσης 8,18 (με αρνητική σημασία), Λκ. 9,44 (με διαφορετική διατύπωση) και 14,35 529 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 320 530 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 89 531 F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 249 532 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 262 533 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 155 534 William Manson, The Gospel of Luke, σελ. 89 535 Torrance David W., Torrance Thomas F, A Harmony of the Gospels: Matthew, Mark, and Luke, σελ. 63 526

68

ακούει αναμένεται να αντιληφθεί ότι ο σπορέας είναι ο Μεσσίας incognito και ο σπόρος είναι ο λόγος της Βασιλείας του Θεού536. Ο ακροατής της παραβολής προσκαλείται σε θετική ακρόαση και αντίστοιχη ανταπόκριση537, ενώ ο λόγος του Θεού απαιτεί προσοχή, ακόμη και όταν δεν τον κατανοούμε πλήρως538. Ολόκληρη η παραβολή τοποθετείται σε ένα πλαίσιο, το οποίο καλεί τον ακροατή σε προσεκτική ακρόαση539, επειδή είναι γεγονός ότι σπόρος από το ίδιο σακί, το οποίο κρατούσε ο σπορέας, έμεινε άκαρπος, απέδωσε λίγο καρπό, αλλά και καρποφόρησε πλούσια. Ο Ωριγένης σχολιάζει: Όποιος έχει υγιή αυτιά ακούει τη φωνή του Θεού, όμως όποιος είναι κουφός στην ψυχή, μένει αναίσθητος απέναντι στο λόγο του Θεού540. Και ο Θεοφύλακτος τονίζει ότι αυτά τα οποία ακούστηκαν πρέπει να εννοηθούν με πνευματικό τρόπο, από αυτούς οι οποίοι διαθέτουν πνευματικά μάτια και αυτιά541. Κατά τον Μέγα Βασίλειο είναι φανερό ότι κάποιοι διαθέτουν καλύτερα (πνευματικά) αυτιά, τα οποία έχουν την δυνατότητα να ακούν τους λόγους του Θεού. Σε αυτούς, όμως, που δεν διαθέτουν τέτοιου είδους αυτιά τι λέγει; “οἱ κωφοί ἀκούσατε καὶ οἱ τυφλοί ἀναβλέψατε” (Ησ. 42,18)∙ “τὸ στόμα μου ἤνοιξα καὶ εἵλκυσα πνεῦμα” (Ψαλμ. 118,131). Όλα αυτά τα λέγει για να μας κατευθύνει προς την πνευματική τροφή και τον πνευματικό λόγο542.

536

Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 162 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 369 538 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 470 539 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 195 540 Ωριγένης, Προς τον επιγεγραμμένον Κέλσου αληθή λόγον, εκδότης. M. Borret, βιβλίο 2, τμ. 72, στ. 19 – 21 541 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 280 Β, 5 – 7 542 Βασίλειος Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, Ομιλία εις τον λγ΄ Ψαλμόν, MPG 29, 384, 14 – 22 537

69

Γ΄ ΜΕΡΟΣ Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ (Mκ. 4,13‐20, Mτ. 13,18‐23, Λκ. 8,11‐15)

1. ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΣΤΗΝ ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ

Οι συνοπτικοί Ευαγγελιστές, σε αντίθεση με το γνωστικό Ευαγγέλιο του Θωμά, μας προσφέρουν την ερμηνεία της παραβολής από τον Χριστό. Ο Χριστός διδάσκει το βαθύτερο νόημα της παραβολής του σπορέως σε αυτούς, τους οποίους προηγουμένως (στο «μεσοσκήνιο») χαρακτήρισε άξιους να κατέχουν τη θεία γνώση των μυστηρίων της Βασιλείας του Θεού. Εδώ, όπως επίσης στην ερμηνεία της παραβολής των ζιζανίων 543 και την ερμηνεία της παραβολής των καλών και σαπρών ιχθύων544, υπάρχει έντονη αλληγορία, όχι σε όλες, αλλά σε κάποιες από τις λεπτομέρειες της παραβολής. Κάποια από τα στοιχεία της παραβολής ερμηνεύονται αλληγορικά, ώστε να εφαρμόζουν στις συνθήκες της κήρυξης και της ακρόασης του λόγου του Θεού. Βέβαια, η αλληγορική ερμηνεία των παραβολών (όπως και κάθε άλλου βιβλικού χωρίου) αποφεύγεται ως αυθαίρετη και υποκειμενική, επειδή ο καθένας μπορεί να δώσει μία ερμηνεία χρησιμοποιώντας τη φαντασία του. Όταν, όμως, ο λέγων την παραβολή δίδει μία αλληγορική ερμηνεία, τότε αυτή γίνεται αποδεκτή, διότι μόνο σε αυτή την περίπτωση είμαστε σίγουροι για την πρόθεση του λέγοντος545. Το θέμα (που θα μπορούσε να εκληφθεί και ως δίδαγμα), το οποίο κυριαρχεί στην ερμηνεία, είναι η μία και βασική εξίσωση: ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,11)546. Η ακρόαση του λόγου του Θεού πρέπει να οδηγεί τον άνθρωπο στην παραγωγή καλών έργων – καρπών∙ ειδάλλως αποδεικνύεται μάταιη547.

1.1. Ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των Ευαγγελιστών στην ερμηνεία της παραβολής

Κατ’ αρχάς διαπιστώνουμε ότι οι παρατιθέμενες από τους τρεις Ευαγγελιστές ερμηνείες της παραβολής διαφέρουν μεταξύ τους. Ο Μάρκος, με την ερμηνεία του, ανακαλεί στο νου μας πληρέστερα την παραβολή, καθώς πρωτίστως επικεντρώνεται στον σπορέα κι έπειτα μας παρουσιάζει τα μέρη, στα οποία έπεσε ο σπόρος και τα αποτελέσματα, που ακολούθησαν τη σπορά, εισάγοντας κάθε είδος εδάφους με μία διαφορετική, γραμματική κατασκευή. Επίσης, επαναλαμβάνει την κλίμακα της άφθονης καρποφορίας, όπως ακριβώς και στην παραβολή. Ο Ματθαίος, ακολουθώντας τον Μάρκο σχεδόν κατά πόδας, ενδιαφέρεται να φανεί η αντίθεση ανάμεσα στα διάφορα είδη εδάφους (άγονα και καρποφόρα), στα πλαίσια της παραινετικής λειτουργίας της παραβολής548. Στον Μάρκο πρέπει να προσεχθεί ο ενεστώτας ἀκούουσιν, ο οποίος σημαίνει ότι οι ακροατές, που αντιστοιχούν με την καλή γη, ακούν με συνέπεια το λόγο του Θεού ξανά και ξανά, ενώ η μετοχή αορίστου (σπαρέντες) δείχνει ότι η σπορά πρέπει να κατανοηθεί ως πραγματικότητα τετελεσμένη. Στις υπόλοιπες περιπτώσεις ο λόγος σπέρνεται ατελώς με χρήση χρόνου ενεστώτα: σπείρεται και σπειρόμενοι, και η ακρόαση 543

Μτ. 13,37‐43 Μτ. 13,47‐50 545 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 377 546 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 323 544

547 548

Marie Joseph Lagrange, Evangile selon St. Luc, σελ. 240 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 242

70

παραμένει περιστασιακή, με τη χρήση αορίστου: ἀκούσωσιν και ἀκούσαντες549. Στον Ματθαίο ξεχωρίζουν δύο αντιθέσεις∙ η πρώτη είναι μεταξύ του ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας καὶ μὴ συνιέντος και αυτού, ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ συνιείς, ενώ η δεύτερη μεταξύ εκείνου, ο οποίος ἄκαρπος γίνεται και αυτού, ο οποίος καρποφορει550. Το κείμενο του Λουκά βραχύνει την εστίαση εκκινώντας από τον σπόρο και, μάλλον, χάνει την εικόνα της άφθονης καρποφορίας, η οποία επισκιάζεται από τον σπόρο, που έμεινε άκαρπος. Ο Λουκάς, αφού πρώτα ταυτίσει τον σπόρο με τον λόγο του Θεού, ταυτοποιεί και αυτούς, οι οποίοι βρίσκονται στο μονοπάτι (και υπαινικτικώς και τους άλλους, στις παρακάτω κατηγορίες), ως ακροατές του λόγου του Θεού. Με τον συνδυασμό άρθρου και συνδέσμου οἱ δὲ εισάγει τις περιπτώσεις αυτών οι οποίοι βρίσκονται στο μονοπάτι και στην πέτρα. Τις τελευταίες δύο περιπτώσεις τις εισαγάγει με τον συνδυασμό τὸ δὲ. Σε κάθε μία από τις τέσσερις περιπτώσεις η εναρκτήρια πρόθεση αποδίδει έναν διαφορετικό, ξεχωριστό τόνο551. Επιπλέον, η ερμηνεία του Λουκά εκμεταλλεύεται κάποια από τα στοιχεία, τα οποία αποτελούν ενδείξεις μίας δεύτερης επεξεργασίας της Μάρκειας μορφής. Ο λόγος μετατρέπεται σε λόγος τοῦ Θεοῦ, ενώ και η ίδια η ερμηνεία δεν επικεντρώνεται τόσο στην τύχη του σπόρου, αλλά στα είδη εδάφους, όπου πέφτει ο σπόρος, τα οποία ταυτίζονται με τα είδη των ακροατών του λόγου του Θεού. Έτσι η διήγηση του Λουκά χαρακτηρίζεται από ομοιογένεια τόσο στην αφήγηση και την ερμηνεία της παραβολής όσο και στον διάλογο του Χριστού με του μαθητές Του, κάτι το οποίο απουσιάζει από τις εκδοχές του Μάρκου και του Ματθαίου552.

1.2. Αντιστοιχεί το περιεχόμενο της παραβολής στην ερμηνεία της;

Κάποιοι ερμηνευτές υποστηρίζουν την άποψη ότι υπάρχει διαφορά μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, επειδή η ερμηνεία δεν επαναλαμβάνει επακριβώς το περιεχόμενο της παραβολής. Κανείς δεν αρνείται την ύπαρξη κάποιων μικροδιαφορών μεταξύ παραβολής και ερμηνείας. Ο J. Jeremias υποστηρίζει ότι αφού κάθε σημείο της παραβολής δεν ερμηνεύεται αλληγορικά, δε μπορούμε να θεωρήσουμε τη διήγηση πλήρη αλληγορία553. Ακόμη και η βασική έννοια του λόγου, τουλάχιστον στον Μάρκο, παραμένει απροσδιόριστη και αποτελεί μία, μάλλον, ευρεία έννοια554. Ο σπόρος δεν αναφέρεται στην παραβολή (μόνον ο Λουκάς τον αναφέρει), ενώ εμφανίζεται κατά την ερμηνεία της555, συμπληρωματικά και εξ αιτίας κάποιων συντακτικών συνθηκών556.Η ίδια η πράξη της σποράς παραμένει αταύτιστη557 και επίσης δε δίδεται καμία εξήγηση για το ποιος είναι ο σπορέας (ο Χριστός ή οι μαθητές), τι είδους σπόρο έχει σπείρει, τι συμβολίζουν το μονοπάτι, η ποδοπάτηση του σπόρου (στον Λουκά), το βραχώδες έδαφος, η έλλειψη υγρασίας, ακόμη και η καρποφορία, αλλά και η διαφορετική απόδοση της καλής γης. Οι τέσσερις διαφορετικοί τύποι ακροατών, μολονότι περιγράφονται λεπτομερώς, δεν προσδιορίζονται περαιτέρω∙ απλώς αναφέρονται μέσω των δεικτικών αντωνυμιών οὗτοι, ἄλλοι, ἐκεῖνοι. Η διάκριση κάθε τύπου ακροατή γίνεται σαφής∙ όμως, κάθε τύπος εδάφους παραμένει «ανοικτός»558. Όποια αλληγορικά 549

Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 301 Mark L. Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 179 551 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 552 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 711 ‐ 712 553 Joseph A. Fitzmyer, ό.π., σελ. 712 554 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 301, με αναφορά σε R. T. France.

555 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 556 Kristina Dronsch, ό.π., σελ. 299 557 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 225 558 Kristina Dronsch, ό.π., σελ. 301 550

71

στοιχεία εμφανίζονται, αναδύονται με φυσικό τρόπο μέσα από την ίδια την ιστορία, όπως για παράδειγμα η ταυτοποίηση των πουλιών, τα οποία κατέφαγαν τον σπόρο, προσφέροντας μία εκτεταμένη μεταφορά559. Εμείς πιστεύουμε ότι τα κύρια δομικά στοιχεία της ερμηνείας της παραβολής και όλες οι αναφορές της εφαρμόζουν ακριβώς στην ίδια την παραβολή 560, όπως το γάντι στο χέρι561, αφού οπωσδήποτε ειπώθηκε για να ερμηνεύσει τη συγκεκριμένη παραβολή562. Ένα παράδειγμα από τον Λουκά: Η έκφραση τὸν σπόρον αὐτοῦ (Λκ. 8,5) μας κάνει να προσδοκούμε αυτή ακριβώς τη φράση που υπάρχει στην ερμηνεία: ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ (Λκ. 8,11)563. Επιπροσθέτως, η ερμηνεία δικαιολογεί απολύτως και τα λεγόμενα του Χριστού στο μεσοσκήνιο, δηλαδή την αιτία για την οποία χρησιμοποιεί τις παραβολές στον λόγο Του564. Κάθε σκηνή της παραβολής περιέχει και μία ερμηνεία των διαφόρων συνθηκών, κάτω από τις οποίες ευρίσκεται ο λόγος του Θεού στις ανθρώπινες διάνοιες. Ο σπόρος ταυτοποιείται με τον λόγο του Θεού, τα πετεινά του ουρανού με τον διάβολο, τα αγκάθια με τρεις κατηγορίες κοσμικών περισπασμών και τα τέσσερα είδη εδάφους με αντίστοιχα είδη ακροατών του λόγου του Θεού. Επομένως, οι διαφορές, οι οποίες υπάρχουν μεταξύ της παραβολής και της ερμηνείας της, θα πρέπει να θεωρηθούν ότι αντικατοπτρίζουν εκφραστικές παραλλαγές και όχι κάποιες σημαντικές ειδολογικές διαφοροποιήσεις565.

1.3. Η ερμηνεία της παραβολής έργο του Χριστού ή της ευαγγελικής παράδοσης; Πολλοί ερμηνευτές και σχολιαστές, ιδιαιτέρως του 20ου αιώνα, αμφιβάλλουν για το αν η δοθείσα ερμηνεία της παραβολής απηχεί αυθεντικά λόγια του Ιησού Χριστού. Θα εκθέσουμε διεξοδικά τόσο τα επιχειρήματα αυτής της άποψης όσο και τα αντεπιχειρήματα των σχολιαστών, οι οποίοι θεωρούν ότι δεν συντρέχουν ιδιαίτεροι λόγοι να θεωρήσουμε την ερμηνεία της παραβολής ως νόθο κείμενο και μεταγενέστερη παραγωγή της πρώτης χριστιανικής Εκκλησίας.

1.3.1. Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο της ευαγγελικής παράδοσης

Είναι αλήθεια ότι σπανίζει στα Ευαγγέλια η εξήγηση κάποιας παραβολής από τον ίδιο τον Χριστό. Βέβαια, αυτό από μόνο του δεν αποκλείει το γεγονός οι βαθύτερες ρίζες της ερμηνείας της παραβολής να βρίσκονται στον ίδιο τον ιστορικό Ιησού. Κάποιοι, όμως, πιστεύουν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί κείμενο, το οποίο προστέθηκε αργότερα, όταν οι πιστοί του Χριστού είχαν ξεχάσει την αυθεντική ερμηνεία της παραβολής και δε μπορούσαν να θυμηθούν τη σημασία της566 ή είναι κήρυγμα με θέμα το νόημα της παραβολής, το οποίο μετατράπηκε σε ευαγγελικό κείμενο567. Έτσι, θεωρώντας την ερμηνεία της παραβολής ως ένα κείμενο, το οποίο είναι εντελώς απίθανο να ανήκει στον ίδιο τον Χριστό568, καταλήγουν ότι πρόκειται για μία χριστιανική αλληγορία, της οποίας η εξίσωση του σπόρου με τον λόγο του Θεού είναι 559

Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ 79 Kristina Dronsch, ό.π., σελ. 301 561 Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS 14 (1967‐1968), σελ. 192 562 John Nolland, ό.π., σελ. 383 563 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 384 564 Joseph A. Fitzmyer, ό.π., σελ. 711 565 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 217 566 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1396 567 Rudolf Bultmann, The History of the Synoptic Tradition, σελ. 187, Charles Harold Dodd , The Parables of the Kingdom, σελ. 145 κ.ά.

568 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 132 και Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ.

189 560

72

αυτή που δικαιολογεί τη σύνδεση της με την ίδια την παραβολή 569. Σύμφωνα με την ευαγγελική αφήγηση η ερμηνεία της παραβολής προσφέρεται στους μαθητές, σε κάποια «ιδιωτική στιγμή», όμως ο ίδιος ο Χριστός έχει αποκαλύψει, προηγουμένως, ότι σε αυτούς έχουν δοθεί τα μυστήρια του Θεού, άρα δεν έχουν ανάγκη τις οδηγίες ερμηνείας της παραβολής570. Επιπροσθέτως, οι θιασώτες της θεωρίας της επισκότισης των παραβολών υποστηρίζουν ότι, αρχικώς, οι παραβολές είχαν μόνο διδακτική αξία και, συνεπώς, ήταν απλά και κατανοητά κείμενα. Κατόπιν, η πρωτοχριστιανική Εκκλησία (με πρώτο τον Μάρκο) τα μετέβαλε σε δυσνόητες γραφές, ώστε οι μη μυημένοι να μην έχουν πρόσβαση στις αλήθειες της πίστης 571. Τα επιχειρήματα, στα οποία στηρίζονται όσοι έχουν την άποψη ότι η ερμηνεία της παραβολής δεν είναι γνήσιο κείμενο του Χριστού, είναι τα εξής:

1.3.1.1. Ο Χριστός δε χρησιμοποίησε στο κήρυγμά Του αλληγορία

Σύμφωνα με την άποψη πολλών ερμηνευτών η αλληγορία αποτελεί μία ελληνική επινόηση, η οποία συναντάται σπανίως στους ραβίνους και προφανώς ο Χριστός ποτέ δεν την χρησιμοποίησε572, αφού ως διδάσκαλος, υπήρξε άμεσος στο λόγο Του573. Επίσης, τα χαρακτηριστικά της ερμηνείας της παραβολής δεν έχουν κοινά στοιχεία με τις υπόλοιπες παραβολές Του574, αφού εδώ αντικατοπτρίζονται προβλήματα ανταπόκρισης των ανθρώπων στην ιεραποστολή της πρώτης Εκκλησίας. Κάποιοι, οι οποίοι άκουγαν το λόγο του Θεού, εξ αιτίας των μηχανισμών του διαβόλου εγκατέλειπαν την πίστη τους, μετά από δοκιμασίες. Άλλοι βυθίζονταν σε μέριμνες, πλοῦτο καὶ ἡδονές τοῦ βίου. Οπότε, κάποια μέλη της πρωτοχριστιανικής Εκκλησίας, επεξεργάστηκαν με αλληγορικό τρόπο την ερμηνεία της παραβολής575, για να προβάλλουν τα κακώς κείμενα. Επιπροσθέτως, η αλληγορική ερμηνεία, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς κάποιων, στερεί από το κείμενο τον εσχατολογικό του χαρακτήρα, ο οποίος αποτελούσε τον στόχο της διδασκαλίας του Χριστού. Καταλήγουν λοιπόν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί έργο του ίδιου του Ευαγγελιστή ή κάποιου ιεροκήρυκα ή ακόμη και κάποιου διδασκάλου της πρώτης Εκκλησίας, ο οποίος έκανε παρεμβάσεις στο συγκεκριμένο κεφάλαιο της συλλογής των παραβολών576.

1.3.1.2. Κάποια στοιχεία της παραβολής δεν αντιστοιχούν σε στοιχεία της ερμηνείας της

Για κάποιους σχολιαστές η ερμηνεία της παραβολής, όπως αυτή μας έχει διασωθεί, πηγαίνει πέρα από τα όρια της ίδιας της παραβολής τόσο στις λεπτομέρειες όσο και στη δομή της577. Η αβεβαιότητα για το αν αποτελεί ερμηνεία της παραβολής του σπορέως διαφαίνεται έντονα στη σύγχυση του Μάρκου, η οποία αφορά στις ταυτίσεις του σπόρου, ο οποίος, ως λόγος, έχει θεϊκή καταγωγή και των εδαφών, στα οποία έπεσε ο σπόρος. Παρόμοια σύγχυση επικρατεί και στις ερμηνείες, που παραθέτουν ο Ματθαίος και ο Λουκάς. Το συμπέρασμα είναι ότι, αφού στην παραβολή έχουμε να

569

George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 8, σελ. 147 W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ. 167 – 168 571 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι Παραβολαί του Χριστού, σελ. 24 572 George Arthur Buttrick, ό.π., σελ. 150 573 Σύμφωνα με τους W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, στην ενότητα των επιχειρημάτων στις σελ. 378 – 382, το επιχείρημα αυτό δεν κρίνεται ιδιαιτέρως σημαντικό.

574 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ. 78 575 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1396 576 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 12, σελ. 700 577 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 711 570

73

κάνουμε με είδη σπόρου και στην ερμηνεία της έχουμε να κάνουμε με είδη εδάφους, αυτό αποτελεί δείγμα ότι η ερμηνεία αποτελεί ξεχωριστή σύνθεση. Εκτός από τον σπόρο, ο οποίος αντιπροσωπεύει τον λόγο του Θεού, μπορεί να εννοηθεί και ότι σπέρνονται και διαφορετικοί τύποι ανθρώπων578, ίσως μία ένδειξη ότι η παραβολή χρησιμοποιήθηκε σε κατηχητικές περιστάσεις579, έτσι ώστε κάποιοι να ισχυρίζονται ότι έχουμε να κάνουμε με δύο παραβολές: μία παραβολή για τον σπόρο και μία για τα εδάφη. Τα περιεχόμενα αυτών των δύο παραβολών, σε κάποια μεταγενέστερη φάση της παράδοσης, ταυτίστηκαν580. Κάποιοι διαπιστώνουν αλλαγή στη βασική δομή της ερμηνείας σε σχέση με την παραβολή. Ενώ δηλαδή στην παραβολή υφίσταται ισορροπία των τριών ομάδων σπόρων που δεν καρποφορούν με τις τρεις ομάδες σπόρων που αποδίδουν καρπό (3‐3), στην ερμηνεία έχουμε μία ανισορροπία μεταξύ των τριών ομάδων των ακροατών του λόγου που δεν καρποφορούν και της μίας ομάδας των ακροατών, η οποία φέρει καρπούς (3‐1). Αυτή η ανισορροπία ρίχνει το βάρος της ερμηνείας της παραβολής στις ομάδες των ακροατών, οι οποίοι δεν παράγουν καλά έργα, οπότε, υπό αυτή την άποψη, η ερμηνεία διαφοροποιεί το κύριο μήνυμα της παραβολής, διότι έτσι δίδεται η αίσθηση ότι η πλάστιγγα γέρνει προς την αποτυχία581.

1.3.1.3. Η μετατόπιση από το εσχατολογικό μήνυμα της παραβολής στο ενθαδικό της ερμηνείας

Για κάποιους ερμηνευτές, κατά την αφήγηση της παραβολής από τον Χριστό το κεντρικό μήνυμα επικεντρώνεται στην ενθάρρυνση των μαθητών και, ακολούθως, των πιστών και των ιεραποστόλων της πρώτης Εκκλησίας, οι οποίοι είχαν να αντιμετωπίσουν την αντίθεση και την αποτυχία. Η ύπαρξη άφθονης καρποφορίας θα ξεπεράσει τις αντιξοότητες και τα εμπόδια ενάντια στην προκήρυξη της Βασιλείας του Θεού. Επίσης, η παραβολή καθησυχάζει τους Χριστιανούς, πείθοντάς τους ότι δεν έχει σημασία το πόσοι ανταποκρίνονται θετικά στο μήνυμα της Εκκλησίας, αλλά το κατά πόσον αυτοί οι ίδιοι δείχνουν πιστότητα σπέρνοντας τον λόγο του Θεού. Από εκεί και πέρα ο Θεός ‐και όχι αυτοί‐ είναι υπεύθυνος για την απόδοση κατά τη συγκομιδή582. Όμως στην ερμηνεία της παραβολής υπάρχει μετατόπιση του νοήματος και αυτό το οποίο προβάλλεται είναι η ετοιμότητα των αποδεκτών του λόγου να τον ακούσουν και να μεταμορφωθούν σύμφωνα με αυτόν583. Οπότε, εάν εστιάσουμε στους ακροατές του λόγου, ως κατέχοντες τον κυρίαρχο ρόλο στην ερμηνεία της παραβολής, οι προτροπές για ακρόαση στην αρχή και το τέλος της παραβολής (Μκ. 4,3a. 9), θα πρέπει να διαβαστούν από τη σκοπιά της ερμηνείας και όχι της παραβολής584. Για κάποιους σχολιαστές η ερμηνεία της παραβολής προέκυψε εξ αιτίας της ασάφειας γύρω από τα έσχατα585 και λειτουργεί ως νουθεσία προς όλους τους ακροατές, ώστε, αφού αναρωτηθούν σε ποια κατηγορία ανήκουν 586, να προσπαθήσουν να μοιάσουν με τους ακροατές της τετάρτης κατηγορίας και να καρποφορήσουν587. Έτσι το κέντρο βάρους, από την ιδέα της επιτυχίας της εσχατολογικής καρποφορίας στην παραβολή, μετατοπίζεται, κατά την ερμηνεία, σε μία προτροπή για εγκαρτέρηση και 578

Περισσότερα για το ζήτημα αυτό, θα βρει ο αναγνώστης στη σελ. 87 της παρούσας εργασίας.

C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 267 580 W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ. 167 – 168 581 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 217 – 218 και 224 582 William R. Farmer, ό.π.

583 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 189 584 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 224 – 225 585 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 266 586 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 587 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 223 579

74

πίστη, απαιτώντας δραστηριοποίηση απέναντι στο μήνυμα της Βασιλείας του Θεού588. Αυτό συμβαίνει όχι μόνον στον Λουκά (καρποφοροῦσιν ἐν ὑπομονῇ), αλλά και στην Μάρκεια παράδοση589. Σύμφωνα με αρκετούς ερμηνευτές αυτή η μετατόπιση του κυρίου μηνύματος στην ερμηνεία της παραβολής δίνει ενδείξεις ότι έχουμε να κάνουμε με ένα μεταγενέστερο δημιούργημα της πρώτης Εκκλησίας, η οποία έδωσε την αλληγορική ερμηνεία της παραβολής του σπορέως και επεξέτεινε περαιτέρω το νόημά της, πολύ πιο πέρα από αυτό το οποίο είχε πρόθεση να δώσει ο ίδιος ο Χριστός, εφαρμόζοντάς το στα πλαίσια της ιεραποστολικής της δράσης. Η εμμονή στην ταυτοποίηση των εχθρών του σπόρου590 μετατοπίζει την έμφαση από τη διακονία του Χριστού, η οποία προβάλλεται στην παραβολή, στη διακονία και το έργο της πρώτης Εκκλησίας, που τονίζονται στην ερμηνεία της παραβολής591. Κατά τον W. Farmer, όποιος κι αν είναι υπεύθυνος για την αλληγορική ερμηνεία της παραβολής αποδίδει ένα θαυμάσιο μοντέλο ομιλητικής, υπογραμμίζοντας την κυρίαρχη έννοια της παραβολής, χρησιμοποιώντας όρους της εκκλησιαστικής εμπειρίας σχετικά με τον λόγο του Θεού και την αποδοχή του592.

1.3.1.4. Η παραβολή και η ερμηνεία της διαφέρουν στη γλώσσα και τους όρους

Η γλώσσα της ερμηνείας της παραβολής, αν και δεν είναι αναγκαίο να δεχθούμε ότι ανήκει αποκλειστικά στη γλώσσα της πρώτης Εκκλησίας, τοποθετείται σε αυτά τα χρονικά πλαίσια, αφού αντανακλά ένα ύστερο στάδιο μίας αναπτυσσόμενης παράδοσης593, επειδή κάποιες εκφράσεις υπαινίσσονται την ύπαρξη μίας οργανωμένης χριστιανικής κοινότητας. Στα πλαίσια του κηρύγματος της κοινότητας αυτής θα μπορούσε να παραλληλιστεί η έννοια τοῦ σπεῖρειν με την κήρυξη του λόγου του Θεού594. Η σύνδεση σποράς και κηρύγματος δεν είναι τυπικό χαρακτηριστικό του λόγου του Χριστού, ο οποίος συνήθως χρησιμοποιούσε τη μεταφορά του θερισμού για να αποδώσει την κήρυξη του λόγου του Θεού595. Κάποιοι ανακαλύπτουν ότι το ιδιαίτερο στυλ γραφής του Μάρκου, καθώς και τα γλωσσικά γνωρίσματά του απουσιάζουν στην ερμηνεία, ενώ συναντούμε και οκτώ άπαξ λεγόμενα του Ευαγγελίου του596, τα οποία χαρακτηρίζονται ως λεξιλογικοί όροι, οι οποίοι ανήκουν στη μεταπασχάλια περίοδο της Εκκλησίας, όροι που συναντώνται στις Επιστολές, αλλά όχι στα Ευαγγέλια597. Για παράδειγμα η λέξη λόγος αποτελεί έναν «τεχνικό» όρο της πρώτης Εκκλησίας598. Η 588

Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary : Matthew, Mark, Luke…, τομ. 8, σελ. 312 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 711 590 Δηλαδή τα στοιχεία της αντίθεσης και της αποτυχίας (Μκ. 4,4b. 5b‐6. 7b // Μκ. 4,15. 16‐17. 18‐19), τα οποία προπορεύονται της κλίμακας των θετικών αποδόσεων, τόσο στην παραβολή, όσο και στην ερμηνεία. Αυτά τα στοιχεία, τα οποία παρεμβάλλονται στη διήγηση της παραβολής, παίζουν έναν κυρίαρχο ρόλο κατά την ερμηνεία της.

591 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 217 – 218 και 224 592 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1299 593 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 223 594 A. J. Hultgren, The parables of Jesus…, σελ. 189 & J. A. Fitzmyer, … Luke I – IX, σελ. 710 595 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 741. Πρβλ. Ιω. 4,35‐37 596 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 217 597 Σύμφωνα με τον Charles Harold Dodd, The Parables of the Kingdom, σελ. 3 υποσ. 1 οι λέξεις πρόσκαιρος και ἀπάτη δεν συναντώνται αλλού στους συνοπτικούς, παρά μόνον εδώ. Επίσης οι λέξεις ἐπιθυμία (με άλλη σημασία στον Λουκά), διωγμός και θλῖψις (στο Μάρκο, όπου υποστηρίζεται ότι είναι από δεύτερο χέρι) συναντώνται σε μία μόνο περίπτωση η κάθε μία. Για περαιτέρω επιχειρήματα στο Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 78 – 79 Ο Eduard Schweizer συνοψίζει όλα τα επιχειρήματα, τα οποία συνηγορούν εναντίον της γνησιότητας της ερμηνείας της παραβολής στο έργο του The good news according to Mark, σελ.

96.

598 Πρβλ. Μκ. 1,45. 2,2. 4,33. 8,32, Λκ. 1,2, Πρ. 4,4. 64. 8,4. 10,36. 44, 11,19. 14,25. 16,6. 17,11. 18,5, Γαλ. 6,6, Κολ.

4,3, Α΄ Θεσ. 1,6, Β΄ Τιμ. 4,2, Ιακ. 1,21, Α΄ Πετ. 2,8. 3,1, Α΄ Ιω. 2,7 589

75

χρήση αυτής της λέξης από τον Χριστό, υπό τη συγκεκριμένη έννοια, συναντάται μόνον στην ερμηνεία της παραβολής599. Επιπροσθέτως, ο J. Jeremias μνημονεύει εννέα όρους στην κατά Μάρκον εκδοχή της παραβολής, οι οποίοι δεν συναντώνται αλλού στην συνοπτική παράδοση, οι οποίοι, όμως, χρησιμοποιούνται αλλού στην Κ. Διαθήκη, κυρίως από τον Παύλο: σπείρω, ρίζα, πρόσκαιρος, ἀπάτη, πλούτος, ἂκαρπος, παραδέχομαι, καρποφορέω, ἐπιθυμία600. Για κάποιους είναι φανερό ότι, ενώ η παραβολή αποτελεί μετάφραση αραμαϊκού κειμένου, η ερμηνεία της αντιστοιχεί σε ένα καθαρά ελληνικό κείμενο 601, αφού από την ερμηνεία της παραβολής απουσιάζουν οι σημιτισμοί 602, οι οποίοι συναντώνται σε μεγάλο βαθμό στην ίδια την παραβολή, και, επιπλέον, οι λέξεις πρόσκαιρος και ἄκαρπος δεν έχουν ακριβή, αντίστοιχα συνώνυμα στις σημιτικές διαλέκτους603. Το κείμενο της ερμηνείας της παραβολής (Μκ. 4,13‐20) δεν είναι εντελώς συνεπές, όσον αφορά τις λέξεις – όρους, που χρησιμοποιούνται στην ίδια την παραβολή (Μκ. 4,3‐9)604. Ακόμη και η λέξη παραβολή χρησιμοποιείται από τον Ματθαίο μόνον εδώ και στην παραβολή των ζιζανίων605. Αν ισχύει το γεγονός ότι η ερμηνεία της παραβολής είναι κείμενο της πρώτης χριστιανικής, εκκλησιαστικής κοινότητας, όλα τα στοιχεία δείχνουν ότι η παραβολή και η ερμηνεία της είχαν μία δυναμική παρουσία στη ζωή της κοινότητας. Είναι πολύ σημαντικό ότι στο ίδιο κεφάλαιο του Ευαγγελίου η παραβολή, την οποία είπε ο Χριστός, συμπορεύεται με την ερμηνεία της, την οποία έδωσε η Εκκλησία του Χριστού. Αυτό αποδεικνύει ότι, ακόμη από το πρώτο στάδιο της εκκλησιαστικής ζωής, ο λόγος του Χριστού δεν θεωρήθηκε ως ένας στατικός Θείος Λόγος, ο οποίος έπρεπε να επαναλαμβάνεται, προκειμένου να αποδεικνύει η Εκκλησία την ιερότητά της. Εξ’ αρχής η Εκκλησία ένιωθε ελεύθερη να προσαρμόζει τα λόγια του Χριστού στη δική της πρακτική και τα προβλήματα του παρόντος. Αποδεικνύει, επίσης, ότι η ερμηνεία της πρώτης Εκκλησίας δεν μας προκαταλαμβάνει σχετικά με το νόημα που μπορεί να έχει για εμάς η παραβολή του Χριστού, εάν ισχύουν κάποιες νέες συνθήκες στη δική μας ζωή και εποχή606.

1.3.1.5. Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά

Στο τελευταίο κεφάλαιο παραθέτουμε το κείμενο της παραβολής του σπορέως κατά την εκδοχή του Γνωστικού Ευαγγελίου του Θωμά, από το οποίο απουσιάζει η ερμηνεία της παραβολής. Αυτή η απουσία εκλαμβάνεται ως ένδειξη ότι η εν λόγω ερμηνεία δεν ειπώθηκε από τον Χριστό607. Αυτό το επιχείρημα αποκτά ιδιαίτερη βαρύτητα από τους σχολιαστές, οι οποίοι έχουν την άποψη ότι το κατά Θωμάν Ευαγγέλιο, ως πηγή, είναι εντελώς ανεξάρτητο από τα συνοπτικά Ευαγγέλια608.

599

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 740 – 741 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ. 78 601 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 189 602 Ωστόσο, ο Philip B. Payne, στη μελέτη του “The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,» Studies of history and Tradition in Four Gospels, τόμος 1, σελ. 180, πιστεύει ότι στον τετραπλό παραλληλισμό της καρποφορίας ανακαλύπτουμε πολλούς σημιτισμούς.

603 Και εδώ υπάρχουν αντιρρήσεις, καθώς ο C. E. B. Cranfield, στο έργο του The Gospel According to St Mark: An Introduction and Commentary, σελ. 162, θεωρεί ότι κάποια συριακά ή αραμαϊκά επίθετα μπορούν να θεωρηθούν αντίστοιχα αυτών των ελληνικών λέξεων.

604 Βέβαια, αυτό θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως χρήση δύο διαφορετικών πηγών κατά τους W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ 163 ‐171 605 W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ. 167. Βλ. Μτ. 13,36 606 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 134 – 135 με αναφορά στον Schweizer.

607 Darrell L. Bock, ό.π., σελ. 741 608 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 398 600

76

1.3.2. Η άποψη ότι η ερμηνεία είναι έργο του Χριστού

Εάν τα επιχειρήματα ενάντια στην αυθεντικότητα της ερμηνείας της παραβολής, όπως τα παραθέσαμε παραπάνω, δεν είναι εντελώς πειστικά, τότε τι συμβαίνει με τα επιχειρήματα υπέρ της γνησιότητας609; Αφήνοντας κατά μέρους την πατερική παράδοση, η οποία σύσσωμη αποδίδει την ερμηνεία της παραβολής στον ίδιο τον Χριστό, ας επικαλεστούμε σύγχρονους ερμηνευτές. Ο Ρ. Β. Payne θεωρεί ότι σχεδόν σε όλες τις παραβολές Του ο Χριστός προσφέρει ένα είδος ερμηνευτικού οδηγού610 και ο A. Jülicher είναι βέβαιος ότι ο ίδιος ο Χριστός προσέφερε την ερμηνεία της παραβολής του σπορέως611. Ένα σημαντικό επιχείρημα υπέρ της αυθεντικότητας της εν λόγω ερμηνείας είναι το εξής: για ποιον λόγο η Εκκλησία κατασκεύασε μία ερμηνεία για τη συγκεκριμένη παραβολή και όχι και για τις υπόλοιπες, οι οποίες υπάρχουν στην Κ. Διαθήκη; Η πλήρης απουσία τέτοιων παραδειγμάτων κάνει πιθανό το γεγονός ότι εδώ θεμελιώνεται μία παράδοση, η οποία έχει τις ρίζες της στον Χριστό, ιδιαιτέρως όσον αφορά στην παραβολή μας, της οποίας το θέμα ταιριάζει στη διδασκαλία Του 612. Επιπροσθέτως, ένα ακόμη στοιχείο υπέρ της αυθεντικότητας της ερμηνείας της παραβολής δίδει η άποψη ότι οι ρίζες της βρίσκονται στην πρωτοχριστιανική ιουδαϊκή κοινότητα, αφού σε ιουδαϊκό χειρόγραφο περιέχονται έξι περικοπές, όπου οι άνθρωποι χωρίζονται σε τέσσερα είδη613. Δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο –σε γενικές γραμμές– από μία ερμηνεία, η οποία υπογραμμίζει το κυρίαρχο νόημα της παραβολής. Ακόμη και σε έναν απλό και αμόρφωτο άνθρωπο δίνει τη δυνατότητα να κατανοήσει τις κύριες έννοιες και να προσλάβει το μήνυμα ολοκλήρου του Ευαγγελίου του Χριστού. Όμως υπάρχουν και περισσότερα μηνύματα, τα οποία μπορεί να κατανοήσει ένας πιο πολύπειρος και «ψαγμένος» αναγνώστης, κάποιος ο οποίος είναι πρόθυμος και έχει τις δυνατότητες να συλλογιστεί πάνω στην ερμηνεία της παραβολής. Τα πουλιά, τα οποία καταφθάνουν και κατατρώγουν τον σπόρο υπαινίσσονται έναν εχθρό, ακόμη και για κάποιον, ο οποίος δεν έχει ιδέα από χριστιανισμό, ακόμη και για έναν εξωγήινο! Η λέξη «αγκάθια» φέρνει στο μυαλό οποιουδήποτε ανθρώπου επί της γης κάτι κακό, επιβλαβές και ολέθριο. Το τέταρτο έδαφος, στο οποίο πέφτει ο σπόρος και φέρνει καρπούς, υπαινίσσεται το αντίθετο προς όλα τα προηγούμενα... Ένας έξυπνος ακροατής μπορεί να σταχυολογήσει τέτοιου είδους μηνύματα και, ακόμη και στην περίπτωση που ακούει για πρώτη φορά την παραβολή του σπορέως, θα καταλάβει ότι το νόημά της είναι η καρποφορία του λόγου του Θεού614. Ιδιαιτέρως για το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, όλοι οι ερευνητές, πλην της σπάνιας εξαιρέσεως του Trocmé615, συμφωνούν ότι η ερμηνεία της παραβολής εντάσσεται χρονολογικά στην προ του Μάρκου παράδοση, κάτι που οδηγεί στο συμπέρασμα ότι αποτελεί γνήσιο κείμενο του Χριστού. Παραδείγματα από ερμηνείες των παραβολών της Π. Διαθήκης, την ιουδαϊκή γραμματεία και ραβινικά έργα καταδεικνύουν το εσφαλμένο όσων αρνούνται την αυθεντικότητα της ερμηνείας της παραβολής. Συνεπώς δεν έχουμε λόγους να αμφισβητήσουμε τη γνησιότητά της κατ’ αρχήν, και εξ’

609

Ενδεικτικά απόψεις υπερασπιστών της γνησιότητας της ερμηνείας της παραβολής: Cranfield C. E. B., στο έργο του The Gospel According to St Mark: An Introduction and Commentary, σελ. 161 – 162, Madeleine Boucher, Τhe mysterious parable σελ. 45 – 53.

610 P. B. Payne , “The Authenticity of the Parable of the Sower…,” Studies of History …, τομ. 1, σελ. 171 – 172 611 A. Jülicher, Die Gleichnisreden Jesu, τομ. 2, σελ. 514 612 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 741 613 W. D. Davies, D. C. Allison Jr., ό.π., σελ. 376 και 398, αναφερόμενο ως m. abot 5, 10‐15 614 Madeleine Boucher, Τhe mysterious parable σελ. 49 615 Etienne Trocmé, ʺWhy Parables? A Study of Mark IV,ʺ BJRL 59/2 (1976‐1977), σελ. 466

77

ορισμού616, αν και αυτό δε μπορούμε να το αποδείξουμε βάσει των κείμενων που διασώζονται617. Ας δούμε τα αντεπιχειρήματα όσων ερμηνευτών θεωρούν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί γνήσιο κείμενο του ίδιου του Χριστού:

1.3.2.1. Ο Χριστός γνώστης και χειριστής και της αλληγορίας

Κατά τον B. Peterson, η άποψη κάποιων ερμηνευτών ότι η ερμηνεία της παραβολής δεν είναι γνήσιο κείμενο αποτελεί ένα καλό παράδειγμα για το πώς μία αναπόδεικτη υπόθεση αφήνεται να κυριαρχήσει στην ερμηνεία της Κ. Διαθήκης. Λένε λοιπόν: Ο Χριστός ποτέ δε χρησιμοποίησε την αλληγορία. Η ερμηνεία της παραβολής του σπορέως είναι αλληγορία. Άρα δεν είναι γνήσιο κείμενο του Χριστού618. Διότι διαφορετικό λογοτεχνικό είδος σημαίνει μη αυθεντικό κείμενο619. Ακούγεται λογικό, όμως η προϋπόθεση είναι εσφαλμένη. Δεν μπορούμε να τοποθετούμε το λόγο του Θεού σε ανθρώπινα πλαίσια και να τον περιορίζουμε μέσα σε ανθρώπινα όρια και μεθόδους620. Δεν έχει καμία λογική βάση ότι ο Χριστός δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει και την αλληγορία621. Ο R. E. Brown θεωρεί ότι το χάσμα, μεταξύ παραβολής και αλληγορίας, παρουσιάζεται δυσανάλογα αγεφύρωτο. Κατά τη γνώμη του κάποιες παραβολές είναι δυνατό να περιέχουν αλληγορικά στοιχεία και δεν υπάρχει λόγος να αποκλείσουμε τη χρήση τέτοιων στοιχείων από τον Χριστό, ο οποίος θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει, παραλλήλως, παραβολή και αλληγορία622. Στην περίπτωση της ερμηνείας της παραβολής του σπορέως έχουμε μία άριστη και αβίαστη αλληγορία, στην οποία κάθε στοιχείο της είναι, από μόνο του, μία επαρκής και ευθεία υπενθύμιση των στοιχείων της παραβολής, επομένως ειπώθηκε από τον ίδιο τον Χριστό623.

1.3.2.2. Η αντιστοίχιση των βασικών στοιχείων της παραβολής με αυτά της ερμηνείας της

Είναι πασιφανής και αδιαμφισβήτητη η οργανική δομή και η συνάφεια της παραβολής με την ερμηνεία της, αφού γεννήθηκαν κάτω από κοινές ιστορικές συνθήκες624. Συνδέονται τόσο στενά μεταξύ τους, έτσι ώστε να μπορεί να ειπωθεί με βεβαιότητα ότι η παραβολή του σπορέως (Μκ. 4,3‐9) σημαίνει αυτό ακριβώς, το οποίο μας λέγει η ερμηνεία της (Mκ 4,13‐20), εφ’ όσον όλες οι κύριες μεταφορές της παραβολής ερμηνεύονται από τον Χριστό625. Τόσο στην αφήγηση όσο και στη δομή της παραβολής και της ερμηνείας της γίνεται σαφές ότι η μία εικόνα δένει με την άλλη626. Όσο κι αν ψάξει κάποιος, δεν θα μπορέσει να βρει κάποιο στοιχείο στην ερμηνεία της παραβολής, το οποίο αντιτίθεται στο σύνολο της διδασκαλίας του Χριστού, αλλά και στην ίδια την παραβολή. Άρα δεν υπάρχει λόγος να απορρίψουμε την ερμηνεία ως μη αυθεντικό κείμενο του Χριστού627.

616

Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 217 ‐ 218 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 618 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 78 619 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 217 620 Brett Peterson, ό.π..

621 C. F. D. Moule, The Gospel according to Mark, σελ. 36 και I. H. Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 323 – 324 617

622

Raymond Edward Brown, “Parable and Allegory Reconsidered,” NovT, 5 (1962), σελ. 37 – 40 Charles Francis Digby Moule, The Gospel according to Mark, σελ. 36 624 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 163 625 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 246 ‐ 247 626 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306 627 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 650 623

78

1.3.2.3. Η ανταπόκριση στον λόγο του Θεού στοιχείο ενότητας παραβολής και ερμηνείας

Ακόμη και σχολιαστές, οι οποίοι δε θεωρούν γνήσια την ερμηνεία της παραβολής, όπως ο R. Guelich, εκφράζουν την άποψη ότι το μήνυμα της ερμηνείας, όπως μας παραδίδεται από τους Ευαγγελιστές, είναι συνεπές με το μήνυμα της παραβολής, όπως αυτό ειπώθηκε από τον Χριστό: αυτό είναι η καλή ή η κακή τύχη, που επιφυλάχθηκε στον σπόρο. Η παραβολή και η ερμηνεία της περισσότερο περιγράφουν, παρά καθοδηγούν, άλλωστε δεν υφίσταται κάποια προτροπή, ώστε να είμαστε καλό έδαφος ή κάποια προειδοποίηση, ώστε να μην είμαστε μονοπάτι, πετρώδες έδαφος ή αγρός γεμάτος με αγκάθια! Κατ΄ αυτόν τον τρόπο η παραβολή και η ερμηνεία της εξυπηρετούν τον ίδιο σκοπό αποδίδοντας ένα ρεαλιστικό περίγραμμα της διακονίας του Χριστού και της ιεραποστολής της πρώτης Εκκλησίας 628. Κατά τον I. H. Marshall, ακόμη κι αν θεωρήσουμε ότι μετατοπίζεται το μήνυμα της παραβολής κατά την ερμηνεία της, το γεγονός αυτό δε μπορεί να θεωρηθεί ως δείγμα διαφορετικών συνθηκών γέννησης των δύο κειμένων. Η έμφαση στην παραβολή πέφτει στην πράξη της σποράς, δηλαδή το κύριο μήνυμά της είναι η σημαντικότητα της ακρόασης και της πρόσληψης του λόγου του Θεού. Η έμφαση κατά την ερμηνεία της παραβολής βρίσκεται στο είδος της υποδοχής, με την οποία βιώνεται η διακήρυξη της Βασιλείας του Θεού∙ δηλαδή η ερμηνεία ρίχνει φως στην παραβολή, διευκρινίζοντάς την και ακολουθώντας τον ίδιο «δρόμο». Η διαφορά έγκειται στο γεγονός ότι η παραβολή απευθύνεται προς ένα πλήθος ανθρώπων, το οποίο κλήθηκε να την ακούσει προσεκτικά, ενώ η ερμηνεία της απευθύνεται μόνο προς τους μαθητές του Χριστού. Για τον λόγο αυτόν η επεξήγηση της παραβολής είναι περισσότερο επικεντρωμένη στο να διασαφήσει στους μαθητές τις αιτίες για τις οποίες κάποιες φορές το κήρυγμα του Ευαγγελίου αποτυγχάνει, ενώ άλλες φορές στέφεται από επιτυχία. Άρα, αυτή η αλλαγή στην έμφαση είναι απολύτως δικαιολογημένη 629. Η Eta Linnemann αναφέρει ότι η ερμηνεία της παραβολής εμμένει στην εικόνα της παραβολής630. Η επιτυχημένη σοδειά δίνει το τέλος της ιστορίας∙ ο λόγος του Θεού σίγουρα θα θριαμβεύσει με μεγάλη λαμπρότητα631. Δηλαδή, παρά την αλληγορική ερμηνεία των διαφόρων τύπων εδαφών, τα εδάφη δεν κερδίζουν την εστίαση κατά την ερμηνεία της παραβολής, οπότε το εσχατολογικό νόημα της παραβολής δεν μεταβάλλεται632. Αντιθέτως οι D. Bock και J. Nolland θεωρούν ότι η διαφοροποίηση μεταξύ του κυρίου μηνύματος της παραβολής, η οποία διαθέτει περισσότερο ψυχολογικό τόνο, παρά εσχατολογικό633 και του μηνύματος της ερμηνείας, είναι «τεχνητή», αφού συνήθως διογκώνεται από μία εκτεταμένα εσχατολογική κατανόηση της παραβολής634. Η άποψη ότι οι παραβολές πραγματεύονται μόνον εσχατολογικά θέματα δεν αποδίδει την ποικιλία των θεμάτων των παραβολών, διότι αρκετές παραβολές δεν έχουν εσχατολογικό περιεχόμενο και αρκούνται στην περιγραφή της πνευματικής ζωής635.

628

Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 224 – 225 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 323 – 324 630 Eta Linnemann, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, σελ. 118 631 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1299 632 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 217 – 218 633 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 741 634 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 635 Darrell L. Bock, ό.π.. Πρβλ. Λκ. 7,41‐44. 10,25‐37. 12,13‐21. 14,7‐14. 28‐33. 15,1‐32 629

79

1.3.2.4. Η συγγένεια του λεξιλογίου του Χριστού και της πρώτης Εκκλησίας

Σύμφωνα με την άποψη πολλών ερμηνευτών διαπράττεται μεγάλη αυθαιρεσία, αν θεωρήσουμε ότι οι διαφορετικές λεκτικές διατυπώσεις, ανάμεσα στην παραβολή και την ερμηνεία της, ανήκουν σε διαφορετικές παραδόσεις. Το ερώτημα που γεννιέται είναι πότε η Εκκλησία δέχθηκε μία τέτοια σειρά λεκτικών όρων και εικόνων, η οποία επηρέασε τόσους συγγραφείς (Συνοπτικούς και Παύλο). Ανεπιφύλακτα μπορούμε να πούμε ότι τόσο οι όροι όσο και οι εικόνες της παραβολής δημιουργήθηκαν από την Εκκλησία, όμως έχουν τις ρίζες τους στον ίδιο τον Χριστό. Τέσσερις από τους όρους, τους οποίους μνημονεύει ο J. Jeremias, έχουν αγροτική χροιά και σχετίζονται με βασικές εικόνες μιας κοινωνίας βασισμένης στη γεωργία. Επιπροσθέτως, μία εικόνα που μεταφέρει ένα μήνυμα αποτελεί αρκετά συνηθισμένη πρακτική κι έτσι δεν υπάρχει λόγος να αρνηθούμε τη χρήση της από τον ίδιο τον Χριστό. Αφού ο Χριστός μπορούσε να συσχετίσει την αγροτική συγκομιδή με την κήρυξη του λόγου Του, είναι επόμενο ο σπόρος να συμβολίζει το λόγο του Θεού. Η μία μεταφορά υπαινίσσεται την άλλη. Από τη στιγμή που ο Χριστός, πολύ σπάνια, ερμηνεύει μία παραβολή, η απουσία μιας τέτοιας ορολογίας, σε κάποιες άλλες περιπτώσεις στην Κ. Διαθήκη, δεν αποτελεί έκπληξη. Θα μπορούσε κάποιος να υποστηρίξει ότι η εξαίρεση επιβεβαιώνει τον κανόνα636. Καταλήγουμε, λοιπόν, ότι τα περισσότερα στοιχεία της ερμηνείας θα μπορούσαμε να τα αποδώσουμε στον ίδιο τον Χριστό, παρά σε μία αναπτυγμένη, εκκλησιαστική κοινότητα637. Ακόμη και η πιο χαρακτηριστική λέξη της μεταναστάσιμης περιόδου, η λέξη λόγος, υπάρχει και σε άλλα χωρία [π.χ. μακάριοι οἱ ἀκούοντες τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ φυλάσσοντες (Λκ. 11,28)], όπου κι εκεί η λέξη λόγος έχει ισοδύναμη σημασία με τον όρο και τη σημασία του, που έχει και στην ερμηνεία της παραβολής του σπορέως 638. Ένα άλλο επιχείρημα απέναντι στα άπαξ λεγόμενα που υπάρχουν στην ερμηνεία της παραβολής (Μκ. 4,14‐20), είναι ότι και στο λεξιλόγιο της ίδιας της παραβολής (Μκ.

4,3‐9), την οποία η συντριπτική πλειοψηφία των σχολιαστών δέχεται ως γνήσιο κείμενο του ιστορικού Ιησού, υπάρχουν αρκετές λέξεις οι οποίες δεν απαντώνται αλλού στο σώμα της διδασκαλίας Του (πετρῶδες, ἐξανατέλλω, καυματίζω, συμπνίγω, τριάκοντα, ἐξήκοντα). Αν και δεν είναι άσχετο, το λεξιλόγιο από μόνο του δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί ως αποδεικτικό στοιχείο γνησιότητας ή μη ενός λόγου του Χριστού639. Το γεγονός ότι στην ερμηνεία υπάρχουν όροι που εξυπηρέτησαν την ιεραποστολική δράση της πρώτης Εκκλησίας, δεν σημαίνει ότι τέτοιες λέξεις δε χρησιμοποίησε και ο Χριστός κατά τη διδασκαλία Του640.

1.3.2.5. Η απουσία της ερμηνείας από το Ευαγγέλιο του Θωμά αποτελεί γνώρισμα της γνωστικής διδασκαλίας

Το παράδειγμα του Ευαγγελίου του Θωμά, στο οποίο παραλείπεται η ερμηνεία της παραβολής, δεν μπορεί να θεωρηθεί ως μέτρο σύγκρισης, δεδομένης της «ελευθερίας», με την οποία μεταχειρίζεται τα λόγια του Χριστού641 ο συντάκτης του συγκεκριμένου Ευαγγελίου, ο οποίος συστηματικά παραλείπει να δώσει εξηγήσεις των λόγων Του, επειδή με αυτόν τον τρόπο εξυπηρετεί τον σκοπό του, που είναι να δώσει 636

R. E. Brown, “Parable and Allegory Reconsidered,» NovT 5 (1962), σελ. 42 και D. L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 741 637 John Nolland, ό.π., σελ. 383 και Charles Francis Digby Moule, “Mark 4:1‐20 Yet Once More,” Neotestamenttca et Semitica: Studies in Honor of Matthew Black, σελ. 11 – 12 638 C. E. B. Cranfield, The Gospel According to St Mark: An Introduction and Commentary, σελ. 161 ‐ 162 639 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 398 640 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 217 ‐ 218 641 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 741

80

στο κείμενο μία εσωτερικότητα642. Άρα θεωρείται άστοχο να περιμένει κάποιος ερμηνεία της παραβολής του σπορέως από έναν συγγραφέα με τέτοια αντίληψη.

1.3.3. Ένα πόρισμα

Παρά το ότι πολλοί σύγχρονοι βιβλικοί σχολιαστές αποφαίνονται ότι η ερμηνεία της παραβολής έχει τις ρίζες της στην πρώτη Εκκλησία, δεν υπάρχει κάποιος αποχρών λόγος, ο οποίος μας εξαναγκάζει να αρνηθούμε ότι ο Χριστός προσέφερε στους μαθητές Του την ερμηνεία της παραβολής. Κανείς δεν μπορεί να βρει κάποιο βάσιμο στοιχείο, το οποίο αντιστρατεύεται στην αυθεντικότητα της διδασκαλίας της ερμηνείας από τον ίδιο τον Χριστό643. Στο Ευαγγέλιο του Λουκά, ωστόσο, υπάρχουν ενδείξεις ότι ο τρίτος Ευαγγελιστής επεξεργάστηκε την παράδοση του Μάρκου, κάτι το οποίο δείχνει ότι η πρώτη Εκκλησία πήρε τα χωρία, τα ξαναέγραψε με όρους δικού της λεξιλογίου και τα προσάρμοσε στις συνθήκες της εποχής της. Δεν μπορούμε να αποκλείσουμε ότι το αποτέλεσμα αυτής της διαδικασίας, ενδεχομένως, το συναντούμε ήδη στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιο και, για τον λόγο αυτό, η λεπτομερής φόρμα της εξήγησης της παραβολής –ίσως– παρουσιάζει πιο «αναπτυγμένους» υπαινιγμούς από αυτούς της διήγησης του Χριστού 644. Συνεπώς, μπορούμε να ισχυριστούμε ότι η ιστορική βάση της ερμηνείας της παραβολής ανάγεται στον ίδιο τον Χριστό και η παράδοση έβαλε τις δικές της πινελιές, προσαρμόζοντας την ερμηνεία της στις απαιτήσεις και τις ανάγκες της πρώτης Εκκλησίας. Όπως γράφει ο Σ. Αγουρίδης υπάρχει μία εσωτερική ταυτότητα μεταξύ του Χριστού και της Αποστολικής Εκκλησίας… η εμπειρία του πιστού είναι εκείνη που, από τα πολλά και διάφορα, συγκρατεί το ένα και το αυτό, που είναι αναγκαίο για την ταυτότητά της645. Οπότε, ακόμη κι αν ενέταξε στο Ευαγγέλιο την ερμηνεία της παραβολής η πρώτη Εκκλησία, σίγουρα βασίστηκε σε λόγους του Χριστού και δεν αυθαιρέτησε, εφ’ όσον η ερμηνεία της ταυτίζεται με τον βασικό σκοπό και το νόημα που θέλησε να δώσει ο Χριστός στην παραβολή, με αφορμή την αποδοχή ή μη του θείου λόγου Του. Τα επιχειρήματα κατά της αυθεντικότητας της ερμηνείας της παραβολής δεν είναι τόσο πειστικά, όσο σε άλλες περιπτώσεις. Ταυτοχρόνως, η άποψη ότι η ερμηνεία είναι προϊόν της μεταπασχαλίου περιόδου δεν έχει σταθερά ερείσματα, παρ’ ότι παραμένουμε προβληματισμένοι σχετικά με αν ανήκουν στον ίδιο τον Χριστό άλλες, εκτεταμένες ερμηνείες παραβολών646.

2. Η ΕΡΜΗΝΕΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΧΡΙΣΤΟ

Συνεχίζουμε με την ερμηνεία της παραβολής, έχοντας υπ’ όψιν μας τα παρακάτω: Στα κύρια και ουσιαστικά σημεία της αλληγορικής εξήγησης της παραβολής υπάρχει συμφωνία στους τρεις συνοπτικούς Ευαγγελιστές. Τα τέσσερα εδάφη, τα οποία απεικονίζονται στην παραβολή, είναι τέσσερις διαφορετικές κατηγορίες ανθρώπων 647, οι οποίες χαρακτηρίζονται βάσει της αποδοχής ή μη αποδοχής του λόγου του Θεού. Θα προσπαθήσουμε, λοιπόν, να ακολουθήσουμε στην ερμηνεία της παραβολής, τον ίδιο τον Χριστό και, συναισθανόμενοι το μέγεθος της ανθρώπινης ανεπάρκειάς μας, θα

642

W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π.. Περισσότερα στο Δ΄ μέρος της παρούσας εργασίας, σελ. 121 – 124.

643

C.E.B. Cranfield, The Gospel According to St. Mark, σελ. 158 – 161 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 324 645 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ. 405 – 406 646 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 399, με αναφορά στα Μτ.

13,37‐43, 49‐50 647 Darrell L.Bock, Luke, 1:1 – 9:50, σελ. 731 644

81

προσπαθήσουμε να εμβαθύνουμε όσο αυτό είναι δυνατόν648. Ας σημειωθεί ότι η παραβολή του σπορέως είναι το κλειδί για την κατανόηση όλων των υπολοίπων παραβολών649.

2.1 Εισαγωγή στην ερμηνεία της παραβολής (Μκ. 4,13, Μτ. 13,18, Λκ. 8,11a)

Ξεκινώντας, πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας τη στρατηγική του κειμένου, η οποία κινείται μεταξύ δύο στοιχείων: του λόγου του Θεού και του ανθρώπου. Η εικονογράφηση της παραβολής παρουσιάζει τη στενή σχέση του ενός στοιχείου με το άλλο, αφού ο άνθρωπος είναι ο ακροατής του λόγου του Θεού. Για κάθε τύπο ακροατή παρουσιάζεται και ένας αντίστοιχος όρος, ο οποίος αφορά στην ακρόαση του λόγου. Συνεπώς, μέσα από αυτή τη δίδυμη συγγένεια, μπορούν να γίνουν εκτιμήσεις και για το κοινωνικο‐ιστορικό πλαίσιο, το οποίο πρέπει να συμπεριληφθεί στο πεδίο της μελέτης της παραβολής650. Πιστεύουμε ότι είναι αναγκαία μία επισήμανση σχετική με το ζεύγος των δύο συνωνύμων ρημάτων οἴδατε και γνώσεσθε, τα οποία χρησιμοποιεί ο Μάρκος. Σε πολλές γλώσσες δεν μπορεί να γίνει εύκολα η διάκριση των εννοιών τους651. Αναλυτικά το ρήμα οἶδα είναι παρακείμενος του ρήματος εἲδω∙ χρησιμοποιείται, όμως, ως ενεστώτας και έχει την έννοια του γνωρίζω, ξέρω κάτι καλά652, ενώ το γιγνώσκω σχετίζεται με μία βαθύτερη έννοια των ρημάτων εννοώ, καταλαβαίνω και μαθαίνω653, άρα σημαίνει αποκτώ βαθιά γνώση κάποιου πράγματος654 μέσω της εμπειρίας μου655. Έτσι, ολόκληρος ο στίχος του Μάρκου (4,13) κρύβει μία διπλή αντίθεση: η συγκεκριμένη παραβολή (ταύτην) αντιπαραβάλλεται με όλες τις άλλες παραβολές (πάσας) και η επιφανειακή γνώση (οἴδατε) αντιτίθεται στη βαθιά επίγνωση (γνώσεσθε)656. Η εναρκτήρια πρόταση του Μάρκου καὶ λέγει αὐτοῖς θεωρείται ως μία φόρμουλα της προ‐Μάρκειας παράδοσης, με την οποία εισάγεται μία διπλή ερώτηση ταυτοχρόνως με την απάντηση του Χριστού, με την οποία αρχίζει η ερμηνεία της παραβολής, κάτι που συνηθίζει ο Μάρκος657. Τη ρητορική ερώτηση οὐκ οἴδατε τὴν παραβολὴν ταύτην, κάποιοι θεωρούν ότι ο Μάρκος τη βρήκε στην παράδοση, η οποία προηγείται του Ευαγγελίου του (με επιχειρήματα σχετικά με το λεξιλόγιο και τη δομή της πρότασης), ενώ άλλοι πιστεύουν ότι την προσέθεσε ο ίδιος, επειδή έχει μία ροπή προς τις ρητορικές ερωτήσεις658. Μερικοί ερμηνευτές λαμβάνουν τη συγκεκριμένη πρόταση ως ερώτηση, ενώ άλλοι ως δήλωση. Το πρωτότυπο κείμενο δεν περιέχει κάποιον υπαινιγμό, ώστε να επιλέξουμε μία από τις δύο θέσεις, αλλά ούτε και το νόημα της φράσης μάς επιτρέπει να αποφασίσουμε θετικά για μία από αυτές. Εάν τη θεωρήσουμε δήλωση, τότε η ερώτηση, η οποία ακολουθεί, είναι το συμπέρασμα του γεγονότος ότι οι μαθητές αγνοούν το νόημα της παραβολής. Αν τη θεωρήσουμε ερώτηση, τότε εκφράζει έκπληξη για το γεγονός της άγνοιας του νοήματος της παραβολής και κατόπιν ακολουθεί το συμπέρασμα: καὶ πῶς πάσας τὰς παραβολὰς γνώσεσθε659; Η φράση αυτή, σύμφωνα με τον J. Jeremias, τονίζει 648

Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Β, 2 – 4 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 225. π.χ. Μκ. 4,26‐32 και ιδιαιτέρως 4,13b 650 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 301 ‐ 302, με αναφορές σε Klauck και Schenke.

651 π.χ στην αγγλική γλώσσα ερμηνεύονται και τα δύο ρήματα με το ρήμα understand.

652 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ. 78 – 79 649

653

H. G. Liddel, R. Scott, ό.π., τόμ. 1, σελ. 531 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 231 655 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 266 656 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 91 657 Robert A. Guelich, ό.π., σελ. 219, με αναφορά σε Joachim Gnilka. Πρβλ.: Μκ. 7,17, 8,17 658 Robert A. Guelich, ό.π..

659 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 74 654

82

τον σημαντικό ρόλο που παίζει η παραβολή του σπορέως στην κατανόηση όλων των υπολοίπων παραβολών660. Όμως, δείχνει και την ομοιότητα των παραβολών μεταξύ τους. Η συγκεκριμένη παραβολή αποτελεί ένα άριστο παράδειγμα που δείχνει ότι η αδυναμία πρόσληψής της είναι τεκμήριο έλλειψης κατανόησης και των υπολοίπων παρομοίων περιπτώσεων661. Διότι αυτή η παραβολή δεν είναι η δυσκολότερη από όσες έχει πει ο Χριστός662, άρα προσπαθεί, μέσω της ερώτησης αυτής, να «ξυπνήσει» τους μαθητές Του και να τους κάνει πιο διορατικούς663. Αν θεωρήσουμε ότι εδώ υπάρχει μία ελαφρά επίπληξη προς τους μαθητές, εκ μέρους του Χριστού, τότε υφίσταται και ένας υπαινιγμός ότι το νόημα της παραβολής είναι ξεκάθαρο και ευνόητο. Εάν δεν κατάλαβαν αυτή την απλή παραβολή, τότε πώς θα καταλάβουν ένα βαθύτερο πνευματικό μήνυμα; Η πνευματική τύφλωση είναι τόσο διαδεδομένη μεταξύ των ανθρώπων, ώστε και οι ίδιοι οι μαθητές του Χριστού δεν εξαιρούνται από αυτήν664. Οι μαθητές κατάλαβαν το νόημα της παραβολής μόνον αφού ο Χριστός την εξήγησε προς αυτούς, άρα, αν ο Χριστός δεν την εξηγούσε, οι μαθητές θα βρίσκονταν στο ίδιο «σκοτάδι» με το πλήθος. Επομένως, η παραβολή αποτέλεσε την αφορμή για προσέγγιση του Χριστού από τους μαθητές, επειδή μόνον Αυτός γνώριζε την εξήγησή της. Η θεϊκή αποκάλυψη απαιτεί θεϊκή εξήγηση665. Το ανθρώπινο μυαλό είναι απείρως μακριά από το να συλλάβει και να κατανοήσει τις θεϊκές αλήθειες666, όσο απλές κι αν είναι αυτές. Πολλά έχουν γραφεί σχετικά με τον συγκεκριμένο στίχο του Μάρκου και τον σκοπό που εξυπηρετεί στο κείμενο. Άραγε εξαίρει την άγνοια και τονίζει την αποτυχία των μαθητών του Χριστού στο να κατανοήσουν το νόημα της παραβολής, παρά την ιδιαίτερη θέση την οποία έχουν ευρισκόμενοι περὶ αὐτὸν667; Εκ πρώτης όψεως εδώ έχουμε μία περίεργη εικόνα για τους μαθητές, οι οποίοι έχουν προικιστεί με τη γνώση των μυστηρίων, αλλά δεν έχουν την πνευματική ενόραση, ώστε να κατανοήσουν το περιεχόμενο της παραβολής668. Η εικόνα αυτή για τους μαθητές απαντάται και σε άλλες περιπτώσεις, τις οποίες περιγράφει ο Μάρκος669. Γιατί, όμως, ο Ευαγγελιστής επιμένει σε αυτό το πορτραίτο των μαθητών του Χριστού, ένα πορτραίτο, το οποίο αδιαμφισβήτητα ανήκει στην παράδοση, αλλά τονίζεται ιδιαιτέρως από τον Μάρκο; Φυσικά και δε θέλει να δυσφημίσει τους μαθητές του Χριστού. Αντιθέτως, οι μαθητές λειτουργούν ως παραδείγματα για ολόκληρη την κοινότητα και μέσω της διδασκαλίας τους γνωρίζει ο κόσμος την αγάπη και τη δύναμη του Θεού 670. Για τον W. Wrede οι μαθητές του Χριστού αγνοούσαν το μεσσιανικό μυστικό κατά την προπασχάλια περίοδο, κάτι το οποίο υπερτονίζεται από τον Μάρκο. Έτσι θα συναντήσουμε τους μαθητές του Χριστού να μην κατανοούν το θάνατό Του, αλλά και τη φύση της μεσσιανικής Του αποστολής, οπότε –δικαιολογημένα– δεν κατανόησαν και το νόημα της παραβολής671. Συνεπώς αυτή η αδυναμία των μαθητών να καταλάβουν το βαθύτερο νόημα της παραβολής, προσφέρει στον Μάρκο την ευκαιρία να δείξει τον τρόπο της αληθινής μαθητεία κοντά στον Χριστό672.

660

Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 79 Ezra Palmer Gould, ό.π..

662 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 75 – 75 663 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 796 Α, 3 – 4 664 C. E. B. Cranfield, The Gospel According to St Mark, σελ. 97 665 Πρβλ.: Α΄ Κορ. 2,7‐9 666 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 79 – 80. Πρβλ. Ησ. 55,8‐9, Ιω. 16,12 667 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 219 668 Theodore J.Weeden, Tradition in conflict, σελ. 26 – 32 669 Πρβλ.: Μκ. 4,40‐41. 6,52. 7,18. 8,14‐21. 32‐33. 9,5‐6. 32. 10,24. 14,40 670 Ernest R. Best, “The Role of the Disciples in Mark,” NTS 23 (1976—7), σελ. 383— 390 και 399 – 401 671 William Wrede, The Messianic Secret, σελ. 101 – 114 672 Best Ernest, Mark: The Gospel as Story, σελ. 47 661

83

Η εναρκτήρια, ελλειπτική πρόταση του Ματθαίου ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν παραβολὴν τοῦ σπείραντος αποτελεί μία δική του, προσωπική διατύπωση673 ή, κατ’ άλλους, αποτελεί μία από τις φράσεις οι οποίες δεν προέρχονται από τον ίδιο τον Χριστό και ανήκουν στα πιο πρώιμα στάδια της παράδοσης674. Η έμφαση δίδεται στο προνόμιο των μαθητών του Χριστού, στους οποίους αποκαλύπτονται τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού (Μτ. 13,16‐17)675. Καταλαμβάνει το χώρο της επίπληξης του Χριστού προς τους μαθητές Του για την έλλειψη γνώσης, την οποία περιγράφει ο Μάρκος, επειδή η επίπληξη δεν συνάδει με τους «μακαρισμούς», που διατύπωσε προηγουμένως. Από την άλλη μεριά υπήρξε κι ο ίδιος μαθητής του Χριστού, οπότε, αποδυναμώνοντας το χωρίο, δεν ακούγεται πλέον «σκληρό» για τους μαθητές. Το τυπικό οὖν του Ματθαίου βοηθάει στο να μετατραπεί η ερώτηση του Μάρκου σε μία «επίσημη» προστακτική, βασισμένη στους προηγηθέντες μακαρισμούς, και αποδίδεται ως εξής: Αφού είστε τόσο μακάριοι, ώστε να ακούσετε την παραβολή, ακούστε, λοιπόν και την ερμηνεία της676. Ο Ματθαίος με την αντωνυμία ὑμεῖς εννοεί τους πιστεύοντες677 και είναι της άποψης ότι οι στενότεροι ακόλουθοι του Χριστού έχουν τη δυνατότητα να αντιληφθούν αυτά που άκουσαν678. Μετά από αυτήν την πρόταση οι διαφορές Ματθαίου και Μάρκου, κατά την ερμηνεία της παραβολής, είναι μηδαμινές679. Όσον αφορά, ειδικώς, τη λέξη σπείραντος (Mτ. 13,18), αυτή αποτελεί μία νύξη, η οποία ανακαλεί στον νου την εναρκτήρια λέξη της παραβολής (ὁ σπείρων, Mτ. 13,3), κάτι το οποίο αποτελεί συνηθισμένο τρόπο παραπομπής σε συγκεκριμένα χωρία για τον αρχαίο κόσμο680. Κατά πολλούς, μέσω του Ματθαίου ο ίδιος ο Χριστός δίδει το όνομα, με το οποίο είναι γνωστή, στην παραβολή. Η έμφαση, τουλάχιστον μέσω της συγκεκριμένης πρότασης, δίδεται στον σπορέα και όχι στα εδάφη (τους ακροατές του λόγου)∙ παρά ταύτα, πολλοί υπομνηματιστές ονομάζουν την παραβολή ως παραβολή των τεσσάρων εδαφών681. Ο Λουκάς παραλείπει κι αυτός την εισαγωγική ερώτηση του Χριστού προς τους μαθητές Του, την οποία παραθέτει ο Μάρκος, ως μειωτική για τους μαθητές. Είναι φανερό ότι οι μαθητές δεν κατανόησαν την παραβολή, αλλά η παράλειψη της ερώτησης από τον Λουκά δεν αφήνει να χαθεί το νόημα. Παραλείπει, επίσης, να κάνει μνεία τοῦ σπείραντος, όπως κάνει ο Ματθαίος, επειδή –φαινομενικά– δεν παίζει κάποιον ρόλο στην ερμηνεία της παραβολής, παρ’ όλο που θα μπορούσε να προσδώσει μία χριστολογική ερμηνεία σε αυτήν682. Ιδιαιτέρως το ρήμα ἔστιν, με το οποίο αρχίζει τη φράση ο Λουκάς, μπορεί να αντικατασταθεί με το ρήμα δηλοῖ683. Η αντωνυμία αὕτη θεωρείται κατηγορούμενο684, οπότε η φράση μπορεί να αποδοθεί: η παραβολή σημαίνει αυτό...685. Συνεπώς, με την εναρκτήρια πρότασή του, ο Λουκάς κάνει σαφές ότι θα μας παρουσιάσει το νόημα της παραβολής.

673

Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 377 W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ. 167 675 Donald A. Hagner, ό.π., σελ. 379 676 Gundry Robert Horton, Commentary on Matthew, σελ. 258 677 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Α, 1 – 2 678 W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 399 679 Donald A. Hagner, ό.π., σελ. 377 – 378 680 Donald A.Hagner, ό.π., σελ. 369 681 Frederick Dale Bruner, Matthew: A Commentary ‐ The Churchbook, Matthew 13‐28, σελ. 5 – 6 Συνολικά, βέβαια, η έμφαση δε δίνεται στο πρόσωπο του σπορέως, αλλά ούτε και στον ίδιο τον σπόρο, αλλά στην «τύχη,» του σπόρου και είναι ευθέως συνδεδεμένη με το είδος του εδάφους, το οποίο υποδέχεται τον σπόρο [Donald A.Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 379].

682 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 324 683 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν…, σελ. 250 684 I. Howard Marshall, ό.π., σελ. 324 685 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, τομ. 1, σελ. 732, υποσημείωση 35, με αναφορά στον Bovon.

674

84

Στην ιουδαϊκή παράδοση συναντάται σε πολλές περιπτώσεις το εξής μοτίβο: α) στην αρχή λέγεται κάτι ασαφές, β) οι ακροατές δεν το κατανοούν, γ) ακολουθεί η επίπληξη ή μία κρίσιμη ανταπάντηση από τον ομιλούντα και, τέλος, δ) δίδεται η εξήγηση. Τέτοια παραδείγματα υπάρχουν στην Παλαιά Διαθήκη 686 και σε αποκαλυπτικά ιουδαϊκά κείμενα687. Κατά τον ίδιο τρόπο, υποθέτει ο Ε. Ε. Lemcio, ο Μάρκος αντλώντας από την προ αυτού παράδοση παρουσίασε την παραβολή και την εξήγησή της688. Από την άλλη ο U. Luz πιστεύει ότι ο Χριστός χρησιμοποίησε πολλές φορές τα αλληγορικά οράματα, τα οποία απαντώνται στην αποκαλυπτική γραμματεία και για τα οποία υπάρχουν διάσπαρτα στοιχεία και στη ραβινική Ιουδαϊκή γραμματεία689, οπότε δεν είμαστε αναγκασμένοι να θεωρήσουμε το μοτίβο, που παρουσιάζεται κατά την ερμηνεία της παραβολής, ως μία σύνθεση του Μάρκου. Συνολικά οι εισαγωγές στην παραβολή και των τριών συνοπτικών προκαλούν μία μεγάλη σύγχυση. Ο Μάρκος παρουσιάζει τον Χριστό να αναρωτιέται για την αδυναμία των μαθητών Του να κατανοήσουν την παραβολή, ενώ ο Ματθαίος και ο Λουκάς απλώς αναφέρουν ότι ο Χριστός εξήγησε την παραβολή. Μπορούμε, ίσως, να υποθέσουμε ότι εδώ συμβαίνει κάτι αντίστοιχο με αυτό, το οποίο περιγράφεται στην παραβολή των ζιζανίων (Μτ. 13,36‐43). Είναι η αβεβαιότητα του πρώιμου σταδίου της χριστιανικής κοινότητας για το τι σημαίνει ο ερχομός του Υιού του Ανθρώπου στον κόσμο690. Σύμφωνα με τον Κωστή Μπαστιά η προβληματική στην παραβολή του σπορέως είναι τριπλή: Γη (δέκτης), Σπορέας (πομπός) και Σπόρος (μήνυμα)691. Με τον πρώτο παράγοντα θα ασχοληθούμε εκτενώς κατά την εξέλιξη της ερμηνείας της παραβολής, στις δύο, αμέσως, επόμενες ενότητες θα μας απασχολήσουν ο σπόρος και ο σπορέας.

2.2. Ο συμβολισμός του σπόρου (Μκ. 4,14, Μτ. 13,19a, Λκ. 8,11b)

Στην έναρξη της ερμηνείας της παραβολής κυρίαρχο ρόλο κατέχει η λέξη λόγος, η οποία έχει πλήθος εννοιών. Εκτός από τον έναρθρο λόγο, δια του οποίου εκφράζεται ή διατυπώνεται η ενδιάθετος σκέψη, νοείται και η γραμμένη αφήγηση, η λογική, η δύναμη της διανόησης και η επικοινωνία692. Επιπροσθέτως, στην Κ. Διαθήκη, νοείται η διδασκαλία και η διδαχή, ὁ λόγος ὁ τῆς διδασκαλίας693, ο λόγος της επικείμενης Βασιλείας του Θεού694. Ο ίδιος ο Υιός του Θεού καλείται Λόγος, επειδή τέτοια είναι η σχέση Πατρός και Υιού, όπως του λόγου προς τον νου695 και με αυτόν τον Υιό – Λόγο έχει βαθιά σχέση ολόκληρη η δημιουργία, άρα και οτιδήποτε υπάρχει επί της γης696. Πρόκειται για μία καθοριστική, μεσσιανική λέξη697 και στα συνοπτικά Ευαγγέλια συναντάται μόνον εδώ να βγαίνει από τα χείλη του Χριστού 698. Η λέξη λόγος (Μάρκος)

686

Ιεζ. 17,1‐24, Ζαχ. 14,2‐10. 11‐14 Α΄ Ενώχ 24,1‐25, Β΄ Βαρούχ 13,1‐15 688 Eugene E. Lemcio, “External Evidence for the Structure and Function of Mark …,” JTS, 29 (1978), σελ. 323‐ 338 689 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 246 ‐ 247 690 W.F. Albright & C.S. Mann, Matthew, σελ. 168 691 Κωστής Μπαστιάς, Νέον Κυριακοδρόμιον, σελ. 207 692 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ. 55 – 56 και Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 582 – 583 693 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 796 Α, 6 694 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 78 695 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 481 – 482, με αναφορές σε Γρηγόριο Θεολόγο και Ευαγγελιστή Ιωάννη 696 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Αποκαλύψεως Εξηγητικόν, σελ. 350 697 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 161 687

85

ή οι εκφράσεις λόγος τῆς βασιλείας (Ματθαίος) και λόγος τοῦ θεοῦ (σύμφωνα με τον Λουκά, που είναι σαφέστερος699) χρησιμοποιούνταν ευρέως από την πρώτη Εκκλησία700 και αναγράφονται σε πρωτοχριστιανικά συγγράμματα701, ως τεχνικοί όροι, για να ορίσουν τον λόγο του Ευαγγελίου702 και τον ευαγγελισμό των εθνών703. Για την πρώτη Εκκλησία η λέξη λόγος είναι ένας όρος ο οποίος προσήκει στην ιεραποστολή της704 , ενώ οι πρώτοι Χριστιανοί διώκονται εξ’ αιτίας του λόγου, η διδασκαλία του οποίου αποτελεί αδίκημα για τη ρωμαϊκή εξουσία705. Επίσης, ο λόγος του Θεού καρποφορεί706 και προέρχεται οὐκ ἐκ σπορᾶς φθαρτῆς ἀλλὰ ἀφθάρτου διὰ λόγου ζῶντος θεοῦ καὶ μένοντος707. Δεν μπορεί να αποκλειστεί το ενδεχόμενο ο Χριστός να χρησιμοποίησε κάποια έκφραση όπως τοὺς ἐμοὺς λόγους, τό εὐαγγέλιον ή τοὺς λόγους τούτους708. Η έκφραση λόγος τῆς βασιλείας εντάσσει την παραβολή του σπορέως στις παραβολές της Βασιλείας709 και σημαίνει το κήρυγμα της Βασιλείας του Θεού710. Ο Ματθαίος αλλού χρησιμοποιεί και τον όρο τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας, δείχνοντας ότι η ουσία της διακονίας του Χριστού, σε αυτόν τον κόσμο, είναι η κήρυξη του Ευαγγελίου της Βασιλείας του Θεού711. Η γενική τοῦ θεοῦ από κάποιους εκλαμβάνεται ως γενική υποκειμενική (ο λόγος που προέρχεται από τον Θεό)712 ή γενική της αναφοράς (ο λόγος ο οποίος αναφέρεται στον Θεό). Είναι μία σχολαστική διάκριση, αφού ο λόγος του Θεού προέρχεται από Αυτόν και αναφέρεται σε Αυτόν, έχοντας ως σκοπό να οδηγήσει στον Θεό τους ανθρώπους713. Η γενική απόλυτος παντὸς ἀκούοντος χρησιμοποιείται από τον Ματθαίο προκειμένου να εξομαλύνει τη δυσκολία κατανόησης στον Μάρκο, όπου ο σπόρος ταυτίζεται τόσο με τον λόγο όσο και με τους ακροατές του λόγου, αφού τα ελληνικά, που χρησιμοποιεί στο κείμενό του ο Μάρκος, ακροβατούν στα όρια της λανθασμένης διατύπωσης714. Το δεύτερο ἐστὶν στον στίχο Λκ. 8,11 παρουσιάζει την αλληγορική εξίσωση και θα πρέπει να αποδοθεί με τη λέξη συμβολίζει715.

698

Η έκφραση λόγος τοῦ Θεοῦ δε χρησιμοποιείται πουθενά από τον Ματθαίο, ενώ από μία φορά τη μνημονεύουν ο Μάρκος (Μκ. 7,13) και ο Ιωάννης (Ιω. 10,35) στα Ευαγγέλιά τους. Ο Λουκάς, όμως, τη χρησιμοποιεί τέσσερις φορές στο Ευαγγέλιό του (Λκ. 5,1. 8,11. 21. 11,28) και άλλες δώδεκα στις Πράξεις των Αποστόλων. Στο ίδιο κεφάλαιο (Λκ. 8,21), όπου ο Λουκάς χρησιμοποιεί ξανά την ίδια έκφραση, ο Μάρκος χρησιμοποιεί την έκφραση τὸ θέλημα τοῦ θεοῦ (Mκ. 3,35) και ο Ματθαίος τὸ θέλημα τοῦ πατρός μου (Mτ. 12,50).

699 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 713 700 Τη χρήση της λέξεως λόγος στην πρώτη χριστιανική Εκκλησία μελετά ενδελεχώς ο J. Arthur Baird, στη μελέτη του “The Holy Word: The History and Function of the Teachings of Jesus in the Theology and Praxis of the Early Church,” NTS 33, σελ. 585 ‐ 599 701 Βλ.: Πρ. 4,4. 6,4. 8,4, Γαλ. 6,6, Κολ. 4,3 κ.λπ.

702 Vincent Taylor, The Gospel According to St Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, σελ. 193. Πρώτος το υποστήριξε ο Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 77 703 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306 704 Πρβλ.: Μκ 4,16, Πρ. 17,11, Β΄ Κορ. 11,4, Α΄ Θεσ. 1,6. 2,13, Ιακ. 1,21 705 Πρβλ.: Μκ. 4,17, Α΄Θεσ. 1,6, Β΄ Τιμ. 1,8, Α΄ Πετ. 2,8 706 Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 77 – 78. Πρβλ.: Μκ. 4,20, Κολ. 1,6, 10 707 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 184. Πρβλ.: Α΄ Πετ. 1,23 708 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 108. Πρβλ.

Mκ. 1,15. 8,35. 8,38, Mτ. 7,24 709 Mark L.Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 177 710 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 732, με αναφορά στο BAGD. 711 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 379. Πρβλ. Μτ. 4,23. 9,35. 24,14, αλλά και Μτ. 4,23. 9,35, 24,14 κ.α.

712

Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 220 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 108 714 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 236 715 Burton Scott Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ. 112 713

86

Ο Ματθαίος απλοποιεί το κείμενο του Μάρκου και μετατρέπει τον πληθυντικό (τον οποίον ακολουθεί και ο Λουκάς) σε ενικό: παντὸς ἀκούοντος… και παρακάτω: καὶ μὴ συνιέντος… ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ. Το λεξιλόγιο του Ματθαίου είναι τυπικά δικό του, ενώ το λεκτικό σχήμα, που χρησιμοποιεί, θεωρείται ανακόλουθο716. Η απλή εναρκτήρια πρόταση του Μάρκου ὁ σπείρων τὸν λόγον σπείρει κρύβει μέσα της όλο το νόημα της παραβολής: ο σπόρος είναι ο λόγος του Κυρίου, ο οποίος αποτελεί το κριτήριο με το οποίο διακρίνονται οι άνθρωποι σε κατηγορίες, ανάλογα με τη στάση την οποία παίρνουν απέναντί του717, οπότε τα εδάφη, στα οποία πέφτει, αντιπροσωπεύουν τις καρδιές των ακροατών του λόγου του Θεού. Διότι η καρδιά του ανθρώπου είναι ο χώρος όπου συντελείται μυστικά η σωτηρία718. Ο Ματθαίος, αν και ακολουθεί τον Μάρκο, απλοποιεί τον στίχο και, παραλείποντας τη φράση αυτή, αρχίζει την ερμηνεία δίδοντας έμφαση στα εδάφη, όπου σπέρνεται ο σπόρος. Αυτό ενδεχομένως να γίνεται εσκεμμένα, λόγω της ιδιαίτερης, εκκλησιολογικής προοπτικής του Ευαγγελίου του719, χάριν της οποίας παραγκωνίζεται η όποια Χριστολογία του Μάρκου, παρά το ότι ούτε κι ο Μάρκος ταυτοποιεί τον σπορέα με τον Χριστό.720. Η κεντρική εικόνα της παραβολής: σπόρος ‐ ανάπτυξη ‐ καρποφορία υπηρετεί περισσότερο την θεολογική ανθρωπολογία, η οποία εμφανίζεται κατά την ερμηνεία της παραβολής721. Ο Λουκάς ξεκινά την ερμηνεία «χάνοντας» ένα βήμα και πηγαίνοντας παρακάτω από τον Μάρκο, αναδιατυπώνοντας ολότελα το κείμενο. Αυτή η «απώλεια» είναι ένα συνεχές μοτίβο στην αφήγηση του Λουκά. Η δραματικότητα, η κίνηση και η εικόνα κάνουν λιγότερο αισθητή την παρουσία τους στο κείμενό του, σε σχέση με αυτό του Μάρκου. Στις περισσότερες περιπτώσεις η ερμηνεία του Μάρκου αποτελεί την αφετηρία της ερμηνείας του Λουκά722. Επιστρέφοντας στον όρο λόγος, ο οποίος αποτελεί την επικρατούσα έννοια στους στίχους αυτούς, ας δούμε κάποια χωρία βιβλικών και εξωβιβλικών πηγών, στις οποίες απαντάται η λέξη και μας προσφέρουν μία θεολογική διάσταση του όρου. Στην Π. Διαθήκη με τη λέξη λόγος εννοείται το μήνυμα του Θεού στα χείλη των Προφητών, οι οποίοι υπηρέτησαν την υπόθεση του Μεσσία, ως προάγγελοι αυτού723. Η εβραϊκή λέξη για τον λόγο στην ιστορία, τη νομοθεσία, την προφητεία και την ποίηση είναι rbd724. Ιδιαιτέρως ο προφητικός λόγος έχει μία τόσο αποτελεσματική δύναμη, επειδή είναι ο λόγος του Θεού725. Τα γραπτά των προφητών, που αναφέρονται στο Θεό, ονομάζονται λόγος Κυρίου726. Όσον αφορά στην υποδοχή του λόγου του Θεού μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, η θεμελιώδης αντίληψη της Π. Διαθήκης είναι ότι οι άνθρωποι έχουν ως βασικό καθήκον τους την ακρόαση του λόγου του Γιαχβέ. Αυτό αποτελεί το κεντρικό μήνυμα του Schema ἄκουε Ισραηλ727, ενώ πολύ σημαντική πρόταση στα προφητικά βιβλία αποτελεί το ἀκούσατε λόγον κυρίου728. Εξ’ αιτίας της θετικής στάσης, απέναντι στον λόγο του Θεού, ο Ισραήλ έφθανε στη σωτηρία και εξ’ αιτίας της

716

W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 399 Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α΄, σελ. 25 718 Διονύσιος Κ. Κυράτσος, Μητροπολίτης Δράμας, Κυριακάτικα Ευαγγέλια, άρθρα στις εφημερίδες, σελ. 416 719 Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ. 72 720 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 312 721 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 304 722 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 384 723 Raymond E. Brown, “Parable and Allegory Reconsidered,” NovT, τομ. 5 (1962), τ. 1, (Ιαν. 1962), σελ. 42 724 Albert Debrunner u.a., “Art. λέγω κ.τ.λ.,” ThWNT, IV (1942), σελ. 90 725 Πρβλ. Ησ. 40,8. 55,10‐11 726 hwhy-rbd, Πρβλ. Ωσ. 1,1, Μιχ. 1,1, Σφν. 1,1 727 Πρβλ. Δτ. 6,4‐9, 11,13‐21, και 27,9‐10 728 Βλ. Αμ. 7,16, Ησ. 1,10, Ιερ. 2,4 717

87

ανυπακοής προς αυτόν βάδιζε στον δρόμο της καταστροφής. Η άρνηση της ακρόασης του λόγου του Θεού επέφερε μεγάλη ποινή729. Όπου αναφερόταν ως ο Λόγος του Θεού η ακρόαση ήταν βαρυσήμαντη και αφορούσε τον άνθρωπο και τη ζωή του, η οποία είχε άμεση εξάρτηση από τη σχέση του ανθρώπου με το Θεό. Σε αυτήν την παλαιοδιαθηκική βάση της κατανόησης των εννοιών του λόγου, της ακρόασης και της πρόσληψης «οικοδομείται» η ερμηνεία της παραβολής (Μκ. 4,14‐20)730. Στον προφήτη Ησαΐα έχουμε μία εικόνα, η οποία μπορεί να λειτούργησε ως υπόβαθρο της ερμηνείας της παραβολής, αφού δίνει έμφαση σε δύο στοιχεία ‐ κλειδιά, στα οποία επικεντρώνεται και η ερμηνεία της παραβολής∙ στον σπόρο (σπέρμα) και στο έδαφος (γῆ), το οποίο τον υποδέχεται: ὡς γὰρ ἐὰν καταβῇ ὑετὸς ἢ χιὼν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ καὶ οὐ μὴ ἀποστραφῇ ἕως ἂν μεθύσῃ τὴν γῆν καὶ ἐκτέκῃ καὶ ἐκβλαστήσῃ καὶ δῷ σπέρμα τῷ σπείροντι καὶ ἄρτον εἰς βρῶσιν οὕτως ἔσται τὸ ῥῆμά μου ὃ ἐὰν ἐξέλθῃ ἐκ τοῦ στόματός μου οὐ μὴ ἀποστραφῇ ἕως ἂν συντελεσθῇ ὅσα ἠθέλησα καὶ εὐοδώσω τὰς ὁδούς σου καὶ τὰ ἐντάλματά μου… καὶ ἀντὶ τῆς στοιβῆς ἀναβήσεται κυπάρισσος ἀντὶ δὲ τῆς κονύζης ἀναβήσεται μυρσίνη καὶ ἔσται κύριος εἰς ὄνομα καὶ εἰς σημεῖον αἰώνιον καὶ οὐκ ἐκλείψει (Ησ. 55,10‐13). Ο C.A. Evans δέχεται ότι η παραβολή του σπορέως αποτελεί ένα Midrash των χωρίων του Ησαΐα 6,9‐13731 και 55,10‐13 και θεωρεί ότι ο Ιησούς και ο Ησαΐας αναπτύσσουν ένα κοινό θέμα: την αποτελεσματικότητα του λόγου του Θεού, παρά τα όποια εμπόδια παρουσιάζονται732. Οι W. D. Davies και D. C. Allison Jr δεν πείθονται από τα επιχειρήματά του και θεωρούν ότι το πρώτο χωρίο του Ησαΐα (6,9‐13) σχετίζεται με την παραβολή του σπορέως, χωρίς να εκφράζουν απόλυτη βεβαιότητα γι’ αυτό, ενώ, όσον αφορά το δεύτερο (55,10‐13), η σύνδεση του λεξιλογίου δεν είναι αρκετά εκτεταμένη, ώστε να είναι πειστική733. Ο σπόρος, λοιπόν, αντιπροσωπεύει τον λόγο του Θεού και, συνεπαγωγικά, το μήνυμα που διακήρυξε ο Χριστός και κατόπιν η πρώτη Εκκλησία. Αυτός ο λόγος δεν είναι λόγος ανθρώπων. Αντιθέτως, είναι ο δικός Του, δυναμικός και αυθεντικός λόγος: λόγον ἀκοῆς παρ᾽ ἡμῶν τοῦ θεοῦ ἐδέξασθε οὐ λόγον ἀνθρώπων (Α΄ Θεσ. 2,13). Οι Προφήτες, επειδή αυτά τα οποία φανέρωναν στους ανθρώπους δεν ήταν δικά τους λόγια, αλλά αποκαλύψεις του Πνεύματος, ξεκινούσαν τους λόγους τους με τη φράση ”Τάδε λέγει Κύριος“. Όμως ο Χριστός κατέχει τον δικό Του σπόρο. Γι’ αυτό δεν ξεκινάει τον λόγο Tου με τη φράση των Προφητών, αλλά με το Ἐγώ λέγω ὑμῖν734. Δε δανείζεται, λοιπόν, λόγο κάποιου άλλου, αφού ο ίδιος είναι ο Λόγος του Θεού ως προς την φύση Του. Οι Απόστολοι και οι Προφήτες δεν είχαν να προσφέρουν έναν δικό τους σπόρο, αλλά ό,τι έλαβαν από το Θεό, αυτό και κατείχαν. Όμως ο Χριστός είχε τον δικό Του θεϊκό σπόρο και αυτόν μας τον προσφέρει735. Η ταύτιση σπόρου και λόγου του Θεού αποτελεί μία, ευρύτατα διαδεδομένη, συσχέτιση στον ιουδαϊκό κόσμο. Στη ραβινική διδασκαλία ο καλός σπόρος είναι ο ιερός σπόρος, ο οποίος καρποφορεί736. Στο Απόκρυφο βιβλίο Β΄ Έσδρα (4 Ezra), το οποίο χρονολογείται μετά το 70 μ.Χ.737, διαβάζουμε: Λέγει ο Κύριος: ”Άκουσέ με Ισραήλ και δώστε προσοχή στα λόγια μου απόγονοι του Ιακώβ∙ δέστε, σπέρνω το νόμο μου μέσα σας, κι αυτός θα φέρει καρπό σε εσάς και θα δοξαστείτε μέσω αυτού για πάντα“. Παρόλο που 729

Πρβλ. Ωσ. 9,17, Ησ. 6,9‐10. 42,20. 43,8, Ιερ. 7,13, Ιεζ. 3,7 Kristina Dronsch, ό.π., με αναφορά σε Schottroff.

731 Οι στίχοι αυτοί παρουσιάζονται αναλυτικά στο Παράτημα της παρούσας εργασίας, σελ. 131 κ.ε.

732 Craig Alan Evans, “On the isaianic background of the Sower Parable,” CBQ, 47 (1985), σελ. 464 ‐ 468 733 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 377 734 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 Α, 4 – 9 735 Τίτος Βοστρών, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 248 736 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π., σελ. 376 737 Στην ηλεκτρονική διεύθυνση http://ocp.tyndale.ca/4‐ezra/introduction οι ιδέες του βιβλίου συνδέονται με την κατάσταση του ιουδαϊκού κόσμου, μετά την καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Ιστοσελίδα: http://ocp.tyndale.ca/ Ημ. αν. 11.07.2014 730

88

οι πατέρες μας έλαβαν το νόμο, δεν τον διαφύλαξαν και δεν τήρησαν τις δεσμεύσεις του. Όμως ο καρπός του νόμου δεν χάθηκε και δε θα μπορούσε να χαθεί, επειδή είναι δικός Σου. Ωστόσο, εκείνοι που έλαβαν το νόμο και δεν τον διαφύλαξαν, έχασαν τη ζωή τους, επειδή δεν τήρησαν όσα είχαν σπαρεί σε αυτούς (Β΄ Εσδρας 9,30‐33)738. Η μη συμμόρφωση του Ισραήλ στο νόμο του Θεού αποτελεί το μεγάλο θέμα εδώ, το οποίο επεξεργάζεται μέσω της έννοιας του σπόρου και της εικόνας της καρποφορίας. Αντίστοιχα και ο διάβολος σπέρνει τους δικούς του σπόρους του κακού στην καρδιά του Αδάμ από την αρχή (της δημιουργίας) και για κάθε ασέβεια, που έχει πραγματοποιηθεί μέχρι τώρα και θα εξακολουθήσει να παράγεται μέχρι να έρθει η ώρα του αλωνίσματος! Ας εξετάσετε τώρα στον εαυτό σας πόσο καρπό ασεβείας έχει παράξει ένας κόκκος από τον σπόρο του κακού. Όταν αμέτρητα στάχυα σπαρθούν, πόσο μεγάλο θα είναι ένα αλώνι που θα γεμίσουν!» (Β΄ Εσδρας 4,30‐32)739. Στο όγδοο κεφάλαιο, του ιδίου βιβλίου, υπάρχει η ακόλουθη εικόνα, η οποία έχει πολύ μεγάλη συγγένεια με την παραβολή του σπορέως: “Όπως ακριβώς ο γεωργός, ο οποίος ρίχνει πολλούς σπόρους επάνω στο έδαφος και φυτεύει πλήθος νεαρών δενδρυλλίων, αλλά δεν θα μεγαλώσουν όλα αυτά που σπάρθηκαν και δεν θα ριζώσουν όλα αυτά που φυτεύτηκαν, έτσι κι εκείνοι, που έχουν σπαρεί στον κόσμο, δεν θα σωθούνε όλοι”. Κι εγώ απάντησα και είπα, “Αν μπορώ, άφησέ με να μιλήσω. Αν ο σπόρος του γεωργού δεν βλαστάνει είναι επειδή δεν έχει βρέξει κατά την περίοδο, που ακολούθησε την σπορά ή καταστράφηκε από την πολύ βροχή και χάθηκε. Αλλά ο άνθρωπος, ο οποίος είναι δημιούργημα των χειρών Σου και καλείται εικόνα Σου, επειδή είναι φτιαγμένος όπως Εσύ και για χάρη του έπλασες όλα τα πράγματα τριγύρω, του δίνεις ίση αξία με έναν σπόρο, που ρίχνει στο χωράφι ο γεωργός;” (Β΄ Εσδρας 8,41‐44)740. Εδώ ο Θεός περιγράφεται ως σπορέας των ανθρώπων και ο λαός Του, ο Ισραήλ, ως σπορά Του. Είναι μία συνηθισμένη εικόνα και στους Ο΄741. Την εικόνα του ελεήμονος Θεού, ο οποίος σπλαχνίζεται τον Ισραήλ, επειδή ο ίδιος τον έσπειρε (δημιούργησε) και θα τον αποκαταστήσει και πάλι742 τη συναντούμε και σε άλλα απόκρυφα κείμενα743. Όμως, το ρήμα, το οποίο απαντάται περισσότερο στην Π. Διαθήκη, είναι το φυτεύω και όχι το σπέρνω, το οποίο, όταν πρόκειται για ανθρώπους, έχει την σημασία του διασπείρω744. Από όλα τα παραπάνω κείμενα, αυτό του Β΄ Έσδρα 8,41‐44 είναι το πιο ενδιαφέρον παράλληλο προς την παραβολή και ιδιαιτέρως με την εκδοχή του Λουκά, επειδή και εκεί μνημονεύεται ο όρος σωτηρία745. Από την άλλη μεριά η ασυνέπεια, η οποία υπάρχει στο κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, δηλαδή η ταύτιση του σπόρου με τα διαφορετικά είδη αποδοχής και ανταπόκρισης στο χριστιανικό μήνυμα (Μκ. 15a, 16‐20), αλλά και με το ίδιο το χριστιανικό μήνυμα (Μκ. 14, 15b) δείχνει ότι υπάρχουν επιρροές από τα δύο κείμενα του Β΄ Έσδρα, όπου οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι οι σπόροι, οι οποίοι σπέρνονται

738

Το κείμενο είναι σε μετάφραση από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα: http://www.pseudepigrapha.com/ στην ηλεκτρονική διεύθυνση: apocrypha_ot/2esdr.htm , κεφ. 9, στ. 30 – 33. Ημ. αν. 17.09.2014 739 Το κείμενο είναι σε μετάφραση από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα: http://www.pseudepigrapha.com/ στην ηλεκτρονική διεύθυνση: apocrypha_ot/2esdr.htm , κεφ. 4, στ. 30 – 32. Ημ. αν. 17.09.2014 740 Το κείμενο είναι σε μετάφραση από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα: http://www.pseudepigrapha.com/ στην ηλεκτρονική διεύθυνση: apocrypha_ot/2esdr.htm , κεφ. 8, στ. 41 – 44. Ημ. αν. 17.09.2014 741 Πρβλ.: Ζαχ. 10,9, Ωσ. 2,25, Ιερ. 38,27, Ιεζ. 36,9 742 Gerhard Lohfink, “Das Gleichnis vom Samann (Mk. 4, 3‐9),” BZ, 30 (1986), σελ. 59 – 60, με αναφορά στην περί του αντιθέτου άποψη του Weder, αναφορά στον Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 248 743 Πρβλ: Αποκάλυψη Βαρούχ (Β΄ Βαρούχ) 70,2, παραβολές Α΄ Eνώχ (Αιθιοπική Αποκάλυψη Ενώχ) 62,8, όπου αναφέρεται ότι το άγιο θα σπαρθεί, στους Ψλμ. Σολομώντος 14,4, Βιβλίο Ιωβηλαίων 36,6 και στο Βιβλίο των κανόνων της κοινότητας των Εσσαίων του Κουμράν (1QS) 8,5. όπου ο Θεός παρουσιάζεται ως ο κυρίαρχος της σποράς και παραπέμπει στη σχέση του Θεού και ανθρώπου, όπου ο Θεός μπορεί να σπείρει οτιδήποτε καλό στους ανθρώπους.

744 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 248, με αναφορά σε Gerhard Lohfink.

745 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 712

89

από τον Θεό (8,41‐44), αλλά και όπου ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού, ο οποίος σπέρνεται στους ανθρώπους (9,29‐33)746. Οπότε θεωρούμε ότι οι Ευαγγελιστές «κτίζουν» επάνω στις γνώσεις των αναγνωστών τους, όσον αφορά την δυναμική του λόγου του Θεού. Η επικοινωνία μεταξύ Θεού και Ισραήλ μετασχηματίζεται σε επικοινωνία Θεού και ανθρώπων μέσω του Ευαγγελίου. Τώρα, πλέον, ο λόγος είναι το Ευαγγέλιο, όπου καταγράφονται οι λόγοι του Χριστού, ο οποίος μιλά ως ο Υιός του Θεού747. Επομένως, ο λόγος του Χριστού, μέσα από το Ευαγγέλιό Του, φέρνει τον λόγο του Θεού στο προσκήνιο, για να ακουστεί και πάλι δυνατά, όπως η Τορά και τα βιβλία των Προφητών έκαναν γνωστό το λόγο του Γιαχβέ στα αυτιά των αναγνωστών και των ακροατών τους748. Στην Κ. Διαθήκη ο ίδιος ο Χριστός παρουσιάζει τον εαυτό Του με την εικόνα του γεωργού και σπορέως και ως θεριστές τους μαθητές Του: ὁ μὲν θερισμὸς πολύς, οἱ δὲ ἐργάται ὀλίγοι∙ δεήθητε οὖν τοῦ κυρίου τοῦ θερισμοῦ ὅπως ἐκβάλῃ ἐργάτας εἰς τὸν θερισμὸν αὐτοῦ (Mτ. 9,35‐38). Επίσης, όταν αναφερόμαστε στην έννοια λόγος στην Κ. Διαθήκη, είναι αδύνατο να μη θυμηθούμε τον υπέροχο Ύμνο του Λόγου στο τέταρτο Ευαγγέλιο: Εν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος, καὶ ὁ λόγος ἦν πρὸς τὸν θεόν, καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος… πάντα δι᾽ αὐτοῦ ἐγένετο, καὶ χωρὶς αὐτοῦ ἐγένετο οὐδὲ ἕν. ὃ γέγονεν ἐν αὐτῷ ζωὴ ἦν, καὶ ἡ ζωὴ ἦν τὸ φῶς τῶν ἀνθρώπων∙…Καὶ ὁ λόγος σὰρξ ἐγένετο καὶ ἐσκήνωσεν ἐν ἡμῖν, καὶ ἐθεασάμεθα τὴν δόξαν αὐτοῦ, δόξαν ὡς μονογενοῦς παρὰ πατρός, πλήρης χάριτος καὶ ἀληθείας (Ιω. 1,1‐4, 14)749. Η αλήθεια ή και ο λόγος, ως σπόροι οι οποίοι πέφτουν στις καρδιές των ανθρώπων, αποτελούν απόψεις ‐ κοινούς τόπους σε θρησκευτικές και ηθικές γραμματείες750. Ο Θεός δεν «σπέρνει» μόνο τους ανθρώπους, αλλά και κάθε τι το όμορφο και ανώτερο που υπάρχει στον άνθρωπο είναι σπορά του Θεού. Κατά τον Φίλωνα τον Αλεξανδρέα, η ωραιότητα, η οποία αποτελεί βασική αρετή των ανθρώπων και είναι εσωτερικό γνώρισμα και χάρισμα, έχει σπαρεί από το Θεό751. Ο λόγος του Χριστού, παρά το ότι μπορεί να μη γίνει δεκτός από κάποιον ακροατή, δε χάνει τη δύναμή του και, αναμφίβολα, παραμένει δραστικός, ώστε να μπορεί να πραγματοποιήσει την αποστολή για την οποία προορίζεται: Τὰ ῥήματα ἃ ἐγὼ λελάληκα ὑμῖν πνεῦμά ἐστιν καὶ ζωή ἐστιν (Ιω. 6,63). Ο λόγος του Θεού περιέχει την αλλαγή, το νέο, το θαυμαστό και προσκαλεί σε μετάνοια, σε νέα ζωή, σε απαλλαγή από το ψεύδος και την αδικία∙ είναι λόγος παρηγορητικός και καθοδηγεί προς τη Βασιλεία του Θεού. Ο λόγος του Θεού αφορά σε ολόκληρη την καθημερινή ανθρώπινη περιπέτεια, εντάσσοντάς τη μέσα στη γενικότερη οικονομία της σωτηρίας των ανθρώπων. Όσο περισσότερο εννοεί ο άνθρωπος τον λόγο του Θεού, τόσο βλέπει τις σχέσεις του με το Θεό, όχι ως μία συναλλαγή, αλλά ως Εὐαγγέλιο, το οποίο απαιτεί την υπακοή του

746

Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 133 Πρβλ.: Mκ. 1,1. 11. 9,7. 15,39 748 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 304 749 Η ανάλυση και η θεολογία του Ύμνου του Λόγου στο έργο του π. Ιωάννη Σκιαδαρέση, Ερμηνεία Περικοπών Ιωάννειας Γραμματείας, σελ. 53 – 75 750 Σε ένα κείμενο του Αριστοτέλους ο φιλόσοφος ισχυρίζεται ότι η ψυχή του ακροατή πρέπει να επεξεργαστεί από τον διδάσκαλο, όπως ο γεωργός επεξεργάζεται το χώμα: Και λοιπόν οτιδήποτε εξαρτάται από την φύση, είναι φανερό ότι δε βρίσκεται στην εξουσία μας, αλλά βρίσκεται στους πραγματικά ευτυχισμένους μέσω κάποιας θείας αιτίας, ο λόγος, όμως και η διδαχή, ας προσέξουμε μήπως δεν έχουν την ίδια δύναμη προς όλους, αλλά πρέπει να επεξεργαστούμε προηγουμένως την ψυχή του ακροατή, ώστε να ευχαριστείται και να μισεί ορθώς, όπως ακριβώς επεξεργαζόμαστε το χώμα, το οποίο πρόκειται να θρέψει τον σπόρο. Διότι δεν είναι δυνατό να ακούσει αποτρεπτικό λόγο, ούτε να τον καταλάβει, όποιος ζει με τα πάθη του. Αριστοτέλους, Ηθικά – Νικομάχεια, βιβλ. 10, κεφ. 9, στ. 29 – 37, των εκδόσεων Φέξη, Βιβλιοθήκη Αρχαίων Ελλήνων Συγγραφέων, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://archive.org/stream/pgcommunitytexts29011gut/29011‐0.txt Ημ.αν.17.08.2014 751 Φίλων Αλεξανδρεύς, Νόμων Ιερών Αλληγορίας …, βιβλίο 1, 49, 2 – 50, 1, εκδότης:. L. Cohn 747

90

ανθρώπου στους γενικότερους σκοπούς του Θεού, να δώσει τον αγώνα του, μαζί με το Θεό, για μια καλύτερη ανθρωπότητα. Στις μέρες μας αυτό γίνεται πραγματικότητα μέσα από την ποιμαντορία του λαού από την Εκκλησία 752.

2.2.1. Το πρόσωπο του σπορέως

Η αγνόηση του σπορέως αποτελεί το μεγαλύτερο παράδοξο της παραβολής, ίσως μαζί με την ανυπαρξία αναφοράς σχετικά με τον χρόνο του θερισμού753. Υπαινικτικώς ο Λουκάς εννοεί ως σπορέα τον Χριστό, αλλά αφήνει ανοικτή την ερμηνεία ότι και η πρώτη Εκκλησία, μέσω του κηρύγματος της, παίζει τον ρόλο του σπορέως754. Αν λάβουμε υπ’ όψιν μας το γεγονός ότι ο σπορέας των ζιζανίων είναι ο ίδιος ο διάβολος755, τότε δε μπορεί παρά να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι ο σπορέας είναι ο Υιός του Θεού ή και ο ίδιος ο Θεός – Πατέρας756. Ο Ματθαίος, μέσω άλλης παραβολής, μας αποκαλύπτει ότι ο σπορέας είναι ο ίδιος ο Χριστός: ὁ σπείρων τὸ καλὸν σπέρμα ἐστὶν ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου (Mτ. 13,37)757. Ο σπορέας είναι ο Χριστός, ο οποίος διδάσκει και ο σπόρος είναι ο λόγος της διδασκαλίας Του. Κι εξήλθε στις πόλεις και τα χωριά της Ιουδαίας για να σπείρει αυτόν τον σπόρο στη νοητή γη των ανθρωπίνων ψυχών, δηλαδή στη διάνοιά τους758. Ο Χρυσόστομος επεκτείνει τους συμβολισμούς: Σπορέας είναι ο Χριστός, σπόρος ο Θείος Λόγος Του, γη η ανθρωπότητα, βόδια στον ζυγό του γεωργού οι Απόστολοι, άροτρο είναι ο Σταυρός, ζυγός η ομόνοια και περιλαίμιο η γλυκιά αγάπη, η οποία περισφίγγει τους αυχένες των Αποστόλων759. Εφ’ όσον σπορέας είναι ο ίδιος ο Χριστός, τότε και η σπορά Του είναι ευλογημένη760. Γιατί δεν αποκαλύπτεται ο Χριστός λέγοντας ευθέως: εγώ είμαι ο σπορέας, ο οποίος ήλθα στη γη για να σπείρω τον λόγο μου; Δε θέλει να φανεί φιλόδοξος και να δώσει αφορμή για κατηγορίες στους φθονερούς Φαρισαίους 761, αλλά είναι δεδομένη και η ταπείνωσή Του. Ο Χριστός ταυτίζει τον εαυτό Του με έναν απλό σπορέα κι όχι με έναν ισχυρό στρατηλάτη ή εθνάρχη, εικόνες για τον Μεσσία, οι οποίες είναι οικείες στην αποκαλυπτική –κυρίως– γραμματεία των Ιουδαίων762. Η αιτία της μεγάλης συγκατάβασης και της παρουσίας του Χριστού στον κόσμο είναι η σπορά του λόγου Του, δηλαδή του σπόρου της ορθής πίστης763. Η προ των αιώνων βούληση, η «κένωση» του Θεού – Λόγου μέχρι του σημείου να πάρει τη δική μας ανθρώπινη φύση και η ένωσή Του με τον άνθρωπο, η οποία βρίσκεται πέρα από κάθε ανθρώπινη περιγραφή, ονομάζεται στη γλώσσα του Ευαγγελίου έξοδος. Κι αυτή η έξοδος δεν είναι σε καμία περίπτωση τοπική, αλλά αφορά την σχέση, με την οποία, ενώ είναι Θεός, έγινε ο πλησίον μας άνθρωπος764. Αποκαλείται έξοδος, επειδή εξήλθε προς εμάς και παίρνοντας σάρκα, μας εισήγαγε (στον ουρανό), μας καθάρισε από τις αμαρτίες και μας συμφιλίωσε με τον Θεό765. Κάθε 752

Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ. 404 – 405 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι Παραβολαί του Χριστού, σελ. 45. O Ιωάννης Χρυσόστομος λέγει ότι ο Χριστός ήλθε να σπείρει κι όχι να θερίσει, διότι ο σπόρος της Αναστάσεως δεν ήταν σπαρμένος στις καρδιές των ανθρώπων (Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 773, 12 – 15) 754 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 324 – 325 755 Πρβλ.: Mτ. 13,38‐39: τὰ δὲ ζιζάνιά εἰσιν οἱ υἱοὶ τοῦ πονηροῦ, ὁ δὲ ἐχθρὸς ὁ σπείρας αὐτά ἐστιν ὁ διάβολος 756 Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, σελ. 166 757 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary…, σελ. 214 και Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 650 758 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Α, 11 – Β, 1 759 Ιωάννης Χρυσόστομος , Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 773, 8 – 11 760 Αρχιμανδρίτης Συμεών Κούτσας, Κυρήξατε, σελ. 211 – 215 761 Σώτος Γ. Κουντουριώτης, Τα Ευαγγέλια, σελ. 59 753

762

π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων…, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 24 Θεόδοτος Αγκύρας, Ερμηνεία εις το Σύμβολον, MPG 77, 1316 Α, 15 – Β, 7 764 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 236 C, 12 – D, 3 και 240 Α, 1 – 7 765 Ιωάννης Χρυσόστομος , Ερμηνεία εις την προς Εβραίους Επιστολήν, MPG 63, 27, 37 – 41 763

91

άνθρωπος είναι υπεύθυνος για την άροση της γης της ψυχής του. Ο Χριστός εξήλθε για να σπείρει, όχι για να οργώσει, άρα ο κάθε ένας από εμάς οφείλει να είναι προετοιμασμένος να δεχθεί τον σπόρο Του766 και να φροντίσει να ξεριζώσει , με τη βοήθεια του Χριστού, κάθε ζιζάνιο, το οποίο φύτεψε ο διάβολος στην ψυχή του. Διότι λέγει, κάθε φυτό, το οποίο δεν φύτεψε ο ουράνιος Πατέρας μου, θα ξεριζωθεί767. Είναι, όμως, μόνον ο Ιησούς Χριστός ο σπορέας; Ο Μέγας Αθανάσιος γράφει: Εξήλθε για να σπείρει κάποιους σπόρους μέσω της δικής Του παρουσίας και κάποιους άλλους σπόρους ενεργώντας μέσω των μαθητών Του768. Κατά τον M. Henry ο οποιοσδήποτε ευσυνείδητος κήρυκας και υπηρέτης του Ευαγγελίου είναι και σπορέας του λόγου του Θεού769, αρκεί να έχει αρετή και αγιότητα, οπότε θα του δίνει τη Χάρη Του ο Θεός και θα κερδίζει την υπόληψη των ανθρώπων770. Οι λόγοι του θα αντλούν κύρος από τον σπόρο Εκείνου και δεν θα σπέρνει τον δικό του σπόρο771. Για πολλούς Έλληνες ερμηνευτές, ιδιαιτέρως του 20ου αιώνα, σπορέας μπορεί να είναι και το κατηχητικό σχολείο της Εκκλησίας772. Επίσης, σπορείς του λόγου του Θεού μπορούν να γίνουν η οικογένεια, η πολιτεία και ολόκληρη η κοινωνία, όταν έχουν ζήλο και καταβάλουν προσπάθειες χριστιανικής παιδαγωγίας 773. Ο Χριστιανός οφείλει να ακούει τους λόγους και τις συστάσεις όλων ανεξαιρέτως των σπορέων, διότι ο Θεός είναι αυτός, ο οποίος βρίσκεται πίσω από κάθε ψυχοσωτήριο διδαχή774.

2.2.2. Ο αγρός όπου σπέρνεται ο σπόρος

Όπως ο σπορέας, έτσι και το έδαφος στο οποίο σπέρνεται ο σπόρος, δεν ταυτοποιείται ρητώς. Έμμεση απάντηση στο ερώτημα ποιος είναι ο αγρός δίδει ο Απόστολος Παύλος λέγοντας: θεοῦ γεώργιόν ἐσμεν (Α΄ Κορ. 3,9). Ο Επιφάνιος Κύπρου θεωρεί ότι η καλή γη είναι η Εκκλησία του Χριστού, η οποία είναι εύφορη και καρποφορούσα775. Υπό το πρίσμα των προηγουμένων απόψεων το χωράφι, το χώμα όπου σπέρνεται ο σπόρος, είναι οι καρδιές των ανθρώπων776. Όμως, όπως και τα εδάφη είναι διαφορετικών ποιοτήτων, έτσι και οι καρδιές των ανθρώπων παρουσιάζουν διαφορά στην ανταπόκριση και τη διάθεση, την οποία δείχνουν απέναντι στο λόγο του Θεού. Ένα ρητό των Λατίνων διακηρύττει: Quidquid recipitur ad modum recipientis recipitur, δηλαδή αυτό το οποίο προσλαμβάνεται, προσλαμβάνεται με τον τρόπο του δέκτη. Υπάρχουν οι πρόθυμοι και εργατικοί άνθρωποι από τη μια μεριά, υπάρχουν οι οκνηροί και οι αδιάφοροι από την άλλη: ὥσπερ γεώργιον ἀνὴρ ἄφρων καὶ ὥσπερ ἀμπελὼν ἄνθρωπος ἐνδεὴς φρενῶν (Παρ. 24,30). Το αποτέλεσμα εξαρτάται από το αν, πώς και κατά πόσον ο κάθε άνθρωπος ανταποκρίνεται στον λόγο του Θεού. Ο Χριστός, καθώς διαλέγεται με όλους τους ανθρώπους, αδιακρίτως και με αφθονία ρίχνει τον σπόρο Του, σαν τον σπορέα, έτσι ώστε από τη μεριά Του, έχοντας κάνει τα μέγιστα, περιμένει την ανταπόκριση των ακροατών Του και είναι σα να μας λέγει: “Τι έπρεπε να κάνω και δεν το έκανα;”777 Όσον αφορά την Εκκλησία και τους κήρυκες του λόγου του Θεού, πρέπει να 766

Νικόλαος Καβάσιλας, Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας, MPG 150, 369 A, 15 – B, 5 Ιωάννης Χρυσόστομος , Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 773, 22 – 28 768 Αθανασίου Αλεξανδρείας, Ομιλία εις τον σπόρον, MPG 28, 145 D 10 – 12 143 ‐ 169 769 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 184 770 Νικηφόρος Θεοτόκης, Κυριακοδρόμιον, τομ. Α΄, σελ. 222 771 Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 70 772 Παντελεήμων Φωστίνης, Σπορά και Θερισμός, με μία ιστορία – παράδειγμα στις σελ. 192 – 195 773 Μιχαήλ Ι. Γαλανός, Ομιλίαι εις τους Αποστόλους και τα Ευαγγέλια όλων των Κυριακών, Τόμος Δ΄, σελ.

134 774 Κωνσταντίνος Καλλίνικος, Πρακτικαί Ομιλίαι εις τα Κυριακά Ευαγγέλια, σελ. 75 775 Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου, Εις την Ανάληψιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, MPG 43, 484, 48 – 52 και 485, 9 – 15 776 Κωνσταντίνος Σοφ. Γρηγοριάδης, Ευαγγελικές Περικοπές, σελ. 16 777 Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 303, στ. 13 – 18 767

92

εμπιστεύονται τον Θεό για την καρποφορία των έργων τους, όπως ο γεωργός σπέρνει τη γη και αφήνει τον Θεό να κάνει τα υπόλοιπα778.

2.2.3. Η σχέση σπόρου και λόγου

Η αρχή της ύπαρξης κάθε φυτού είναι ο σπόρος. Η αρχή κάθε καλής πράξης είναι ο λόγος. Χωρίς καλό σπόρο η γη γεμίζει αγκάθια. Χωρίς καλό κήρυγμα του λόγου του Θεού ο άνθρωπος μένει με τα ελαττώματά του και τα κακά του ένστικτα779. Η βασική ομοιότητα που έχει ο σπόρος του φυτού με το λόγο του Θεού είναι η ζωτικότητα, η οποία κρύβεται μέσα τους780. Ο κάθε σπόρος, φαινομενικά, είναι ένα νεκρό, ξηρό αντικείμενο, όμως περιέχει εντός του ολόκληρη τη δύναμη της ζωής, η οποία ξεπηδά από μέσα του781. Ομοίως και η Αγία Γραφή, η οποία περιέχει τον λόγο του Θεού, είναι ένα μικρό βιβλίο∙ όμως, μέσα στους αιώνες, φάνηκε το δυνατότερο όλων782. Δικαιολογημένα η παραβολή του σπορέως θεωρείται ως η παραβολή, η οποία παρουσιάζει την θαυμαστή και μυστηριώδη δύναμη του λόγου του Θεού, που ελευθερώνει και αλλάζει τον άνθρωπο783.

2.3. Ο συμβολισμός των άγονων εδαφών

Όπως και στο μεσοσκήνιο, στον προφητικό λόγο του Ησαΐα, οι ακροατές χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: σε αυτούς στους οποίους δέδοται και τους άλλους στους οποίους οὐ δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας784, έτσι και κατά την ερμηνεία της παραβολής ο Χριστός παρουσιάζοντας μία κοινωνική ηθογραφία 785 της εποχής Του και κάνοντας μία ψυχογραφική περιγραφή και ένα καρδιογράφημα 786 στους ακροατές Του, τους διαχωρίζει σε δύο κύριες κατηγορίες: Σε αυτούς που δεν παράγουν καρπό και σε αυτούς που καρποφορούν. Γράφει ο Ευσέβιος: Εάν όλοι οι ακροατές διέθεταν την ίδια προαίρεση, δεν θα χρειαζόταν να γίνει κάποια διάκριση από τον Κύριο. Όμως οι άνθρωποι, επειδή διαθέτουν το αυτεξούσιο, χρησιμοποιούν τον ουράνιο σπόρο ο καθένας με τον τρόπο του. Έτσι κάποιους τους χαρακτηρίζει η ραθυμία και η απροσεξία, ενώ κάποιοι άλλοι πολλαπλασιάζουν τον σπόρο μέσα από αγαθές καρποφορίες. Και σε κάθε κατηγορία, από αυτές τις δύο, υπάρχουν τρεις ομάδες ανθρώπων. Όπως εκείνοι, οι οποίοι γίνονται αίτιοι της απώλειας του σπόρου, τον καταστρέφουν με διαφορετικούς τρόπους, έτσι και αυτοί, οι οποίοι καλλιεργούν τον σπόρο, δεν αποφέρουν την ίδια ποσότητα καρπών787. Πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι το μοτίβο της παρουσίασης των τεσσάρων ειδών εδάφους είναι κοινό, με μικροδιαφορές, στους τρεις συνοπτικούς: α) εισαγωγική φόρμουλα: οὗτοι / ἄλλοι / ἐκεῖνοί δέ εἰσιν (Μκ.), ὁ δὲ σπαρείς (Mτ.), οἱ δὲ παρὰ / ἐπὶ / εἰς / ἐν (Λκ.), β) η περιγραφική φόρμουλα των ακροατών του λόγου: οἳ / οἵτινες ὅταν ἀκούσωσιν τὸν λόγον (Mκ.), οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων (Mτ.), οἱ ἀκούσαντες / ὅταν ἀκούσωσιν / οἵτινες… ἀκούσαντες (Λκ.), γ) η περιγραφή των συνθηκών, οι οποίες είναι υπεύθυνες για την αποτυχία ή την επιτυχία της καρποφορίας του σπόρου (οδός, πέτρα, αγκάθια, αγαθή γη) και τέλος δ) το αποτέλεσμα (αποτυχία ή επιτυχία της 778

Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 184 Υάκινθος Δημητρίου, Επίσκοπος Γρατιανουπόλεως, Τα λόγια σου μελέτη μου, σελ. 339 780 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 220 781 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 184 782 Γεώργιος Παυλίδης, Λύχνος τοις ποσί μου, Λόγοι εις τα Ευαγγέλια των Κυριακών, σελ. 155 783 Παρασκευάς Αναστ. Ζωγράφος, Κυρήγματα Αληθείας και Ζωής, σελ. 190 – 194 784 Βλ. σελ 132 κ.ε. στην παρούσα εργασία.

785 Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α΄, σελ. 25 786 Μιχαήλ Ε. Μιχαηλίδης, Από τον Άμβωνα, σελ. 147 787 Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 677 Α, 10 – Β 15 779

93

καρποφορίας)788. Η μόνη εξαίρεση, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω, είναι το πρώτο παράδειγμα του Ματθαίου, ο οποίος μεταστρέφει τη σειρά σε β. – γ. – δ. – α789.

2.3.1. Ο σπόρος, που έπεσε στην οδό, αρπάζεται από τον διάβολο (Μκ. 4,15, Μτ. 13,19b, Λκ. 8,12)

Ο Ματθαίος μας εισάγει στην ερμηνείας της παραβολής παρουσιάζοντας την αιτία της αποτυχίας της καρποφορίας στο πρώτο είδος εδάφους, η οποία είναι η έλλειψη κατανόησης του λόγου: μη συνιέντος. Ολόκληρη η ερμηνεία του Ματθαίου είναι προσανατολισμένη στην έννοια της κατανόησης. Η μετοχή αυτή συμφωνεί με την έκφραση οὐδὲ συνίουσιν (Mτ. 13,13), με την οποία περιέγραψε τους σκληρόκαρδους Ιουδαίους προηγουμένως ο Χριστός. Περιγράφοντας την πρώτη ομάδα ανθρώπων με την μετοχή ενεστώτα μὴ συνιέντος, σημειώνει ότι η έλλειψη κατανόησης του λόγου προηγείται του έργου του διαβόλου790. Η μετοχή αυτή αντιτίθεται στη μετοχή συνιείς του ιδίου ρήματος στον στίχο Mτ. 13,23, που χαρακτηρίζει την αγαθή γη. Σε αυτό το πλαίσιο το ρήμα συνίημι αφορά τον όχλο, ο οποίος απλώς άκουσε τον λόγο του Χριστού, αλλά δεν τον κατανόησε. Έτσι ο Ματθαίος δείχνει το ιδιαίτερο ενδιαφέρον του για τους ανθρώπους αυτούς791. Εδώ υφίσταται μία επιπόλαια πρόσληψη του λόγου του Θεού, η οποία οδηγεί σε αναβολή οποιασδήποτε διαδικασίας, που μπορεί να ξεκινήσει στην καρδιά του ανθρώπου ο λόγος του Θεού. Η καρδία (Mτ., Λκ.) είναι η έδρα της ανθρώπινης ύπαρξης (εβραϊσμός)792. Η έκφραση ἐν τῇ καρδίᾳ φανερώνει την καρδιά ως το μέρος όπου λαμβάνονται οι αποφάσεις και αποτελεί το κέντρο της προσωπικότητας793. Στην Π. Διαθήκη, σε αρκετές περιπτώσεις, ο λόγος του Θεού απευθύνεται στην καρδιά του ανθρώπου, ιδέα που συναντάται και στα Ευαγγέλια του Ματθαίου και του Λουκά794. Με τη μετοχή ἐσπαρμένον δηλώνεται ότι ο σπορέας ολοκλήρωσε το έργο του∙ η σπορά τελείωσε795, οπότε αναμένει κανείς να δει το ηθικό αποτέλεσμα, το οποίο παρήγαγε η διδασκαλία796. Η μετοχή σπαρείς, που χρησιμοποιεί ο Ματθαίος, αναφέρεται ἐπί τῆς γῆς, όχι επί του σπόρου, δηλαδή αυτός είναι ἡ κατά τήν ὁδόν σπαρεῖσα γῆ. Με παρόμοιο τρόπο πρέπει να ερμηνεύσουμε και τα υπόλοιπα είδη των εδαφών 797. Ο Λουκάς, με την πρότασή του: οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν, είναι σα να μας λέει: εκείνοι, οι οποίοι έλαβαν τον σπόρο στο κράσπεδο της οδού798, ενώ, χαρακτηρίζοντας την πρώτη ομάδα ακροατών του λόγου ως οἱ ἀκούσαντες, μας δείχνει ότι ο λόγος απλώς έφθασε μέχρι το εξωτερικό όργανο της ακοής, αλλά δεν υπήρξε εσωτερική πρόσληψη του λόγου από την καρδιά799. Διότι, οτιδήποτε ακούει ο άνθρωπος πρέπει να φθάνει στην καρδιά

788

Βασισμένο στο παράδειγμα του Donald A. Hagner, το οποίο αφορά μόνον τον Ματθαίο, που, όμως, κατά τη γνώμη μας, έχει εφαρμογή και στους άλλους δύο συνοπτικούς. [Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 378]. Ο αναγνώστης μπορεί να συμβουλευτεί και τον Πίνακα της σελ. 155 της παρούσας εργασίας, όπου παρουσιάζεται το μοτίβο των Ευαγγελιστών.

789 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 738 790 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 308 – 309, με αναφορά στον Gemünden.

791 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 248 792 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 401 – 402 793 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary …, τομ. 8, σελ. 313 794 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 400. Πρβλ. Δευτ. 30,14 795 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως …, σελ. 120, με αναφορά στον Swete.

796 G. H Box, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 255 797 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Β, 1 – 4 798 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 220 799 J. Owen, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 251

94

του800 και να ριζώνει εκεί∙ σε διαφορετική περίπτωση, αν είναι απρόσεκτος, έρχεται ο διάβολος και το αρπάζει801. Ενώ το λεξιλόγιο των συνοπτικών Ευαγγελιστών είναι σχεδόν παρόμοιο, προξενεί εντύπωση η χρήση τριών διαφορετικών λέξεων – όρων για την περιγραφή του εχθρού του σπόρου: ὁ σατανᾶς (Mκ.) ὁ πονηρὸς (Mτ.), ὁ διάβολος (Λκ.). Είναι πολύ δύσκολο να ερμηνεύσουμε τη διαφορά αυτών των χαρακτηρισμών, οπότε καταλήγουμε ότι –ίσως– είναι θέμα στυλιστικών προτιμήσεων802. Ο πονηρὸς κυριολεκτικώς είναι ο προξενών άλγη και βάσανα και κατόπιν παίρνει τη σημασία του οδυνηρού και κακού. Με την ηθική έννοια είναι ο ίδιος ο διάβολος803. Η συγκεκριμένη λέξη προέρχεται από το ρήμα διαβάλλω, άρα διάβολος είναι αυτός ο οποίος κατηγορεί ψευδώς, συκοφαντεί και δυσφημεί804. Είναι ο άρχοντας των πονηρών πνευμάτων, ο οποίος με ποικίλες ασθένειες τυραννεί τους ανθρώπους και τους απομακρύνει από τον Θεό805. Ο σατανᾶς (Mκ. 4,15) είναι εβραϊκή λέξη. Σημαίνει τον αντίπαλο, τον εχθρό, τον αντικείμενο. Είναι ο άρχοντας των πονηρών πνευμάτων, ο οποίος παρακινεί τους ανθρώπους προς την αμαρτία, χρησιμοποιώντας δόλια μέσα806. Έχει σημασία το γεγονός ότι ο Χριστός δεν λέει: τα πουλιά συμβολίζουν τον διάβολο / σατανά / πονηρό. Χρησιμοποιεί μια πιο ζωντανή γλώσσα: έπειτα έρχεται ο διάβολος. Αυτή η επισήμανση, από τον ίδιο τον Χριστό, εκλαμβάνεται από τους ερμηνευτές ως ορισμός της ύπαρξης του διαβόλου ως προσώπου και προσωπικού Του αντιπάλου και όχι ως αφηρημένης και απρόσωπης έννοιας του κακού 807. Οι υποστηρικτές της άποψης ότι την ερμηνεία της παραβολής δεν την είπε ο Χριστός, θεωρούν ότι εδώ αντικατοπτρίζεται η αίσθηση της πρώτης Εκκλησίας, δηλαδή ότι ο διάβολος παρέμενε ο ενεργός αντίπαλος και ο μεγαλύτερος εχθρός της, αφαιρώντας τη δυνατότητα της πίστης από τον άνθρωπο 808, ανακόπτοντας την ιεραποστολική δράση της Εκκλησίας και εμποδίζοντας το μήνυμά της: αἴρει τὸν λόγον (Mκ. 4,15)809. Ο διάβολος, όμως, έχει ηττηθεί ήδη από τον Χριστό (Λκ. 4,13. 22,3), οπότε η φράση του Λουκά, στο στίχο 8,12, που έρχεται ως συμπέρασμα, είναι σημαντική: ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν. Η φράση εισάγεται με τον σύνδεσμο ἵνα και εκφράζει σκοπό810. Ο Λουκάς, έχει παραλείψει στο έργο του την θεωρία περί των παραβολών (στο μεσοσκήνιο), έτσι εδώ εισφέρει τη δική του, ισοδύναμη, θεολογική προφορά811: Ο αντίπαλος του Θεού αφαιρεί το λόγο Του από την καρδιά των ακροατών, όμως η διαδικασία της θετικής ακρόασης οδηγεί στην πίστη και, συνεπώς, στη σωτηρία812, η οποία, για την Εκκλησία του Χριστού, είναι η αναμενόμενη τελική νίκη, ο ερχομός της Βασιλείας του Θεού813. Η φράση αυτή του Λουκά ηχεί παράξενα. Ίσως είναι ένα σημάδι παύλειας επιρροής814, ίσως αποτελεί όρο μίας πρώιμης εκκλησιαστικής ορολογίας 815 ή 800

Πρβλ. Λκ. 1,66. 2,19. 51 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 732 802 Howard I. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 325, με αναφορές σε F. Bovon και J. M. Creed.

803 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 816 και Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 650 804 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 257 805 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 199 806 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 732 807 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 220. Πρβλ. εἶπεν δὲ αὐτοῖς∙ ἐθεώρουν τὸν σατανᾶν ὡς ἀστραπὴν ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πεσόντα (Λκ. 10,18) 808 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 250 809 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 134 810 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 907 811 Darrell L Bock., Luke, 1:1 – 9:50, σελ. 733 812 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 309 813 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 134 814 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 220 815 J. A.Fitzmyer, To Advance the Gospel…, σελ. 325 και Marshall I. Howard, The Gospel of Luke, σελ. 713 801

95

αποτελεί μια διαφορετική γραφή της φράσης του Μάρκου: μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς (Mκ. 4,12)816. Η πίστη είναι σημαντική για τον Λουκά. Το ρήμα πιστεύω σημαίνει δέχομαι το μήνυμα του Θεού αλλάζοντας τρόπο ζωής, ώστε να φθάσω στη σωτηρία817 κι αυτός που σώζει είναι ο λόγος του Θεού818. Στην Κ. Διαθήκη το ρήμα πιστεύω σημαίνει ανήκω μεταξύ των πιστών του Θεού και του Χριστού 819. Στους στίχος Λκ. 8,12‐13 ο Λουκάς προσθέτει ακόμη δύο φορές τον παράγοντα πίστη, θέλοντας να τονίσει ότι το μήνυμα του Χριστού προϋποθέτει την ακρόαση με πίστη. Η μετοχή αορίστου που χρησιμοποιεί (πιστεύσαντες) δείχνει την αρχική ενέργεια της πίστης, ενώ ο ενεστώτας του επομένου στίχου (πιστεύουσιν) δηλώνει μία συνεχιζόμενη διάθεση820. Αυτό το οποίο ο Λουκάς προτίθεται να αποδώσει εδώ, χρησιμοποιώντας τη συγκεκριμένη λέξη, έχει το ίδιο νόημα με αυτό που τόνισε δύο κεφάλαια πριν∙ αυτοί που πιστεύουν σώζονται821. Η φρασεολογία είναι κοινή σε όλες αυτές τις προτάσεις της πρώτης Εκκλησίας και είναι σταθερά ριζωμένη στην Μάρκεια παράδοση. Ο Λουκάς εξωτερικεύει, με λιτό τρόπο, αυτό που λένε οι πηγές του, ότι δηλαδή η σωματική ίαση και η πνευματική σωτηρία είναι αποτέλεσμα της πίστης στον Χριστό, όπως η θεραπεία του παραλυτικού822. Η συγκεκριμένη πρόταση ρητώς συνδέεται με τις δυσκολίες τις οποίες συναντούσε η πρώτη χριστιανική ιεραποστολή 823. Το ρήμα σώζω‐ομαι (Λκ. 8,12) προέρχεται από το σῶος = ακέραιος και στην Κ. Διαθήκη έχει τις έννοιες της απαλλαγής από την πνευματική αθλιότητα και της συμμετοχής στη χάρη του Θεού, η οποία παρέχεται δια Ιησού Χριστού824. Σε γενικές γραμμές ο Λουκάς εδώ ακολουθεί τον Ματθαίο και αυτό, ίσως, σημαίνει ότι επηρεάζεται από αυτόν ή –ενδεχομένως– Ματθαίος και Λουκάς χρησιμοποιούν μία άλλη, κοινή πηγή, πλην του Μάρκου825. Το ρήμα ἁρπάζω (Mτ. 13,19) σημαίνει αφαιρώ, αποσπώ κάτι δια της βίας, διαρπάζω826. Εδώ είναι ενδεικτικό και της ταχείας πανουργίας827. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί χρησιμοποιούν το συνώνυμο ρήμα αἰρέω – ῶ, το οποίο –μεταξύ άλλων– σημαίνει λαμβάνω δια της χειρός, αρπάζω, αφαιρώ και συλλαμβάνω828. Ο Μάρκος προσθέτει το επίρρημα εὐθὺς (4,15), το οποίο έχει τη σημασία του αμέσως, χωρίς καμία αργοπορία829 και ενδεικνύει την ακαριαία επέμβαση του σατανά στους ανθρώπους αυτής της κατηγορίας830. Δηλαδή, η σπίθα, την οποία άναψε στην καρδιά του ανθρώπου ο λόγος του Θεού, σβήνεται πάραυτα831. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί παραλείπουν το επίρρημα που χρησιμοποιεί ο Μάρκος, θεωρώντας το πολύ περιοριστικό832.

816

Jacques Dupont, “La parabole du semeur dans la version de Luc,” Apophoreta, σελ. 102 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 384 – 385. Πρβλ.: Πρ. 2,44. 4,32 και Λκ. 8,50, Πρ. 14,9. 15,11. 16,31.

818 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 713, πρβλ. τη φράση του Λουκά πίστευσον ἐπὶ τὸν κύριον Ἰησοῦν καὶ σωθήσῃ σὺ καὶ ὁ οἶκός σου (Πρ. 16,31), στην οποία αντανακλάται και πάλι η σωτηριολογία του.

819 Σ. Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Κ. Δ., σελ. 627 – 628 & Ι. Σταματάκος Δρ., Λεξικόν …, σελ. 793 820 Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the theology of Luke, σελ. 35 – 48 821 Λκ. 6,47‐48. Πρβλ. Μκ 5,34. 10,52, Λκ. 7,50. 8,48. 50. 17,19. 18,42, Πρ. 14,9. 15,11. 16,31, Ρωμ. 10,9, Α΄ Κορ. 1,21, Εφ. 2,8, 817

Ιακ. 2,14. 5,15 822

I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 325. Πρβλ.: Μκ. 2,1 – 5 και Λκ. 5,17 – 20 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 8, σελ. 150 824 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 818 – 819 825 Gundry Robert Horton, Commentary on Matthew, σελ. 259 826 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 179 827 J. A. Bengel στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 255 828 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 1, σελ. 72 – 73 829 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 327 830 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 116 831 Νικήτας Παφλαγόνος, Εξήγησις εις το Ευαγγέλιον του Λουκά Αποσπάσματα, MPG 105, 576 C, 1 – 4 832 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 384 823

96

Ο Μάρκος ξεκινά την αφήγησή του διηγούμενος την τύχη που είχε ο σπόρος, ο οποίος έπεσε στην οδό ή δίπλα από αυτήν, ενώ ο Ματθαίος μας παρουσιάζει την ίδια πρόταση ως συμπέρασμα. Ο Ματθαίος δίδει έμφαση στη φράση: ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας, με την οποία ξεκινά να παραθέτει τα είδη των εδαφών 833. Σε γενικές γραμμές μετατοπίζει το βάρος από τον σπορέα, που σπέρνει τον λόγο (Μκ.), στον ακροατή, ο οπόιος ακροάται την διακήρυξη της Βασιλείας του Θεού, προσδίδοντας δραματικότητα στο ξεκίνημα της ερμηνείας της παραβολής 834. Ο Λουκάς ακολουθεί τον Μάρκο, μετακινώντας την εστίαση από τον σπόρο στα εδάφη όπου έπεσε ο σπόρος, αναδιατυπώνοντας εντελώς το κείμενο. Αν ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού, αυτοί οι οποίοι βρίσκονται κατά μήκος του μονοπατιού είναι οι ακροατές του λόγου. Μας εισάγει, με το πρώτο παράδειγμα, στο μοτίβο, το οποίο θα ακολουθήσει και στα επόμενα μέρη όπου έπεσε ο σπόρος. Η μεγάλη σημασία της ακρόασης του λόγου του Θεού και το γεγονός ότι μπορεί να υπάρξει επιτυχία ή αποτυχία σημειώνονται στους στίχους Λκ. 8,8 και 10. Κατά τη διάρκεια της όλης αφήγησης ο Λουκάς ακολουθεί στενά τη δομή της αφήγησης του Μάρκου 835 και, επηρεαζόμενος από την μάρκεια έκφραση οὗτοι δέ εἰσιν, αρχίζει να χρησιμοποιεί κι αυτός τον πληθυντικό αριθμό. Στο συγκεκριμένο τμήμα του εδάφους ο σπόρος αφαιρέθηκε πριν προλάβει να αναπτυχθεί. Το βασικό ερώτημα είναι: ποιοι άνθρωποι αντιπροσωπεύονται από αυτήν την πρώτη κατηγορία εδάφους ή την πρώτη ομάδα σπόρων; H απάντηση είναι μάλλον εύκολη. Εδώ ανήκουν οι άνθρωποι εκείνοι, στους οποίους ο σπόρος ουδέποτε είχε την ευκαιρία να βλαστήσει, επειδή θεωρούν την πίστη περιττή836. Ο λόγος του Θεού γρήγορα απομακρύνεται από τη μνήμη τους και την αντίληψή τους 837. Είναι άνθρωποι ‐ πνευματικά‐ κουφοί838 και φυσικά έχουν ευθύνη, επειδή, όχι μόνον αδιαφόρησαν για την κατανόηση του λόγου του Θεού, αλλά άνοιξαν και την κερκόπορτα στον εχθρό για να «καταστρέψει» τον λόγο Του839. Είναι μωροί840 και απρόσεκτοι ακροατές∙ αναγνωρίζουν ότι υπάρχει πνευματική αλήθεια στο λόγο του Θεού, η οποία μπορεί να τους ωφελήσει, αλλά από τη στιγμή που οι ίδιοι δεν κάνουν κάποια ενέργεια, ώστε να ωφεληθούν, σύντομα αυτό που άκουσαν χάνεται. Η αδυναμία να προσλάβουν το μήνυμα και να κατανοήσουν το νόημά του οδηγεί στην απώλεια, πρώτα του μηνύματος και κατόπιν των ιδίων των ακροατών841. Οπότε δε φταίνε τα πουλιά τα οποία αρπάζουν τον σπόρο. Η ευθύνη βρίσκεται αλλού: Ποια είναι λοιπόν η αιτία, εξ’ αιτίας της οποίας αρπάζεται ο σπόρος, ο οποίος έπεσε στην οδό; Σκληρός και ακαλλιέργητος γίνεται κάθε δρόμος, αφού τα πόδια όλων τον καταπατούν και δε μπορεί να διεισδύσει ο σπόρος. Όσοι, λοιπόν, έχουν τον νου «σκληρό», δεν μπορεί καμία θεία και ιερή νουθεσία να διεισδύσει σε αυτούς, ώστε να καρποφορήσουν οι αρετές. Αντιθέτως, αυτού του είδους οι άνθρωποι είναι σα μία καταπατημένη οδός από τα ακάθαρτα πνεύματα και τον σατανά, οπότε δεν μπορούν να φέρουν αγίους καρπούς, έχοντας άγονη και στείρα καρδιά842.

833

Σύμφωνα με τον Donald A. Hagner οι μικροδιαφορές μεταξύ Ματθαίου και Μάρκου μπορούν να εξηγηθούν από το ότι ο Ματθαίος συντομεύει, σύμφωνα με τις δικές του προτιμήσεις, τον Μάρκο, βελτιώνοντας τη γλώσσα και το στυλ του Μάρκου και παραλλάσσοντας το κείμενο, σύμφωνα με τα ιδιαίτερα ενδιαφέροντά του [D. A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 378].

834 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 194 835 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 732 836 Πολύκαρπος Συνοδινός, Μητροπολίτης Μεσσηνίας, Λόγοι επί των Κυριακών Ευαγγελίων, σελ. 43 837 Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ. 147 838 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1299 839 Daniel Patte, The Gospel according to Matthew: A Structural Commentary on Matthew’s faith, σελ. 189 840 Βαρθολομαίος Κατσούρης, Μητροπολίτης Μεγάρων και Σαλαμίνος, Εκλογάριον ήτοι Συλλογή Ομιλιών και Μελετών, σελ. 77 εκδ. Ευεργέτιδος, εν Μεγάροις, 1999 841 Leon Morris, The Gospel according to Matthew (PNTC), σελ. 345 – 346 842 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 625, 9 – 19

97

Ο Θεοφύλακτος γράφει ότι: η οδός είναι ο Χριστός, άρα παρὰ τὴν ὁδὸν βρίσκονται όλοι αυτοί, οι οποίοι είναι έξω από την οδό του Χριστού843. Παρά ταύτα, το μονοπάτι παραμένει μία ανεξακρίβωτη και αταύτιστη λεπτομέρεια της παραβολής844. Η ερμηνεία, που δίνει ο Χριστός, είναι σαφής: Μερικοί άνθρωποι ακούνε το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού, αλλά η καρδιά τους είναι όπως τα πατημένα μονοπάτια, ένα σκληρό και ξηρό έδαφος, σαν την οδό την ποδοπατημένη από πολλούς ανθρώπους, που σκληραίνει και μένει επάνω στην επιφάνειά της, οτιδήποτε κι αν πέσει σε αυτή845, οπότε η αλήθεια δεν μπορεί να διεισδύσει και, προτού να την εννοήσουν, ο διάβολος την αρπάζει846. Η ατροφία της πνευματικής αναζήτησης τούς κάνει να μην αισθάνονται την ανάγκη του λόγου της αληθείας. Κοινότυπα και ανούσια πράγματα μετατρέπουν τον άνθρωπο σε ένα σκληρό πεζοδρόμιο847. Αδιαφορεί για τα πνευματικά ιδανικά και θεωρεί πάρεργο τον λόγο του Θεού και τις αξίες του848. Στη ροή της παραβολής υπάρχει, στον Λουκά, μία σημαντική λέξη: κατεπατήθη (Λκ. 8,5), η οποία δεν ερμηνεύεται διόλου από τον Ευαγγελιστή. Συμβολίζει άραγε μία ιδέα περιφρόνησης του λόγου του Θεού; Διότι, εφ όσον καταφρονείς τον λόγο, κατόπιν έρχεται ο διάβολος, θρονιάζεται στην καρδιά σου και αφαιρεί οποιαδήποτε προσπάθεια κατανόησης. Δυστυχώς δεν υπάρχουν ιδιαίτερες ερμηνευτικές προσεγγίσεις από τους Πατέρες της Εκκλησίας, αλλά και από συγχρόνους ερμηνευτές, γύρω από την συγκεκριμένη λέξη. Ο λόγος του Χριστού είναι προτρεπτικός, ώστε οι ακροατές του λόγου να γίνουν συνετοί∙ από τον ακροατή, ο οποίος δεν είναι συνετός, αρπάζεται ο σπόρος, άρα σύνεση είναι να λάβεις και να κρύψεις στη γη, δηλαδή στη μνήμη σου, τον σπόρο, έτσι ώστε να ριζώσει και να μην βρεθεί ακάλυπτος και αρπαχτεί από τα πονηρά πνεύματα849. Με το Βάπτισμα σπάρθηκε στον καθένα από εμάς ο σπόρος της πίστεως και καλούμαστε να τον προστατεύουμε από τις προσβολές της υπερηφανείας και της κακεντρεχείας των πονηρών και ασεβών κοράκων, οι οποίοι κρώζουν γύρω μας850. Ασφαλώς η διαφθορά και τα ελαττώματα των ανθρώπων δεν στερούν από τον λόγο του Θεού τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του: τη δύναμή του και τη ζωτικότητά του. Ο λόγος του Ευαγγελίου αποτελεί έναν, πάντοτε καρποφόρο, δυναμικό σπόρο, και εναπόκειται στη βούληση του κάθε ακροατή αν θα τον αφήσει να γίνει και δραστικός 851. Τα προβλήματα προέρχονται από την σκληροκαρδία και την απροθυμία των ακροατών στο να αποδεχθούν το λόγο του Θεού (Μτ. 13,13‐15) και από τον διάβολο, ο οποίος αντιτίθεται στη σωτηρία του κόσμου852. Ούτε ο σπορέας είναι ανεπαρκής, όπως μπορεί να υποθέσει κάποιος από το λόγιον που προηγείται της ερμηνείας της παραβολής (Μκ. 4,12), ούτε ο λόγος του Θεού

843

Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 C, 9 – 10 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 222 845 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Β, 8 – 10 846 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ. 313 & 650 ‐ 651 & B. Peterson, Inductive Bible study, σελ. 78 847 Σάββας Αγουρίδης, στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α΄, σελ. 54 – 55 848 Παντελεήμονος Κ. Καρανικόλα, Ὁ Ἃγιος Χρυσόστομος…, σελ. 120 – 121, ο οποίος προσθέτει και κάποιες γραμμές για το ελληνικό έθνος, αφού οι περιστάσεις, την εποχή εκείνη (1912) ήταν κρίσιμες: Όσον αφορά το έθνος μας, αυτοί οι άνθρωποι είναι οι υπερήφανοι και αδόκιμοι λόγιοι, οι οποίοι είναι “νεφέλες άνυδρες, δένδρα άκαρπα και ξηρά, εντελώς νεκρά, κύματα θαλάσσης, που ο αφρός τους είναι οι ανομίες τους” (Επιστολή Ιούδα, 13). Το κακεντρεχές και υλόφρον πνεύμα του διαβόλου αρπάζει από τις καρδιές αυτές τον σπόρο, επειδή έχουν συνείδηση, στο κατώφλι της οποίας ουδέποτε πάτησε ο λόγος του Θεού.

849 Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, 9 – 12 850 Παντελεήμονος Κ. Καρανικόλα, ό.π., σελ. 121 851 David W. Torrance, Thomas F. Torrance , A Harmony of the Gospels: Matthew, Mark, and Luke, σελ. 71 852 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 712 844

98

αδυνατεί να «επικοινωνήσει» με τους ανθρώπους853. Αυτός ο οποίος δε θέλει να αποδεχθεί το μήνυμα του Ευαγγελίου, δεν το κατανοεί854. Η ραθυμία και η επιπολαιότητα είναι οι αιτίες οι οποίες κάνουν τους ανθρώπους παθητικούς855, απρόσεκτους ακροατές, που αφήνουν τον σπόρο του λόγου «ακάλυπτο»856. Πολλές φορές οι άνθρωποι πλανώνται, πιστεύοντας ότι μόνον με την ακρόαση του λόγου θα φθάσουν στη σωτηρία857, χωρίς καμία άλλη, περαιτέρω προσπάθεια. Ο άνθρωπος σώζεται μέσω της ακρόασης του λόγου του Θεού, όμως υπάρχει μία προϋπόθεση: πρέπει να πιστέψει για να σωθεί858. Δεν αρκεί να προσέρχεσαι στην Εκκλησία του Χριστού από συνήθεια και χωρίς ευλάβεια859. Ο πνευματικός εχθρός κάνει ό,τι μπορεί ώστε, κατ’ αρχάς, να εμποδίσει την ακρόαση του λόγου, ενώ εν συνεχεία προσπαθεί να τον αφαιρέσει από την καρδιά του ανθρώπου. Τέλος, κατευθύνει τη διάνοια προς άλλα πράγματα. Όλα αυτά με έναν σκοπό: ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶμεν, ενώ ο ίδιος πιστεύει και φρίττει (Ιακ. 2,19)860. Οι τρεις Ευαγγελιστές, στους στίχους αυτούς, αφηγούνται τη μάχη η οποία διεξάγεται μεταξύ Θεού και διαβόλου στις ανθρώπινες καρδιές. Διότι την κήρυξη του λόγου του Θεού την ακολουθεί πάντα μία μεγάλη μάχη. Τα εμπόδια, που ρίχνονται στην πορεία και των άλλων ομάδων του σπόρου, δείχνουν ότι αυτή η μάχη διεξάγεται με έναν πανούργο, υποχθόνιο τρόπο. Οι τρεις συνοπτικοί συμφωνούν ότι η αποτυχία της καρποφορίας του σπόρου στις ανθρώπινες καρδιές είναι έργο του διαβόλου, αλλά οι ενέργειες του εχθρού βρίσκουν σύμμαχο την ανθρώπινη απροθυμία στο να γίνει αποδεκτός ο λόγος του Θεού. Επομένως, ο άνθρωπος δεν απαλλάσσεται από την δική του προσωπική ευθύνη 861. Το αποτέλεσμα είναι να χάνεται οποιαδήποτε ευκαιρία για πίστη και σωτηρία862, εφ όσον ο Θεός και ο σατανάς επιθυμούν εντελώς διαφορετικά πράγματα 863. Στο πρώτο είδος εδάφους το άκουσμα του λόγου του Θεού είναι το περισσότερο το οποίο συμβαίνει! Δεν υπάρχει έλξη από τον λόγο ή οποιοσδήποτε συλλογισμός πάνω σε αυτόν864. Η ιδιαιτερότητα του Λουκά στην αναφορά της πίστης και της σωτηρίας, δείχνει ότι ο Ευαγγελιστής δίνει ιδιαίτερη σημασία στη σύνδεση της ανταπόκρισης στο λόγο του Θεού και της σωτηρίας του ανθρώπου. Η εικόνα της πνευματικής κατάστασης της συγκεκριμένης ομάδας ανθρώπων, που περιγράφεται σε αυτούς τους στίχους, είναι η εικόνα των μη σεσωσμένων, σε αντίθεση με την τέταρτη ομάδα των σεσωσμένων865. Εδώ έχουμε μία ξεκάθαρη προειδοποίηση: Το να αδιαφορείς και να μη σέβεσαι το Ευαγγέλιο είναι επικίνδυνο, επειδή ο πονηρός δεν δίνει τη δυνατότητα να μείνει στην καρδιά σου ο σπόρος και να ριζώσει. Επιπροσθέτως, είναι αμφίβολο αν θα βρεθεί κάποιος να σπείρει και πάλι τον λόγο του Θεού στην καρδιά σου. Αν δεν πράξεις κάτι σήμερα, τώρα που ακούς τον λόγο του Θεού, ενδεχομένως να μην έχεις την ευκαιρία να τον ξανακούσεις. Δέξου τον τώρα866!

853

Πρβλ. Μτ. 11,21‐23 και 12,41‐42, όπου εθνικοί και ειδωλολάτρες κατανοούν και αποδέχονται το μήνυμα του Χριστού, όπως είχαν αποδεχθεί και το κήρυγμα του Ιωνά, δεν το αποδέχονται, όμως, οι Ιουδαίοι.

854 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 379 855 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 Β, 5 – 7 και 404 Α, 7 – 9 856 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, ό.π., MPG 129 Β, 404 Α, 8 – 13 857 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 76 858 Πρβλ.: ἀλλ᾽ οὐκ ὠφέλησεν ὁ λόγος τῆς ἀκοῆς ἐκείνους μὴ συγκεκερασμένους τῇ πίστει τοῖς ἀκούσασιν (Εβρ. 4,2).

859 Λέων Μελάς, Ηθικαί Ομιλίαι επί των κυριακών Ευαγγελίων, μετά του Κειμένου αυτών, σελ. 480 860 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 251 861 Donald A. Hagner, ό.π., σελ. 379 862 Darrell L Bock., Luke, 1:1 – 9:50, σελ. 732 και John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 388. Πρβλ.: Λκ. 1,45 και Πρ. 15,11. 16,31 863 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, σελ. 907. Πρβλ.: Β΄Πετρ. 3,9 864 Darrell L Bock., ό.π., σελ. 732 ‐ 733 865 Darrell L Bock., ό.π., σελ. 734 866 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 80

99

2.3.1.1. Η ταύτιση του σπόρου με τον λόγο του Θεού, αλλά και με τους αποδέκτες του

Στην ερμηνευτική της παραβολής επισημαίνεται πολύ συχνά ότι στους στίχους Mκ. 4,14‐20 δεν υπάρχει τέλεια εναρμόνιση: Ο σπόρος συμβολίζει από τη μία πλευρά το λόγο του Θεού, αλλά από την άλλη ταυτοποιείται με τους τέσσερις διαφορετικούς τύπους ανθρώπων ‐ ακροατών. Κάποιοι θεωρούν ότι αυτό γίνεται συνειδητά, για να αποφευχθεί η παραλληλία μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, αφού, κατά τη γνώμη τους, η παραβολή δεν λέχθηκε μόνο και μόνο για να ερμηνευτεί 867. Έτσι, ενώ στην αρχή γίνεται σαφές ότι ο σπόρος, ο οποίος σπέρνεται, είναι ο λόγος του Θεού, στη συνέχεια συναντούμε εκφράσεις, οι οποίες ταυτίζουν τον σπόρο με τους ανθρώπους, οι οποίοι δεν έχουν ρίζα, με τον λόγο του Θεού, ο οποίος παραμένει άγονος και ξανά με τους ανθρώπους, στους οποίους ο λόγος αποδίδει καρπούς. Το συγκεκριμένο, φιλολογικό πρόβλημα υπάρχει και στους τρεις συνοπτικούς. Άραγε οφείλεται σε μεταφραστική παρέμβαση των Ευαγγελιστών στη διδασκαλία της παραβολής, την οποία ο Χριστός διηγήθηκε στην αραμαϊκή γλώσσα ή ο Χριστός αφηγήθηκε, έτσι ακριβώς, την παραβολή; Το αντικείμενο του απαρεμφάτου σπεῖραι, είναι ο σπόρος (τόν σπόρον αὐτοῦ), το οποίο γίνεται υποκείμενο της παθητικής μετοχής σπαρείς868; Ή μήπως το υποκείμενο της μετοχής είναι η γη, ο αγρός; Παρά την προσπάθεια αρκετών μελετητών να βελτιώσουν αυτή την αδεξιότητα, σημειώνοντας ότι η σπορά μπορεί να αναφέρεται τόσο στην πράξη της σποράς καθ’ εαυτήν όσο και στο έδαφος, το οποίο σπέρνεται, η ερμηνεία «χάνεται». Η ίδια αδεξιότητα συναντάται σε ραβινικές παραβολές, όπου αλλού ο σπόρος ταυτίζεται με τον νόμο και αλλού με τους ανθρώπους, αλλά και στο βιβλίο του Β΄ Έσδρα, όπως είδαμε προηγουμένως (σελ. 88‐89 της παρούσας εργασίας), όπου στους στίχους 8,41‐44 οι άνθρωποι ταυτίζονται με τον σπαρμένο σπόρο, ενώ στο στίχο 9,31 ο σπόρος είναι ο Νόμος του Θεού, ο οποίος έχει σπαρεί στις ψυχές των θεοσεβούμενων ανθρώπων και θα αποφέρει καρπούς. Αυτό το παράδειγμα ρίχνει –μερικώς– φως στη δυνατότητα χρήσης της λέξη σπόρος με τη μεταφορική της σημασία, αλλά δεν μας διαφωτίζει σχετικά με τη μεταφορά μέσα στην ίδια την παραβολή. Σε γενικές γραμμές είναι πολύ δύσκολο η λαϊκή γραμματεία να είναι συνεπής σε όλες τις λεπτομέρειές της. Στον Απόστολο Παύλο συναντούμε κάτι παρόμοιο: σὺ ὃ σπείρεις, οὐ ζῳοποιεῖται ἐὰν μὴ ἀποθάνῃ∙ καὶ ὃ σπείρεις, οὐ τὸ σῶμα τὸ γενησόμενον σπείρεις ἀλλὰ γυμνὸν κόκκον εἰ τύχοι σίτου ἤ τινος τῶν λοιπῶν∙ (Α΄ Κορ. 15,36‐37). Εδώ ο Παύλος χρησιμοποιεί το ρήμα ζῳοποιεῖται για τον σπόρο και το σπείρεις για το ανθρώπινο σώμα, ενώ θα έπρεπε να τα χρησιμοποιήσει αντιστρόφως869. Η ίδια μετατόπιση στην εικόνα μπορεί να θεωρηθεί ότι συμβαίνει και στην προς Κολοσσαείς επιστολή870, όπως θα δούμε αμέσως παρακάτω. Εδώ θα επικεντρωθούμε στην κατανόηση του προβλήματος αυτού στο πρώτο είδος εδάφους, αλλά τα όποια συμπεράσματα ισχύουν και για τα υπόλοιπα εδάφη. Ένα πρώτο συμπέρασμα είναι ότι η ερμηνεία της παραβολής «υποφέρει» από την συμπύκνωση των νοημάτων, που υπάρχουν σε αυτήν871. Γράφει ο Μάρκος ὅπου σπείρεται ὁ λόγος, αντί να γράψει εἰς οὓς σπείρεται ὁ λόγος872. Οπότε, μία λύση, για 867

Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 301 με αναφορά σε Klauck.

Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS 14 (1967‐1968), σελ. 175 869 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 20‐21 870 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 398. Βλ.: Κολ. 1,5‐10 871 Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ. 147 872 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 796 Α, 8 – 9 868

100

αποφυγή αυτής της σύγχυσης, θα μπορούσε να είναι η εξής απόδοση: Αυτού του είδους οι άνθρωποι παρουσιάστηκαν στην παραβολή ως το μονοπάτι…873. Ο Ματθαίος είναι πιο σαφής από τον Μάρκο, επειδή αποφεύγει να ταυτοποιήσει ρητώς τον σπόρο με τον κηρυχθέντα λόγο. Δεν αποφεύγει, όμως, τις κακοτοπιές, αφού χρησιμοποιεί «δύσκολες» μετοχές, για παράδειγμα τη μετοχή τὸ ἐσπαρμένον, η οποία δε συνάδει με το αρσενικό γένος των ακροατών του λόγου, σε αντίθεση με την αντωνυμία οὗτος στον επόμενο στίχο. Κατά τον Ματθαίο ο σπόρος, πρωταρχικώς, ταυτίζεται με τον ακροατή του λόγου του Θεού, όπως αυτό φανερώνεται ελάχιστους στίχους παρακάτω: τὸ δὲ καλὸν σπέρμα οὗτοί εἰσιν οἱ υἱοὶ τῆς βασιλείας∙ τὰ δὲ ζιζάνιά εἰσιν οἱ υἱοὶ τοῦ πονηροῦ874. Έχουν προταθεί πολλές λύσεις για την κατανόηση της «μεικτής» αυτής μεταφοράς και την επίλυση του προβλήματος. Κάποιοι ερμηνευτές εννοούν το κείμενο κυριολεκτικώς, αλλά κάποιοι πιστεύουν ότι υπάρχει μια σκόπιμη σύνδεση μεταξύ σπόρου και ανθρώπινου χαρακτήρα, η οποία αναπτύσσεται μέσω της σποράς875. Κάποιοι ανακαλύπτουν εδώ μία ελλειπτική πρόταση, της οποίας η έννοια είναι: Αυτή είναι η κατάσταση, στην οποία κατάντησε ο σπόρος, ο οποίος σπάρθηκε κατά μήκος του μονοπατιού. Δηλαδή η αντωνυμία οὗτος αφορά την κατάσταση και όχι τον ίδιο τον σπόρο ή το ανθρώπινο πρόσωπο, μία εξήγηση, η οποία θα μπορούσε να εφαρμοστεί και στους στίχους Μτ. 13,20‐23. Ωστόσο η, αρσενικού γένους, αντωνυμία οὗτος είναι πολύ περίεργο να αντικαθιστά ουσιαστικό θηλυκού γένους 876. Ο Ρ. Β. Payne υποθέτει μία υποκείμενη, λέξη προς λέξη, αραμαϊκή μετάφραση, παρατηρώντας ότι η ελληνική φράση μπορεί να εννοηθεί, όχι ως αυτός είναι ο σπόρος, ο οποίος σπάρθηκε κατά μήκος του μονοπατιού, αλλά ως αυτός είναι ο άνθρωπος, ο οποίος (παρομοιάζεται με το έδαφος που) έλαβε το σπόρο κατά μήκος του μονοπατιού, κατανοώντας ότι η παθητική μετοχή ὁ σπαρείς σημαίνει, όχι ο άνθρωπος, αυτός ο οποίος σπάρθηκε, αλλά ο αγρός, ένα από τα εδάφη, τα οποία σπάρθηκαν877. Η ασάφεια υπάρχει αναμφισβήτητα, όπως υφίσταται και στην προς Κολοσσαείς επιστολή (Κολ. 1,6. 10), όπου η μεταφορά της αύξησης και της καρποφορίας την πρώτη φορά αφορά τον σπόρο, ο οποίος σπέρνεται και την δεύτερη φορά αφορά το έδαφος, στο οποίο σπέρνεται ο σπόρος878. Μία αποδεκτή απόδοση του στίχου είναι αυτή που προσφέρει ο Ν. Δαμαλάς, αιτιολογώντας την ασάφεια, λόγω της χρήσης ανακόλουθου σχήματος: Τὸ ἐσπαρμένον ἐν τῇ καρδίᾳ, παντὸς ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας και μη συνιέντος, ἔρχεται ὁ πονηρὸς καὶ τὸ ἁρπάζει (Mτ. 13,19)879. Μία άλλη, εξεζητημένη, εξήγηση θεωρεί ότι στη παραβολή έχουμε να κάνουμε με δύο είδη σπόρου: Το πρώτο είδος σπόρου είναι ο σπόρος που πέφτει στο μονοπάτι και ταυτίζεται με αυτούς, οι οποίοι ακούνε τον λόγο: οὗτοι δέ εἰσιν οἱ παρὰ τὴν ὁδόν. Όμως, επειδή ο σπόρος είναι και ο λόγος, έχουμε την εμφάνιση και ενός δευτέρου είδους σπόρου, αυτού που αρπάζεται από τον διάβολο: αἴρει τὸν λόγον τὸν ἐσπαρμένον, όχι αυτόν που είχε πέσει παρά τὴν ὁδόν880. Για να βγάλουμε νόημα σχετικά με τις τέσσερις κατηγορίες των ακροατών του λόγου του Θεού πρέπει να τις ταυτοποιήσουμε με τα τέσσερα είδη εδάφους, στα οποία σπάρθηκε το ίδιο είδος σπόρου. Όμως αυτές οι κατηγορίες ακροατών φαίνεται να ταυτίζονται, από τους Ευαγγελιστές, με τον ίδιο τον σπόρο. Οι άνθρωποι ταυτίζονται 873

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 74 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 248 875 Το σπαρέν σπέρμα ταυτίζεται με τον ζωντανό άνθρωπο, ο οποίος και υποδέχεται αυτό (το σπέρμα) ως λόγο του Θεού∙ αυτό βλαστάνει και εξελίσσεται σε ανθρώπινο χαρακτήρα και συμπεριφορά (G. H. Box, στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 255).

876 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 313, με αναφορές στους Η. Box, Α. Η. McNeile, J. Alexander και W. Hendriksen 877 P. B. Payne, “The Authenticity of the Parable of the Sower…,” Studies of History …, τόμ. 1, σελ. 172 – 177 878 C. F. D. Moule, “Mark 4:1‐20 Yet Once More,» Neotestamenttca et Semitica…, σελ. 112 879 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον…, σελ. 255 880 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 222, με αναφορά στον P. B. Payne.

874

101

με τα φυτά, τα οποία προέρχονται από τον σπόρο, ο οποίος πέφτει στο έδαφος. Οποιαδήποτε χαλαρότητα στην έκφραση βασίζεται εδώ ακριβώς, δηλαδή στη διπλή προέλευση των φυτών τόσο από το έδαφος όσο και από τον σπόρο881. Ο αναγνώστης της ερμηνείας, λοιπόν, πρέπει να σκέφτεται με όρους της τελικής συγκομιδής, η οποία αποτελεί ένα προϊόν και των δύο μαζί∙ του εδάφους και του σπόρου. Η σύγχυση προέρχεται –ίσως– από απρόσεκτη διατύπωση882. Ενδεχομένως αυτή η σύγχυση συμβαίνει, επειδή κάποιοι ερμηνευτές δεν μπορούν να διακρίνουν το κυριολεκτικό από το συμβολικό μέρος: Σπέρνεται ο σπόρος, δηλαδή ρίχνεται στη γη, αλλά σπέρνεται και η γη, δηλαδή υποδέχεται τον σπόρο. Για τον λόγο αυτόν δεν πρέπει να εννοήσουμε ότι η λέξη σπαρείς αναφέρεται στον σπόρο, αλλά να θεωρήσουμε ότι αναφέρεται στη γη883. Παρά τη μίξη των εικόνων, το μήνυμα παραμένει ξεκάθαρο. Οι στερεότυπες φράσεις των Ευαγγελιστών λειτουργούν ως σύντομες υπενθυμίσεις των αντιστοίχων σκηνών, που ακούσαμε κατά τη διήγηση της παραβολής884.

2.3.1.2. Η ιδιαιτερότητα του συμβολισμού των πετεινῶν τοῦ οὐρανοῦ

Για ορισμένους σχολιαστές μία βασική αρχή στην ερμηνεία των παραβολών, όπως αναφέραμε και στην εισαγωγή της παρούσας εργασίας (σελ. 16 – 18), είναι ότι υπάρχει μόνο μία αλήθεια, η οποία συγκρίνει την πραγματικότητα με τους συμβολισμούς και η οποία πρέπει να αξιοποιηθεί για να βρεθεί το κύριο μήνυμα της παραβολής. Οι λεπτομέρειες υπάρχουν για να την υπηρετούν ως απλά περιστατικά, επειδή τέτοια αντικείμενα του πνευματικού ή υλικού κόσμου αντιστοιχούν σε γενικότητες. Εδώ ο Χριστός έχει την ευκαιρία να παρουσιάσει τα εμπόδια, τα οποία ανακόπτουν την προσπάθεια για καρποφορία του λόγου του Θεού. Οι εκπρόσωποι του κακού ταυτίζονται με εκπροσώπους των πτηνών, περιπλέκοντας το όλο θέμα. Με αφορμή τη χρήση των πουλιών ως συμβόλου του διαβόλου, πολλοί συμπεραίνουν ότι η ερμηνεία της παραβολής επεκτείνεται πέρα από το φάσμα του φυσικού και του κατανοητού συμβολισμού των στοιχείων της παραβολής και, ως εκ τούτου, πρέπει να θεωρηθεί αλληγορία885. Συνήθως τα πουλιά ταυτίζονται με την χάρη και την ομορφιά. Όμως διαθέτουν και κάποια άλλα χαρακτηριστικά, τα οποία είναι αρνητικά: Λαιμαργία, απληστία και πανουργία, ενώ και η ταχύτητά τους, με την οποία κινούνται, είναι ένα θετικό μεν χαρακτηριστικό, αλλά εδώ συμβολίζει την ταχύτητα δράσης του πονηρού. Οι πονηροί λογισμοί πετούν σαν τα πουλιά στο ανθρώπινο μυαλό, παρουσιάζουν τον λόγο του Θεού ως ουτοπία και έτσι τον αφαιρούν από την ψυχή του ανθρώπου886. Κατόπιν, οι πονηροί άνθρωποι, απατηλοί και γόητες, καθοδηγούμενοι από τον διάβολο, εκφέρουν τον δικό τους λόγο ενάντια στην αλήθεια887. Στην Π. Διαθήκη η εικόνα του σπόρου, που τρώγεται από τα πουλιά, είναι μία γνώριμη εικόνα καταστροφής της ανθρώπινης ύπαρξης, ιδιαιτέρως των αμαρτωλών και ανυπάκουων στο Νόμο του Θεού 888. Αλλά και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία, πολλές φορές τα πουλιά αντιπροσωπεύουν τη φιγούρα του κακού, το διάβολο ή άλλες δαιμονικές δυνάμεις. Στο βιβλίο των Ιωβηλαίων διαβάζουμε: Και ο πρίγκιπας Μαστέμα889 έστειλε κοράκια και άλλα πουλιά, για να καταβροχθίσουν το σπόρο, ο οποίος είχε σπαρεί στη γη, με σκοπό να καταστρέψουν τη γη 881

John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 8, σελ. 150 883 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Α, 14 – Β, 2 884 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 379 – 380, με αναφορά στον R. T. France.

885 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 313, με αναφορά στον D. O. Via Jr. 886 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 241 Α, 6 ‐ 9 887 Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 677 C, 6 ‐ 9 888 Δευτ. 28,26, Α΄ Βασ. 14,11. 17,44, Ιερ. 7,33. 15,3. 19,7. 34,20, Ιεζ. 29,5, Ψλμ. 79,2 889 Περισσότερες πληροφορίες για τον πρίγκιπα Μαστέμα στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ. 160 882

102

και να ληστέψουν τους κόπους των ανθρώπων. Πριν καν μπορέσουν (οι άνθρωποι) να σπείρουν στον σπόρο, τα κοράκια τον άρπαξαν από το έδαφος (Ιωβηλ. 11,10)890. Τα κοράκια αναφέρονται και στο όραμα του Ενώχ. όπου κατακομματιάζουν και καταβροχθίζουν ένα πρόβατο και μάχονται με τους βοσκούς (Ενώχ 90, 8‐13)891, ενώ στην Αποκάλυψη Αβραάμ διαβάζουμε για τον Αζαζέλ, ο οποίος είναι ένα ακάθαρτο πουλί, το οποίο παίρνει τα σφάγια των θυσιών και τα πετάει από τον ουρανό κάτω στη γη, απειλώντας με αφανισμό τον Αβραάμ και όλους τους ανθρώπους (Αποκάλυψη Αβραάμ 13,4‐6)892. Στο βαβυλωνιακό ταλμούδ παρουσιάζεται ο σατανάς με τη μορφή πουλιού να βάζει την ιδέα στο μυαλό του Δαυίδ, για να διεκδικήσει την Βηθεσδά από τον Ουρία893. Στην Κ. Διαθήκη, στην προς Εφεσίους επιστολή, ο διάβολος είναι ο ἄρχοντας τῆς ἐξουσίας τοῦ ἀέρος (Eφ. 2,2), ενώ και στην Αποκάλυψη του Ιωάννου έχουμε την συσχέτιση του κακού με όρνεα: ἡ Βαβυλὼν ἡ μεγάλη, καὶ ἐγένετο κατοικητήριον δαιμονίων καὶ φυλακὴ παντὸς πνεύματος ἀκαθάρτου καὶ φυλακὴ παντὸς ὀρνέου ἀκαθάρτου [καὶ φυλακὴ παντὸς θηρίου ἀκαθάρτου] καὶ μεμισημένου (Αποκ. 18,2). Οπότε, η εικόνα, του διαβόλου, ο οποίος πλευρίζει τους νεοφώτιστους Χριστιανούς, με σκοπό να τους απομακρύνει από την καινούρια πίστη τους894, ήταν πολύ γνωστή στο αναγνωστικό κοινό των Ευαγγελίων895. Στην επιστολική γραμματεία της Κ. Διαθήκης χρησιμοποιείται το μοτίβο της ανακοπής των καλών έργων από τον σατανά896, αλλά υπάρχει και μία εκ διαμέτρου αντίθετη, με την παραπάνω, εικόνα: το Άγιο Πνεύμα παρουσιάζεται με τη μορφή περιστεριού897. Ας θυμηθούμε κι ένα παράδειγμα από την ελληνική μυθολογία, όπου ο Αισχύλος, στο έργο του Προμηθεύς Δεσμώτης, παρουσιάζει τον ημίθεο αλυσοδεμένο στον Καύκασο και ένα όρνεο (γύπας) του τρώγει καθημερινά το συκώτι, ως τιμωρία από το Δία, επειδή ο Προμηθέας έκλεψε τη φωτιά από τους ολυμπίους θεούς και την παρέδωσε στους ανθρώπους898. Καταλήγοντας, θα μπορούσε κάποιος να ισχυριστεί ότι τα πουλιά είναι, εν μέρει, ένα μέρος της εικόνας που δημιουργεί η παραβολή∙ ο σπόρος παραμένει στην

890

Κείμενο του R.H. Charles, The Apocrypha and Pseudepigrapha of the Old Testament, εκδ. Clarendon Press, Oxford, 1913 σε ηλεκτρονική μορφή από τον Joshua Williams, του Northwest Nazarene College, στην ηλεκτρ. διεύθυνση http://www.ccel.org/c/charles/otpseudepig/home.html . Ημ. ανάκτησης 27.08.2014 891 Κείμενο από το αιθιοπικό βιβλίο Α΄ Ενώχ, μεταφρασμένο από τα αγγλικά, από την ιστοσελίδα Psedepigrapha, Apokrypha and Sacred Writings στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.pseudepigrapha.com/pseudepigrapha/enoch.htm#CH90 Ημ. αν. 15.07.2014 892 Κείμενο από το βιβλίο Αποκ. Αβραάμ, μεταφρασμένο από την αγγλική γλώσσα, από την ιστοσελίδα Psedepigrapha, Apokrypha and Sacred Writings, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.pseudepigrapha.com/pseudepigrapha/ Apocalypse_of_Abraham.html . Ημ. αν. 15.07.2014 893 Κείμενο από το Βαβυλωνιακό Ταλμούδ (Babylonian Talmud: Tractate Sanhedrin Folio 107a, στίχος 8), μετάφραση από αγγλικό κείμενο στην ιστοσελίδα Come and Hear, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.come‐and‐hear.com/sanhedrin/sanhedrin_107.html Ημ. αν. 15.07.2014 894 μὴ νεόφυτον, ἵνα μὴ τυφωθεὶς εἰς κρίμα ἐμπέσῃ τοῦ διαβόλου (Α΄ Tιμ. 3,6) 895 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 248 896 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306. Πρβλ. Α΄ Θεσ. 2,18, 3,5, Β΄ Κορ. 11,3 897 Philip Barton Payne, “The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,” στο Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τόμος 1, σελ. 170.

898 Πολλά έχουν γραφεί για το «προφητικό» αυτό έργο του Αισχύλου: Ο γύπας γεννήθηκε από ένα τέρας που ήταν το μισό γυναίκα και το μισό φίδι, ενώ ο Προμηθέας είναι τιμωρημένος λόγω παρακοής (στοιχεία από τη διήγηση της Γένεσης). Τον Προμηθέα επισκέπτεται η Παρθένος Ιώς, και αυτός της αποκαλύπτει ότι θα ελευθερωθεί από έναν απόγονο δικό της και του Διός, ο οποίος θα γεννηθεί υπερφυσικά. Στην ίδια Τραγωδία ο Ερμής αποκαλύπτει στον Προμηθέα ότι το φρικτό του βάσανο θα τελειώσει όταν φανερωθεί κάποιος Θεός που θα θελήσει να τον αντικαταστήσει στο μαρτύριό του και να κατέβει, αυτός αντί γιʹ τον Προμηθέα, «στον ανήλιαγο τον Άδη»! Από τους λίγους στίχους που σώζονται από την τραγωδία Προμηθεύς Λυόμενος, πληροφορούμαστε πως, τελικά, ο Προμηθέας λυτρώνεται από τον ημίθεο Ηρακλή, υιό του Διός και παρουσιάζεται στον Όλυμπο, συμφιλιωμένος με τον Δία, δια της μεσιτείας του ελευθερωτή του.

103

επιφάνεια της οδού, με αποτέλεσμα να τον καταφάγουν τα πουλιά, τα οποία αντιπροσωπεύουν τον Σατανά. Η οδός ή το μονοπάτι αντιπροσωπεύουν αυτούς, των οποίων το πνεύμα είναι «αδιαπέραστο» από την αλήθεια και στους οποίους ο λόγος του Θεού δεν μπορεί να βρει μία είσοδο προς την καρδιά τους899.

2.3.2. Η καρποφορία σε δοκιμασία: Ο σπόρος δίχως ρίζες (Μκ. 4,16 – 17, Μτ. 13,20 – 21, Λκ. 8,13)

Το δεύτερο είδος εδάφους περιγράφεται ως ἡ κατά τα πετρώδη σπαρεῖσα γῆ900. Ο Ματθαίος ακολουθεί τον Μάρκο αλλάζοντας μόνο τον πληθυντικό σε ενικό. Όμως, ενώ στον προηγούμενο στίχο ο σπόρος ταυτίζεται με τον λόγο του Θεού και το έδαφος με κατηγορία ανθρώπων, η διατύπωση του στίχου 20 είναι τέτοια, ώστε να φαίνεται ότι ο ακροατής του λόγου ταυτίζεται με τον σπόρο901. Μία άλλη άποψη, ίσως πιο δόκιμη, είναι ότι ο Ματθαίος φαίνεται να ακολουθεί το συμπέρασμα του Μάρκου, για τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στο σπόρο που σπάρθηκε και τις ανθρώπινες καρδιές, στις οποίες σπάρθηκε. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η ερμηνεία της παραβολής του σπορέως αποδεικνύεται απλή και ασφαλής σε όλες τις λεπτομέρειές της902. Κάποια απόδοση του νοήματος θα μπορούσε να είναι η εξής: Είναι σα να λέει ο Χριστός: “Όταν σας μιλάω για τον σπόρο, που σπάρθηκε στο πετρώδες έδαφος, εννοώ αυτόν, ο οποίος ακούει το λόγο μου903 και όταν τον ακούσει, τον δέχεται με χαρά, αλλά –επίσης– (όπως και αυτοί παρά την οδόν), δεν έχει ρίζα…904. Οι άνθρωποι, οι οποίοι συμβολίζονται με αυτόν τον τύπο εδάφους, είναι αυτοί οι οποίοι λαμβάνουσιν, δέχονται τὸν λόγον, αλλά σκανδαλίζονται και ἀφίστανται. Το ρήμα λαμβάνω (Mκ. 4,16, Mτ 13,20) σημαίνει υποδέχομαι και αποδέχομαι τον λόγο905. Το, διαφορετικής σημασίας, ρήμα δέχομαι (Λκ. 8,13) εδώ έχει κι αυτό την ίδια έννοια906. Η έκφραση δέχομαι τὸν λόγον είναι πολύ συνηθισμένη στα έργα του Λουκά, όπου συχνά σημαίνει την ανταπόκριση, με πίστη, στο μήνυμα του Ευαγγελίου ή αποδοχή των αγγελιοφόρων του Θεού. Ο ίδιος όρος συναντάται και στη γραμματεία της πρώτης Εκκλησίας907, όπου περιγράφει την αρχική υποδοχή του μηνύματος του λόγου του Θεού, δεδομένου ότι συχνά σχετίζεται με την ανταπόκριση στην ιεραποστολική προσπάθεια. Σε πολλές περιπτώσεις η ανταπόκριση αυτή είναι γνήσια. Όμως, μερικές φορές, όπως στην περίπτωση του Σίμωνος του μάγου908, γεννούνται αμφιβολίες για το γνήσιο της ανταπόκρισης. Έτσι, υπάρχει μία ασάφεια, όσον αφορά τη δυναμική της εικόνας που έχουμε909. Ίσως, στη συγκεκριμένη περίπτωση, ο Λουκάς κάνει χρήση μίας στερεοτυπικής έκφρασης της πρώτης Εκκλησίας ή προτιμά να χρησιμοποιεί το ρήμα δέχομαι, επειδή υπαινίσσεται μία εσωτερική αποδοχή, την ίδια στιγμή που το ρήμα λαμβάνω δεν υπονοεί τίποτε περισσότερο από μία επιφανειακή, εξωτερική υποδοχή του λόγου910.

899

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 74 – 75 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Β, 5 – 7 901 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary…, σελ. 215 902 William Cartwright Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to S. Matthew, σελ. 147 903 Léopold Sabourin, The Gospel According to St. Matthew, σελ. 594 – 595 904 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 221 905 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 362 906 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 195 907 Πρβλ.: Λκ. 9,48 (4 φορές), 9,53. 10,8. 10. 18,17, Πρ. 8,14. 11,1. 17,11 και Α΄ Θεσ. 1,6. 2,13, Ιακ. 1, 21 908 Βλ.: Πρ. κεφ. 8 909 Darrell L Bock., Luke, 1:1 – 9:50, σελ. 735 910 A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 221 Παρά ταύτα ο Darrell L Bock., Luke, 1:1 – 9:50, σελ. 736, θεωρεί τα δύο ρήματα είναι συνώνυμα!

900

104

Το ρήμα σκανδαλίζομαι (Μκ. 4,17, Μτ. 13,21) αποτελεί έναν «τεχνικό όρο» απόρριψης του Ευαγγελίου και αποστασίας από τον Θεό τόσο στα Ευαγγέλια911 όσο και στην επιστολική γραμματεία912. Η λέξη είναι ελληνιστική και εντάσσεται σε ένα εσχατολογικό πλαίσιο, όπως αυτό, το οποίο αποκαλύπτει ο Χριστός στους μαθητές Του, κατά την πορεία προς το Πάθος, όπου το συγκεκριμένο ρήμα συνδυάζεται (όπως και στην ερμηνεία της παραβολής μας) με τις έννοιες του διωγμού και της θλίψης913. Το σκάνδαλο, κυριολεκτικά, ήταν ένα ξυλάκι, το οποίο τοποθετούνταν σε μία παγίδα ή ένα βρόγχο και, όταν το άγγιζε το ζώο, έκλεινε την παγίδα ή τον βρόγχο. Στην Κ. Διαθήκη το σκάνδαλο είναι η αιτία για παραπάτημα914, δηλαδή αιτία να πέσεις στην παγίδα του διαβόλου, να ακολουθήσεις την αμαρτία ή την αιρετική διδασκαλία915. Ο Παύλος, στις περιοδείες του, βίωσε την εμπειρία, κατά την οποίαν ο λόγος του Σταυρού υπήρξε σκάνδαλο για τους Ιουδαίους και μωρία για τους ειδωλολάτρες (Α΄ Κορ. 1,23). Στον Λουκά η πρόταση εἰσιν οἱ ἀκούσαντες, πρέπει να εννοηθεί μετά την πέτραν916. Επιπροσθέτως, δεν του αρέσει το ρήμα σκανδαλιζομαι, γι’ αυτό χρησιμοποιεί μια αγαπημένη του λέξη, το ρήμα ἀφίστημι (Λκ. 8,13)917, το οποίο σημαίνει στέκομαι σε απόσταση από κάτι, απέχω918. Στην Κ. Διαθήκη έχει και την έννοια εκπίπτω, αποσκιρτώ, παραιτούμαι919 και αποστατώ920. Υπάρχει μία σχετική ασάφεια ως προς τη χρήση του συγκεκριμένου ρήματος, το οποίο, στον Λουκά, δεν έχει κάποια ιδιαίτερη «τεχνική» λειτουργία και συνήθως περιγράφει την αναχώρηση ενός ατόμου 921, ενώ στην Κ. και την Π. Διαθήκη, αλλά και σε χωρία της απόκρυφης γραμματείας, έχει μία ιδιαίτερα αρνητική δυναμική922. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο Λουκάς διασαφηνίζει τα άλλα δύο Ευαγγέλια αναφέροντας την αποστασία, η οποία δείχνει ολοκληρωτική έλλειψη πίστης και όχι ένα περιστασιακό παράπτωμα923. Ο Ευαγγελιστής δείχνει αρκετές φορές την ιδιαίτερη ανησυχία του για την αποστασία των πιστών κάτω από διάφορες, εξωτερικές πιέσεις924, μία έκφραση, την οποία χρησιμοποιούν συχνά και οι Ο΄, όταν θέλουν να περιγράψουν την απομάκρυνση από τον Θεό925. Ο Λουκάς θεωρεί την βραχύβια ανταπόκριση στο λόγο του Θεού πίστη (πρὸς καιρὸν πιστεύουσιν, Λκ. 8,13), επειδή στην εκδοχή του δίδει ιδιαίτερη έμφαση στο ρόλο της πίστης, κάτι που θυμίζει στον αναγνώστη το Α΄ Κορ. 7,5926. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί κάνουν λόγο για μία πρόσκαιρη διάρκεια, των ιδίων των πιστών [πρόσκαιρός ἐστιν (Μτ.

13,21) και πρόσκαιροί εἰσιν (Μκ. 4,17)], η οποία ‐ασφαλώς‐ είναι αποτέλεσμα της «ρηχής» πίστης927. Από τους τρεις συνοπτικούς τονίζεται, λοιπόν, η βραχεία διάρκεια928.

911

Darrell L. Bock, ό.π., σελ. 736. Πρβλ.: Μτ. 11,6. 13,57. 24,10. 26,31. Λκ. 17,1 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 380. Πρβλ.: Β΄ Κορ. 11,29 913 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 267. Πρβλ. Τότε παραδώσουσιν ὑμᾶς εἰς θλῖψιν καὶ ἀποκτενοῦσιν ὑμᾶς, καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων τῶν ἐθνῶν διὰ τὸ ὄνομά μου. καὶ τότε σκανδαλισθήσονται πολλοὶ καὶ ἀλλήλους παραδώσουσιν καὶ μισήσουσιν ἀλλήλους (Mτ. 24,9‐10) 914 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 78 915 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 92 916 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 383 917 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326, παραθέτοντας την υποσημείωση 30 από το έργο Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke του Brown Schuyler και σχολιάζοντας ότι το συμπέρασμα είναι μη πειστικό, με βάση τα στοιχεία, τα οποία παρουσιάζει.

918 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 200 919 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 129 920 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 222, με αναφορά στο TDNT τ. 7, σελ. 349 921 Πρβλ.: Λκ. 2,37. 4,13, Πρ. 12,10 922 Πρβλ.: Α΄ Μακ 11,43, Δαν. 9,9, Ιερ. 3,14, Α΄ Τιμ. 4,1, Εβρ. 3,12, Α΄ Ενώχ 5,4 923 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 736 924 Brown Schuyler, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ. 14 925 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 385 926 I. H. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 326 και J. Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 386 927 Darrell L. Bock, ό.π..

928 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, σελ. 221 912

105

Δηλαδή ο ενθουσιασμός των ανθρώπων αυτών διαρκεί για λίγο, επειδή δεν αντέχει τον ‐επίσης βραχύβιο‐ πειρασμό929. Το ασυνήθιστο930 επίθετο πρόσκαιρος, όπως αναφέραμε και στα επιχειρήματα περί μη γνησιότητας της ερμηνείας της παραβολής, δε συναντάται αλλού στα Ευαγγέλια, πλην της συγκεκριμένης φράσης και αποτελεί έναν όρο, ο οποίος χρησιμοποιείται στη μεταναστάσιμη περίοδο από την Εκκλησία, αφού τον συναντούμε άλλες δύο φορές στην ύστερη επιστολική γραμματεία της Κ. Διαθήκης931. Η ιδιότητα των υλικών αγαθών ως προσκαίρων, είναι μία έννοια, η οποία προβάλλεται στην προς Διόγνητον επιστολή, του 2ου μ.Χ. αι., προκειμένου να δημιουργήσει αντίθεση με την αιωνιότητα των πνευματικών αγαθών, τα οποία επιζητούν οι Χριστιανοί (κεφ. ΙΙ, V, VI, VII)932. Ο πρόσκαιρος είναι ο αντίθετος του αἰωνίου. Ο Λούθηρος αποδίδει τη συγκεκριμένη λέξη ως άστατος και ευμετάβλητος, όπως ο καιρός933, δίνοντας έμφαση στην επιπολαιότητα, η οποία διακρίνει αυτή την ομάδα των ακροατών934. Οι αιτίες αποσκίρτησης αυτής της ομάδας είναι: α) Θλῖψις (Μκ. 4,17, Μτ. 13,21), λέξη η οποία έχει την έννοια της στενοχώριας, της ταλαιπωρίας, της κακουχίας, του πόνου και του πάθους935. β) Διωγμός (Μκ. 4,17, Μτ. 13,21), που σημαίνει καταδίωξη936. Ο συγκεκριμένος διωγμός είναι ο κατατρεγμός διὰ τὸν λόγον, δηλαδή τον λόγον της πίστεως937 και μία τέτοια θέαση αποτελεί σημαντικό θέμα στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου938. γ) Πειρασμός (Λκ. 8,13), ο οποίος, στην Κ. Διαθήκη, έχει την έννοια της κακής επιθυμίας και της αμαρτίας, της δυσπιστίας και απείθειας του ανθρώπου προς τον Θεό. Όμως είναι και η δοκιμασία (κυρίως της πίστεως) από κάποιον εξωτερικό παράγοντα ή και από τον ίδιο τον Θεό939. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί την συγκεκριμένη έκφραση ἐν καιρῷ πειρασμοῦ, η οποία φέρνει στον νου τη δοκιμασία του Κυρίου στην αρχή του Ευαγγελίου του940 και, όπως και εκεί, υπάρχει και εδώ δελεασμός. Η χριστιανική πίστη δοκιμάζεται όχι μόνο σε θλίψεις και σε διωγμούς (Μκ.), αλλά και σε κάθε πίεση της ζωής, η οποία βάζει σε δοκιμασία τον άνθρωπο. Οι δοκιμασίες αυτές μπορεί να έχουν ποικίλες μορφές941. Ο Η. Conzelmann ισχυρίζεται ότι ο Λουκάς θέλει να αποφύγει τον εσχατολογικό όρο θλῖψις, αλλά και η λέξη πειρασμός, δεν αποτελεί έναν λιγότερο ή περισσότερο εσχατολογικό όρο942. Ο S. Brown, από την πλευρά του, θεωρεί ότι ο Λουκάς αποφεύγει λέξεις – όρους οι οποίες αναφέρονται στις εμπειρίες των πιστών και τις αντικαθιστά με όρους, οι οποίοι έχουν εφαρμογή στους αποστάτες της πίστεως943. Αυτό δε φαίνεται πιθανό, επειδή υποβαθμίζει τη σημασία της περικοπής των πειρασμών του Χριστού, αλλά και παρανοεί τον στίχο του: ὑμεῖς δέ ἐστε οἱ διαμεμενηκότες μετ᾽ ἐμοῦ ἐν τοῖς πειρασμοῖς μου (Λκ. 22,28). Ο Ευαγγελιστής απλώς χρησιμοποιεί έναν όρο, για να τονίσει τη σημασία του διωγμού, ο οποίος λειτούργησε ως πειρασμός των πάλαι ποτέ πιστών, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση αυτών από

929

Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 252 John Nolland, ό.π., σελ. 386 931 Βλ.: Β΄ Κορ. 4,18 και Εβρ. 11,25 932 Το κείμενο της προς Διόγνητον Επιστολής μπορεί ο αναγνώστης να το βρει στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.ccel.org/l/lake/fathers/diognetus.htm 933 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 249, υποσημείωση 137 934 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75 935 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 467 – 469 936 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 278 937 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 Β, 12 – 13 938 Πρβλ.: Μτ. 5,11‐12, 10,16‐25 939 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 608 – 609 940 Βλ. Λκ. 4,1‐13 941 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 385 942 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326 με αναφορά σε H. Conzelmann, Die Mitte der Zeit, σελ. 90 943 Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ. 12 – 16 930

106

την αρχική τους πίστη944. Με τον τρόπο αυτόν δείχνει μηδενική ανοχή στους ενθουσιασμένους, λόγω συρμού της εποχής, οι οποίοι μένουν πιστοί μόνο για όσο χρονικό διάστημα διαρκούν τα ευχάριστα γεγονότα 945. Ο Λουκάς μεταμορφώνει τα ελληνικά του Μάρκου σε πιο καλαίσθητα και κομψά, βάζοντας το υποκείμενο να προηγείται του ρήματος και το αντικείμενο (αντωνυμία) το αντικαθιστά με ένα δεύτερο ρήμα. Για μια ακόμη φορά παραλείπει το εὐθὺς του Μάρκου ως υπερβολικά περιοριστικό. Επίσης η πρότασή του καὶ οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν θεωρείται ως παρένθετη, παρά το ότι είναι ίδια με την πρόταση του Μάρκου, απλώς μετατοπίζει την έμφαση, προσθέτοντας το οὗτοι και αλλάζοντας θέση στη ῥίζαν, ενώ πρέπει να έχουμε υπ’ όψιν μας ότι από τον στίχο απουσιάζει το ρήμα εἰσιν, το οποίο πρέπει να εννοήσουμε946. Ο Λουκάς δεν κάνει καμία αναφορά στην απουσία ἰκμάδας (Λκ. 8,6), αφού η ανεπάρκεια της ρίζας είναι μία ολοφάνερη μεταφορά, η οποία συνδέεται με την έλλειψη ικμάδας και αντοχής του φυτού 947. Βέβαια, θα μπορούσαμε να ισχυριστούμε ότι στη συγκεκριμένη μεταφορά δεν τονίζεται η σημασία της δύναμης της ρίζας, αλλά η λειτουργία της στο να τροφοδοτεί με υγρασία το φυτό948. Αυτή η ομάδα σπόρου δεν αποδίδει καρπούς, επειδή ο ήλιος της παραβολής, όταν ανατέλλει, καίει και ξηραίνει τα νέα φυτά. Ο ήλιος, λοιπόν, κατά την ερμηνεία, ταυτίζεται με τις θλίψεις και τους διωγμούς 949. Δηλαδή, το ισοδύναμο της πρότασης ἡλίου δὲ ἀνατείλαντος ἐκαυματίσθη, κατά τη διήγηση της παραβολής, είναι, στην ερμηνεία της, η πρόταση γενομένης δὲ θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον εὐθὺς σκανδαλίζεται. Οι θλίψεις και οι διωγμοί καλούνται από τον Σωτήρα «καύμα». Αυτός είναι ένας επιτιμητικός λόγος που απευθύνεται προς τον άνθρωπο με σκληρή καρδιά950. Ο ίδιος ήλιος, ο οποίος ζωογονεί το φυτό, το οποίο διαθέτει βαθιές ρίζες, αυτός μαραίνει το φυτό με τις επιφανειακές ρίζες. Οι θλίψεις μπορεί να προέρχονται από τους γονείς, τους συγγενείς, τους συνεργάτες ή και αυτούς οι οποίοι φαίνεται να είναι φίλοι. Με τον διωγμό εννοεί ότι κάποιοι σύρονται ενώπιον ηγεμόνων και βασιλέων εξ’ αιτίας του λόγου του Θεού. Και τα δύο αυτά ο Λουκάς τα προσδιόρισε ως πειρασμούς951. Ο ίδιος διωγμός, ο οποίος οδήγησε τους μάρτυρες στην αιώνια δόξα, κάποιους τους έσπρωξε στην αποστασία και την καταστροφή952. Ενδεχομένως εδώ περιγράφεται η εμπειρία, που βίωνε η πρώτη Εκκλησία953 και την οποία υπέμεινε, ζώντας σε μία εχθρική ατμόσφαιρα, που δημιουργούσαν οι Ιουδαίοι954. Η λέξη θλῖψις, σχετίζεται με τα δεινά της χριστιανικής κοινότητας 955, ενώ στον Ματθαίο αποκτά εσχατολογική χροιά956, διότι η Εκκλησία της εποχής του Ματθαίου θεωρούσε ότι ήδη ζούσε σε μία εσχατολογική εποχή, γι’ αυτό και ο Ματθαίος θεωρεί την αποστασία από την πίστη ως ένα σημείο των εσχάτων καιρών957. Με αυτή τη λογική, της εσχατολογικής προοπτικής, γίνεται κατανοητός, έως ένα βαθμό, ο αυστηρός δυαλισμός, ο οποίος υπερισχύει στην ερμηνεία της παραβολής. Ο σατανάς 944

I. Howard Marshall, ό.π..

Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 714 946 Α. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel… St. Luke, (ICC), σελ. 221 947 John Nolland, ό.π., σελ. 385 – 386, με αναφορά σε BAGD. 948 I. Howard Marshall, ό.π.

949 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 222 950 Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Παροιμίας Σολομώντος Εξηγήσεων, MPG 39, 1633 B, 3 – 8 951 Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, 14 – 17 952 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 71 – 72 953 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306, με αναφορά σε Η.‐J. Klauck. Πρβλ. Μκ. 10,30, Πρ. 8,1.

13,50. 22,4 954 Πρβλ.: Μτ. 10,23. 23,34 955 Πρβλ.: Mκ. 13,19. 24, Πρ. 11,19. 14,22, Ρωμ. 8,35 και Β΄ Θεσ. 1,4.

956 Πρβλ.: Μτ. 24,9. 21. 29 957 Πρβλ.: Μτ. 24,10 945

107

εμφανίζεται και στους ανθρώπους της δεύτερης και τρίτης περίπτωσης, όπου ο σπόρος, βλασταίνει μεν και μεγαλώνει για λίγο διάστημα, όμως οι Ευαγγελιστές δεν ενδιαφέρονται για τις ενδιάμεσες περιπτώσεις. Το μόνο σημαντικό γι’ αυτούς είναι ότι και στα τρία εδάφη δεν υπάρχει καρποφορία958. Οι διωγμοί, οι θλίψεις και οι δοκιμασίες μνημονεύονται ιδιαιτέρως στην Αποκάλυψη: Εγὼ Ἰωάννης, ὁ ἀδελφὸς ὑμῶν καὶ συγκοινωνὸς ἐν τῇ θλίψει καὶ βασιλείᾳ καὶ ὑπομονῇ ἐν Ἰησοῦ, ἐγενόμην ἐν τῇ νήσῳ τῇ καλουμένῃ Πάτμῳ διὰ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ τὴν μαρτυρίαν Ἰησοῦ… ὅτι ἐτήρησας τὸν λόγον τῆς ὑπομονῆς μου, κἀγώ σε τηρήσω ἐκ τῆς ὥρας τοῦ πειρασμοῦ τῆς μελλούσης ἔρχεσθαι ἐπὶ τῆς οἰκουμένης ὅλης πειράσαι τοὺς κατοικοῦντας ἐπὶ τῆς γῆς (Αποκ. 1,9, 3,10). Όταν ο καιρός της δοκιμασίας έρχεται, η πίστη χωρίς ρίζα θα ξεραθεί εντελώς959 και το αποτέλεσμα θα είναι η αποστασία. Η προς Εβραίους επιστολή μας υπενθυμίζει: Βλέπετε, ἀδελφοί, μήποτε ἔσται ἔν τινι ὑμῶν καρδία πονηρὰ ἀπιστίας ἐν τῷ ἀποστῆναι ἀπὸ θεοῦ ζῶντος (Εβρ. 3,12). Ο αγωνιστής Χριστιανός χαίρεται με τις δοκιμασίες και τις υπομένει, επειδή η πίστη του αποδεικνύεται γνήσια μέσα από αυτές: Πᾶσαν χαρὰν ἡγήσασθε, ἀδελφοί μου, ὅταν πειρασμοῖς περιπέσητε ποικίλοις, γινώσκοντες ὅτι τὸ δοκίμιον ὑμῶν τῆς πίστεως κατεργάζεται ὑπομονήν (Ιακ. 1,2). Η λέξη διωγμός έχει χρησιμοποιηθεί από τον Χριστό σε άλλες περιπτώσεις, πλην των παραβολών960, ο οποίος μακάρισε όσους υποφέρουν διωγμούς και θλίψεις εξ’ αιτίας Του: μακάριοί ἐστε ὅταν ὀνειδίσωσιν ὑμᾶς καὶ διώξωσιν καὶ εἴπωσιν πᾶν πονηρὸν (ῥῆμα) καθ᾽ ὑμῶν [ψευδόμενοι] ἕνεκεν ἐμοῦ (Mτ 5,11). Ο Μάρκος απευθύνει το Ευαγγέλιό του σε μία διωκόμενη κοινότητα, κατά πάσα πιθανότητα στην Εκκλησία της Ρώμης961, οπότε συχνά τονίζει ότι, όπως έπαθε ο Χριστός, το ίδιο συμβαίνει και με τους πιστούς Του. Αποτελεί μία προειδοποίηση προς τον οποιονδήποτε, ο οποίος σκέφτεται να λιποτακτήσει από τον δρόμο της Βασιλείας του Θεού εξ’ αιτίας δοκιμασιών ή διωγμών: Όσοι σκέφτονται έτσι δεν έχουν ρίζες, είναι σαν τον σπόρο, ο οποίος έπεσε στην πέτρα. Ταυτοχρόνως υπάρχει και η υπόσχεση της μεγάλης ανταμοιβής για όποιον δείξει υπομονή 962. Οι Ευαγγελιστές συμφωνούν ότι άνθρωποι αυτοί δέχθηκαν τον λόγο του Θεού μετὰ χαρᾶς (Μκ. 4,16, Μτ. 13,20, Λκ. 8,13), δηλαδή ευχαρίστως963. Με τον όρο αυτό χαρακτηρίζεται ο πρώτος ενθουσιασμός των μεταστραφέντων στη νέα πίστη964. Αυτός ο ανώριμος ενθουσιασμός είναι κάτι εντελώς διαφορετικό από τη βαθιά χαρά της ψυχής, όταν αυτή βρίσκει τον πραγματικό θησαυρό. Διότι δεν αρκεί μόνον η χαρά, χρειάζονται και θυσίες: ἀπὸ τῆς χαρᾶς αὐτοῦ ὑπάγει καὶ πωλεῖ πάντα ὅσα ἔχει καὶ ἀγοράζει τὸν ἀγρὸν ἐκεῖνον (Μτ. 13,44)965. Η έκφραση των Ευαγγελιστών και ιδίως του Λουκά, ο οποίος χρησιμοποιεί το ρήμα δέχονται, μας θυμίζει το χωρίο της Α΄ προς Θεσσαλονικείς επιστολής: Καὶ ὑμεῖς μιμηταὶ ἡμῶν ἐγενήθητε καὶ τοῦ κυρίου, δεξάμενοι τὸν λόγον ἐν θλίψει πολλῇ μετὰ χαρᾶς πνεύματος ἁγίου (Α΄ Θεσ. 1,6). Η μετά χαράς αποδοχή του λόγου αποτελεί την απαρχή της πίστεως966 και στον Λουκά η χαρά είναι το συναίσθημα το οποίο χαρακτηρίζει την ανταπόκριση στο λόγο του Θεού967. Η αιτία της μικρής διάρκειας της πίστης είναι εμφανής και στους τρεις συνοπτικούς: οὐκ ἔχουσιν / ἔχει ῥίζαν. Η λέξη ρίζα χρησιμοποιείται συχνά σε 958

Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 249 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 185 960 Payne Philip Barton, “The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,” Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τόμ. 1, σελ. 177 – 180. Πρβλ. Μτ. 5,10‐12, 43‐44, 10,16‐25 24,9‐10 κ.α.

961 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 78 962 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, σελ. 24 963 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1101 964 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 714 965 Σάββας Αγουρίδης στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α΄, σελ. 56 966 G. A. Bengel, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 252 967 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 385. Πρβλ. Λκ. 1,14. 2,10. 24,41. 52 959

108

μεταφορές, οι οποίες αφορούν την αγροτική ζωή. Η κυριολεκτική σημασία της λέξης σχολιάστηκε στην πρώτη σκηνή (σελ. 47 ‐ 48). Εδώ, με τη λέξη ρίζα υποδηλώνεται η συγκράτηση της αληθείας από το πνεύμα του ανθρώπου, κάτι που δίνει σιγουριά για μονιμότητα στην πίστη. Η έλλειψή της υποδηλώνει την επιπολαιότητα, η οποία χαρακτηρίζει και αυτή την ομάδα των ακροατών968, που καταλαβαίνουν τη σημασία του μηνύματος, αλλά η πίστη τους δεν έχει βάθος και ανθεκτικότητα στον χρόνο και τις δυσκολίες969. Στην ιουδαϊκή σοφιολογική γραμματεία ο συνετός άνθρωπος παρομοιάζεται με δένδρο, το οποίο αντιστέκεται στον χείμαρρο έχοντας στέρεες ρίζες, αντιθέτως ο άπιστος παρομοιάζεται με δένδρο δίχως ρίζες, το οποίο γρήγορα ξηραίνεται970. Ιδιαίτερα στη Σοφία Σολομώντος παρουσιάζεται ο αγαθός άνθρωπος να έχει ως ρίζα την φρόνηση και να παράγει καλούς καρπούς, ενώ ο ασεβής να μην έχει ασφαλή βάση, διότι οι ρίζες του δεν είναι γνήσιες και δεν μπορούν να πάνε βαθιά. Ακόμη κι αν πρόσκαιρα βλαστήσει, ο άνεμος θα σπάσει τα κλαδιά του, ο καρπός του θα παραμείνει άγουρος και θα ξεριζωθεί971. Στη Σοφία Σειράχ διαβάζουμε επίσης: ῥίζαι ἀκάθαρτοι ἐπ᾽ ἀκροτόμου πέτρας (Σειρ. 40,15). Τα παραπάνω χωρία, όπου οι ανθρώπινες αδυναμίες συγκρίνονται με τις «φτωχές» ρίζες των φυτών, έχουν αναμφισβήτητη σχέση με τη μεταφορά της παραβολής. Οι εικόνες του μαρασμού και της ξήρανσης συμβολίζουν την ανθρώπινη αδυναμία σε ολόκληρη την Π. Διαθήκη972. Το ρίζωμα στην πίστη (και τις αρετές) είναι μία έκφραση, η οποία συναντάται και στην Καινοδιαθηκική, επιστολική γραμματεία: Ὡς οὖν παρελάβετε τὸν Χριστὸν Ἰησοῦν τὸν κύριον, ἐν αὐτῷ περιπατεῖτε, ἐρριζωμένοι καὶ ἐποικοδομούμενοι ἐν αὐτῷ (Κολ 2,6‐7), κατοικῆσαι τὸν Χριστὸν διὰ τῆς πίστεως ἐν ταῖς καρδίαις ὑμῶν, ἐν ἀγάπῃ ἐρριζωμένοι καὶ τεθεμελιωμένοι (Εφ. 3,17). Στον Ποιμένα του Ερμά, στην ενάτη παραβολή, παρομοιάζονται οι άνθρωποι με όρη, τα οποία έχουν διάφορα είδη βλάστησης και στο τέταρτο όρος υπάρχουν χόρτα χλωρά με ρίζες, οι οποίες ξηραίνονται από τον ήλιο. Αυτοί οι άνθρωποι αποκαλούνται δίψυχοι, δηλαδή έχουν τον Κύριο στα χείλη, αλλά όχι στην καρδιά τους, γι’ αυτό και το θεμέλιό τους (η ρίζα τους) είναι ξερό και δεν έχει δύναμη∙ λένε λόγια, αλλά δεν κάνουν πράξεις, οπότε δεν είναι νεκροί, αλλά δεν είναι και ζωντανοί. Όπως τα χόρτα, που όταν τα βλέπει ο ήλιος ξεραίνονται, έτσι και οι δίψυχοι, όταν έρθουν οι θλίψεις, δειλιάζουν και γίνονται ειδωλολάτρες αρνούμενοι τον Κύριο973. Με τη ρίζα εννοείται η εδραίωση του λόγου. Άρα οι συγκεκριμένοι άνθρωποι είναι αυτοί, οι οποίοι διαθέτουν ευμετάβλητο χαρακτήρα και όταν ακούσουν τη διδασκαλία την αποδέχονται άμεσα, αλλά και κατά τους πειρασμούς αποβάλλουν, άμεσα επίσης, τον λόγο του Θεού974. Είναι οι μικρόψυχοι άνθρωποι, οι οποίοι κατακρύπτουν μεν στην καρδιά τους τον σπαρμένο λόγο, αλλά δεν διαθέτουν αρκετή γη, δηλαδή σταθερότητα. Είναι οι πιστοί, των οποίων η ευσέβεια δεν έχει ρίζες (ἄρριζος), η καρδιά τους δεν επεξεργάζεται την πίστη κι έτσι παραμένει άγονη. Προσέρχονται στην Εκκλησία, λαμβάνουν μέρος στα Μυστήριά της∙ όμως το κάνουν επιφανειακά και χωρίς κρίση. Μόλις αναχωρήσουν από την εκκλησιαστική σύναξη ξεχνούν όλα αυτά τα ιερά μαθήματα και μηνύματα, τα οποία πήραν εκεί. Κι όσο δεν υπάρχει διωγμός λένε ότι πιστεύουν, μόλις όμως, ενοχληθούν από κάποια δίωξη, ο νους τους γίνεται λιποτάκτης. Προς αυτούς ο Προφήτης Ιερεμίας λέγει: ἀναλάβετε ὅπλα καὶ ἀσπίδας (Ιερ. 26,3). Και ο Θεός, ο οποίος είναι αδύνατον να ηττηθεί, θα τους διασώσει, όπως λέγει ο Παύλος: πιστὸς δὲ ὁ θεός, ὃς οὐκ ἐάσει ὑμᾶς πειρασθῆναι 968

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75 Floyd V. Filson, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, σελ. 161 970 Πρβλ. Ψαλμ. 1,3, Ιωβ 14,7‐9, Ιερ. 17,8, Ιεζ. 31,3‐5 και Σειρ. 23,25. 40,15‐16, Ησ. 40,24 971 Σοφ. Σολ. 3,15. 4,3‐5 972 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306. Πρβλ. Ψαλμ. 36,2. 89,5. 101,5, Ησ. 40,6‐8 και Ιωλ 1,17 973 Ερμάς Ποιμήν, 98, 1, 1 ‐ 4, 4 εκδότης: M. Whittaker 974 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον…, MPG 129 Β, 396 C, 1 – 6 και 404 Β, 7 – 11 969

109

ὑπὲρ ὃ δύνασθε ἀλλὰ ποιήσει σὺν τῷ πειρασμῷ καὶ τὴν ἔκβασιν τοῦ δύνασθαι ὑπενεγκεῖν (Α΄ Κορ. 10,13)975. Αυτό που περιγράφουν οι συγκεκριμένοι στίχοι είναι ξεκάθαρο, όμως αυτό το οποίο υπαινίσσονται, δεν είναι καθόλου ευδιάκριτο. Βασικά υπάρχει αντιπαράθεση όρων. Από τη μία μεριά πιστεύουσιν (Λκ.) και μετὰ χαρᾶς λαμβάνων / λαμβάνουσιν αὐτόν (Μκ., Μτ.) και από την άλλη ἀφίστανται (Λκ.) και σκανδαλίζεται / σκανδαλίζονται (Μκ., Μτ.). Οι διαφορές, που υφίστανται στους στίχους αυτούς, μεταξύ των Ευαγγελιστών, δεν είναι ουσιώδεις, αφού συμφωνούν στο μήνυμα και το νόημα, όμως υπάρχει μία δυσκολία εντοπισμού των άμεσων πηγών των Ευαγγελιστών976. Στο τμήμα των ανθρώπων, που αντιστοιχίζονται με το πετρώδες έδαφος, η μετοχή ἀκούων (η οποία χαρακτήρισε τους ανθρώπους του πρώτου είδους εδάφους), συνοδεύεται και από τη μετοχή λαμβάνων, δηλαδή εκτός της ακρόασης, υπάρχει και μία προσωρινή (πρόσκαιρος) και μάλιστα μετά χαρᾶς αποδοχή του λόγου του Θεού. Η γρήγορη βλάστηση του σπόρου ξεχωρίζει τα άτομα της ομάδας αυτής από τους ακροατές της προηγούμενης ομάδας, όπου ο σπόρος αρπάχθηκε από τα πουλιά, πριν καν βλαστήσει. Άρα, κατ’ αρχάς, υπάρχει ανταπόκριση στο λόγο του Ευαγγελίου και η χαρά της αποδοχής δείχνει ότι κάτι μεγάλο απεργάζεται εδώ η Χάρις του Θεού977. Όμως, τα φαινόμενα απατούν∙ η αληθινή αντοχή των νεόφυτων βλαστών θα βγει στην επιφάνεια μόλις έρθουν οι πρώτες πιέσεις με τη μορφή των δοκιμασιών. Οι καρδιές των ανθρώπων αυτών μοιάζουν με ένα λεπτό στρώμα εδάφους επάνω από πετρώδες έδαφος, όπου ο σπόρος δεν μπορεί να ριζώσει. Μοιραία το έδαφος της καρδιάς τους μένει χωρίς καμία στάλα δροσιάς (ἄνικμον) και παντελῶς κατάξερο, ακατάλληλο για ανάπτυξη των φυτών978. Η έλλειψη της ρίζας κάνει την υποδοχή του σπόρου πρόσκαιρη και αυτή είναι η λέξη – κλειδί για να ξεχωρίσει αυτή η ομάδα από την επόμενη, όπου ο σπόρος θα αναπτυχθεί μαζί με τα αγκάθια979. Οι άνθρωποι αυτοί αντιδρούν με πίστη στον λόγο του Θεού, αλλά όχι για πολύ. Διότι, ότι αποκτά ταχέως κάποιος, το χάνει, επίσης, ταχέως980. Η άμεση αντίδραση είναι χαρακτηριστικό αυτής της επιπόλαιας ομάδας: εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνουσιν αὐτόν… εὐθὺς σκανδαλίζονται. Αμέσως προσλαμβάνουν τον λόγο, αμέσως και τον εγκαταλείπουν. Η βιασύνη και η επιπολαιότητα πορεύονται μαζί! Δεν είναι πρόθυμοι να ελέγξουν αν υπάρχει και άλλη πλευρά της πίστης, πέρα από την λάμψη της πρώτης στιγμής, έτσι η θλῖψις αποτελεί έναν καίριο λόγο, για να αποστασιοποιηθούν από αυτήν981. Ίσως έτσι περιγράφονται οι άνθρωποι, οι οποίοι υποδέχθηκαν με ενθουσιασμό το λόγο του Χριστού, επειδή είδαν τα μεσσιανικά έργα Του και άκουσαν την εξαγγελία της Βασιλείας του Θεού, αλλά με τις πρώτες δυσκολίες η πίστη τους «ξεράθηκε», όπως το γρασίδι κάτω από τον καυτό ήλιο982. Προσωρινοί μαθητές υπάρχουν πολλοί, σε όλες της εποχές της Εκκλησίας, ιδιαίτερα σε καιρούς ειρηνικούς και αφθονίας αγαθών. Η αποστασία της δεύτερης ομάδας κατατάσσει τα μέλη της στην ίδια μοίρα με αυτά της προηγούμενης983. Αξίζει να ερευνήσουμε περισσότερο την ερμηνεία του όρου πέτρα. Ο νους αυτών των ανθρώπων έχει σκληρυνθεί από την ανευλάβεια και την απιστία και έτσι δεν μπορεί να δεχθεί, σε καμία περίπτωση, τον λόγο του Θεού, οι οποίοι, επιπροσθέτως,

975

Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 625, 19 ‐ 27 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, σελ. 907 977 Πρβλ.: Πρ. 8,14. 11,1 και Λκ. 1,14. 2,10 978 Γρηγόριος Αγριγέντου, Εξήγησις εις τον Εκκλησιαστήν, Λόγος Τρίτος, MPG 98, 860 A, 8 – 10 979 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 222 980 J. A. Bengel, στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 256 981 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75 982 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1299. Πρβλ.: Ησ. 40,6‐8. 24 983 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 712 976

110

αποδεικνύονται και δειλοί984 στο να πάρουν γενναίες αποφάσεις. Η γεωπονική λογική συμβουλεύει ότι θα πρέπει ο γεωργός, πριν από το ρίξιμο του σπόρου και χρησιμοποιώντας το άροτρο, να οργώσει τη γη. Έτσι και οι ακροατές του Χριστού, οι αμαθείς Ιουδαίοι, ως ακαλλιέργητοι που ήταν, δεν ανέπτυξαν την καλή επιθυμία στην καρδιά τους, ώστε να καρποφορήσουν985. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας προσπαθούν να ταυτίσουν τους ανθρώπους του πετρώδους εδάφους και με αιρετικούς ή άλλες περιπτώσεις ανθρώπων της εποχής τους. Για παράδειγμα, στο έργο Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού οι Μαραθωνιανοί και οι Πνευματομάχοι ταυτίζονται με το πετρώδες έδαφος: Δεν είπε ο Χριστός ότι ο σπόρος έπεσε στην πέτρα, επειδή πέτρα είναι ο ίδιος ο Χριστός. Είπε ότι έπεσε στο πετρώδες έδαφος, στον πωρόλιθο. Δηλαδή για πέτρα είναι μαλακοί, αλλά δεν είναι και γη αγαθή, επειδή δεν είναι ορθόδοξοι. Βλαστάνουν μεν, επειδή πιστεύουν στον Χριστό, ξηραίνονται δε, επειδή δεν ριζώνουν βαθιά μέσα στο Πνεύμα986. Από την άλλη ο Γρηγόριος Νύσσης παρομοιάζει τους κεφαλαιοκράτες και τοκογλύφους της εποχής του με το πετρώδες έδαφος: Όποιος εκμεταλλεύεται, κατά τέτοιον τρόπο, τους συνανθρώπους του μοιάζει με την πέτρα, στην οποία έπεσε ο σπόρος και παρέμεινε άγονος987. Ο Ισίδωρος Πηλουσιώτης παρομοιάζει με άγονη πέτρα τον μοναχό, ο οποίος, παρά τον αρχικό του ενθουσιασμό, λιποτάκτησε από τον μοναχισμό και έγινε περίγελος των ανθρώπων και των αγγέλων 988. Η ρηχότητα της πίστης είναι πολύ συνηθισμένο φαινόμενο στη σημερινή εποχή. Όμως, ο λόγος του Θεού είναι ξεκάθαρος: οὕτως ὅτι χλιαρὸς εἶ καὶ οὔτε ζεστὸς οὔτε ψυχρός, μέλλω σε ἐμέσαι ἐκ τοῦ στόματός μου. (Αποκ. 3,16). Θα πρέπει να προσπαθήσει ο Χριστιανός να αποφύγει την ταύτισή του με τον συγκεκριμένο τύπο εδάφους, ώστε να μην απορρίψει τον Χριστό και τον λόγο Του με τις πρώτες δυσκολίες που συναντά. Όπως ο γεωργός πραγματοποιεί την απαιτούμενη προεργασία, δηλαδή απομακρύνει τις πέτρες από το χωράφι του, ώστε να το μεταβάλει σε αγαθή γη, έτσι οφείλουμε κι εμείς να προετοιμάζουμε τις καρδιές μας να δεχθούν τον λόγο του Θεού989 και να καρποφορήσουμε στην αρετή.

2.3.3. Η «ασφυξία»: Ο σπόρος «πνίγεται» από ανησυχίες, πλούτη και ηδονές (Μκ. 4,18‐19, Μτ. 13,22, Λκ. 8,14) Είδαμε στην παραβολή ότι στο τρίτο είδος εδάφους, μαζί με τον σπόρο, μεγάλωσαν και αγκάθια. Η εισαγωγική φράση του Ματθαίου ὁ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας σπαρείς (Mτ. 13,22) θα μπορούσε να αποδοθεί ως ἡ δέ κατά τας ακάνθας σπαρεῖσα γῆ990 και η αντίστοιχη του Λουκά τὸ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν (Λκ. 8,14) μπορεί να αποδοθεί ως όσον αφορά τον σπόρο, ο οποίος έπεσε ανάμεσα στα αγκάθια…991. Το σημαντικότερο στοιχείο εδώ είναι οι συμβολισμοί των αγκαθιών, όπως αυτοί παρουσιάζονται από τους τρεις συνοπτικούς Ευαγγελιστές. Ο πρώτος συμβολισμός είναι αἱ μέριμναι (Μκ. 4,19, Λκ. 8,14) / ἡ μέριμνα (Μτ. 13,22). Η λέξη σημαίνει τη άγρυπνη φροντίδα για τα υλικά, επίγεια αγαθά, δηλαδή τις φροντίδες περί των υλικών και σαρκικών αναγκών 992. Ο Ματθαίος θεωρεί τη μέριμνα (τοῦ αἰῶνος) ως μία συλλογική ανησυχία, σε αντίθεση με τον Μάρκο και τον Λουκά, οι οποίοι βλέπουν τις μέριμνες ως συγκεκριμένες φροντίδες.

984

Αυγουστίνος Καντιώτης, Σαλπίσματα, σελ. 120 – 123 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ερμηνεία, … εις το κατά Ιωάννην …, τομ. 1, σελ. 575, στ. 14 – 26 986 Ιωάννης Χρυσόστομος , Εις το εξήλθεν …, MPG 61, 774, 26 – 73 987 Γρηγόριος Νύσσης, Κατά τοκιζόντων, MPG 46, 433 Α, 10 – 16 988 Ισίδωρος Πηλουσιώτης, Επιστολή 372, Προς Ιωσήφ, MPG 78, 393 B, 1 – 10 989 Τίτος Εμμ. Ματθαιάκης, Θέματα του Άμβωνος, τομ Α΄, σελ. 539 990 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 C, 3 – 4 991 A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel … St. Luke, (ICC), σελ. 221 992 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 505 985

111

Η υπερβολική ανησυχία για τα επίγεια, υλικά αγαθά είναι κάτι, που ο Λουκάς συχνά χρησιμοποιεί ως θέμα της διδασκαλίας του Χριστού 993. Προξενεί έκπληξη ότι από τον Λουκά απουσιάζει η έκφραση τοῦ αἰῶνος, την οποία χρησιμοποιεί σε παρόμοιες εκφράσεις, κάτι που κάνει ο Μάρκος στην παρούσα περίσταση994. Ο αἰών στην προκειμένη περίπτωση (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22) σημαίνει τόν νῦν αἰῶνα, που έχει ως χαρακτηριστικό γνώρισμα την ματαιότητα και την ασέβεια995. Σημαίνει και την παρούσα ζωή996, δηλαδή τον κόσμο και τον καιρό όπου επικρατεί το κακό997. Υπάρχει μόνον ένα παράλληλο χωρίο στην προς Εβραίους επιστολή, όπου η λέξη αἰών σημαίνει κόσμος και όχι εποχή, όπως θα ήταν το αναμενόμενο998. Ο νῦν αἰών αντιτίθεται στον μέλλοντα αἰώνα και τη μέλλουσα ζωή, εκεί όπου θα επικρατήσει το καλό αντί του κακού και θα διαρκέσει για πάντα. Αντί της έκφρασης τοῦ αἰῶνος ο Λουκάς χρησιμοποιεί την έκφραση τοῦ βίου, η οποία ταιριάζει σε περιπτώσεις περισπασμού της διανοίας999 και αναφέρεται, προφανώς και στα τρία προηγούμενα ουσιαστικά (μεριμνῶν, πλούτου, ἡδονῶν)1000. Ο βίος δεν αποτελεί απλώς την έμψυχη ύπαρξη κάποιου όντος (ζώου ή φυτού), αλλά την κατάσταση και τον τρόπο ζωής του ανθρώπου. Είναι η ίδια η ζωή, τα μέσα προς το ζην, αλλά και ο κόσμος, στον οποίον ζουν οι άνθρωποι1001. Ο δεύτερος συμβολισμός είναι ο πλοῦτος (Λκ. 8,14) και μάλιστα ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22). Ο πλοῦτος, παράγωγο του ρήματος πίμπλημι, σημαίνει την αφθονία αγαθών και χρημάτων1002, την περιουσία και τα κτήματα1003. Η ἀπάτη (Μκ.

4,19, Μτ. 13,22) στην Κ. Διαθήκη θεωρείται τό δέλεαρ και οι επιθυμίες εκείνες, οι οποίες ξεγελούν και οδηγούν στην απώλεια1004. Η λέξη ἀπάτη είναι άπαξ λεγόμενον στον Μάρκο και τον Ματθαίο, ενώ στον Λουκά δεν συναντάται καθόλου. Πιστεύεται ότι είναι όρος, ο οποίος προέκυψε κατά την εποχή της επιστολικής λογοτεχνίας της Κ. Διαθήκης, αφού εκεί συναντάται πέντε φορές1005. Ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου μπορεί ενδεχομένως να οριστεί και ως η απόλαυση του πλούτου, δεδομένου ότι στα ελληνιστικά χρόνια η λέξη ἀπάτη κατέληξε να σημαίνει τη χαρά και την απόλαυση που, συνήθως, αφορούν την αμαρτία1006, τον πόθο και την λαγνεία, γι’ αυτό και ο Λουκάς την αντικαθιστά με τη λέξη ἡδονές, κατανοώντας την ηδονή ως απάτη1007. Ίσως ο Λουκάς παραλείπει την λέξη ἀπάτη, επειδή η σκέψη καταδεικνύεται παρακάτω, μέσα στην ίδια πρόταση ή θέλει να δείξει ότι και από μόνος του ο πλούτος αποτελεί κίνδυνο για την πίστη1008, εξαπατώντας και δελεάζοντας τον άνθρωπο, ότι δήθεν αντιπροσωπεύει το μέγιστο των αγαθών1009. Ο όρος πλοῦτος, στους συνοπτικούς Ευαγγελιστές, απαντάται

993

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 736 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326. Πρβλ.: Λκ. 16,8. 20,34 995 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 30 – 31. Πρβλ.: Β΄ Τιμ. 4,10 996 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, ό.π., MPG 129 Β, 404 C, 9 – 12 997 E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75 998 Βλ.: Εβρ. 1,2 999 Howard Ι. Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326 1000 I. Howard Marshall, ό.π..

1001 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 1, σελ. 491 – 492 1002 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 801 1003 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 639 1004 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 89 1005 Πρβλ.: Εφ. 4,22, Κολ. 2,8, Β΄ Θεσ. 2,10, Εβρ. 3,13 1006 Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ. 61. Πρβλ.: Β΄ Πέτ. 2,13 1007 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 249, υποσημείωση 143, όπου θεωρείται ότι, ως όρος, ανήκει στο λεξιλόγιο της πρώτης Εκκλησίας.

1008 I. Howard Marshall, ό.π..

1009 E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75 994

112

μόνο στη συγκεκριμένη παραβολή, αλλά οι όροι πλούσιος και πλουτέω συναντώνται συχνά, ιδιαιτέρως στον Λουκά1010. Η σύνδεση των αγκαθιών με τον πλούτο και τις μέριμνες ανακαλεί στη μνήμη μας τα χωρία της επί του όρους ομιλίας του Κυρίου (Μτ. 6,19‐34), όπου ο Χριστός κατακρίνει τον πλούτο και τις βιοτικές μέριμνες. Δεν είναι τυχαίο ότι το κομμάτι της ομιλίας για τον πλούτο έχει τοποθετηθεί αμέσως μετά την Κυριακή προσευχή, όπου ο άνθρωπος μαθαίνει να ζητά τον ἐπιούσιον ἄρτον και αποτελεί μία ευθεία, ηθική διδασκαλία, κάνοντας ξεκάθαρο τον σημαντικό ρόλο, που παίζει αυτή η προειδοποίηση για τον Ματθαίο. Επίσης, ο Χριστός στηλίτευσε την συσσώρευση του πλούτου, αλλά και την άσπλαχνη συμπεριφορά των πλουσίων, με τις παραβολές του άφρονος πλουσίου και του πλουσίου και του πτωχού Λαζάρου. Παράλληλα απαίτησε από τον ευσεβή, πλούσιο νέο, για να γίνει τέλειος, να αποχωριστεί τα υπάρχοντά του και να τα χαρίσει στους πτωχούς1011. Εδώ ο Χριστός προειδοποιεί τους μαθητές και όλους τους ακροατές Του ότι οι ενασχολήσεις με βιοτικές μέριμνες, σε αντίθεση με την φροντίδα για την μέλλουσα ζωή, δρουν ανταγωνιστικά προς το λόγο του Θεού και την πίστη. Η ανάπτυξη της πνευματικής ωριμότητας ασφυκτιά από τις ανησυχίες της ζωής, από τον πλούτο, ο οποίος εξαπατά τον άνθρωπο σχετικά με το πραγματικό νόημα της ζωής του και από τις απολαύσεις, οι οποίες στενεύουν τους ορίζοντες και την πνευματική εστίαση του ανθρώπου, αφήνοντάς τον να νομίζει ότι μόνον η παρούσα, εγκόσμια ύπαρξη είναι αυτή η οποία έχει αξία1012. Επίσης, είναι γνωστό σε όλους μας ότι ο Ιούδας πρόδωσε τον διδάσκαλό του, επειδή δε μπόρεσε να δαμάσει την φιλαργυρία του1013. Ο πλούτος είναι ο μαμωνᾶς και, όταν ο άνθρωπος γίνεται δούλος του, είναι αδύνατον να γίνει δούλος του Θεού1014. Συνδέεται με τη λατρεία των υλικών αγαθών και την απληστία του ανθρώπου για την απόκτησή τους και έτσι καταντά πλεονεξία, ἥτις ἐστὶν εἰδωλολατρία (Κολ. 3,5). Οι έννοιες των μεριμνών και του άγχους της καθημερινής ζωής, σε μία προβληματική εποχή, απασχολούν ιδιαιτέρως τον Παύλο, ο οποίος κάνει εκτεταμένες αναφορές στις επιστολές του1015. Αἱ μέριμναι διαιρούν την ενότητα του πνεύματος, οδηγώντας σε άλλους δρόμους τοῦ αἰῶνος τούτου1016. Οι ποιμαντικές επιστολές, επίσης, καταπιάνονται με το ίδιο θέμα1017. Στην ενάτη παραβολή του Ποιμένα του Ερμά, το τρίτο όρος, το οποίο είναι γεμάτο από αγκάθια και τριβόλια, συμβολίζει τους πιστούς, οι οποίοι, κατέχοντας πλούτη, βρίσκονται χαμένοι στις βιοτικές φροντίδες. Αυτοί οι άνθρωποι δε μπορούν να προσκολληθούν στην Εκκλησία του Χριστού, αλλά ταλαιπωρούνται από τις έγνοιες και τον φόβο τους, μήπως κάποιος τους ζητήσει κάτι (από τα υλικά αγαθά τους). Αυτοί οι άνθρωποι μπορούν να μπουν στη Βασιλεία του Θεού μόνον αν μετανοήσουν και κάνουν αγαθοεργίες, διότι τότε θα ζήσουν πραγματικά1018. Ο τρίτος συμβολισμός απαντάται αποκλειστικά στον Μάρκο: αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι (Μκ. 4,19). Ως ἐπιθυμία θεωρείται η σαρκική επιθυμία, η λαγνεία1019, η κλίση 1010

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 736. Πρβλ.: Μτ. 19,23. 27,57, Λκ. 16,1. 19. 22. 18,23. 19,2 Βλ. αντίστοιχα: Λκ. 12,16‐21. 16,19‐31, Μτ. 19,16‐24 1012 Πρβλ.: Λκ. 10,41‐42. 12,22‐31. 21,34 (πλούτος), Μκ. 10,23‐25, Λκ. 6,20‐24. 12,15‐21. 16,9‐12,(μέριμνες), Λκ.

16,19‐31 (απολαύσεις) 1013 Πρβλ.: Μτ. 26,14‐15, Μκ. 14,10‐11, Λκ. 22,3‐5 1014 Πρβλ.: Μτ. 6,24, Λκ. 16,13 1015 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 267 1016 E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75. Πρβλ.: Β΄ Κορ.

11,28, Α΄ Πετ. 5,7.

1017 Πρβλ.: Α΄ Τιμ. 6,6‐10. 17‐19. Μια αναλυτική μελέτη πάνω στις ηθικές προτροπές για τον πλούτο και τους πλουσίους στο 6ο κεφ. της Α΄ Τιμ. μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο 13ο κεφάλαιο του έργου του Χαράλαμπου Γ. Ατματζίδη, Ερμηνευτικές και Θεολογικές Προσεγγίσεις στην Καινή Διαθήκη, σελ. 357 – 393 1018 Ερμάς Ποιμήν, 97, 1, 1 – 4, 5 εκδότης: M. Whittaker 1019 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 369 1011

113

της ψυχής για το κακό, η κοσμική επιθυμία του σώματος1020. Το άρθρο αἱ καθιστά σαφές ότι πρόκειται για τα υπόλοιπα αντικείμενα επιθυμιών και όχι για άλλα αντικείμενα επιθυμιών. Είναι τα υπόλοιπα, τα απομένοντα1021, αντικείμενα της ιδίας κατηγορίας, π.χ. η περιουσία1022. Η λέξη ἐπιθυμία, ως όρος, συναντάται κι αυτή κατά την εποχή της επιστολικής λογοτεχνίας της Κ. Διαθήκης και, όπως και η λέξη ἀπάτη, αναφέρεται σε απειλητικές επιρροές προς τη χριστιανική κοινότητα1023. Ο τέταρτος συμβολισμός συναντάται στον Λουκά. Είναι η λέξη ἡδονή (Λκ. 8,14), όρος που «συζητείται» στην πρωτοχριστιανική κοινότητα1024. Αυτή τη λέξη χρησιμοποιεί ο Λουκάς για να αντικαταστήσει τη δυσνόητη φράση του Μάρκου αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι1025. Ο S. Brown έχει την εξεζητημένη άποψη ότι ο Λουκάς διαφοροποιεί το νόημα του Μάρκου αντικαθιστώντας μία λέξη, η οποία αναφέρεται σε αμαρτήματα, που είναι «εξωτερικά» γεγονότα1026, με μία άλλη λέξη, η οποία αναφέρεται σε ενδόμυχα πάθη1027. Από την άλλη ο F. Bovon ισχυρίζεται κάτι πιο πιθανό, ότι ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη λέξη ἡδονή αντί της λέξης ἐπιθυμία, την οποία θέτει στην πρότασή του ο Μάρκος, επειδή η δεύτερη, ως όρος, μπορεί να διαβαστεί με θετική έννοια στα ελληνικά1028. Ο όρος ἡδονή, στον συγκεκριμένο στίχο του Λουκά, αποτελεί άπαξ λεγόμενον και για τα τρία συνοπτικά Ευαγγέλια. Σε γενικές γραμμές οι όροι, που χρησιμοποιούν οι Ευαγγελιστές, προκειμένου να περιγράψουν το πνίξιμο του σπόρου, σπανίζουν στα έργα τους. Αυτές οι αιτίες, οι οποίες δεν αφήνουν να αναπτυχθεί ο λόγος του Θεού, κατά τον Μάρκο, εἰσπορεύονται (Μκ. 4,19), δηλαδή οδηγούνται μέσα, εισέρχονται1029. Άρα εδώ, μεταφορικώς, πρόκειται για τις επιθυμίες, οι οποίες εισέρχονται στην καρδιά του ανθρώπου1030, αν και μπορεί να θεωρηθεί ότι και το ίδιο το άτομο εισέρχεται σε διάφορες ασέλγειες1031. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη μετοχή του ρήματος πορεύομαι χωρίς συνθετικό, το οποίο σημαίνει βαδίζω, οδοιπορώ, ταξιδεύω, άγομαι, διατρέχω και διαπερνώ1032. Εάν η φράση ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου συνδεθεί με το ρήμα συμπνίγονται, τότε η απόδοση του εδαφίου του Λουκά έχει ως εξής: συμπνίγονται από τις μέριμνες, τον πλούτο και τις ηδονές του βίου, κατά την πορεία τους1033 στην οδό της πίστεως, οπότε και ο σπόρος, που έλαβαν, αναπτύσσεται, αλλά δεν ωριμάζει1034 (ενεργητική σύνταξη). Εάν την μετοχή πορευόμενοι την αποδώσουμε με την μετοχή πολιτευόμενοι, όπως δέχεται ο Ζιγαβηνός,, τότε η πρόταση αποδίδεται ως πολιτευόμενοι με μέριμνες και πλούτο και ηδονές1035, δηλαδή οι συγκεκριμένοι ακροατές οδηγούνται 1020

Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 305 – 306 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 77 1022 E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 75 1023 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306. Πρβλ. Ρωμ. 7,:7, Γαλ. 5,24, Α΄ Θεσ. 4,5, Β΄ Τιμ. 3,6, Ιακ.

1,14 1024 Πρβλ. Τιτ. 3,3, Ιακ. 4,1, 3, Β΄ Πετ. 2,13 1025 I. H. Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326 – 327. Στο Τίτ. 3,3 ἡδοναί και ἐπιθυμίαι συνυπάρχουν.

1026 Όπως π.χ. ἐσθίειν τε καὶ πίνειν καὶ μεθύσκεσθαι (Λκ. 12,45), ἤσθιον, ἔπινον, ἐγάμουν, ἐγαμίζοντο … ἤσθιον, ἔπινον, ἠγόραζον, ἐπώλουν, ἐφύτευον, ᾠκοδόμουν (Λκ. 17,27‐28), ἐν κραιπάλῃ καὶ μέθῃ καὶ μερίμναις βιωτικαῖς (Λκ. 21,34) 1027 Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ. 26 1028 Francois Bovon, Luke: A Commentary on the Gospel of Luke, τόμ. 1 (1,1‐9:50), σελ. 410 – 411 1029 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 312 1030 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 253 1031 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326 1032 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 817 1033 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 252 1034 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ.

252 1035 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 937 D, 6 – 9 1021

114

από τα πάθη τους (παθητική σύνταξη)1036. Ο Ματθαίος παραλείπει εντελώς τη συγκεκριμένη φράση του Μάρκου. Σε αντίθεση με την ίδια την παραβολή, εδώ και οι τρεις συνοπτικοί χρησιμοποιούν το ρήμα συμπνίγω (ερμηνεία της λέξης στη σελ. 54 της παρούσας εργασίας), το οποίο χρησιμοποίησε ο Μάρκος κατά τη διήγηση της παραβολής. Το σύνθετο της λέξης μαρτυρεί την πληρότητα της διαδικασίας, δηλαδή τα αγκάθια πνίγουν τον σπόρο ολοκληρωτικά1037. Το ρήμα συμπνίγονται (Λκ.) είναι στην παθητική φωνή και είναι μεταβατικό. Δηλαδή, ενώ τα αγκάθια πνίγουν το σπόρο, εδώ οι ακροατές πνίγονται από τις μέριμνες και τα πλούτη1038. Η εικόνα είναι η ίδια και στους τρεις συνοπτικούς: Ο θάνατος του λόγου, που σπάρθηκε στην καρδιά του ακροατή, έχει ως αποτέλεσμα και τον πνευματικό θάνατο του ιδίου του ακροατή. Η διατύπωση του Λουκά έχει μία ρευστότητα, αλλά η αίσθηση είναι η ίδια: Ένα άκαρπο φυτό είναι άχρηστο1039. Με τα αγκάθια, στην Π. Διαθήκη, αποδίδεται μία εικόνα αρνητικών καταστάσεων1040. Στις Παροιμίες αναφέρεται: ὁδοὶ ἀεργῶν ἐστρωμέναι ἀκάνθαις (15,19) και ἄκανθαι φύονται ἐν χειρὶ τοῦ μεθύσου δουλεία δὲ ἐν χειρὶ τῶν ἀφρόνων (Παρ 26,9). Στα προφητικά βιβλία, συναντούμε αιχμηρά αγκάθια, τα οποία ανακόπτουν την αύξηση των καρπών του καλού και αντιτίθενται στην προφητεία, η οποία στοχεύει στο ξύπνημα των συνειδήσεων, παρουσιάζοντας ως επικείμενη την καταστροφή1041. Η σύνδεσή τους με τον πλούτο και τις μέριμνες είναι συνηθισμένη και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία: Ο J. A.Fitzmyer, διακρίνει μία παράλληλη έκφραση της ιουδαϊκής σκέψης σε χειρόγραφο της Νεκράς θαλάσσης: Στο χειρόγραφο της Δαμασκού, με τον κωδικό CD 4,15 – 5,10, γίνεται λόγος για το τριπλό εμπόδιο (το τριπλό δίκτυ του Βελίαλ), στο οποίο ο λαός του Ισραήλ έχει παγιδευτεί: βεβήλωση των ιερών, υπερβολικός πλουτισμός και πολυγαμία1042. Οπωσδήποτε είναι ένας διαφορετικός κατάλογος, από αυτόν του Χριστού, αλλά θα λέγαμε ότι διαθέτει έναν παράλληλο τόνο1043. Ένα χωρίο, αρκετά συγγενές με τους στίχους της παραβολής, συναντούμε στην προς Εβραίους επιστολή: γῆ γὰρ ἡ πιοῦσα τὸν ἐπ᾽ αὐτῆς ἐρχόμενον πολλάκις ὑετὸν καὶ τίκτουσα βοτάνην εὔθετον ἐκείνοις δι᾽ οὓς καὶ γεωργεῖται, μεταλαμβάνει εὐλογίας ἀπὸ τοῦ θεοῦ∙ ἐκφέρουσα δὲ ἀκάνθας καὶ τριβόλους, ἀδόκιμος καὶ κατάρας ἐγγύς, ἧς τὸ τέλος εἰς καῦσιν (Εβρ. 6,7‐8). Το αποτέλεσμα της ύπαρξης των αγκαθιών είναι ότι ο σπόρος μένει ἄκαρπος (Μκ.

4,19, Μτ. 13,22), δηλαδή άγονος, μη φέρων (παράγων) καρπούς και μεταφορικά ανωφελής και άχρηστος1044. Στην Κ. Διαθήκη ἄκαρπος παραμένει ο σπόρος του λόγου του Θεού στον άνθρωπο, ο οποίος δεν παράγει καλά έργα, ενώ άκαρπος νους είναι αυτός, ο οποίος δεν ενεργεί διόλου1045. Η συγκεκριμένη λέξη αποτελεί άλλο ένα άπαξ λεγόμενον στα Ευαγγέλια, αφού χρησιμοποιείται μόνον εδώ από τον Ματθαίο και τον Μάρκο, ενώ συναντάται στις Επιστολές της Κ. Διαθήκης1046, αποτελώντας χαρακτηριστικό του λεξιλογίου τους1047. Το επίθετο ακολουθείται από το ρήμα 1036

I. Howard Marshall, ό.π..

E. P. Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 76 1038 A. Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 1039 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, τομ. 1, σελ. 737 1040 Πρβλ.: Γεν 3,18, Ναούμ 1,10, Β΄ Βασ. 23,6, Ιωβ 31,40 1041 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306. Πρβλ. Ησ. 5,6. 7,23‐25. 32,13. 34,13, Ιερ. 12,13, Ωσ. 10,8 1042 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 714 Ο αναγνώστης μπορεί να ανατρέξει στο βιβλίο της Catherine M. Murphy, Welth in the Dead Sea Scrolls & in the Qumran Community, εκδ. Brill, Koln 2001, σελ. 36 – 39, για περισσότερες πληροφορίες.

1043 Hans Kosmala, “The conclusion of Matthew,” ASTI, τομ. IV (1965), σελ. 132‐147 1044 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 47 1045 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 32 1046 Πρβλ. Α΄Κορ. 14,14, Εφ. 5,11, Τιτ. 3,14, Β΄ Πετ. 1,8, Ιουδ. 1,12 1047 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 907 1037

115

γί(γ)νομαι (Μκ. 4,19, Μτ. 13,22), το οποίο σημαίνει συμβαίνω, επέρχομαι, λαμβάνω χώρα, γεννώμαι1048, ενώ εδώ μπορεί να αποδοθεί και με τα ρήματα φαίνομαι και αποδεικνύομαι, ώστε η έκφραση ἄκαρπος γίνεται να ισοδυναμεί με την φράση έμεινε χωρίς καρπό1049. Η λέξη ἄκαρπος μας φέρνει στο νου το λεξιλόγιο της επιστολής Ιακώβου, όπου η πίστη των ανθρώπων, οι οποίοι δεν παράγουν καρπούς καλών έργων, αποκαλείται νεκρά και ἀργή. Δηλαδή η καρποφορία καθίσταται ένα βασικό γνώρισμα της ποιότητας της χριστιανικής ζωής1050. Ο Λουκάς προτιμά την, ίδιας σημασίας1051, έκφραση οὐ τελεσφοροῦσιν (Λκ. 8,14). Το ρήμα τελεσφορέω ‐ ῶ αποτελεί άπαξ λεγόμενον στην Κ. Διαθήκη, συναντάται μία φορά στους Ο΄1052 και είναι σπάνιο σε ολόκληρη την ελληνική γλώσσα, αν και το συγγενές επίθετο (τελεσφόρος) και το αντίθετό του (ατελέσφορος) είναι συνηθισμένα. Η σημασία του είναι φέρω τον καρπό σε πλήρη ωριμότητα, καρποφορώ τελείως και, μεταφορικώς, τελειοποιώ1053. Επίσης, έχει και την έννοια της πληρωμής του καθιερωμένου τέλους (φόρου, δασμού)1054, αλλά και του κάνω κάτι να πετύχει τον σκοπό του1055. Η λέξη εμφανίζεται να έχει και οιονεί ιατρική σημασία, αλλά είναι σίγουρο ότι δεν αποτελεί αυστηρά ιατρικό όρο1056, ενώ αφορά και στα ζώα, εκτός από τα φυτά1057. Ο ενικός του Ματθαίου ὁ ἀκούων και ο πληθυντικός των άλλων δύο Ευαγγελιστών οἱ ἀκούσαντες δείχνουν ότι η πρώτη αντίδραση στην πίστη είναι η ακρόαση του λόγου του Θεού, όμως φαίνεται ότι χρειάζεται ακόμη περισσότερη προσπάθεια. Θυμίζει την παύλειο ρήση: ἄρα ἡ πίστις ἐξ ἀκοῆς, ἡ δὲ ἀκοὴ διὰ ῥήματος Χριστοῦ (Ρωμ. 10,17). Για αρκετούς ερευνητές, οι οποίοι θεωρούν ότι η ερμηνεία της παραβολής αποτελεί παραγωγή της πρώτης Εκκλησίας, το λεξιλόγιο των συνοπτικών στους στίχους αυτούς, ιδιαιτέρως του Μάρκου και του Ματθαίου, φανερώνουν μία περίοδο πίεσης και άγχους, όπου ο αρχικός ενθουσιασμός των μεταστραφέντων Χριστιανών δοκιμάζεται σοβαρά. Συμπεραίνουν ότι ανήκει σε μία μεταγενέστερη εποχή, από αυτήν της διακονίας του Χριστού και ταιριάζει ακριβώς με την περίοδο αμέσως πριν το ξέσπασμα του πρώτου ιουδαϊκού πολέμου, το 66 μ.Χ.1058. Από την άλλη μεριά η μέριμνα τοῦ αἰῶνος και η ἀπάτη τοῦ πλούτου, δηλαδή το άγχος για τα εγκόσμια και τον πλουτισμό, αποτελούν αντικείμενα κηρύγματος του Χριστού τόσο στην επί του όρους ομιλία όσο και σε άλλες περιστάσεις1059. Ο Χριστός παρουσίασε τον πλούτο και τις φροντίδες για τα εγκόσμια ως εμπόδια στη μαθητεία κοντά Του και ως αιτίες ματαίωσης της ανταπόκρισης του ανθρώπου στο μήνυμα της Βασιλείας του Θεού1060. Ο Λουκάς αλλάζει το στυλ της διήγησής του, σε σχέση με τα δύο προηγούμενα είδη εδάφους. Χρησιμοποιεί ουδέτερο γένος και ονομαστική πτώση για να αναφερθεί στο τμήμα του σπόρου, ενώ κάνει χρήση και της μετοχής πεσόν του ρήματος πίπτω, το οποίο έχει διαφορετική έννοια από το ρήμα σπείρω1061. Όσον αφορά στη δομή των στίχων, στον Μάρκο έχουμε και πάλι την ασάφεια, κατά την οποία σπόρος είναι οι ακροατές, αλλά και ο λόγος. Ο σπόρος, ο οποίος πέφτει 1048

Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 231 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 170 1050 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 907. Πρβλ.: Ιακ. 2,14‐26 1051 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 253 1052 Δ΄ Μακ. 13,20 1053 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 4, σελ. 307 1054 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 979 1055 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 832 1056 A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 152 1057 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 1058 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 267 1059 Πρβλ.: Μτ. 6,19‐34. 19,23‐24 1060 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 380 Πρβλ. Λκ. 12,16‐21. 14,16‐21. 21,34‐35 1061 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 326 1049

116

ανάμεσα στα αγκάθια, συμβολίζει τους τὸν λόγον ἀκούσαντες, όμως αμέσως παρακάτω τα αγκάθια συμπνίγουσιν τὸν λόγον1062. Η διατύπωση του Λουκά είναι διαφορετική από αυτή των άλλων δύο συνοπτικών, αν και η ουσία, το νόημα και η αίσθηση ταυτίζονται. Μάρκος και Ματθαίος εστιάζουν στην τύχη που έχει ο λόγος, ενώ ο Λουκάς επικεντρώνεται σε όρους, οι οποίοι αφορούν στους ακροατές του λόγου. Η τύχη, που επιφυλάσσεται στο τρίτο μέρος του σπόρου, είναι αποκαρδιωτική1063 και δείχνει ξεκάθαρα ότι ο λόγος του Θεού δεν μπορεί να συνυπάρξει με εχθρούς1064, οι οποίοι τον ανταγωνίζονται. Η κατανόηση της μεταφοράς μεταξύ της πραγματικότητας της σποράς σπόρων ανάμεσα σε αγκάθια και των ανθρώπων, στων οποίων τις καρδιές σπέρνεται ο λόγος του Θεού, αλλά συμπνίγεται από τις κοσμικές φροντίδες, δεν είναι δύσκολη1065. Όλες αυτές, οι πάρα πολλές δεσμεύσεις, καταπνίγουν την πίστη του ανθρώπου, ο οποίος αγωνίζεται, αλλά ποτέ δεν ωριμάζει και δεν καρποφορεί1066. Άτομα σαν κι αυτά, που συμβολίζονται με αυτό το είδος εδάφους, κλυδωνίζονται1067, δεν αποδέχονται τον λόγο του Θεού μετά χαρᾶς, όπως τα άτομα του προηγουμένου παραδείγματος και, παρά την ακρόαση, δεν αποδίδουν καρπούς1068. Ο Χριστός προειδοποιεί ότι ο κίνδυνος ενός τέτοιου περισπασμού σε άλλες υποθέσεις, μέριμνες και ανησυχίες είναι αυτός ο οποίος παραγκωνίζει τον λόγο του Θεού και καταπνίγει κάθε ενέργεια και προτεραιότητα, που θα έπρεπε να αποδοθεί στον λόγο1069. Η ερμηνεία εστιάζει στην τύχη που επιφυλάσσεται σε αυτούς τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν το λόγο του Θεού, αλλά δεν τον λαμβάνουν σοβαρά υπ’ όψιν τους, με αποτέλεσμα να μην οδηγηθούν στην πίστη κι από εκεί στη σωτηρία, αντιθέτως οδηγούνται στην ασωτία και την απώλεια1070. Σε όποια κοινωνική βαθμίδα κι αν ανήκει ο άνθρωπος υπάρχει το αντίστοιχο αίτιο, το οποίο καταπνίγει τον λόγο του Θεού: η μέριμνα είναι η ανησυχία του φτωχού, ο πλούτος είναι το επίκεντρο του ενδιαφέροντος ενός ευκατάστατου και ηδονή είναι η επιδίωξη αυτού, ο οποίος είναι ήδη πλούσιος1071. Αν αναρωτηθούμε, για ποιόν λόγο ο Χριστός χρησιμοποίησε την εικόνα των αγκαθιών, προκειμένου να περιγράψει τη διαδικασία, που συμβαίνει στο συγκεκριμένο είδος εδάφους, την απάντηση μας τη δίνουν οι Πατέρες: Όπως τα αγκάθια δεν αφήνουν να φυτρώσει ο σπόρος, αλλά με την πυκνότητά τους τον συμπνίγουν, αφού είχε την κακή τύχη να σπαρεί δίπλα τους στον αγρό, έτσι και οι βιοτικές μέριμνες πνίγουν τον πνευματικό σπόρο, επειδή, όταν πέσει στην ψυχή, δεν τον αφήνουν να καρποφορήσει1072. Το αγκάθι, επειδή είναι οξύ, εύκολα εισέρχεται στο ανθρώπινο σώμα, δύσκολα, όμως, εξέρχεται από αυτό, έτσι και οι απολαύσεις της ζωής, εάν επικρατήσουν στην ψυχή, δύσκολα ξεριζώνονται1073. Διότι, αν το αγκάθι εισχωρήσει μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό, αρχίζει μία μεγάλη ταλαιπωρία, επειδή, αν και είναι μικροσκοπικό, ο πόνος που προκαλεί είναι οξύς.1074. Αν η λέξη ἀπάτη ληφθεί ως έχουσα τη σημασία της κλασσικής εποχής, τότε χρησιμοποιείται ως μία πρόσθετη προειδοποίηση ότι αυτά τα 1062

Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 222 Κωνσταντίνος Κούρκουλας, Κογχύλια από την Τιβεριάδα, σελ. 20 1064 Αλέξανδρος Γ. Καντώνης (Αρχιμανδρίτης), Φωτεινά Σήματα, σελ. 29 – 32 1065 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 1066 Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ. 61 1067 Χριστόδουλος Παρασκευαΐδης, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α΄, σελ. 26 1068 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 712 1069 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 737 1070 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 309, με αναφορά σε Reinmuth 1071 Frédéric Louis Godet, A Commentary On The Gospel Of St. Luke, τομ. 1. σελ. 373 στο D. L. Bock, Luke…, σελ.

737 1072 Ιωάννης Χρυσόστομος , Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της Αγίας Τεσσαρακοστής, MPG 53, 515, 23 – 31 1073 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 284 Β, 1 – 5 1074 Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Ψαλμούς, MPG 39, 1320 C, 6 – 9 1063

117

«αγκάθια» δρουν τόσο ύπουλα, ώστε να μη γίνεται αισθητός ο πνιγμός. Η προειδοποίηση αυτή είναι διαχρονική, αφού ο πειρασμός πάντα έχει ωραία όψη και ο άνθρωπος πρέπει να είναι καλά εξοπλισμένος με αρετές, για να ανταπεξέλθει στην ελκυστικότητά του, επειδή καταλήγει σε τραγικά αποτελέσματα1075. Πολλοί συμβολισμοί μπορούν να αποδοθούν στα αγκάθια. Πέρα από αυτούς, που αποδίδονται στην ερμηνεία της παραβολής, ως φροντίδες της ζωής, οι οποίες κεντρίζουν, πληγώνουν και στενοχωρούν την ψυχή1076, αγκάθια μπορούν να θεωρηθούν και οι απολαύσεις, η κενοδοξία η υπερηφάνεια1077, η φιλαργυρία, η φιληδονία και οι πολυπραγμοσύνες του βίου1078. Αγκάθια, τα οποία πνίγουν τον νοητό σπόρο του θείου λόγου, είναι τα πλήθη των μυρίων κακών που γεννούνται από την θέληση και την επιθυμία, δηλαδή φροντίδες, μέριμνες, λύπες, πένθη, συμφορές και όλα τα πάθη, που ακολουθούν, με τα οποία οι καλές πράξεις, ακόμη κι αν αρχίσουν να φυτρώνουν στην ψυχή, μένουν άκαρπες και δε φθάνουν σε κάποιον αξιόλογο βαθμό προκοπής1079. Όλα αυτά κάνουν τους ανθρώπους φιλοζώους και σαρκικούς1080 και δεν αφήνουν να επέλθει η ωρίμανση στην ἐν Χριστῷ ζωή1081. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας στηλίτευσαν τον πλούτο. Ενδεικτικά, με αφορμή τους συγκεκριμένους στίχους της παραβολής, σταχυολογούμε: Δεν γίνεται να είσαι πλούσιος και να μην απατάσαι από τον πλούτο∙ να ζεις στον αιώνα αυτό και να μην πνίγεσαι μέσα στις φροντίδες του. Διότι δύο ελαττώματα έχει ο πλούτος: το πρώτο είναι ότι σε παρασύρει και σκοτίζει το νου σου με τις μέριμνες και το δεύτερο ότι σε κάνει μαλθακό με τις απολαύσεις. Γι’ αυτό, πολύ εύστοχα μίλησε (ο Χριστός) για την απάτη του πλούτου. Διότι όλα, τα σχετικά με τον πλούτο, αποτελούν μία απάτη∙ είναι μόνον έννοιες και όχι χρήσιμα αντικείμενα. Η ηδονή, η δόξα, ο καλλωπισμός και όλα αυτά είναι μία ανθρώπινη φαντασία και όχι η βαθύτερη ουσία των πραγμάτων1082. Γιατί ποιο είναι το όφελος από την κατοχή τόσων χρημάτων; Θα μου πεις ότι σου δίδει πολύ χαρά το να κατέχεις αγαθά. Ποια χαρά όμως; Δεν είναι αιτία (τα υλικά αγαθά) για κακή διάθεση και πολλή αηδία; Και δεν μιλώ για την κόλαση (στη μέλλουσα ζωή), αλλά και σε αυτήν εδώ τη ζωή, δεν μπορεί (ο πλούτος) να σου προσφέρει ευχαρίστηση, αλλά καθημερινά προσφέρει ταραχές και αηδία. Σαν τρικυμισμένη θάλασσα μοιάζει η ψυχή, η οποία πολιορκείται από λογισμούς και πάθη και απέναντι προς όλους, σε οικείους και εχθρούς, αισθάνεται αηδία. Ακόμη κι αν κάποιος απολαμβάνει κάποια αγαθά, αν τον ρωτήσεις, θα σου πει ότι ο βίος του είναι αβίωτος1083. Πότε ωφελείται κάποιος από τον πλούτο; Ποια θα πρέπει να είναι η συνετή διαχείρισή του; Ακόμη κι αν νομίζει ο πλούσιος ότι κάνει κάποια αγαθή πράξη δεν του προσφέρει κάποια πρόοδο ή προκοπή η πράξη αυτή, επειδή εμποδίζεται από τις μέριμνες1084. Μόνον όταν σκορπίζεις τον πλούτο σου, τότε δεν συμπνίγεται ο λόγος του

1075

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 737 – 738. Πρβλ.: Γεν. 3,6 Θεοφύλακτος , ό.π., MPG 123, 284 Α, 14 – Β, 5 1077 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 D, 1 – 3 1078 Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 677 C, 9 – 12 1079 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 244 Β, 12 – C 5 1080 Χριστόφορος Ν. Παπουτσόπουλος, Αθανάσιος Σ. Φραγκόπουλος, Κυριακοδρόμιον, τομ. 3, σελ. 47 1081 Στα διάφορα «Κυριακοδρόμια» μπορεί ο αναγνώστης να βρει καταλόγους ηδονών και μεριμνών, οι οποίες παραλληλίζονται με τα αγκάθια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα στο Μιχαήλ Μιχαηλίδη, Από τον Άμβωνα, σελ. 76 – 77, όπου αναφέρονται μέχρι και ο κινηματογράφος, η τηλεόραση, ο μοντέρνος χορός και η μόδα!

1082 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία μδ΄, ΜPG 57, 469, 11 – 21 1083 Ιωάννης Χρυσόστομος , Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της Αγίας Τεσσαρακοστής, MPG 53, 515, 32 – 50 1084 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 277 D, 11 – 280 A, 2 1076

118

Θεού, αλλά αυξάνεται1085. Η μόνη ωφέλεια του πλούτου προέρχεται από την «επένδυσή» του στις γαστέρες των πτωχών και πεινασμένων1086. Στη σημερινή εποχή συναντούμε πολλούς ανθρώπους, οι οποίοι δεν εντυπωσιάζονται από τον λόγο του Θεού. Έχουν τις δικές τους πεποιθήσεις, είναι προσκολλημένοι σε αλλότρια πράγματα, τα οποία επικρατούν στην ψυχή τους λόγω της διαφθοράς τους κι έτσι χάνεται η πρώτη, καλή αίσθηση, που προξενεί σ’ αυτούς ο λόγος του Θεού, επομένως δεν εμμένουν στην τήρησή του 1087. Το κυρίαρχο θέμα δεν είναι τόσο ότι ο άνθρωπος ασχολείται με ασήμαντα πράγματα στη ζωή του, όσο το ότι θέτει άστοχες προτεραιότητες σε σχέση με τον λόγο του Θεού 1088. Από τη φύση του ο άνθρωπος δε μπορεί να συγκεντρωθεί σε πολλά πράγματα ταυτοχρόνως, δε μπορεί να κυνηγήσει πολλούς στόχους μαζί. Η ζωή απαιτεί μία, σωτήρια προτεραιότητα. Χρειάζεται ιεράρχηση των αξιών, κατανόηση της σημασίας της προτεραιότητας του λόγου του Θεού και εφαρμογή του γρηγορεῖτε καί προσεύχεσθε1089.

2.4. Η εύφορη γη

2.4.1. Ο σπόρος φυτρώνει, αυξάνει και καρποφορεί στην αγαθή καρδιά (Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15)

Η τέταρτη ομάδα σπόρων έπεσε στην καλὴ γῆ (Μκ. 4,20, Μτ. 13,23, Λκ. 8,15), δηλαδή στο σωστό και κατάλληλο έδαφος1090. Η λέξη καλή περιγράφει και υπογραμμίζει την ποιότητα του εδάφους, όχι μόνο την εμφάνισή του1091. Ποια είναι τα χαρακτηριστικά των ανθρώπων, οι οποίοι απαρτίζουν την καλή γη; Το πρώτο χαρακτηριστικό είναι η ακρόαση του λόγου (ἀκούων Μκ., ἀκούουσιν, Μτ., ἀκούσαντες Λκ.), η οποία μπορεί να ερμηνευθεί ως πρόθυμη αποδοχή, με χαρά1092. Η ακρόαση συνοδεύεται κι από ένα ακόμη, διαφορετικό χαρακτηριστικό σε κάθε συνοπτικό: Ο Ματθαίος χρησιμοποιεί τη μετοχή συνιείς, η οποία φανερώνει τον συνετό και φρόνιμο, αυτόν που γνωρίζει το αληθινό καλό και συμφέρον και το επιδιώκει1093, αυτόν ο οποίος κρύβει τον λόγο στα βάθη της άκακης καρδιάς του1094. Το ρήμα συνίημι συνήθως χρησιμοποιείται μεταφορικώς1095, έχοντας την έννοια αντιλαμβάνομαι, εννοώ, κατανοώ1096 ότι εμπίπτει στις αισθήσεις μου1097, ακούω κάτι και το καταλαβαίνω καλά, το εννοώ. Ο Μάρκος χρησιμοποιεί το ρήμα παραδέχονται, το οποίο σημαίνει ότι οι άνθρωποι αυτής της κατηγορίας λαμβάνουν, επιτρέπουν και αφήνουν (τον λόγο) να εισέλθει1098 στην καρδιά τους. Εγκρίνουν ως εύλογο, αποδέχονται και αναγνωρίζουν1099 τον λόγο του Θεού. Στην Κ. Διαθήκη πάντοτε η λέξη έχει τη σημασία της ευνοϊκής αποδοχής, η οποία αντιτίθεται στην έννοια απορρίπτω1100. Στο Λουκά το ρήμα συνίημι 1085

Θεοφύλακτος , ό.π., MPG 123, 284 Α, 13 – 15 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 D, 11 – 12 1087 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 471 1088 Howard Ι. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 326 1089 Σάββας Αγουρίδης στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α΄, σελ. 56 1090 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 1091 Mark L. Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 183 1092 Alfred Plummer, ό.π.

1093 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 806 1094 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 404 D, 2 – 3 1095 Κυριολεκτικώς, σημαίνει συνεκπέμπω, συγκρούω, συμβάλλω, συνεκφέρω (Ι. Σταματάκος, Λεξικόν …, σελ. 952).

1096 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 4, σελ. 236 – 237 1097 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 806 1098 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 742 1099 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 583 1100 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 76 1086

119

συναντάται οκτώ φορές, συνοδευόμενο, συνήθως, από αρνητικό μόριο1101. Γι’ αυτό εδώ προτιμά τη χρήση του ρήματος κατέχουσιν, το οποίο σημαίνει ότι οι συγκεκριμένοι κρατούν γερά, κατακτούν, καταλαβαίνουν1102, συγκρατούν και βαστάζουν1103 τον λόγο του Θεού. Τον (δια)τηρούν απολύτως1104, με σταθερότητα1105, ευρισκόμενοι σε εγρήγορση1106. Η λέξη θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι έχει τη σημασία της προσκόλλησης στο λόγο, της δέσμευσης στην υπόσχεση του Θεού και της εμμονής στην πίστη1107. Αυτή είναι και η μόνη φορά που το ρήμα κατέχω εμπεριέχει θεολογικό νόημα στον Λουκά. Στις υπόλοιπες ερμηνεύεται κατά γράμμα1108. Γεννάται ένα πρόβλημα, το οποίο αφορά στην απόδοση της συγκεκριμένης φράσης. Το εμπρόθετο ἐν καρδίᾳ, συνδέεται με το ρήμα κατέχουσιν1109, ή με τη μετοχή ἀκούσαντες, ή μήπως και με τα δύο1110; Νομίζουμε ότι μία καλή απόδοση του νοήματος, την οποία αποδέχονται οι περισσότεροι ερευνητές και μεταφραστές, είναι η εξής: Ο σπόρος, (ο οποίος έπεσε) στο καλό έδαφος, είναι αυτοί οι άνθρωποι, οι οποίοι, ακούγοντας τον λόγο και έχοντας καλή και αγαθή καρδιά, τον διατηρούν βαθιά μέσα σε αυτήν…1111. Ενδεχομένως η μετοχή συνιείς (Μτ.) και τα ρήματα παραδέχονται (Μκ.) και κατέχουσιν (Λκ.) να είναι συνώνυμα με κάποιο αραμαϊκό ρήμα, το οποίο ερμηνεύεται ως λαμβάνω1112. Ιδιαίτερα η καρδιά, που ‐ως παλαιοδιαθηκικός όρος‐ αποτελεί την έδρα της ανθρώπινης αντίδρασης στις προτροπές και τις ενέργειες του Θεού (βλ. και σελίδα 94 παρούσας εργασίας), περιγράφεται μόνον από τον Λουκά, ο οποίος κάνει εδώ πιο περίτεχνη την ερμηνεία1113, με τις λέξεις καλή καὶ ἀγαθή. Τα επίθετα καλός και ἀγαθός δύσκολα συναντώνται μαζί στην Καινή Διαθήκη. Εκτός από το Λκ. 8,15 μόνον στον Ματθαίο θα τα ξανασυναντήσουμε στον ίδιο στίχο: οὕτως πᾶν δένδρον ἀγαθὸν καρποὺς καλοὺς ποιεῖ (Μτ. 7,17). Προφανώς αυτή η παράξενη φράση έχει τις ρίζες της σε ελληνιστικές πηγές και χρησιμοποιείται εσκεμμένα, μεταφέροντας το αρχαιοελληνικό ανθρωπιστικό ιδεώδες1114, το οποίο, στα ελληνιστικά χρόνια, ταυτιζόταν με τον έντιμο άνθρωπο1115, που χαρακτηρίζεται από ευγένεια και γενναιοδωρία. Συναντάται και στους Ο΄, χωρίς κάποια ιδιαίτερη δυναμική1116, όπως και στην ελληνιστική, ιουδαϊκή γραμματεία (Ιώσηπος)1117. Είναι πιθανόν, αν και όχι βέβαιο, ο Λουκάς να χρησιμοποίησε μία τρέχουσα φόρμα λέξεων της εποχής του, με την οποία υποδήλωσε την ποιότητα του εδάφους∙ γῆν τὴν ἀγαθὴν στην διήγηση της παραβολής και καλή γῆ στην επεξήγησή της1118, ώστε η ωραιότητα του αγρού να είναι ισάξια με αυτή του σπορέως διότι Αυτός είπε: ὡραιότης ἀγροῦ μετ᾽ ἐμοῦ ἐστιν (Ψλμ. 49,11)1119.

1101

Πρβλ.: Λκ. 2,50 H. G. Liddel, R. Scott, ό.π., τόμ. 2, σελ. 681 1103 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 513 1104 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 423 1105 Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS 14 (1967‐1968), σελ. 184 1106 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 1107 Howard I. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 327. Στίχοι, που μπορούν να βοηθήσουν στην ερμηνεία του συγκεκριμένου χωρίου: Α΄ Κορ. 11,2, 15, 2, Α΄ Θεσ. 5, 21, Εβρ. 3,6. 14. 10,23.

1108 Πρβλ. Λκ. 4,42. 14,9, Πρ. 27,40 1109 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 738 1110 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 151, υποσημείωση 9 1111 Χαρακτηριστικές είναι οι αποδόσεις στις NASB (1995) και Ε.Β.Ε. (2004).

1112 Alfred Plummer, ό.π., σελ. 221. Πρβλ.: Α΄ Κορ. 15,2 και Α΄ Θεσ. 5,21 1113 Darrell L. Bock, ό.π.

1114 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 388 1115 I. Howard Marshall, ό.π.

1116 Πρβλ.: …καλῆς καὶ ἀγαθῆς γενεᾶς… ἐκ ῥίζης καλῆς (Tωβ. 5,14), …ἄνδρα καλὸν καὶ ἀγαθόν αἰδήμονα… πρᾶον (Β΄ Mακ. 15,12), …καλὸν καὶ ἀγαθὸν ἄνδρα (Δ΄ Μακ. 4,1) 1117 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 714 1118 I. Howard Marshall, ό.π.327, με αναφορά σε W. Grundmann (TDNT).

1119 Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Ψαλμούς, MPG 39, 1392 C, 3 – 5 1102

120

Και οι τρεις συνοπτικοί φανερώνουν το αποτέλεσμα αυτής της γης μέσα από το ρήμα καρποφορέω ‐ ῶ. Έχει την έννοια του φέρω, παράγω καρπό1120, είμαι κάρπιμος1121. Συνήθως το ρήμα συναντάται στους Ο΄ με την κατά λέξη σημασία του1122, όμως στην Κ. Διαθήκη, μεταφορικώς, έχει την έννοια φέρω, παράγω πράξεις και έργα, συνήθως καλά1123. Το ρήμα αποτελεί άπαξ λεγόμενον στον Ματθαίο και τον Λουκά, ενώ στον Μάρκο το συναντούμε άλλη μία φορά στο ίδιο κεφάλαιο 1124. Ο Κύριλλος Αλεξανδρείας βρίσκει, ως παράλληλα της ιδέας ότι οι άνθρωποι με την καλή καὶ ἀγαθή καρδιά αποτελούν τον αγρό του Θεού, τον οποίον καλλιεργεί ο ίδιος ο Υιός του Θεού, δηλαδή ο σπορέας της παραβολής, τα ψαλμικά χωρία: τὰ πεδία σου πλησθήσονται πιότητος… καί αἱ κοιλάδες πληθυνοῦσι σῖτον (Ψλμ. 64,12. 14)1125. Η εικόνα της καρποφορίας του τετάρτου εδάφους έχει συνάφεια με την επιτυχή σχέση Θεού και ανθρώπου. Στους Ψαλμούς ο δίκαιος συγκρίνεται με ένα γόνιμο φυτό 1126 και η εικόνα της καρποφορίας σχετίζεται, ιδιαιτέρως, με τα ανθρώπινα έργα τόσο στην Π. Διαθήκη όσο και στην απόκρυφη ιουδαϊκή γραμματεία1127. Επίσης, σε ολόκληρη την Π. Διαθήκη, η αύξηση αποτελεί, μεταφορικά, μία θετική διεργασία, όπως για παράδειγμα η ανάπτυξη του λαού του Θεού1128. Όσον αφορά στην Κ. Διαθήκη, η πρώιμη χρήση του όρου της καρποφορίας, με την μεταφορική έννοια της λέξης, ανάγεται στον ίδιο τον Χριστό με λόγια1129 ή με έργα1130. Επίσης η εικόνα της αύξησης και της καρποφορίας του λόγου του Θεού συναντάται στις Πράξεις1131 και στις επιστολές, όπου οι πιστοί άνθρωποι εμφανίζουν τους καρπούς της πίστης τους: ἵνα καρποφορήσωμεν τῷ θεῷ (Ρωμ. 7,4), καρποφορούμενον καὶ αὐξανόμενον, καρποφοροῦντες καὶ αὐξανόμενοι (Κολ. 1,6. 10). Στην επιστολή Ιακώβου εξαίρονται τα έργα, έναντι της ακρόασης: Γίνεσθε δὲ ποιηταὶ λόγου καὶ μὴ μόνον ἀκροαταὶ (Ιακ. 1,22). Ακόμη και ο ευαγγελισμός των εθνών αποτελεί άλλη μία εικόνα της καρποφορίας, η οποία συναντάται συχνά κατά την πρώιμη χριστιανική λογοτεχνία1132. Αντίστοιχα, η ιδέα της διαφορετικής καρποφορίας (Μκ. Μτ.) μπορεί να θεωρηθεί ως έχουσα σχέση με το χωρίο της παύλειας γραμματείας: ἕκαστος ἴδιον ἔχει χάρισμα ἐκ θεοῦ, ὁ μὲν οὕτως, ὁ δὲ οὕτως (Α΄ Κορ. 7,7). Επίσης, στον Φίλωνα συναντούμε την έκφραση με τη μεταφορική της σημασία: καρποφορεῖν ἀρετάς1133. Οι τρεις συνοπτικοί παραλείπουν να μας δώσουν την ερμηνεία της θριαμβευτικής καρποφορίας, ενώ στους προηγουμένους στίχους έχουν ερμηνεύσει τους συμβολισμούς όλων των εμποδίων προς την καρποφορία1134. Ο Λουκάς, στη θέση της τριπλής καρποφορίας των άλλων δύο συνοπτικών, προσθέτει την εμπρόθετη έκφραση ἐν ὑπομονῇ. Η λέξη είναι σύνθετη από την πρόθεση

1120

H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ. 604 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 495 1122 Πρβλ. Αββ. 3,17 και Σοφ. Σολ. 10,7 1123 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 402 – 403 1124 Βλ.: Μκ. 4,28 1125 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις Υπομνηματική εις τους Δώδεκα, μικρούς Προφήτας (Αββακούμ), τομ.

2, σελ. 134, 23 – 135, 9, εκδότης: P.E. Pusey 1126 Βλ.: Ψλμ. 91,14‐15 1127 Πρβλ. π.χ. Ησ. 3,10, Ιερ 17,10, Ψλμ. 1,1‐3, Παρ. 10,16. 11,30. 12,14. 13,12. 18,20 και Β΄Εσδρ. (4Esr) 3,20. 33.

6,28 1128 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306. πρβλ. Γεν. 17,6.20. 26,22. 28,3. 35,11. 48,4, Eξ. 1,7, Λευ. 26,9, Ψλμ.

1121

104,24, Ιερ. 3,16. 23,3 1129

W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 402. Πρβλ. Μτ. 12,33, Λκ.

6,43‐45 1130 Πρβλ. Μτ. 21,19‐21 1131 Βλ. Πρ. 6,7 1132 Kristina Dronsch, ό.π.. Πρβλ. Ιω. 15,5, Ρωμ. 1,13, Φιλ. 1,22, Κολ. 1,6 1133 Φίλων Αλεξανδρεύς, Περί των Χερουβίμ …, τμήμα 84, σειρά 7, εκδότης: L. Cohn 1134 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 267 – 268

121

ὑπο και το ρήμα μένω και σημαίνει την καρτερικότητα, την ανοχή και την αντοχή1135. Στην Κ. Διαθήκη το να υπομένεις στην πίστη σημαίνει ότι δείχνεις εγκαρτέρηση, υποφέρεις και ανέχεσαι1136 και αποτελεί έναν παύλειο, θεολογικό όρο. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί τη συγκεκριμένη λέξη εδώ και στο Λκ. 21,19, όπου υπογραμμίζεται η αξία της: ἐν τῇ ὑπομονῇ ὑμῶν κτήσασθε τὰς ψυχὰς ὑμῶν (Λκ. 21,19)1137, ενώ τη χρησιμοποιεί και στις Πράξεις1138. Αναφορά υπάρχει και στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου: ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος οὗτος σωθήσεται (Mτ. 24,13). Στις Επιστολές η λέξη χρησιμοποιείται κατά κόρον1139.Στην περίπτωσή μας δεν έχει την έννοια της παθητικής υπομονής1140, αλλά της ανθεκτικής επιμονής, της μακροθυμίας1141. Σε μόλις έναν στίχο, ο Λουκάς αποδίδει την αντίθεση με τις άλλες τρεις περιπτώσεις ακροατών: κατέχουσιν (αντί του αἴρει), καρποφοροῦσιν (αντί του οὐ τελεσφοροῦσιν), ἐν ὑπομονῇ (αντί του ἀφίστανται)1142. Κατά τον A. Plummer, η άποψη ότι ο Λουκάς μετέφρασε λάθος την τριπλή καρποφορία του Μάρκου και του Ματθαίου με την έκφραση ἐν ὑπομονῇ1143, φαντάζει ανόητη! Οι αριθμοί τριάκοντα, ἑξήκοντα, ἑκατόν γεννούν πολλά ερωτήματα στους σχολιαστές∙ εδώ θα καταπιαστούμε με ένα από αυτά: αυτοί οι αριθμοί ειπώθηκαν τυχαία από τον Χριστό ή έχουν κάποια ιδιαίτερη σημασία για εκείνη την εποχή; Δεν υπάρχει σίγουρη απάντηση∙ όμως, ενδεχομένως, να υπήρχε κάποιος συμβολισμός στους συγκεκριμένους αριθμούς. Πιο φυσιολογικό θα ήταν να ανέβαινε ο Χριστός την κλίμακα ανά τριάντα, οπότε ο τελευταίος αριθμός θα ήταν το ἐννενήκοντα, όμως προτίμησε το ἑκατόν. Ίσως για να δείξει ότι η τελευταία βαθμίδα βρίσκεται πέρα από κάθε απόδοση και σύγκριση; Μία –πιστεύουμε αυθαίρετη– προσέγγιση του νοήματος των αριθμών από τον Θεοφάνη τον Κεραμέα είναι η εξής: Το εκατό αποτελείται από την τέλεια δεκάδα, η οποία πολλαπλασιαζόμενη με τον εαυτό της, δίνει ως αποτέλεσμα τον παντέλειο αριθμό, δηλώνοντας το τελειότατο όριο της αρετής. Αυτοί που απέδωσαν τα εξήντα δεκαπλασίασαν την εξάδα των εντολών και οι άλλοι, που απέδωσαν τα τριάντα, πολλαπλασίασαν την πεντάδα των αισθήσεων με την εξάδα των εντολών1144. Όσον αφορά τη συντακτική δομή των στίχων, ο Μάρκος χρησιμοποιεί τη μετοχή σπαρέντες στον αόριστο, θέλοντας να περιορίσει την αναφορά στο συγκεκριμένο τμήμα ακροατών, ενώ στις προηγούμενες περιπτώσεις το ρήμα ή η μετοχή είναι στον ενεστώτα: εἰσιν (Mκ 4,15) και σπειρόμενοι (Mκ. 4,16 και 18), υποδηλώνοντας μία γενική εικόνα των σπόρων, οι οποίοι είχαν την τύχη να πέσουν σε τέτοια μέρη1145. Μία άλλη άποψη είναι ότι η συγκεκριμένη μετοχή (σπαρέντες), ακολουθούμενη από τα ρήματα ἀκούουσιν, παραδέχονται, καρποφοροῦσιν, σε χρόνο ενεστώτα (Μκ. 4,20), εκφράζει την εμπειρία της Εκκλησίας (αν δεχθούμε την άποψη ότι η Εκκλησία επενέβη στην διαμόρφωση της ερμηνείας της παραβολής) και δείχνει την συνεχιζόμενη πραγματικότητα της ακρόασης του λόγου1146, την ‐επίσης συνεχιζόμενη‐ ανταπόκριση στην πίστη και τη διαρκή καρποφορία αυτών, οι οποίοι αληθινά ανταποκρίθηκαν στο μήνυμά της. Αυτό δημιουργεί αντίθεση με τα άλλα είδη εδάφους, όπου χρησιμοποιείται 1135

Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 1046 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 872 1137 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, NIGTC, σελ. 327 και John Nolland, Luke 1:1‐9:20, σελ. 387. Πρβλ. Λκ. 18,1. 8 1138 Schuyler Brown, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, σελ. 50. Πρβλ. Πρ. 11,23. 13,43. 14,22 1139 A.R.C. Leaney, A Commentary on the … St. Luke, σελ. 153. Πρβλ. Ρωμ. 5,3. 4. 8,25. 15,4, Β΄ Κορ. 1,6, Α΄ Θεσ.

1,3, Εβρ. 10,36 1140 Bovon Francois, Luke: A Commentary on the Gospel of Luke, τόμ. 1 (1,1‐9:50), σελ. 412 1141 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 738 1142 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 – 222.

1143 Αυτή η άποψη εκφράζεται στο Expositor Νοέμβριος 1891, σελ. 381, όπου παραπέμπει ο A. Plummer.

1144 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 245 Β, 8 – C 10 1145 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 76 1146 Robert A. Guelich, Mark 1‐8:26, (WBC), σελ. 223 1136

122

η παθητική μετοχή ενεστώτα σπειρόμενοι (Mκ. 4,16, 18) και αποτελεί ένδειξη των συνεχών προσπαθειών της Εκκλησίας να σπείρει τον λόγο της 1147. Ταυτοχρόνως υπάρχει αντιστοιχία με τις προτροπές για ακρόαση (Μκ. 4,3. 9), οι οποίες περιχαρακώνουν την παραβολή, αλλά και με την προτροπή των στίχων Μκ. 4,23‐24a1148. Ο Μάρκος χρησιμοποιεί τρεις διαφορετικές λέξεις, αντωνυμίες και επίθετα, κατά την εισαγωγή των προτάσεων, οι οποίες διακρίνουν τις κατηγορίες των ακροατών του λόγου του Θεού: Η αντωνυμία οὗτοι / καὶ οὗτοι (Mκ 4,15. 16) υποδηλώνει μία βασική ομοιότητα των δύο πρώτων παραδειγμάτων. Η λέξη ἄλλοι (Mκ. 4,18) υποδηλώνει μία συγκεκριμένη, ιδιαίτερη διαφορά. Τέλος η λέξη ἐκεῖνοι (Mκ. 4,20) εμφαίνει την ιδιαίτερα μεγάλη διάκριση, σε σχέση με όλους τους προηγουμένους. Το αναφορικό οἵτινες, που ακολουθεί (Μκ., Λκ.), διαφέρει από την απλή αναφορική αντωνυμία, γενικεύοντας την δήλωση1149, ώστε να μπορούμε να αποδώσουμε τη φράση ως εξής: Αυτοί, οι οποίοι έχουν τέτοιο χαρακτήρα, ώστε να…1150. Ματθαίος και Μάρκος επαναλαμβάνουν ακριβώς τις ίδιες λέξεις της παραβολής, περιγράφοντας την επιτυχημένη καρποφορία της αγαθής γης, επαυξάνοντας τον παραλληλισμό με τους στίχους Μτ. 13,8 και Μκ. 4,8 αντίστοιχα. Ο Ματθαίος, όμως, προσθέτει το μόριο δὴ, το οποίο συναντάται μόνον εδώ στο Ευαγγέλιό του. Η σημασία του είναι: Αυτός είναι ο άνθρωπος ο οποίος καρποφορεί… Παράλληλα συντάσσει την πρόταση με διαφορετικό τρόπο, απ’ ότι ο Μάρκος, τηρώντας και έναν παραλληλισμό μεταξύ αυτού και του αμέσως προηγούμενου στίχου: ὁ δὲ + πρόθεση + άρθρο + αντικείμενο + σπαρείς + οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων καὶ … Το ίδιο μοτίβο συναντάται στους στίχους 20, 22 και 23∙ μόνο που το συνιείς αντικαθιστά το μὴ συνιέντος του στίχου 191151. Έτσι τελειώνουν οι παραλληλισμοί της ερμηνείας και των τεσσάρων εδαφών. Σε αντίθεση με τα αρνητικά αποτελέσματα των προηγουμένων παραδειγμάτων εδώ έχουμε τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν το λόγο του Θεού και τον κατανοούν. Δηλαδή κι εδώ αναφέρονται οι συνθήκες της ακρόασης του λόγου, όπως και στις προηγούμενες τρεις περιπτώσεις∙ όμως, σε απ’ ευθείας αντίθεση με την πρώτη περίπτωση, ο λόγος έγινε κατανοητός [μὴ συνιέντος (Mτ. 13,19) X συνιείς (Mτ. 13,23)]. Αυτή η κατανόηση φέρνει την καρποφορία. Δύο πράγματα χαρακτηρίζουν τους ανθρώπους του τετάρτου παραδείγματος: α) δέχονται και διατηρούν τον λόγο του Θεού και β) εξ αιτίας αυτού του λόγου καρποφορούν, δείχνοντας επιμονή. Δεν αρκεί κάποιος να ακούει τον λόγο με χαρά (Λκ. 8,13). Τα ιδιαίτερα γνωρίσματα του ακροατή αυτής της κατηγορίας μπορούμε να πούμε ότι τα δίδει ο Κύριος αναλυτικά στην επί του όρους ομιλία με τους εννέα μακαρισμούς (Μτ. 5,2‐12). Ο μακάριος είναι ουσιαστικά ο ακροατής, ο οποίος ταυτίζεται με την καλή γη και, αφ’ ενός μεν, αγαπά τον λόγο του Θεού, αφ’ ετέρου δε, τον εφαρμόζει. Στην Αποκάλυψη ο λόγος του Θεού μας παρουσιάζει δύο επισκόπους, οι οποίοι έχουν τα χαρακτηριστικά της καλής γης∙ είναι οι επίσκοποι της Σμύρνης και της Φιλαδελφείας1152, στων οποίων τις προσωπικότητες και τον τρόπο ζωής φαίνεται η πλούσια καρποφορία του θείου λόγου1153.

1147

Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 134 Robert A. Guelich, ό.π.

1149 Ezra Palmer Gould, ό.π.

1150 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 221 1151 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 402 1152 Τα «μοντέλα» των Εκκλησιών της Σμύρνης και της Φιλαδελφείας παρουσιάζει ο π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης στο έργο του Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Τα πρώτα και τα Έσχατα σε διάλογο, σελ. 238 και 242 – 243 αντίστοιχα.

1153 Μ. Ε. Κόνιας, Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 155. Πρβλ.: Αποκ. 2,9‐10. 3,8‐11.

1148

123

Οι άνθρωποι αυτοί αγωνίζονται για να διασώσουν το κατ’ εικόνα1154 και επιπλέον αποδεικνύονται έξυπνοι1155! Η ανταπόκρισή τους αποτελεί το αντίθετο της ανταπόκρισης των τριών προηγουμένων παραδειγμάτων. Ενώ στα πρώτα τρία δείγματα εδάφους η εικόνα παραμένει μισή: έχουμε δηλαδή τη σπορά, αλλά δεν υπάρχει συγκομιδή, στο τέταρτο είδος εδάφους η εικόνα ολοκληρώνεται: από τη σπορά φθάνουμε στη συγκομιδή1156. Για τον Μέγα Βασίλειο, ενώ ο θείος λόγος σπέρνεται στις καρδιές όλων, μόνο αυτοί, που αντιπροσωπεύουν την καλή γη, επαναφέρουν τις καρδιές τους σε τέτοια κατάσταση, ώστε να υποδεχθούν τα θεία διδάγματα και γίνονται όπως η εύκαρπος γη, δεχόμενοι τον λόγο και αφήνοντάς τον να ριζώσει βαθιά, χωρίς να καταπνιγεί από τα αγκάθια. Επιπροσθέτως τον διαφυλάττουν, ώστε να μη διαρπαγεί από τον διάβολο1157. Αυτός, ο οποίος κατέχει τον σπόρο, πρέπει να υπερπηδήσει πολυάριθμα εμπόδια, προκειμένου να φθάσει στην πλήρη ανάπτυξη και καρποφορία1158: Πρόσεξε πώς αυτοί οι οποίοι σώζονται κατέχουν, καρποφορούν και έχουν υπομονή και μέσω αυτών των τριών χαρακτηριστικών ξεχωρίζουν από αυτούς των τριών προηγουμένων παραδειγμάτων∙ αυτοί που δεν κατέχουν είναι αυτοί, οι οποίοι συμβολίζονται με το σπόρο που έπεσε στην οδό∙ αυτοί που δεν καρποφορούν (τελεσφορούν) είναι αυτοί, οι οποίοι συμβολίζονται με τον σπόρο που έπεσε μέσα στα αγκάθια και αυτοί, οι οποίοι δεν υπομένουν τους πειρασμούς του διωγμού, είναι αυτοί που συμβολίζονται με τον σπόρο, ο οποίος έπεσε στην πέτρα1159. Οι Ευαγγελιστές μας αναφέρουν τρία «κλειδιά» για την επιτυχημένη ανταπόκριση στον λόγο του Θεού: Το πρώτο «κλειδί» είναι να διαθέτει ο άνθρωπος μία τίμια και αγαθή καρδιά (Λκ. 8,15). Αυτός ο άνθρωπος είναι πράος, ήσυχος, ταπεινός, ελεήμων, συμπαθής, δίκαιος, ξένος προς τον κόσμο και τα βιοτικά πράγματα, φαινομενικά βρίσκεται στη γη, όμως με την καρδιά του και τις πράξεις του κατοικεί στον ουρανό1160. Είναι ακέραιος1161, αγνός, καθαρός, καλλιεργημένος με το αλέτρι της δικαιοσύνης, της αγνότητας, της πίστης, της αγάπης και της ευλογίας, που ξερίζωσε από την ψυχή του κάθε αγκάθι αμαρτίας1162. Στην καρδιά του δεν βρίσκουν χώρο η σκληροκαρδία και η ρηχότητα, ενώ υπάρχουν η ακεραιότητα και η διάθεση προσφοράς, η τιμιότητα και η καλοσύνη1163, η ταπείνωση και η ανιδιοτέλεια, ποιότητες που δεν απαντώνται εύκολα, γι’ αυτό και η αγαθή γη δεν συναντάται οπουδήποτε1164. Σε τέτοιες καρδιές η αλήθεια του Θεού μετασχηματίζεται σε αρετή1165 και ευσέβεια1166. Η γόνιμη και καρποφόρος γη, η οποία φέρει εκατονταπλάσιο καρπό είναι οι καλές και αγαθές ψυχές, οι οποίες δέχονται τον σπόρο του λόγου του Θεού, τον κατέχουν και τον τρέφουν με αφθονία. Γι’ αυτούς είπε ο Προφήτης τη θεϊκή ρήση: μακαριοῦσιν ὑμᾶς πάντα τὰ ἔθνη διότι ἔσεσθε ὑμεῖς γῆ θελητή

1154

Διονύσιος Κ. Κυράτσος, Μητροπολίτης Δράμας, Κυριακάτικα Ευαγγέλια, άρθρα στις εφημερίδες, σελ.

415 1155 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 185 1156 Bernard Brandon Scott, Hear Then the Parable: Commentary on the Parables of Jesus, σελ. 355 1157 Βασίλειος, Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας, Εις τον Προφήτην Ησαΐαν, κεφ. 8, εν. 216, στ. 14 – 19 εκδότης: P. Trevisan 1158 F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 253 1159 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 801 Α, 9 – Β, 1 1160 Ιωάννης Χρυσόστομος , Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 776, 1 – 3 1161 H. I. Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 327 και J. A.Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ. 714 1162 Θεόφιλος Σιμόπουλος, Πρωτοσύγκελλος Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος, Δρόσος Αερμών, σελ. 55 1163 Matthew Henryʹs, ό.π., τομ. V, σελ. 659 1164 Σάββας Αγουρίδης, στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α΄, σελ. 57 1165 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 78 – 79 1166 I. Owen, στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 257

124

(Mαλ. 3,12). Όταν σε έναν καθαρό ‐από τις συνήθεις παρενοχλήσεις‐ νου πέσει ο θείος λόγος, τότε ριζώνει βαθιά και ως στάχυ βλαστάνει και φέρει πλούσιο καρπό1167. Οι άνθρωποι αυτοί δεν είναι εντελώς απαλλαγμένοι από λίθους ή σπόρους αγκαθιών, αλλά προσπαθούν να μην αφήσουν τους λίθους και τα αγκάθια να βλάψουν και να υπερκεράσουν την καλή καρποφορία. Διότι οι Άγιοι ζουν στον δικό μας κόσμο και δεν είναι εντελώς απαλλαγμένοι από τα υπολείμματα της αμαρτίας∙ είναι όμως ελεύθεροι από την κυριαρχία της1168. Μία τέτοια ευγενής και αγαθή καρδιά προσφέρει το κατάλληλο κατάλυμα, ώστε να στεγαστεί ο λόγος του Θεού1169. Αυτού του είδους οι ακροατές είναι ανυποχώρητοι και επίμονοι∙ επιβιβάστηκαν στην κιβωτό της σωτηρίας και παραμένουν εκεί για ολόκληρο το χρόνο της ζωής τους, προσβλέποντας σε ένα καρποφόρο τέλος1170. Θα μπορούσε κάποιος να υποθέσει ότι βασική προϋπόθεση, πριν κάποιος ακούσει τον λόγο του Θεού και καρποφορήσει, είναι να έχει καλλιεργήσει την καρδιά του, δηλαδή να την έχει προετοιμάσει για να αποδεχθεί το Ευαγγέλιο (praeparatio evangelii). Όμως δεν πρέπει να παραβλέπουμε και το γεγονός ότι το ίδιο το Ευαγγέλιο είναι ικανό να μεταμορφώσει την καρδιά του ανθρώπου και να την εξαγνίσει. Αυτή η μεταμόρφωση οφείλεται ολοκληρωτικά στη Χάρη του Θεού. Το δεύτερο «κλειδί» βρίσκεται στους ρηματικούς τύπους που χρησιμοποιούν οι Ευαγγελιστές, για να αποδώσουν την ανταπόκριση στον λόγο του Θεού, μία ανταπόκριση, η οποία οδηγεί στην πίστη: παραδέχονται (Μκ.), συνιείς (Mτ), κατέχουσιν (Λκ.). Η «κατάκτηση» του λόγου του Θεού, μέσω της κατανόησής του, είναι σημαντική υπόθεση. Πρώτη στη σειρά είναι η ακρόαση του λόγου, επειδή ἡ πίστις ἐξ ἀκοῆς, ἡ δὲ ἀκοὴ διὰ ῥήματος Χριστοῦ (Ρωμ. 10,17). Έπεται η κατανόηση και τότε φυσιολογικά επέρχεται η καρποφορία1171. Όπως το έδαφος, το οποίο δε λαμβάνει απλώς τον σπόρο, αλλά τον διατηρεί για να βλαστήσει, έτσι και αυτοί οι ακροατές δεν μένουν στο ἀκούσαντες, αλλά προχωρούν παραπέρα: κατέχουσιν καὶ καρποφοροῦσιν1172. Στο πετρώδες έδαφος ή στο έδαφος με τα αγκάθια δε γίνεται καμία μνεία για κατανόηση. Αν εκεί υπάρχει κάποια κατανόηση, δεν διαφέρει από αυτήν των ψευδοπροφητών, οι οποίοι λέγουν Κύριε, Κύριε, όμως η κατανόηση του λόγου εκεί είναι ελλιπής ή λανθασμένη, γι’ αυτό και δεν καρποφορούν τα έργα, τα οποία θέλει ο Θεός1173. Αποδεικνύεται αληθινά μυαλωμένος αυτός ο οποίος κατανοεί τον λόγο του Θεού∙ εάν κάποιος νομίζει ότι καταλαβαίνει τον λόγο του Θεού και δεν καρποφορεί, τότε δεν τον έχει καταλάβει∙ και εάν ακόμη νομίζει ότι καρποφορεί δεν καταλαβαίνει τι ακριβώς καρποφορεί1174. Η κατανόηση του λόγου εμπεριέχει τις έννοιες της δεκτικότητας και της αποδοχής του. Μας θυμίζει τη φράση του Χριστού προς τον όχλο: ἀκούετε καὶ συνίετε (Mτ. 15,10). Ο Ματθαίος δείχνει αρκετές φορές στο Ευαγγέλιό του τον τρόπο με τον οποίον η μαθητεία κοντά στον Χριστό οδηγεί στην κατανόηση των μεγάλων αληθειών1175. Η καρποφορία συνδέεται άρρηκτα με το πράττειν1176, δηλαδή την ορθοπραξία, όπως αυτή απαντάται στον Ιουδαϊσμό1177. Εδώ βρίσκεται και το κρίσιμο σημείο: η κατανόηση του λόγου του Θεού, πάνω απ’ όλα, είναι θέμα εγρήγορσης του νου, αλλά και βοήθειας από τον Χριστό. Μία παραβολή, μία επίπληξη ή κάποιο αίνιγμα 1167

Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 628, 6 – 17 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 77 1169 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 327 1170 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 388 1171 Bruner Frederick Dale, Matthew: A Commentary ‐ The Churchbook, Matthew 13‐28, τομ. 2, σελ. 8 1172 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 659 1173 Πρβλ.: Μτ. 7,16‐23 1174 Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, 25 – 29 1175 Πρβλ.: Μτ. 15,10. 16,12. 17,13 1176 Μτ. 3,8. 10. 7,17‐19. 24‐26. 21,43 1177 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 250 1168

125

με τη μορφή λογίου είναι διδασκαλίες του Χριστού, που κατανοούν οι μαθητές με τη βοήθειά Του1178. Ο Λουκάς χρησιμοποιεί το ρήμα κατέχουσιν. Χρησιμοποιώντας διαφορετικό ρήμα θα επανέλθει στην ίδια έννοια λίγο αργότερα: μακάριοι οἱ ἀκούοντες τὸν λόγον τοῦ θεοῦ καὶ φυλάσσοντες (Λκ. 11,28). Εφ’ όσον κατέχεις τον λόγο του Θεού, πρέπει να τον διαφυλάξεις, αλλά και να τον αποκαλύψεις και σε άλλους1179. Η ανάγκη της καρποφορίας, δια της μετάδοσης του λόγου του Θεού, υποδηλώνεται από τον Μάρκο και στην επόμενη παραβολή, όπου ο καλός ακροατής του λόγου του Θεού, μεταδίδει το φως του (το οποίο είναι αντανάκλαση του φωτός Του) και στους συνανθρώπους του1180. Πάντα θα βρεθεί η κατάλληλη ευκαιρία, στην οποία ο αγαθός άνθρωπος, από τον αγαθό θησαυρό της καρδιάς του, βγάζει τα αγαθά διδάγματα της θείας χάριτος, όταν βρεθούν άνθρωποι πρόθυμοι να διδαχθούν, ευγνώμονες και με αγαθή προαίρεση. Αυτοί είναι οι ακούοντες και διαφυλάσσοντες τον θείο λόγο, οι οποίοι αποτελούν την αγαθή γη, όπου το κήρυγμα της αληθείας αποδίδει τριάντα, εξήντα και εκατό φορές1181. Όπου ο λόγος διαφυλάσσεται, εκεί υπάρχει και η μεγάλη καρποφορία ἐν ὑπομονῇ. Έτσι φθάνουμε στο τρίτο «κλειδί», το οποίο αποτελεί έναν, επίσης, θεολογικό όρο, ο οποίος απαντάται μόνο στον Λουκά: η υπομονή. Μία βασική, ποιοτική, χριστιανική αρετή, με την οποία ο πιστός αντιμετωπίζει θαρραλέα την πίεση των βιοτικών πραγμάτων. Και εδώ δεν προβάλλεται μόνο το γεγονός ότι ο γεωργός σπέρνει τον σπόρο του και χρειάζεται υπομονή μέχρι να βλαστήσει, να φθάσει στην καρποφορία και τον θερισμό1182. Ο Λουκάς, εστιάζοντας περισσότερο στην πίστη και την εγκαρτέρηση1183, ξεκαθαρίζει αυτό, το οποίο ο Μάρκος αφήνει θολό∙ προβάλλει καίρια τη σημασία της ποιότητας του ανθρώπου, στον οποίον ο λόγος του Θεού καρποφορεί 1184. Ο καλοπροαίρετος άνθρωπος κατανοεί τον λόγο του Θεού, τον κρατά σφικτά μέσα του και καρποφορεί δείχνοντας υπομονή και καρτερία στις θλίψεις και τους πειρασμούς της ζωής1185. Η υπομονή πηγάζει από τον λόγο του Θεού και υπαγορεύει στον ακροατή να επιμείνει μέχρι τέλους στο καλό1186. Γι’ αυτό αποτελεί το φυσικό επακόλουθο της ελπίδας και της εμπιστοσύνης στο Θεό1187. Συνήθως αναφέρεται στην ελπίδα που τρέφει ο άνθρωπος για την εκπλήρωση των υποσχέσεων του Θεού, μία σημασία την οποία έχει και εδώ αυτή η λέξη1188. Κατ’ αυτόν τον τρόπο η εμπρόθετος έκφραση ἐν ὑπομονῇ μπορεί να εννοηθεί ότι αναφέρεται, ως αντίβαρο, προς τον στίχο Λκ.8,13: ἐν καιρῷ πειρασμοῦ. Μπορεί η εισαγωγή της λέξης στο κείμενο να απηχεί μία μεταγενέστερη αντίληψη της μαθητείας, η οποία, όταν περνά κρίση, έχει την ανάγκη 1178

Πρβλ.: Μτ. 13,19‐23. 15,10‐11. 16,12. 17,12. Αυτό δεν αποτελεί δείγμα εξιδανίκευσης των μαθητών (όπως

και στον στίχο Μτ. 13,10), επειδή, δήθεν, οι μαθητές παρουσιάζονται να έχουν καταλάβει περισσότερα από ό,τι είχαν κατανοήσει πραγματικά από τη διδασκαλία του Χριστού (Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ 61). Η μετοχή συνιείς του Ματθαίου δεν αναφέρεται άμεσα στους μαθητές του Χριστού, αλλά ερμηνεύει το μήνυμα της παραβολής με έναν ξεχωριστό τρόπο, συμβαδίζοντας με τον Μάρκο: ἀκούουσιν τὸν λόγον καὶ παραδέχονται (Mκ. 4,20). Γενικά, με αφορμή τις παραβολές, οι μαθητές διακρίνονται από το πλήθος και η κατανόησή τους είναι, σχετικά, λίγο καλύτερη (Μτ. 13,36), όμως δεν εξιδανικεύονται (Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary.., τομ. 8, σελ.

314).

1179 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 80 1180 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 76 1181 Γρηγόριος Αγριγέντου, Εξήγησις εις τον Εκκλησιαστήν, MPG 98, 857 C, 9 – 860 Α, 7 1182 Αρχιμανδρίτης Δανιήλ Γ. Αεράκης, Το Ευαγγέλιο στην εποχή μας, σελ. 308 ‐ 314 1183 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 712 1184 A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 153 1185 Υάκινθος Δημητρίου, Επίσκοπος Γρατιανουπόλεως, Ενιαυτός Κυρίου, σελ. 288 – 289 1186 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 659 1187 Πρβλ. Ψλμ. 32,18. 41,6. 12. 42,5 1188 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 739. Πρβλ. Ιακ. 1,2 – 4

126

της υπομονής και της εγκαρτέρησης1189 ή να πρόκειται για μία απόπειρα δικαιολόγησης της καθυστέρησης του ερχομού των εσχάτων, εκ μέρους της πρώτης Εκκλησίας,1190. Όμως το βέβαιο είναι ότι εδώ υποδεικνύεται ένας τρόπος συμπεριφοράς του Χριστιανού στην καθημερινή του ζωή1191. Όταν συνθλίβεσαι ανάμεσα στους περισπασμούς του κόσμου, η λύση βρίσκεται στην πίστη, στην προσκόλληση στον Θεό με ελπίδα. Έτσι η σπορά, δηλαδή η διδαχή του Χριστού, θα αποδώσει καρπούς, διότι αυτό είναι το έδαφος, το οποίο αρμόζει στους μαθητές του Χριστού1192. Η ατμόσφαιρα της ερμηνείας της παραβολής στον Λουκά φέρνει στο προσκήνιο μία νεαρή ιεραποστολική Εκκλησία, η οποία μάχεται για την πίστη της1193, γι’ αυτό και η έμφαση δίδεται στους όρους πίστη, δοκιμασία, επιμονή και σταθερότητα. Αυτό το είδος εδάφους μοιάζει να είναι το ιδανικό της χριστιανικής κοινότητας, αλλά όλα αυτά προτείνονται πλαγίως. Είναι μία κοινότητα με τα προβλήματά της και χρησιμοποιεί την παραβολή ως μία καινοτομία στον τομέα της εικόνας του λόγου1194. Δηλαδή οι πιστοί, οι οποίοι απεικονίζονται εδώ, είναι προφανώς ομάδες με ανησυχίες, αλλά δεν έχουν ακόμη την συνείδηση ότι αποτελούν Εκκλησία. Αυτό θα γίνει στον δεύτερο τόμο του έργου του Λουκά, στις Πράξεις των Αποστόλων, όπου έρχεται στο προσκήνιο της ιστορίας μία οργανωμένη κοινότητα, η οποία δίδει έμφαση στην ακρόαση του λόγου του Θεού1195. Μέσω της Εκκλησίας επιτυγχάνεται η καρποφορία: Με το θείο αίμα του Χριστού (συμμετοχή στη Θεία Ευχαριστία) και με το λουτρό (Βάπτιση) καθαριζόμαστε και γινόμαστε γη καθαρή και καρποφόρα, καρποφορούντες τριάντα, εξήντα και εκατό, χωρίς να βλαστάνουμε αγκάθια και τριβόλια, αφού απελευθερωνόμαστε από την αρχαία κατάρα (του προπατορικού αμαρτήματος)1196. Η ουσία, λοιπόν, βρίσκεται στην καρποφορία. Το καλό έδαφος αποτελούν οι άνθρωποι, οι οποίοι δέχονται τον σπόρο του λόγου του Θεού, καλλιεργούν και «ανατρέφουν» αυτόν τον σπόρο υπό τη μαθητεία του Χριστού και τέλος καρποφορούν με θεαματική αφθονία τους καλούς καρπούς1197. Ως καρπός λογίζεται κάθε ουσιαστικό παράγωγο της καρδιάς και της ζωής, που βρίσκεται σε αρμονία με το σπόρο του λόγου του Θεού. Άρα ο άνθρωπος παράγει καρπούς, όταν κάνει πράξη αυτά τα οποία προσέλαβε από τον λόγο του Θεού1198.

2.4.2. Η ερμηνεία της τριπλής καρποφορίας. Η απουσία της από τον Λουκά (Μκ. 4,20b, Μτ. 13,23b)

Οι Ματθαίος και Μάρκος αναφέρουν μία τριπλή διαφοροποίηση στην καρποφορία του σπόρου, ο οποίος έπεσε στο τέταρτο είδος εδάφους, όμως υπάρχει μία πολύ σημαντική διαφορά: Ο Ματθαίος, με μία δυσερμήνευτη γραφή αρχίζει από το εκατονταπλάσιο και διηγείται το αποτέλεσμα με φθίνουσα σειρά, εξαλείφοντας τον σημιτισμό του Μάρκου1199, ο οποίος αρχίζει από το τριακονταπλάσιο και – ακολουθώντας ένα κρεσέντο– ανεβαίνει την κλίμακα. Υπάρχει άραγε κάποια ιδιαίτερη αιτία για την ύπαρξη αυτής της διακριτής διαφοράς μεταξύ Μάρκου και Ματθαίου, όσον αφορά στην κλιμάκωση και την αποκλιμάκωση των αποδόσεων; Σίγουρα η 1189

A. R. C. Leaney, ό.π.

Hans Conzelmann, The theology of St Luke, σελ. 104 1191 A. R. C. Leaney, ό.π.

1192 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 739 1193 Birger Gerhardsson, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS, 14 (1967‐1968), σελ. 183 1194 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306, με αναφορά σε Gemunden 1195 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 713 1196 Προκόπιος Γαζαίος, Υπόμνημα εις Δευτερονόμιον, MPG 87 Α, 976 B, 15 – C, 3 1197 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 380 ‐ 381 1198 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 185 1199 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 384 1190

127

αύξουσα σειρά του Μάρκου ακολουθεί τη φυσιολογική τάξη, ενώ ο Ματθαίος αντιστρέφει αυτή τη σειρά θέλοντας απλώς να δείξει ότι, ακόμη και στην πνευματική καρποφορία των ακροατών του λόγου του Θεού, υπάρχουν διαβαθμίσεις1200. Κατά τη M. Pamment ίσως αποφεύγει σκόπιμα να προχωρήσει προς μία κορύφωση των αποδόσεων του σπόρου, για να φανεί ότι η έμφαση στην παραβολή βρίσκεται στην περιγραφή της επιτυχίας ‐ακόμη και της ελαχίστης‐ του κάθε ενός προσώπου ξεχωριστά και η μεγάλη απόδοση δεν αποτελεί αυτοσκοπό 1201. Ίσως θέλει να υπογραμμίσει ότι υπάρχει ποικιλία αποδόσεων στη συγκομιδή, η οποία οφείλεται στην προσωπική προσπάθεια του κάθε ανθρώπου. Η διαφορά στην απόδοση είναι θέμα της φύσης του εδάφους, άρα η καλή καρποφορία επαφίεται στην προαίρεση του κάθε ανθρώπου. Ο δε γεωργός είναι τόσο φιλάνθρωπος, που αποδέχεται τους πρώτους, δεν διώχνει τους δεύτερους, αλλά δίνει μέρος ακόμη και στους τρίτους1202. Αυτή φαίνεται να είναι πιο πιθανή ερμηνεία, σε σχέση με κάποια άλλη, η οποία θεωρεί ότι η ιδεατή, θεία περίοδος των πρώτων Χριστιανών ακολουθήθηκε από τάσεις παρακμής της πνευματικότητας κατά τους επόμενους αιώνες1203. Άλλωστε, την ίδια, αντίστροφη κλιμάκωση, από το περισσότερο προς το λιγότερο, ο Ματθαίος την τηρεί και στην παραβολή των ταλάντων 1204. Για το ίδιο θέμα οι W. D. Davies και D. C. Allison γράφουν: Ο Ματθαίος χρησιμοποιεί φθίνουσα σειρά, θέλοντας να δώσει έμφαση στην αποτυχία των πιστών, όταν αυτοί δεν είναι προσεκτικοί στη ζωή τους, ενώ ο Μάρκος χρησιμοποιεί αύξουσα σειρά, θέλοντας να δώσει έμφαση στην επιτυχή έκβαση, η οποία επιτυγχάνεται, όταν ο πιστός προσπαθεί1205. Για την K. Dronsch η αποκλιμακούμενη περιγραφή της απόδοσης στον Ματθαίο φέρνει, στο κλείσιμο της παραβολής, μια απόδοση καρπού, η οποία είναι εφικτή στον μέσο ακροατή, ενώ θα ακουγόταν ως κάτι δύσκολο, αν έκλεινε με ανοδική πορεία του στόχου. Επιπλέον ο Ματθαίος, με έναν ενεργό και αποτελεσματικό τρόπο, δίδει στον ακροατή μια τέτοια αίσθηση, σα να ακούει την τελική παραβολή της διδασκαλίας στην επί του όρους ομιλία, αφού κι εκεί ο Χριστός αναφέρεται σε πρακτικές ακρόασης του λόγου του Θεού1206. Ο Λουκάς, για ακόμη μία φορά, είναι ο πιο περιληπτικός, αναφερόμενος μόνον στην εκατονταπλάσια σοδειά. Από τη μια μεριά φαίνεται να χάνεται μία ποσότητα σπόρου, η οποία πέφτει στο «περιθώριο» και δεν καρποφορεί και από την άλλη μεριά υπάρχει η εκατονταπλάσια απόδοση όλων των σπόρων. Έτσι η αντίθεση μεταξύ των τριών πρώτων και του τετάρτου εδάφους γίνεται ακόμη μεγαλύτερη, σε σχέση με τους άλλους δύο Ευαγγελιστές, όπου υπάρχει μία κλιμάκωση από την πλήρη αποτυχία μέχρι την πλήρη επιτυχία της καρποφορίας1207. Έχουν γίνει πολλές προσπάθειες για να ερμηνευθεί αυτή η έλλειψη διαβάθμισης στην απόδοση του σπόρου στο Ευαγγέλιο του Λουκά. Ο I. Howard Marshall υποθέτει

ότι ο Λουκάς αποφεύγει την αναφορά στα επίπεδα πνευματικής προόδου, επειδή θεωρούνταν γνώρισμα των Γνωστικών1208. Ήταν κοινή γνωστική αντίληψη ότι, μετά το βάπτισμά τους, οι έχοντες τη γνώση προόδευαν στην καρποφορία. Για το λόγο αυτό ο Λουκάς αποφεύγει να χρησιμοποιήσει και τις λέξεις ἀναβαίνοντα και αὐξανόμενα, τις οποίες χρησιμοποιεί ο Μάρκος, αφού θυμίζουν 1200

McNeile Alan Hugh, The Gospel according the St. Matthew, σελ. 188 – 189 Margaret Pamment, ʺThe kingdom of heaven according to the first Gospel,” NTS 27 (1981), σελ. 218 1202 Βίκτορος Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 304, στ. 21 – 24 1203 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π., σελ. 385 1204 Βλ.: Μτ. 25,15. Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 236 1205 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 402 1206 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 309, με αναφορές σε Roloff, Hörersein και Frankemölle. Πρβλ.: Μτ. 7,24‐27 1207 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 375. Η δεύτερη άποψη στον J. Jeremias , The Parables…, σελ. 150 1208 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, NIGTC, σελ. 320 1201

128

γνωστικούς όρους1209. Πρώτος ο Ιππόλυτος Ρώμης αναφέρεται σε αυτό: για να μην υπάρχει η σύγχυση μεταξύ των «σπερμάτων» των Γνωστικών, από τα οποία δημιουργείται ο κόσμος, αλλά και για να αποφευχθεί η σύγχυση με την τελειότητα, όπως την εννοούν οι Γνωστικοί, ο Λουκάς δεν αναφέρει την κλίμακα καρποφορίας των άλλων δύο συνοπτικών Ευαγγελιστών1210. Μία άλλη ερμηνεία ισχυρίζεται ότι, ενώ οι Μάρκος και Ματθαίος, επηρεαζόμενοι από την πρώτη χριστιανική Εκκλησία, αναφέρουν την τριμερή διάκριση της καρποφορίας και τονίζουν ότι πρέπει να προσπαθήσεις για να καρποφορήσεις, όσο μπορείς περισσότερο, ο Λουκάς δε θέλει να βάλει σε πειρασμό τους αναγνώστες του Ευαγγελίου του, ώστε να σκεφθούν ότι, ενδεχομένως, υπάρχουν διαβαθμίσεις και διακρίσεις ανάμεσα στους Χριστιανούς. Έτσι επικεντρώνεται στην απλότητα, αλλά συνάμα και στη σπουδαιότητα του γεγονότος ότι η μεγάλη καρποφορία επιτυγχάνεται από τον σπόρο, ο οποίος συναντά το καλό έδαφος1211. Επιπροσθέτως, η διάκριση σε τρεις διαφορετικές αποδόσεις καρποφορίας θα πρέπει να εξαλειφθεί εν ονόματι της ενότητας της κοινότητας1212, αποδίδοντας και ένα αίσθημα ισότητας και δικαιοσύνης, παρά το ότι δεν είναι αυτό το θέμα της παραβολής1213. Οι συλλογισμοί αυτοί μπορεί να είναι σωστοί, όμως γιατί να μη δεχθούμε κάτι πολύ πιο απλό: Ο Λουκάς στη συγκεκριμένη παραβολή είναι πιο σύντομος, άρα μπορεί εδώ να έχουμε μία στυλιστική, συγγραφική βραχυγραφία του Ευαγγελιστή και όχι ένα συνειδητό θεολογικό μοτίβο1214. Για τους περισσοτέρους συγχρόνους ερμηνευτές, όπως ο U. Luz, δεν τίθεται κανένα ζήτημα αποκαλυπτικών οραμάτων ή υλικού αποκωδικοποιημένων μυστηρίων στον τριπλό διαχωρισμό των αποδόσεων στους Μάρκο και Ματθαίο. Οι εικόνες είναι κοινές και καθόλου μυστηριώδεις. Η τριπλή καρποφορία θα μπορούσε να θεωρηθεί ως μία μερική δικαίωση όλων, εφ’ όσον προσπαθούν. Η διαφοροποίηση σε τριακονταπλάσιο, εξηκονταπλάσιο και εκατονταπλάσιο αλλάζει ελάχιστα τη θετική εικόνα, στον ίδιο βαθμό που δεν αλλάζει την αρνητική εικόνα το λίγο ή το περισσότερο μεγάλωμα των βλαστών στα εδάφη με την πέτρα και τα αγκάθια. Ο Ματθαίος «ζωγραφίζει» με άσπρο και μαύρο και τον ενδιαφέρει αυτή καθ’ εαυτή η καρποφορία και όχι τα νούμερα της καρποφορίας1215. Οπότε, υπό αυτή τη θεώρηση, υπάρχει συγγένεια στην άποψη του Λουκά, που δεν αναφέρει κάποια διάκριση στην καρποφορία, με τις απόψεις των άλλων δύο συνοπτικών, οι οποίοι παρουσιάζουν τριμερή διαχωρισμό στην καρποφορία του τετάρτου εδάφους. Οι Πατέρες της Εκκλησίας μας απέδωσαν στην τριπλή καρποφορία πολλούς συμβολισμούς. Καταπιάνονται πολύ με την εξήγηση μιας μεγάλης απορίας: Γιατί, ενώ ο σπόρος είναι του ιδίου είδους, αποδίδει διαφορετικό καρπό; Επειδή είναι διαφορετικές και οι γνώμες των διδασκομένων (ακροατών του λόγου)1216, απαντά ο Μέγας Αθανάσιος. Προσπάθησαν να ερμηνεύσουν τους αριθμούς αυτούς μέσα στο ιστορικό και κοινωνικό περιβάλλον της εποχής τους και έχοντας υπ’ όψιν τους τις δυσκολίες που ταλάνιζαν το ποίμνιό τους, τις αιρέσεις που αντιμετώπιζε η Εκκλησία του Χριστού και άλλες, διάφορες περιστάσεις. Φυσικό είναι, σήμερα, οι ερμηνείες τους να φαίνονται εντελώς προσωπικές και υποκειμενικές.

1209

A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 151 Ιππόλυτος Αρχιεπίσκοπος Ρώμης, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, βιβλίο 5, κεφ. 8, 28, 6 – 30, 5. Περισσότερες πληροφορίες για τις απόψεις των Γνωστικών και την απάντηση της Εκκλησίας απέναντι σ’ αυτές μπορεί να βρει ο αναγνώστης στο έργο του Ειρηναίου Επισκόπου Λουγδούνου (Lyon), Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδωνύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε (Adversus haereses, libri V) 1211 I. Howard Marshall, ό.π., με αναφορές σε Schűrmann και Schweizer 1212 B. S. Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ. 112 1213 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 375 1214 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 726 1215 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 250 1216 Αθανάσιος Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας, Ομιλία εις τον σπόρον, MPG 28, 28, 145, 51 – 52 1210

129

Ο Ειρηναίος συνδυάζει την τριπλή καρποφορία με το χωρίο του Ιωάννη: ἐν τῇ οἰκίᾳ τοῦ πατρός μου μοναὶ πολλαί εἰσιν (Ιω. 14,2): Αυτοί, οι οποίοι απέδωσαν εκατονταπλάσια, θα ανταμειφθούν με μία θέση ψηλά στους ουρανούς, αυτοί, οι οποίοι απέδωσαν εξηκονταπλάσια, με μία θέση στον παράδεισο και αυτοί, οι οποίοι απέδωσαν τριακονταπλάσια, με μία θέση στην πόλη του Κυρίου. Διότι για όλους τους ανθρώπους του Θεού, ο Κύριος έχει μεριμνήσει την ύπάρξη της κατάλληλης θέσης, ανάλογα με το πόσο άξιος είναι κάποιος1217. Παραπλήσια είναι και η ερμηνεία του Χρυσοστόμου: Οι άνθρωποι αυτοί τριπλά ευλογούνται∙ στη γη δοξάζονται, από τους νεκρούς ανασταίνονται και στους ουρανούς αναπαύονται. Όσοι ανήκουν στις τρεις αυτές τάξεις υπερέχουν και εγκωμιάζονται∙ αυτός ο οποίος καρποφορεί τριάντα βρίσκεται στον ουρανό, αυτός που καρποφορεί εξήντα βρίσκεται ανάμεσα σε αγγέλους και αυτός με την εκατονταπλάσια καρποφορία βρίσκεται δίπλα στον Θεό1218. Ο Ωριγένης θεωρεί ότι οι τρεις αποδόσεις μαρτυρούν τις τρεις βαθμίδες της χριστιανικής τελείωσης: τον εκατονταπλάσιο καρπό φέρουν οι μάρτυρες, τον εξηκονταπλάσιο οι παρθένοι και τον τριακονταπλάσιο οι χήρες 1219, έτσι δηλώνεται η ποικιλία της αρετής∙ επειδή δεν επιδεικνύουν όλοι τον ίδιο ζήλο για το καλό∙ αλλά άλλοι λιγότερο και άλλοι περισσότερο επιμελούνται να πράξουν την αρετή αποδεικνύοντας ότι οι ίδιοι οι άνθρωποι είναι υπεύθυνοι για την αναλογία αυτή1220. Με παραπλήσια ερμηνεία ο Επιφάνιος προσφέρει και μία εκκλησιολογική προσέγγιση των τριών αριθμών: Στον Κύριο ανήκει η γη και η Εκκλησία του Χριστού∙ καλλιεργείται πάντοτε από τις ουράνιες βροχές και καρποφορεί προς τον Χριστό αειθαλώς τριάντα και εξήντα και εκατό… Αυτοί οι οποίοι αποδίδουν τα τριάντα είναι οι έγγαμοι, οι οποίοι ζουν με σωφροσύνη, εξήντα αποδίδουν οι άγαμοι και εκατό οι δίκαιοι, οι αγνοί και οι μάρτυρες1221. Σε γενικές γραμμές οι Πατέρες προβάλλουν τα πρότυπα των μοναστικών ιδανικών, όπου ο αναχωρητής είναι σε ανώτερο στάδιο από τον απλό μοναχό κι αυτός με τη σειρά του σε καλύτερο επίπεδο από τον λαϊκό, έγγαμο χριστιανό1222. Ο Θεοφύλακτος και ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός, εστιάζουν με τρόπο, ο οποίος θυμίζει τους συγχρόνους ερμηνευτές: Οι τρεις διαφορετικές αποδόσεις της καλής γης ισοσταθμίζουν τις απώλειες στα τρία άγονα εδάφη: Τρεις τάξεις ανθρώπων απώλεσαν τον λόγο και άλλες τρεις τάξεις ανθρώπων διέσωσαν τον λόγο του Θεού. Αυτοί που καρποφόρησαν εκατονταπλάσια διάγουν έναν άκρως τέλειο βίο, αυτοί οι οποίοι καρποφόρησαν εξηκονταπλάσια βρίσκονται στον μέσο όρο και οι άλλοι, με την τριακονταπλάσια απόδοση, απέδωσαν μικρή μεν παραγωγή, αλλά αυτή ήταν η δυνατότητά τους. Ο Κύριος, όμως, τους δέχεται όλους ως καρποφόρους1223. Όπως διαφέρουν μεταξύ τους οι άνθρωποι που δεν σώζονται, έτσι διαφέρουν και μεταξύ τους οι άνθρωποι που σώζονται. Τρεις κατηγορίες είδαμε να χάνονται, δηλαδή οι ράθυμοι, οι μικρόψυχοι και οι δούλοι των μεριμνών του βίου και της απάτης του πλούτου∙ τρεις είναι οι κατηγορίες και αυτών που σώζονται, δηλαδή αυτοί οι οποίοι καρποφορούν εκατονταπλάσια, εξηκονταπλάσια και τριακονταπλάσια. Με το εκατό (ο Χριστός) δήλωσε 1217

Ειρηναίος , Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδονύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε, βιβλ. 5, κεφ. 36, τμ. 2 Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού, MPG 61, 775, 16 – 776, 1 1219 Ulrich Luz, ό.π., σελ. 239, υποσημείωση 37. Και κάποιοι λατινόφωνοι Πατέρες της Εκκλησίας δίδουν παρόμοιες, αλληγορικές ερμηνείες στις διαφορετικές αποδόσεις της αγαθής γης: Ο Ιερώνυμος (PL 26, 89) και ο Αυγουστίνος (PL 35, 1326) αντιστοιχίζουν αυτούς, που αποδίδουν εκατονταπλάσια, με τις παρθένες γυναίκες και τους μάρτυρες, αυτούς, που αποδίδουν εξηκονταπλάσια, με τις χήρες και τους χήρους και αυτούς, που αποδίδουν τριακονταπλάσια, τους ταυτίζουν με τους εγγάμους. Tα κείμενα παραθέτουν σε αγγλική παράφραση από τα λατινικά οι W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 397, υποσ. 92 1220 Ωριγένης, Catena in Matthaeum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 104, 29 – 32 1221 Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου, Εις την Ανάληψιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, MPG 43, 485, 14 1222 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 532 C, 7 – 12 1223 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 532 C, 11 – 13 1218

130

την τέλεια, με το εξήντα την μέση και με το τριάντα την χαλαρή και αμελή καρποφορία. Ας μη χάσουμε, λοιπόν, εξ αιτίας της ραθυμίας τον σπόρο∙ ας μην τον προδώσουμε εξ αιτίας της μικροψυχίας και τον πνίξουμε μέσα στις βιοτικές φροντίδες και την απάτη του πλούτου. Πρώτα απ’ όλα πρέπει να γρηγορούμε, όσον αφορά την υποδοχή του, έπειτα με μεγαλοψυχία να αντιμετωπίζουμε τους πειρασμούς, κατόπιν να απαλλαγούμε από τις βιοτικές μέριμνες και από την ματαιότητα του πλούτου κι έτσι να γίνουμε καλή και αγαθή γη, ώστε να αποδώσουμε καρπό, σύμφωνα με τις δυνατότητές μας, είτε τέλειο, είτε μέτριο, είτε λιγοστό, αλλά με κανέναν τρόπο να μην χαθούμε1224. Στην ίδια ιδέα στέκεται και ο Κύριλλος Αλεξανδρείας: Άθροισε τα τρία εδάφη, τα οποία, όπως είπε ο Χριστός, έβλαψαν τον σπόρο και δες ότι ισάριθμα με αυτά, είναι και τα εδάφη, όπου ευδοκίμησε. Στην οδό έπεσε ο σπόρος και τον άρπαξαν τα πτηνά, στις πέτρες βλάστησε για λίγο και ξηράθηκε και στα αγκάθια πνίγηκε. Η καλή γη, η θελητή, έδωσε καρπούς σε τρία διαφορετικά επίπεδα, όπως ο πάνσοφος Παύλος γράφει: ἕκαστος ἴδιον ἔχει χάρισμα ἐκ θεοῦ, ὁ μὲν οὕτως, ὁ δὲ οὕτως (Α΄ Κορ. 7,7). Δεν ευδοκιμούν με τον ίδιο τρόπο όλοι οι Άγιοι1225, όμως πρέπει να έχουμε ζήλο για τα μεγαλύτερα και υψηλότερα, παρά για τα κατώτερα1226. Για κάποιους Πατέρες η διαφορετική καρποφορία αποτελεί δείγμα της φιλανθρωπίας του Θεού, επειδή δεν απαιτεί από όλους τους ανθρώπους την ίδια απόδοση αγαθών έργων και ανταμείβει όλους, όσους προσπαθούν: Θαύμασε την μέθοδο καλλιέργειας και τη φιλανθρωπία του γεωργού – Δεσπότη και μείνε κατάπληκτος για το ότι δεν απαιτεί από όλους το ίδιο μέτρο καρποφορίας, αλλά στεφανώνει με το στεφάνι της νίκης αυτόν που καρποφόρησε τα πολλά, ενώ ταυτοχρόνως δεν αποστρέφεται κι αυτόν που καρποφόρησε τα λίγα. Το διασαφηνίζει αυτό καλύτερα στην θεόφραστη παραβολή των εργατών, όπου στον πρώτο, όπως και στον τελευταίο, απέδωσε το δηνάριο του μισθού τους1227. Υπάρχει και μία διαφορετική προσέγγιση, η οποία συνδυάζει την τριπλή καρποφορία με τις τρεις αρετές του καταληκτικού στίχου του ύμνου της αγάπης (Α΄ Κορ. 13,13): Μία τέτοια καρδιά πρώτα βλαστάνει τον βλαστό της πίστης, έπειτα αυξάνει το στάχυ της ελπίδας και τέλος αποδίδει τον ώριμο καρπό της αγάπης. Αυτούς τους τρεις καρπούς μνημονεύει ο Παύλος λέγοντας: πίστις, ἐλπίς, ἀγάπη, μείζων δὲ τούτων ἡ ἀγάπη∙ ο πιστεύων αποδίδει τα τριάντα, ο ελπίζων τα εξήντα και ο τελειούμενος μέσω της αγάπης καρποφορεί τα εκατό1228. Ο Μ. Κόνιας κάνει έναν αντίστοιχο, αντίστροφο παραλληλισμό στα υπόλοιπα τρία, άγονα εδάφη: Οι παρά την ὁδόν δεν έχουν πίστη, οι ἐπὶ τὰ πετρώδη δεν διαθέτουν την ελπίδα, ώστε να εμβαθύνουν στον θείο λόγο και τέλος, αυτοί ἐπὶ τὰς ἀκάνθας δεν έχουν αγάπη προς το Θεό, αφήνοντας τα δελεάσματα του κόσμου να πνίξουν τον λόγο του Θεού1229. Οπότε το μέλημα του πιστού πρέπει να είναι το εξής: Ας φυλαχτούμε, λοιπόν, ώστε να μην κινδυνεύουμε να πέσουμε (στις προηγούμενες τρεις κατηγορίες εδαφών), αλλά να καθαρίσουμε από κάθε κακή επιρροή την γη της διανοίας μας. Τη βροχή, τόσο την πρώιμη όσο και την όψιμη ‐δηλαδή τις διάφορες πνευματικές διδαχές‐ ας οικειοποιηθούμε με την μελέτη και να προσκαλούμε τη 1224

Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 397 C, 6 – 400 Α, 8 Χαρακτηριστικό παράδειγμα κατάταξης των Αγίων σε βαθμίδες, παρόμοιο με αυτό των λατινοφώνων Πατέρων, αποτελεί η ερμηνεία της τριπλής καρποφορίας από τον Κοσμά τον Αιτωλό. Στην βαθμίδα της εκατονταπλάσιας καρποφορίας αναφέρει την Αγία Παρασκευή, σε αυτήν της εξηκονταπλάσιας τους Αγίους Ανδρόνικο και Αθανασία και στην βαθμίδα της τριακονταπλάσιας απόδοσης έναν έγγαμο ιερέα, τον παπα‐ 1225

Ιωάννη, ο οποίος είχε είκοσι τέκνα! Από την Διδαχή εις την Παραβολή του Σπορέως στην ιστοσελίδα του Ι.Ν. Αγίου Νικοδήμου του Μυροφόρου Πατρών στην διεύθυνση: http://www.inagiounikodimou.gr/_Didaxes/didaxes20131013.php 1226 1227

Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 628, 17 – 35 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 248 Α, 5 – 12. Πρβλ.: Μτ. 20,1‐

16 1228 1229

Ιωάννης Χρυσόστομος , Εις το εξήλθεν…, MPG 61, 775 Α, 3 – 10 Μιχαήλ Ελ. Κόνιας Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, σελ. 161

131

θερμότητα του ηλίου της δικαιοσύνης με τα δάκρυα (της προσευχής) κι έτσι, ως καλή γη, θα επιτύχουμε την ευλογία του Θεού. Κι αν δεν καταφέρουμε να αποδώσουμε για κάθε ένα σπόρο εκατό, θα καταφέρουμε να αποδώσουμε εξήντα ή τουλάχιστον τριάντα καρπούς των αρετών1230. Η προτεσταντική θεολογία καταπολέμησε τέτοιου είδους διαβαθμίσεις και μίλησε για διαφορετικές καταστάσεις, στις οποίες, όμως, ανήκουν όλοι: κύριοι και δούλοι, άνδρες και γυναίκες, έγγαμοι και άγαμοι. Δηλαδή κυριαρχεί ο δυαλισμός: θείο στοιχείο από τη μια μεριά και κοσμικό στοιχείο από την άλλη. Σε όλες τις περιπτώσεις απαιτούνται τα καλά έργα, διότι η κατάσταση, στην οποία βρίσκεται κάποιος, δεν είναι από μόνη της καλή. Γι’ αυτό και κανείς δεν είναι σίγουρος για τη σωτηρία του, αλλά και κανείς δεν πρέπει να περιφρονεί τους κοινούς θνητούς∙ ο Θεός τους αγαπά κι αυτούς, όπως και τους πιο «σπουδαίους» ανθρώπους1231. Ενδεχομένως να ακούγεται φυσιολογικό ότι τα διάφορα στάδια της τελειότητας αποφέρουν και διαφορετικές ανταποδόσεις – βραβεία από τον Θεό. Ωστόσο αυτά τα διαφορετικά στάδια της τελειότητας δεν αποτελούν το πραγματικό σημείο αναφοράς της παραβολής∙ απλώς είναι χρήσιμα στους ιεροκήρυκες, οι οποίοι θέλουν να τονίσουν, σε μεγάλο βαθμό, τον παραινετικό χαρακτήρα της παραβολής1232.

2.5. Μηνύματα της παραβολής και της ερμηνείας της

Διαβάζοντας κάποιος την ερμηνεία της παραβολής διαπιστώνει ότι ο λόγος του Θεού δημιουργεί μία βασική διαίρεση στους ανθρώπους, οι οποίοι τον ακροώνται. Από τη μια μεριά βρίσκονται οι άνθρωποι, οι οποίοι ακούν τον λόγο και υπακούουν τηρώντας αυτόν, ενώ στην άλλη μεριά συναντούμε τους ανθρώπους, οι οποίοι ακούν τον λόγο του Θεού, αλλά οδηγούνται στην αποτυχία από την αδιαφορία, την σκληροκαρδία τους και την προσκόλληση στα υλικά αγαθά και τον πλούτο τους1233. Αυτός ο οποίος θεωρεί ότι όλα τα αγαθά γύρω του είναι απλώς υλικά πράγματα και δεν διαφθείρεται από αυτά, ιδιαίτερα από τον πλούτο και την εξουσία, αυτός ο άνθρωπος είναι καλός και αγαθός1234. Ο Χριστός γνωρίζει ότι και οι τέσσερις κατηγορίες ανθρώπων παραβρίσκονταν στο ακροατήριό, εκεί μπροστά Του, στην όχθη της λίμνης, αλλά βέβαια αυτό δε μπορούμε να το αποδείξουμε. Μπορούμε, όμως, με σιγουριά να κατατάξουμε στην τέταρτη κατηγορία ανθρώπων τους ένδεκα από τους μαθητές Του και τις γυναίκες οι οποίες διηκόνουν αὐτοῖς (Λκ. 8,3). Όλοι οι ακροατές προειδοποιούνται ότι η απλή ακρόαση του λόγου του Θεού δεν είναι καθοριστική για την τύχη του ανθρώπου. Όλα επαφίενται στο πώς κάποιος προσλαμβάνει το λόγο του Θεού και το πώς τον διατηρεί στην καρδιά του. Η καρποφόρος απόδοση θα αποδείξει την τελειότητα αυτών των ανθρώπων κατά τη μέλλουσα κρίση. Αυτή είναι και η εσχατολογική νότα, η οποία προσφέρεται από την παραβολή και η οποία διατηρείται και στην ερμηνεία της1235. Ο Θεός, με το Ευαγγέλιό Του, θέλει να κερδίσει την καρδιά και την αφοσίωσή του ανθρώπου, ανοίγοντας τους ορίζοντες της κατανόησής Του και φέρνοντας την πληρότητα στη ζωή του1236. Η ερμηνεία της παραβολής, όπως και η ίδια η παραβολή, τελειώνει θετικά. Και δεν πρέπει να διαφύγει της προσοχής μας ότι, ακόμη και το 1230

Νικήτας Παφλαγόνος, Εξήγησις εις το Ευαγγέλιον του Λουκά, Αποσπάσματα, MPG 105, 576 C, 11 ‐ 577 A,

4 1231

Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 239, με αναφορά στον Λούθηρο (υποσημείωση 40).

Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 739 1233 Simon Kistemaker, The parables of Jesus, σελ. 29 1234 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, σελ. 222, αναφορά σε παράθεση του Grotius από την Magna Moralia.

1235 William L. Lane, The Gospel according the Mark, σελ. 162 – 163 1236 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 195 – 196 1232

132

έδαφος το οποίο αποδίδει τη μικρότερη, δηλαδή την τριακονταπλάσια σοδειά, ο Χριστός το αποκαλεί καλὴν γῆν (Mτ. 13,23). Το ίδιο συνέβη και στην παραβολή των ταλάντων με τον δούλο, ο οποίος πήρε και διπλασίασε τα δύο τάλαντα1237. Ακόμη και στην περίπτωση που θα δεχθούμε ότι η ερμηνεία της παραβολής έχει χάσει το αρχικό κεντρικό νόημα της εσχατολογικής σοδειάς, που είχε η ίδια η παραβολή, εφ’ όσον η σίγουρη επιτυχία της Βασιλείας του Θεού τίθεται σε αμφιβολία από την αποτυχία του σπόρου στα πρώτα τρία είδη εδάφους, θα πρέπει να είμαστε αισιόδοξοι για την διάδοση του λόγου του Θεού, την αποτελεσματική καρποφορία του και εν τέλει για την εξάπλωση της Βασιλείας του Θεού, παρά τα εμπόδια που, αναπόφευκτα, θα υπάρξουν, διότι αυτό μας αποδεικνύει η εκατονταπλάσια επιτυχία του τετάρτου είδους 1238.

2.5.1. Το κύριο θέμα της παραβολής: Η κατανόηση του λόγου του Θεού και η ανταπόκριση των ανθρώπων σε αυτόν

Όπως διαπιστώσαμε κατά την μελέτη της παραβολής και της ερμηνείας της, η ακρόαση του λόγου του Θεού δεν φέρνει εγγυημένη ανταπόκριση σε αυτόν1239. Η αποτυχία οφείλεται στην ελλιπή πνευματική κατάσταση των ακροατών. Στην παραβολή μας η καρποφορία εξαρτάται από την ορθή κατανόηση και αυτό είναι συνάρτηση της ποιότητας του εδάφους1240. Κατανοήθηκε άραγε ο λόγος του Χριστού, ο οποίος είχε τύχει χλιαρής ανταπόκρισης εκ μέρους του Ισραήλ 1241; Υπάρχει κατανόηση από τον σημερινό άνθρωπο; Ο Λουκάς τονίζει: βλέπετε οὖν πῶς ἀκούετε (Λκ. 8,18). Αποτελεί σημαντικό στοιχείο ο τρόπος με τον οποίον ακούει ο άνθρωπος! Το ίδιο και το αυτό μήνυμα μπορεί να παράξει διαφορετικά αποτελέσματα σε διαφορετικούς ακροατές1242. Σε συνδυασμό με την κλήση για ακρόαση: ὃς ἔχει ὦτα ἀκούειν ἀκουέτω (Mκ. 4,9) τονίζεται το γεγονός ότι, ως ακροατές και παραλήπτες του λόγου του Θεού, πιστεύουμε βάσει των όσων ακούμε και κατανοούμε. Η σωτηριώδης δράση του λόγου του Θεού συνεργάζεται με τον άνθρωπο, για να αποφέρει καρπούς1243 και να του προσφέρει τη δυνατότητα της σωτηρίας του. Στις Ωδές Σολομώντος παρουσιάζεται ο σωτήρας να λέγει: Εγώ έσπειρα τους καρπούς μου στις καρδιές των ανθρώπων και τις μεταμόρφωσα (17,14)1244. Εφ’ όσον ο σπορέας είναι ο ίδιος ο Μεσσίας και με την έλευσή Του η Βασιλεία του Θεού ήλθε μεταξύ των ανθρώπων, αντιλαμβάνεται κανείς με πόση ευθύνη φορτίζεται η απόφαση των ακροατών του Ευαγγελίου να δεχθούν ή να μη δεχθούν τον λόγο 1245 και τη μεταμόρφωση που προκύπτει από αυτόν. Όμως, ο λόγος του Θεού δεν έχει νόημα μόνο προσωπικά για τον κάθε άνθρωπο, αλλά και για όλη την κοινωνία, για ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία. Αφορά τους ανθρώπους, όχι απλώς ως άτομα, αλλά προ πάντων και κυρίως ως λαό του Θεού, ως Εκκλησία και ως ανθρωπότητα. Ο λόγος του Θεού αφορά παρελθόν, παρόν και μέλλον, όχι μόνο της προσωπικής μας ζωής, αλλά και της ανθρώπινης ιστορίας στο σύνολό της1246. Όπως στην εποχή του Μεσσία, έτσι και στη 1237

Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 314 – 315. Πρβλ.: Μτ. 25,22‐23 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 713 1239 W. D.Davies, Dale C. Allison Jr., Matthew: A Shorter Commentary…, σελ. 215 1240 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 162 1241 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 402 1242 Leon Morris, The Gospel according to Matthew, (PNTC), σελ. 335 1243 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 309 – 310, με αναφορά σε H. Klein 1244 Το κείμενο είναι από την ηλεκτρ. διεύθυνση: http://www.earlychristianwritings.com/text/odes.html , μεταφρασμένο από την αγγλική γλώσσα.. Ημ. ανάκτησης: 25.07.2014 1245 Σάββας Χρ. Αγουρίδης στο Ιωάννης Μ. Φουντούλης, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α΄, σελ.

48 1246 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, σελ. 403 – 404 1238

133

σημερινή εποχή, το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού είναι το μέσο με το οποίο ο Θεός ετοιμάζει τους ανθρώπους για να δεχθούν το θέλημά Του1247. Ολόκληρη η παραβολή αφορά την ανταποκρισιμότητα του ακροατή, ο οποίος είναι ‐δυνάμει‐ μαθητής του Χριστού και παραμένει μαθητής για ολόκληρη τη ζωή του1248. Μπροστά μας, όπως τότε στους μαθητές και τους όχλους, βρίσκεται ο σπορέας! Όσοι έχουμε αυτιά για να ακούσουμε μπορούμε να εντείνουμε τις προσπάθειές μας, ώστε να μας δοθεί κάτι ακόμη περισσότερο1249 ακούγοντας τον λόγο του Θεού να εκφράζεται θριαμβευτικά1250. Ας απαντήσουμε θετικά στην πρόσκληση του Θεού, όπως οι προφήτες, οι οποίοι έλεγαν: Λάλει Κύριε, ὃτι ἀκούει ὁ δοῦλος Σου1251. Ας μη χάσουμε τον σπόρο του λόγου του Θεού εξ αιτίας της ραθυμίας μας, ούτε να τον προδώσουμε εξ αιτίας της μικροψυχίας μας, αλλά και να μην τον πνίξουμε με τις βιοτικές μέριμνες και την απάτη του πλούτου. Αντιθέτως, πρέπει να είμαστε σε εγρήγορση και να τον υποδεχθούμε, να αντισταθούμε με μεγαλοψυχία στους πειρασμούς, να απαλλαγούμε από τις μέριμνες της ζωής και την ματαιότητα του πλούτου κι έτσι να γίνουμε καλή γη αποδίδοντας καρπό, κατά τη δυνατότητά μας, είτε τέλειο, είτε μέτριο, είτε λιγοστό, αρκεί να μη χαθεί ο σπόρος1252. Συνοψίζοντας το θέμα της ανταπόκρισης των ανθρώπων στον λόγο του Θεού ο Β.

Gerhardsson κάνει μία πρωτότυπη προσέγγιση, προτείνοντας να γίνει η ερμηνεία της παραβολής υπό το πρίσμα του Δευτερονομιακού ρητού: ἀγαπήσεις κύριον τὸν θεόν σου ἐξ ὅλης τῆς καρδίας σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς ψυχῆς σου καὶ ἐξ ὅλης τῆς δυνάμεώς σου καὶ ἔσται τὰ ῥήματα ταῦτα ὅσα ἐγὼ ἐντέλλομαί σοι σήμερον ἐν τῇ καρδίᾳ σου καὶ ἐν τῇ ψυχῇ σου (Δευτ. 6,5‐6). Κατά τη γνώμη του το μονοπάτι αντιπροσωπεύει αυτούς, οι οποίοι δεν αγαπούν το Θεό με όλη τους την καρδιά, διώχνοντας μακριά από την καρδιά τους ό,τι σπέρνει ο Θεός. Το πετρώδες έδαφος αντιπροσωπεύει αυτούς που δεν αγαπούν το Θεό με όλη τους την ύπαρξη. Το έδαφος με τα αγκάθια αντιπροσωπεύει αυτούς που αγαπούν τον πλούτο και την κοσμική ζωή με όλη τους τη δύναμη, αλλά δεν αγαπούν το ίδιο και τον Θεό. Τέλος ο σπόρος, που καρποφόρησε, είναι οι άνθρωποι που κάνουν πράξη το προαναφερθέν ρητό1253. Κάθε άνθρωπος, λοιπόν, ταυτίζεται με ένα είδος εδάφους, στο οποίο σπέρνεται ο σπόρος, ο λόγος του Θεού1254 και κάθε ένας άνθρωπος ανταποκρίνεται στον λόγο αυτόν με διαφορετικούς και ‐μερικές φορές‐ ανεξήγητους τρόπους1255. Υπό το πρίσμα αυτό η παραβολή απευθύνει μία δυναμική πρόκληση προς όλους, μαθητές του Χριστού και μη, ώστε να απολαύσουν την καρποφορία του λόγου του Θεού στη ζωή τους1256. Μέσα από την παραβολή γνωρίσαμε τους λόγους που προξενούν την απόρριψη του μηνύματος αυτού κι έτσι μας δίδεται η δυνατότητα να ανταποκριθούμε, με τέτοιον τρόπο, ώστε να τους ξεπεράσουμε. Αλλά και η Εκκλησία οφείλει να σχεδιάσει τη στρατηγική του μηνύματός της προς τον κόσμο, ώστε να αντιμετωπίσει

1247

Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 367 Charles Francis Digby Moule, The Gospel according to Mark, σελ. 36 1249 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible …, τομ. 8, σελ. 309 – 310 1250 Darrell L. Bock, Luke, 1:1 – 9:50, τομ. 1, σελ. 740 1251 Βασίλειος Καραγιάννης, Χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και ζωή, σελ. 158 1252 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 396 D, 3 – 400 A, 4 1253 Birger Gerhardsson, ʺThe Parable of the Sower and its Interpretation,ʺ NTS 14 (1967‐1968): 165 – 193 1254 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 379 1255 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 267 1256 M. L. Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 188, αναφορές σε Toussaint.

1248

134

την απόρριψη του λόγου του Θεού στη σημερινή εποχή 1257 ,στην οποία φαίνεται ότι ελάχιστοι συγκινούνται από το κήρυγμα του Ευαγγελίου1258.

2.5.2. Η παραινετική λειτουργία της παραβολής: Η αυτοκριτική του ακροατή

Στην ιστορία της Εκκλησίας το κείμενο της παραβολής του σπορέως και της ερμηνείας της, ως επί το πλείστον, γίνεται κατανοητό ως παραινετικό ή ακόμη και ως νομικιστικό ‐ ευσεβιστικό1259. Οι περισσότεροι σχολιαστές, προσπαθώντας να κατατάξουν την παραβολή σε κάποια από τις μορφές του παρόντος, καταλήγουν – συνήθως– σε έναν προτρεπτικό χαρακτήρα, ο οποίος εκφράζεται με το κυρίαρχο ερώτημα: σε ποιο είδος ακροατών ανήκεις; Κατά την Δ΄ Κυριακή του Λουκά, όταν ακούγεται στους ναούς μας η παραβολή του σπορέως, συνήθως γινόμαστε ακροατές ενός κηρύγματος, του οποίου ο σκοπός είναι προτρεπτικός προς το πλήρωμα της Εκκλησίας, ώστε να ανακρίνει την καρδιά του, να ψάξει το έδαφός της1260 και να αποφύγει την ταύτιση με τα τρία πρώτα είδη εδάφους μοιάζοντας στο τέταρτο είδος. Όμως, το έδαφος δε μπορεί να αλλάξει από μόνο του (από άγονο σε εύφορο), οπότε σύμφωνα με τον Μ. Krämer η εικονογράφηση των εδαφών είναι επεξηγηματική και περιγραφική κι όχι προτρεπτική, άρα τουλάχιστον ο πρώτος στόχος της παραβολής δεν είναι η παραίνεση1261. Πιστεύουμε ότι δε μπορούμε να αποκλείσουμε εντελώς τον παραινετικό χαρακτήρα της παραβολής, επειδή ως καρποί μπορούν να θεωρηθούν οι ανθρώπινες συμπεριφορές και καταστάσεις που περιγράφονται στην επί του όρους ομιλία, μια ζωντανή μαρτυρία της Βασιλείας του Θεού στο σήμερα1262. Έτσι, ενώ η παραβολή αναδεικνύει το πρόβλημα της απιστίας, ιδιαιτέρως των Ισραηλιτών, περιέχει παράλληλα και μία ισχυρή παραίνεση και ηθική προτροπή1263. Κατά τη μελέτη της παραβολής, ένα ερώτημα,το οποίο μας απασχόλησε, είναι αν η παραβολή αποτελεί ένα υπαρξιακό κείμενο, το οποίο εμφανίζει τον ίδιο άνθρωπο να προσλαμβάνει το λόγο του Θεού σε διαφορετικές φάσεις και περιστάσεις της ζωής του. Ενδεχομένως κάποιος να δει έναν τέτοιον υπαινιγμό στην παραβολή, όμως δεν είναι το κύριο σημείο της. Κανείς δεν απεικονίζεται μετακινούμενος από έναν τύπο εδάφους σε κάποιον άλλον και κάθε είδος εδάφους συμβολίζει μία και μοναδική, προσωπική άποψη και στάση ζωής απέναντι στο λόγο του Θεού και όχι διαφορετικές ανταποκρίσεις του ιδίου προσώπου σε διάφορες περιστάσεις της ζωής του 1264. Η παραβολή απευθύνεται σε κάθε άνθρωπο και ζητά να τον προβληματίσει στο πώς αυτός ανταποκρίνεται στο λόγο του Θεού, όχι σε μεμονωμένες στιγμές, αλλά σε ολόκληρη τη ζωή του, επειδή οι προσωπικές επιλογές, κάποιες φορές ‐φαινομενικά‐ ασήμαντες, αποκαλύπτουν την αληθινή ποιότητα και πίστη του ανθρώπου1265. Η μη αποδοχή του λόγου του Θεού δεν οφείλεται στην αδυναμία του χριστιανικού λόγου ‐ σπόρου ούτε στην έλλειψη εργατικότητας εκ μέρους των σπορέων, αλλά στη 1257

Daniel Patte, The Gospel according to Matthew: A Structural Commentary on Matthew’s faith, σελ. 91 Ο Διονύσιος Ψαριανός, Μητροπολίτης Κοζάνης, θεωρεί ότι ακόμη και όταν κανείς δε θα ακούει τον λόγο του Θεού (που αυτό δεν πρόκειται να συμβεί ποτέ), η Εκκλησία δεν πρέπει να πάψει να κηρύττει τον λόγο του Θεού. (Διονύσιος Ψαριανός, Μητροπολίτης Κοζάνης, Εξαπλά, σελ. 17 – 18) 1259 Charles Francis Digby Moule, The Gospel according to Mark, σελ. 35 και Kristina Dronsch, Vom Fruchtbringen, σελ. 307, με αναφορές σε U. Luz και D. Bonhoeffer 1260 Ιερ. Ν.Ε. Αρκάς, Κυριακοδρομικά Χρονογραφήματα, σελ. 22 1261 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 375, με παραπομπή στον M. Krämer.

1262 Πρβλ.: Μτ. Κεφ. 5‐7 και Μτ. 5,13‐16, 21,43 1263 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 380 ‐ 381 1264 Darrell L Bock., Luke 1:1 – 9:50, τομ. 1, σελ. 734 1265 Darrell L. Bock, ό.π., σελ. 740 1258

135

διαφορετική δεκτικότητα των ανθρώπων, τους οποίους εκπροσωπούν τα διάφορα είδη της καλλιεργήσιμης γης. Λέει ο Χρυσόστομος: Αν και η γη είναι καλή και ένας είναι ο σπορέας και ίδιοι οι σπόροι, για ποιο λόγο ο ένας καρποφόρησε εκατό, ο άλλος εξήντα και ο τρίτος τριάντα; Η διαφορά δεν οφείλεται στη φύση∙ παρά το ότι η γη είναι καλή, η διαφορά απόδοσης είναι μεγάλη. Δεν είναι, λοιπόν, αίτιος ο γεωργός, ούτε οι σπόροι, αλλά η γη η οποία δέχεται τους σπόρους∙ δεν είναι θέμα της φύσης, αλλά θέμα της προαίρεσης (του ανθρώπου)1266. Με όποιον τρόπο κι αν χαθεί ο σπόρος, ο γεωργός, με τον ίδιο τρόπο θα τον θρηνήσει. Ας μην καθησυχάζουμε τους εαυτούς μας επειδή δεν καταστρέφουμε τον σπόρο με όλους τους τρόπους (δηλαδή δεν ανήκουμε και στα τρία άγονα εδάφη), αλλά ας θλιβόμαστε (αν αφήνουμε τον σπόρο να χαθεί), άσχετα από τον τρόπο, με τον οποίο χανόμαστε»1267. Η ευθύνη για την επιτυχή υποδοχή του λόγου του Θεού αφήνεται στη διάκριση του ακροατή ‐ παραλήπτη. Το θέμα αυτό δεν αποτελεί μια στείρα ηθικολογία, αλλά αφορά έναν υπαρξιακό προσανατολισμό των ανθρώπων 1268. Εκτός από την προαίρεση, σημαντικό ρόλο παίζει και η πίστη∙ η ρίζα της παραβολής μας1269. Κατ’ αυτόν τον τρόπο κρίνονται οι πιστοί, αφού τοποθετούνται απέναντι στο λόγο του Θεού και κατατάσσονται στο αντίστοιχο είδος εδάφους 1270. Όμως αυτή η ερμηνεία αντικατοπτρίζει αυτό το οποίο ήθελε να πει ο Χριστός και αυτό που μας λέγει το κείμενο στην πραγματικότητα; Προφανώς αναρωτιέται κανείς αν η δυαλιστική αξιολόγηση των ανθρώπων συνάδει με την αλήθεια του Χριστού. Για ποιους λόγους οι προσπάθειες κάποιων, που δεν μπορούν να αντισταθούν στην πίεση των διώξεων ή του πλούτου, δεν αξίζουν τίποτε, ενώ οι προσπάθειες αυτών, οι οποίοι αποδίδουν μόλις το τριακονταπλάσιο, κρίνονται επιτυχημένες; Το κείμενό είναι αδυσώπητο. Κατανοείται σωστά, όταν αποτελεί αφορμή για αυτοκριτική και ερωτήματα προς τον ίδιο μας τον εαυτό, χωρίς να καταντά δικανικό. Οπότε εύλογα γεννιέται το ερώτημα: Ποιος είναι ο ρόλος ενός μέλους της Εκκλησίας στο σήμερα, μιας Εκκλησίας που ξανοίγεται στο μέλλον της ιστορίας; Τότε ήταν οι ακροατές του Χριστού και των Αποστόλων, σήμερα είμαστε εμείς. Πως διαθέτουμε τον αγρό της καρδιάς μας στον λόγο του Θεού; Η παραβολή θέλει να μας κινητοποιήσει: Αν ούτε και οι ίδιοι οι Ευαγγελιστές δεν αυτοεπιβεβαιώνονται και δεν είναι ικανοποιημένοι από τον εαυτό τους, πολύ περισσότερο δεν θα πρέπει να είναι οι αναγνώστες τους 1271.

2.5.3. Το αισιόδοξο μήνυμα της Παραβολής του σπορέως και η ιεραποστολική της διάσταση

Πολλοί ερμηνευτές επικεντρώνονται στα τρία μέρη των ακροατών του λόγου, που απέτυχαν στο να αποδεχθούν τον λόγο του Θεού. Το Ευαγγέλιο καρποφορεί μόνο σε

1266

Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, Ομιλία μδ΄, MPG 57, 469, 25 – 31 Ιωάννης Χρυσόστομος , ό.π., MPG 57, 470, 7 ‐ 9 1268 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 306 – 307, με αναφορές σε Jeremias και Weder.

1269 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 240. Βλ. Μκ. 4,17, Μτ. 13,21, Λκ. 8,13 1270 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων…, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ.

25. Αυτό, κατά το U. Luz αποτελεί ένα νομικιστικό – ηθικιστικό ερώτημα, το οποίο οφείλεται στην παραινετική ερμηνεία της πρώτης Εκκλησίας, η οποία υπήρξε και ο βασικός καθοδηγητής των μέχρι σήμερα ερμηνευτικών προσεγγίσεων της παραβολής (Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 238, υποσημείωση 32, με αναφορά στον D. Bonhoeffer). Η στροφή του θρησκευτικού άσματος Άκουσε άνθρωπε κι άφησέ με να σου μιλήσω, δείχνει ότι αυτός ο τρόπος ερμηνείας της παραβολής λειτούργησε ανά τους αιώνες, τόσο στην εκκλησία, όσο και στην λαϊκή ευσέβεια: Τέσσερα μέρη είναι καλλιεργήσιμα στο χωράφι, την δικιά σου την καρδιά πώς την καλλιεργείς; (Ο τίτλος του τραγουδιού στην αγγλική γλώσσα “Listen you men and let me tell you” και η στροφή “Fourfold is the arable field, how is your heart tilled”, όπως παρατίθενται από τον Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 238) 1271 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 249 – 251 1267

136

λίγους. Ένα αξιοθρήνητο ποσοστό μόλις 25% των ανθρώπων σώζεται1272! Συνήθως συντίθεται ένα ζοφερό σκηνικό, ώστε η παραβολή να θεωρείται satis terribili(s)1273: Παρατήρησε ότι προς τον εξελθόντα από την οικία και καθήμενο δίπλα στη θάλασσα Ιησού συγκεντρώθηκε μεγάλο πλήθος ανθρώπων, όμως αυτοί, οι οποίοι βρήκαν τη στενή και τεθλιμμένη οδό υπήρξαν λίγοι, είναι αυτοί οι οποίοι μπήκαν και πάλι στην οικία μαζί Του, (προκειμένου να ακούσουν και την ερμηνεία της παραβολής)1274. Επειδή, όμως, η τελευταία εικόνα είναι αυτή η οποία μένει στο ανθρώπινο μυαλό, η δική μας πεποίθηση είναι ότι ο Χριστός ήθελε να περάσει ένα αισιόδοξο μήνυμα. Η εικονογράφηση της παραβολής ήταν οικεία στους ακροατές του μηνύματος του Χριστού. Ο αγροτικός πληθυσμός της Παλαιστίνης που άκουσε την παραβολή, γνώριζε ότι ένα σεβαστό μέρος του σπόρου, πέφτοντας σε ακατάλληλο έδαφος, δεν αποδίδει καρπό. Όμως οι άνθρωποι συνέχιζαν και θα συνεχίζουν να σπέρνουν τα χωράφια τους, επειδή πάντοτε θα υπάρχει η ελπίδα μιας καλής απόδοσης. Η καλή γη θα αποζημιώνει για όλες τις απώλειες. Υπό αυτή την οπτική γωνία η παραβολή δίνει το αισιόδοξο μήνυμα ότι το καλό τελικά θα θριαμβεύσει1275. Το έργο των Προφητών φαινομενικά απέτυχε. Ο Χριστός, όμως, θα τρυγήσει άφθονη, καλή συγκομιδή, ακόμη κι αν και υπάρχουν κάποια άγονα τμήματα στον αγρό1276. Με την τριπλή απόδοση του τετάρτου εδάφους δίνεται ένα επιπρόσθετο, αισιόδοξο μήνυμα, αυτό της ανταμοιβής όλων των προσπαθειών: Μας δείχνει διαφόρους τρόπους αρετής. Δεν έδειξε μόνον ένα δρόμο (ο Χριστός στους ανθρώπους), ισχυριζόμενος ότι εάν κάποιος δεν καρποφορήσει εκατονταπλάσια δεν σώζεται. Αλλά και αυτός, ο οποίος καρποφορεί εξηκονταπλάσια, σώζεται, όπως και αυτός ο οποίος καρποφορεί τριακονταπλάσια. Και αυτό το έκανε για να φθάσουμε εύκολα στη σωτηρία1277. Βλέπε πως η χρηστότητα του Θεού δέχεται και αυτούς που κάνουν τις μεγάλες και αυτούς που κάνουν τις μικρές προσπάθειες1278. Ένα ακόμη σημαντικό στοιχείο της παραβολής αποτελεί η ενέργεια του σπορέως να ρίξει, αδιακρίτως, σε όλα τα εδάφη τον σπόρο του. Όπως υπάρχουν πολλά είδη εδάφους, υπάρχουν, αντίστοιχα και πολλά είδη ανταπόκρισης στον λόγο του Ευαγγελίου του Χριστού. Η παραβολή αποτελεί ένα πορτραίτο του εκκλησιάσματος 1279. Δύο από τα κύρια σημεία της παραβολής είναι η ευθύνη του ανθρώπου απέναντι στο λόγο του Θεού και η σιγουριά της καλής απόδοσης της αγαθής γης. Αυτομάτως, αναδύεται και ένα τρίτο: Ο Θεός ενθαρρύνει κάθε έναν, που ανταποκρίθηκε θετικά στον λόγο Του, ώστε να γίνει με τη σειρά του ένας σπορέας του λόγου του Θεού προς τους συνανθρώπους του1280. Διότι ο σπορέας δεν ταυτίζεται μόνο με τον Χριστό, αλλά και με κάθε έναν κήρυκα του θείου λόγου1281. Δε μπορούμε να γνωρίζουμε σε τι είδος εδάφους σπέρνουμε∙ καθήκον μας είναι να διακηρύττουμε τον λόγο του Θεού προς όλους τους ανθρώπους1282. Και αυτό γίνεται όχι μόνο με τον λόγο∙ τα έργα και η ζωή του κάθε Χριστιανού οφείλουν να φέρνουν τη μαρτυρία του Θεού στους ανθρώπους γύρω του, όπου υπάρχουν αυτιά για να ακούσουν, μάτια για να δουν και μυαλά για να 1272

Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 D, 4 – 6, Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 397 Α, 3 – 6 1273 Ulrich Luz, ό.π., σελ. 238 με αναφορές σε Opus Imperfectum, Λούθηρο, Ζβίγγλιο, Ιωάννη Χρυσόστομο, H. Thielicke και L. Ragaz.

1274 Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος 13, 21, 20 – 26 1275 Joachim Jeremias , The Parables of Jesus, σελ. 149 – 151 1276 Charles Harold Dodd , The Parables of the Kingdom, σελ. 146 ‐147 1277 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, Ομιλία μδ΄, MPG 58, 474, 5 – 10 1278 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 280 Β, 1 – 4 1279 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμ. 12, σελ. 408 1280 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 307 1281 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 251 1282 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 80

137

δεχθούν τον λόγο του Θεού1283. Αυτή η ιεραποστολική διάσταση της παραβολής δίνει άλλο ένα ενθαρρυντικό μήνυμα απέναντι στην απόγνωση των ημερών μας. Η καρποφορία έρχεται με τη φανέρωση του λόγου του Θεού μέσα από την ίδια τη ζωή του Χριστιανού, με τη δράση του και τη δημιουργικότητά του1284. Αμέσως μετά την παραβολή του σπορέως ο Χριστός αποκαλύπτει ότι ανάβει στους μαθητές Του ένα φως, το οποίο δεν πρέπει να το κρύβουν, αλλά να το απλώσουν σε ολόκληρο τον κόσμο1285, ώστε όλοι οι άνθρωποι να αποτελέσουν μία ποίμνη υπό τον ένα ουράνιο ποιμένα (Ιω 10,16)1286.

1283

Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 167 George Arthur Buttrick, ό.π., σελ. 698 ‐ 699 1285 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, (ICC), σελ. 222. Πρβλ.: Λκ. 8,16 κ.ε.

1286 Τίτος Εμμ. Ματθαιάκης, Θέματα του Άμβωνος, τομ Α΄, σελ. 519.

1284

138

Δ΄ ΜΕΡΟΣ Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΕΞΩΒΙΒΛΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

1. Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΕ ΠΡΩΤΟΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΚΑΙ ΣΤΟ ΓΝΩΣΤΙΚΟ ΕΥΑΓΓΕΛΙΟ ΤΟΥ ΘΩΜΑ

Αποσπάσματα της παραβολής του σπορέως συναντούμε σε δύο έργα της πρωτοχριστιανικής γραμματείας. Επίσης, ολόκληρη, χωρίς την ερμηνεία της, τη συναντούμε στο ένατο κεφάλαιο του Γνωστικού Ευαγγελίου του Θωμά. Παρακάτω παρατίθενται τα αποσπάσματα:

1.1. Κλήμεντος, Επισκόπου Ρώμης, Προς Κορινθίους Α΄ Επιστολή 24,5

Λάβωμεν τοὺς καρπούς∙ ὁ σπόρος πῶς καὶ τίνα τρόπον γίνεται; ἐξῆλθεν ὁ σπείρων καὶ ἔβαλεν εἰς τὴν γῆν ἕκαστον τῶν σπερμάτων∙ ἅτινα πεσόντα εἰς τὴν γῆν ξηρὰ καὶ γυμνὰ διαλύεται∙ εἶτʹ ἐκ τῆς διαλύσεως ἡ μεγαλειότης τῆς προνοίας τοῦ δεσπότου ἀνίστησιν αὐτά καὶ ἐκ τοῦ ἑνὸς πλείονα αὔξει καὶ ἐκφέρει καρπόν1287. Σύμφωνα με τον D. A. Hagner η διήγηση του Κλήμεντος, προφανώς, στηρίζεται σε κάποια προσυνοπτική παράδοση της παραβολής του σπορέως 1288 και αποτελεί μία προσωπική ‐ ιδιάζουσα προσέγγιση1289, επειδή βλέπει, μέσα από την παραβολή του σπορέως, να υποδηλώνεται η Ανάσταση των ανθρώπων.

1.2. Ιουστίνου Φιλοσόφου και Μάρτυρος, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος

Ἐξῆλθεν ὁ σπείρων τοῦ σπεῖραι τὸν σπόρον∙ καὶ ὃ μὲν ἔπεσεν εἰς τὴν ὁδὸν, ὃ δε εἰς τὰς ἀκάνθας, ὃ δε ἐπὶ τά πετρώδη, ὃ δε ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν. ἐλπίδι οὖν τοῦ εἶναί που καλήν γῆν λέγειν δεῖ1290. Εδώ ο Ιουστίνος, ξεκάθαρα, χρησιμοποιεί την εκδοχή του κατά Μάρκον Ευαγγελίου1291.

1.3. Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον κεφ. 9

Ο Χριστός είπε: “Να ο σπορέας βγήκε, γέμισε τη χούφτα του (σπόρους), και τους διασκόρπισε. Κάποιοι (σπόροι) έπεσαν στον δρόμο∙ τα πουλιά ήρθαν και τους πήραν. Άλλοι (σπόροι) έπεσαν επάνω στον βράχο, δεν έβγαλαν ρίζα και δεν υψώθηκαν στον ουρανό, ώστε να παράξουν στάχυ. Και άλλοι έπεσαν σε αγκάθια∙ αυτά έπνιξαν τους σπόρους και σκουλήκια τους έφαγαν. Και άλλοι έπεσαν στο καλό έδαφος και παρήγαγαν καλό καρπό∙ απέφεραν βότρεις (τσαμπιά, στάχυα) με εξηκονταπλάσιο καρπό ανά σπόρο και εκατονεικοσαπλάσιο καρπό ανά σπόρο”1292.

1287

Κλήμης Ρώμης, Α΄ Προς Κορινθίους, 24, 1, 1 – 5, 5, εκδότης: A. Jaubert Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 367 1289 Πληροφορίες για τη θεωρία της Πρόσληψης και την ιστορία της, η οποία μετατοπίζει το βάρος από το δίδυμο συγγραφέας – κείμενο στη σχέση κείμενος – αναγνώστης και προσπαθεί να ανακαλύψει τον τρόπο, με τον οποίον ένας ερμηνευτής «διαβάζει» το κείμενο μέσα στις διάφορες κοινωνικές και θρησκευτικές συνάφειες, μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο της Paula Gooder, Αναζητώντας το Νόημα, επιμ. Α. Γ. Τσαλαμπούνη, Χ. Γ. Ατματζίδης, σελ. 187 – 200 1290 Ιουστίνος Φιλόσοφος και Μάρτυς, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος, 125, 1, 7 – 2, 2, εκδ. E.J. Goodspeed 1291 Donald A. Hagner, ό.π.

1292 Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον, κεφ. 9, μετάφραση του κειμένου από την αγγλική γλώσσα, από την ιστοσελίδα: http://www.pseudepigrapha.com/LostBooks/thomas.htm στη σελίδα με τίτλο: The ʺScholar’s Translationʺ of the Gospel of Thomas. Το κείμενο μπορεί να βρεθεί και στην ιστοσελίδα: http://www.earlychristianwritings.com/thomas/gospelthomas9.html Ημ. ανάκτησης: 27.09.2014.

1288

139

Οι περισσότεροι σχολιαστές έχουν την άποψη ότι το κείμενο του κατά Θωμάν Ευαγγελίου βασίζεται σε άλλη, ανεξάρτητη από τους συνοπτικούς, πηγή. Σε σχέση με όλες τις γνωστές παραλλαγές της παραβολής, ίσως υπάρχει ένα είδος εξάρτησης μόνο από το κοπτικό (sahidic) κείμενο του Ευαγγελίου του Μάρκου1293. Αυτό, όμως, δε σημαίνει και κατ’ ανάγκην ότι η διήγηση του Θωμά είναι πιο κοντά στην αρχική σύνθεση του Χριστού, σε σχέση με τις παραλλαγές των συνοπτικών Ευαγγελιστών1294, όπως ισχυρίζονται οι W. D. Davies και D. C. Allison1295. Αν εδώ υπάρχει η παρουσία μίας ανεξάρτητης παράδοσης, αυτό αποτελεί ένα μεγάλο πλεονέκτημα, το οποίο υπογραμμίζει την διάδοση της παράδοσης ανεξάρτητα από την αλληγορική ερμηνεία των Ευαγγελιστών1296. Η αναφορά στην πρώτη ομάδα σπόρων, η οποία έπεσε επάνω (και όχι παρά τήν ὁδόν), προφανώς αντανακλά την αίσθηση της χρήσης της πρόθεσης σε αραμαϊκή γλώσσα, η οποία χρησιμοποιήθηκε από τον Χριστό κατά την αφήγηση της παραβολής1297. Οι αποκλίσεις της παραβολής του σπορέως στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο σε σχέση με τα κανονικά, συνοπτικά Ευαγγέλια είναι λιγοστές, αλλά ουσιώδεις: i) Στο λόγιον ξεχωρίζει το ρήμα ρίπτει1298 το οποίο αποτελεί μία από τις λέξεις – κλειδιά, η οποία συναντάται και στο προηγούμενο, αλλά και στο επόμενο λόγιο (8 και 10)1299. Η φράση πήρε μια χούφτα (σπόρους) και τους διασκόρπισε, όπως και αυτή δεν ρίζωσαν στο έδαφος και δεν παρήγαγαν καρπό φαίνεται να απηχούν γνωστικές τάσεις1300. ii) Δεν υπάρχει αίτηση, εκ μέρους των μαθητών, για ερμηνεία της παραβολής και φυσικά δεν δίδεται η ερμηνεία της. Οι ικανοί (οι Γνωστικοί), ως νοήμονες, θα την καταλάβουν. Είναι περιττό να δοθεί κάποια ερμηνεία, ακόμη κι από τον ίδιο τον Χριστό, προκειμένου να κατανοηθεί η παραβολή. Σύμφωνα με τις γνωστικές αντιλήψεις ο σπόρος συμβολίζει το φως ή τον φωτισμό ο οποίος διασκορπίζεται τριγύρω. Όμως οι συνηθισμένοι άνθρωποι μένουν στο σκοτάδι, δε μπορούν να δουν το φως. Το καλό έδαφος αντιπροσωπεύει τους Γνωστικούς, οι οποίοι –μόνον αυτοί– μπορούν και φέρουν καρπούς1301. Σύμφωνα με τον Ιππόλυτο, για τους γνωστικούς, η καλή και αγαθή γη είναι μόνον αυτοί οι οποίοι κατέχουν τα μυστήρια του γνωστικισμού1302. Επίσης, οι ανήκοντες στο τέταρτο είδος εδάφους ταυτίζονται με αυτούς οι οποίοι κατανοούν βάσει των δικών τους δυνάμεων∙ άλλωστε αυτοί είναι οι μη θνητοί. Υπάρχει, λοιπόν, σαφής ελιτισμός και εγκωμιασμός των Γνωστικών. Όλοι οι υπόλοιποι δεν έχουν καμία ελπίδα κατανόησης του κηρύγματος του Χριστιανισμού1303. Τα άγονα είδη εδάφους είναι εκείνοι, οι οποίοι δεν είναι σε θέση να αποκρυπτογραφήσουν τα λόγια του Χριστού. Η παραβολή αποτελεί μία δήλωση διαχωρισμού των ακροατών βάσει δεδομένων, κρυμμένων λέξεων, που είπε ο ίδιος ο ιστορικός Ιησούς1304. Άρα η ερμηνεία της παραβολής, αν και κατά πάσα πιθανότητα ήταν γνωστή στον συντάκτη του κατά Θωμάν Ευαγγελίου, παραλείπεται, επειδή δεν

1293

Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 184 – 185 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 163 1295 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 386 1296 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 702 1297 Frederick Fyvie Bruce, Jesus and Christian Origins Outside the New Testament, σελ. 116 1298 Στην κοπτική διάλεκτο: nouje.Αισθητή η διαφορά από το ρήμα ἔπεσεν, των συνοπτικών Ευαγγελιστών.

1299 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 310 1300 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 386 1301 Arland J. Hultgren, The parables of Jesus: a commentary, σελ. 185 1302 Ιππόλυτος, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, βιβλ. 5, κεφ. 8, 29, 7 – 30, 2 1303 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων …, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ.

27 1304 Kristina Dronsch, ό.π.

1294

140

εξυπηρετεί τους σκοπούς του συγγραφέα1305. Επίσης, μία άλλη γνωστική ερμηνευτική προσέγγιση της παραβολής του σπορέως, στο Ευαγγέλιο του Θωμά, είναι η εξής: αν θεωρήσουμε ότι το μυαλό πρέπει να καλλιεργείται, σίγουρα δημιουργείται ο παραλληλισμός με το έδαφος, το οποίο, αν παραμεληθεί, παράγει αγκάθια και βάτα, αλλά αν καλλιεργηθεί αποδίδει καλούς καρπούς1306. iii) Η έκταση της παραβολής είναι μικρότερη από την έκταση της παραβολής στο Ευαγγέλιο του Μάρκου και, ιδιαίτερα κατά την περιγραφή του πετρώδους εδάφους, θυμίζει τη σύντομη περιγραφή του Λουκά. Οπότε, λόγω της απλούστερης μορφής της, θα πρέπει να θεωρήσουμε ότι η εκδοχή του Θωμά είναι παλαιότερη χρονολογικά από αυτήν του Μάρκου1307. iv) Κατά την αφήγηση των τριών πρώτων ειδών εδάφους, όπου το αποτέλεσμα της σποράς είναι αρνητικό, δεν υπάρχει ανάπτυξη των φυτών, αλλά η αφήγηση επικεντρώνεται εξ ολοκλήρου στην καταστροφή του σπόρου από τους αντίστοιχους «εχθρούς» του. Επιπροσθέτως, στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο αναφέρονται τα σκουλήκια, τα οποία καταστρέφουν τους σπόρους, κάτι που παραλείπεται εντελώς στους συνοπτικούς Ευαγγελιστές. Έτσι η αφήγηση επικεντρώνεται στη ριζική διάκριση μεταξύ της αναποτελεσματικότητας και της αποτυχίας στην παραγωγή καρπού των τριών πρώτων εδαφών και της αποτελεσματικότητας της καρποφορίας του τελευταίου είδους εδάφους, στο οποίο αποκλειστικά και μόνον βλαστάνει και καρποφορεί ο σπόρος. Τονίζεται ιδιαιτέρως ότι πρόκειται για την καλή γη, η οποία παράγει τους καλούς καρπούς και παρουσιάζει μία πολύ μεγάλη και μία υπερβολική απόδοση, που καθιστά ριζική τη διαφορά της από τα άλλα είδη εδάφους, ενώ απουσιάζουν παντελώς κάποιες ενδιάμεσες διαβαθμίσεις1308. v) Είναι εντυπωσιακό ότι στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο οι κλήσεις για ακρόαση δεν έχουν συνδεθεί άμεσα με την παραβολή, παρ’ ότι τις κλήσεις αυτές τις συναντούμε σε άλλα λόγια. Το γεγονός αυτό δείχνει τον ανεξάρτητο χαρακτήρα του συγκεκριμένου λογίου1309. Τα λόγια του Χριστού, στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιο, χαρακτηρίζονται ως απόκρυφες αποκαλύψεις. Δεν είναι προσιτά σε όλους, όμως εξηγούνται σε κάποιους, επειδή είναι δύσκολο να κατανοηθούν. Απαιτείται κόπος και ικανότητα, για να ανακαλυφθεί η βαθύτερη έννοιά τους. Υπόσχονται, όμως, αιώνια ζωή. Αυτή η απαίτηση διατρέχει όλο το κατά Θωμάν Ευαγγέλιο. Τα λόγια δεν ερμηνεύονται από τον Χριστό∙ ούτε οι παραβολές. Όλα είναι κρυπτογραφημένα και χρειάζονται αποκωδικοποίηση (Ευαγ. Θωμά, κεφ. 1), όμως αυτή η επεξεργασία ανήκει στον αναγνώστη. Γι’ αυτό πολλά λόγια τελειώνουν με την πρόσκληση: Ὃποιος ἔχει αὐτιά γιά νά ἀκούει ἂς ἀκούει (λ. 8, 21, 63, 65, 96). Αναζήτηση και γνώση είναι ουσιαστικές αξίες μέσα στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιον. Αντιθέτως, πουθενά δεν απαιτείται η πίστη1310. vi) Οι εκφράσεις εξηκονταπλάσιο καρπό ανά σπόρο και εκατονεικοσαπλάσιο καρπό ανά σπόρο καταστρέφουν τη ρητορική ισορροπία μεταξύ των τριών ομάδων της κακής παραγωγής και των τριών ομάδων της καλής σοδειάς (βλέπε σελίδες 64‐66 και 127‐132 της παρούσας εργασίας). Δείχνουν ότι προστέθηκαν από δεύτερο χέρι, όπως και η

1305

Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Αι παραβολαί του Χριστού, σελ. 48 Marvin W. Meyer , The Gospel of Thomas: The Hidden Sayings of Jesus, σελ. 72 – 73 1307 Περισσότερα επιχειρήματα για το πώς στην πηγή των λογίων (Q) και στο Ευαγγέλιο του Θωμά διασώζονται –ίσως– τα πρωτότυπα λόγια του Χριστού ή η ουσία των λεγομένων Του, από τους αυτήκοους μάρτυρες στο έργο των Robert W. Funk, Roy W. Hoover & The Jesus Seminar, The Five Gospels ‐ What Did Jesus Really Say? The Search for the Authentic Words of Jesus, σελ. 28 1308 Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 310, με αναφορές σε Schröter, Klauck, και Mell.

1309 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 702 1310 π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων …, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ. 8 1306

141

έκφραση και σκουλήκια τους έφαγαν1311. Αυτός που έκανε την πρόσθεση ίσως χρησιμοποίησε το ατελές εξηνταδικό Βαβυλωνιακό αριθμητικό σύστημα. Σε αυτό το σύστημα η κλίμακα είναι 30 (μισό), 60 (μονάδα), 120 (διπλάσιο)…1312. Υπάρχει ελευθερία στην απόδοση των αριθμών της καλής καρποφορίας και η γραφή του δείχνει πιο αναμενόμενη, σε σχέση με τους συνοπτικούς: εκατόν είκοσι είναι διπλάσια από τα εξήντα1313 (και αυτό είναι διπλάσιο του τριάντα, το οποίο δε χρησιμοποιείται από τον συγγραφέα, ενώ υπάρχει στους Μάρκο και Ματθαίο, ίσως επειδή συμβόλιζε, στην συγκεκριμένη κλίμακα, το ½ της μονάδας, άρα κάτι ατελές). vii) Το Ευαγγέλιο του Θωμά δεν ακολουθεί τη διήγηση του Μάρκου, αφού αναφέρεται σε βότρεις (τσαμπιά) και κάποιοι το προσλαμβάνουν αυτό ως ένδειξη αξιοποίησης κάποιας ανεξάρτητης πηγής, σε σχέση με αυτή ή αυτές, που χρησιμοποίησαν οι συνοπτικοί Ευαγγελιστές. Αν και κάποιος θα μπορούσε να μιλήσει για επίδραση του Ματθαίου στο κείμενο, επειδή υπάρχει συνεχής χρήση του πληθυντικού, κάποιος άλλος εύκολα θα μπορούσε να αρνηθεί κάτι τέτοιο1314. Λόγω του γεγονότος ότι η ερμηνεία της παραβολής απουσιάζει, είναι πιο δύσκολο να προσδιορίσει κάποιος τη σημασία που έχει η αφήγηση της παραβολής στο κατά Θωμάν Ευαγγέλιον1315. Όμως ο «Θωμάς» προσθέτει μερικές λεπτομέρειες στην παραβολή του σπορέως, όπως για παράδειγμα: γέμισε το χέρι του, πριν ρίξει το σπόρο. Αυτό μοιάζει με μια προσπάθεια να δείξει την πληρότητα της σποράς (των ψυχών ή των πνευμάτων). Όταν διαβάζουμε ότι οι σπόροι, που έπεσαν στον βράχο (// πέτρα, στον Λουκά) όχι μόνο δεν έβγαλαν ρίζα, αλλά και δεν υψώθηκαν προς τον ουρανό, βλέπουμε έναν συνδυασμό αυτής της παραβολής με το γνωστικό δόγμα της προς τους ουρανούς ανάβασης του καλού σπόρου. Ο σπόρος, που έπεσε πάνω στα αγκάθια, δεν πνίγηκε μόνο, αλλά και φαγώθηκε από το σκουλήκι, πιθανώς το σκουλήκι της Γέενας (πρβλ, Mκ.

9,48), αν και ο συγγραφέας του κατά Θωμάν Ευαγγελίου, όπως και άλλοι Γνωστικοί, αναμφίβολα υποστηρίζει ότι η κόλαση βρίσκεται επάνω στη γη1316.

2. Η ΠΑΡΑΒΟΛΗ ΤΟΥ ΣΠΟΡΕΩΣ ΣΤΗΝ ΥΜΝΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣ ΜΑΣ

Δεν υπάρχει κάποιος συγκεκριμένος ύμνος ή κάποια Ωδή με αποκλειστική αναφορά στην παραβολή του σπορέως, η οποία θα μπορούσε να ψάλλεται κατά τον όρθρο της Δ΄ Κυριακής του Λουκά, όταν ακούγεται στην Εκκλησία μας η παραβολή. Όμως, από εκφράσεις που απαντώνται στο περιεχόμενο πολλών ύμνων, κυρίως προς τιμήν της Παναγίας, Οσίων, Μαρτύρων και Αγίων, επώνυμοι και ανώνυμοι υμνογράφοι φαίνεται ότι έχουν επηρεαστεί από στοιχεία της παραβολής. Αναλυτικότερα, συναντούμε ύμνους, στους οποίους παρουσιάζεται η Παναγία ως η καλή και αγαθή γη, η οποία αποδίδει εκατονταπλάσιο καρπό: Γῆ ἀγαθή, εὐλογημένη Θεόνυμφε, τὸν στάχυν ἡ βλαστήσασα τὸν ἀγεώργητον καὶ σωτήριον κόσμῳ… (Α΄ Ωδή του Κανόνα της ακολουθία της Μεταλήψεως σε β΄ ήχο)1317. Δύναμις τοῦ Ὑψίστου, ἐπεσκίασε τότε, πρὸς σύλληψιν τῇ Ἀπειρογάμω καὶ τὴν εὔκαρπον ταύτης νηδύν, ὡς ἀγρὸν ὑπέδειξεν ἡδὺν ἅπασι, τοῖς θέλουσι θερίζειν σωτηρίαν… (Ακολουθία των Χαιρετισμών 1311

Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 163 Περισσότερες πληροφορίες στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: Πολιτισμοί και Μαθηματικά στη διεύθυνση: http://mathcultures.weebly.com/alpharhoiotathetamuetatauiotakappa972‐sigma973sigmatauetamualpha.html . Ημερομηνία Ανάκτησης: 12.12.2014 1313 Robert M. Grant, David Noel Freedman, The Secret Sayings of Jesus, σελ. 128 1314 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 386 1315 Kristina Dronsch, ό.π.

1316 Robert M. Grant, David Noel Freedman, The Secret Sayings of Jesus, σελ. 127 – 128 1317 Ωρολόγιον το Μέγα, σελ.505 1312

142

της Θεοτόκου, τέταρτος οίκος)1318. Χαῖρε, βλαστοῦ ἀμάραντου κλῆμα, χαῖρε, καρποῦ ἀκήρατου κτῆμα. Χαῖρε, γεωργὸν γεωργοῦσα φιλάνθρωπον, χαῖρε, φυτουργὸν τῆς ζωῆς ἠμῶν φύουσα, Χαῖρε, ἄρουρα βλαστάνουσα εὐφορίαν οἰκτιρμῶν, χαῖρε, τράπεζα βαστάζουσα εὐθηνίαν ἱλασμῶν. Χαῖρε, ὅτι λειμῶνα τῆς τρυφῆς ἀναθάλλεις, χαῖρε, ὅτι λιμένα τῶν ψυχῶν ἑτοιμάζεις (πέμπτος οίκος)1319. Τεῖχος εἶ τῶν παρθένων… χαῖρε, ἡ τὸν σπορέα τῆς ἁγνείας τεκοῦσα... (δέκατος ένατος οίκος)1320. Συχνά, οι Άγιοι Απόστολοι παρουσιάζονται ως γεωργοί και σπορείς, οι οποίοι συνεχίζουν το έργο του διδασκάλου τους. Το άροτρο, με το οποίο καλλιεργούν τις ψυχές των Χριστιανών, είναι ο Σταυρός του Χριστού: Γεωργοὺς τοῦ ἀγροῦ σου ἀνέδειξας, τοὺς Ἀποστόλους σου Κύριε, ἐκτεμόντας τὰ εἴδωλα∙ διό σε τὸν Σωτῆρα, εἰς τὰ ἔθνη κηρύξαντες, εὐσεβῶς ἐμεγάλυναν. (Στιχηρό προσόμοιο των Αποστόλων σε ήχο βαρύ, ψαλλόμενο την Πέμπτη, ημέρα τιμής των Αγίων Αποστόλων)1321 και Ἀπόστολοι του Χριστοῦ, ἐργάται τοῦ Σωτῆρος∙ Σταυρὸν γὰρ ὥσπερ ἄροτρον, ἐν τοῖς ὤμοις φέροντες, κεχερσωμένην τὴν γῆν, τῆς τῶν εἰδώλων πλάνης ἐκκαθάραντες, πίστει τὸν λόγον σπείραντες, ἀξίως τιμᾶσθε, ἅγιοι τοῦ Χριστοῦ Ἀπόστολοι. (Απόστιχο των Αίνων, ψαλλόμενο την Πέμπτη, ημέρα τιμής των Αγίων Αποστόλων, σε ήχο βαρύ) 1322. Αλλά και οι Άγιοι αποκαλούνται αγαθή γη: Ὥσπερ τις γῆ ἀγαθή, καὶ καρποφόρος ἀληθῶς γέγονας, τῷ τῶν πικρῶν, βασάνων ἀρότρῳ, τεμνόμενος Σοφέ, πολύχουν τῷ Κτίστῃ, προσφέρων γεώργιον. [Ε΄ Ωδή του Κανόνα σε β΄ ήχο, ψαλλόμενο κατά τον όρθρο του Αγίου Ιακώβου του Πέρσου (27η Νοεμβρίου)]1323. Οι Άγιοι λειτουργούν ως παραδείγματα προς τον πιστό, ώστε κι αυτός, αγωνιζόμενος και ασκούμενος, να σπείρει το αγαθό, για να θερίσει καλούς καρπούς, ανταμοιβόμενος για τις θυσίες του: Ἐν τῷ νότῳ ὁ σπείρων θλίψεις, νηστείας μετὰ δακρύων, οὗτος χαρᾶς δρέψεται, δράγματα ἀειζωοτροφίας. (Από τους αναβαθμούς του βαρέως ήχου, Α΄ Αντίφωνο)1324. Ιδιαιτέρως οι εορτές των Αγίων Γεωργίου και Πολυκάρπου, λόγω και των ονομάτων τους, προσφέρονται για πολλά, παρομοίων διδαγμάτων, τροπάρια: Ἀριστείαις ἄθλων γεωργῶν τὰ κρείττονα, τοὺς πόνους τῶν καρπῶν σου, τῷ Χριστῷ προσήνεγκας, παμμακάριστε Μάρτυς Γεώργιε… (Στιχηρό Ιδιόμελο στη λιτή, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου, σε α΄ ήχο)1325. Ὅτε τῆς Παρθένου ὁ καρπός, καὶ ζωαρχικώτατος σπόρος, εἰς γῆν ἐνέπεσε, τότε σε πολύκαρπον, στάχυν ἐβλάστησε, τοὺς πιστοὺς διατρέφοντα… καὶ ἱερωσύνης, μύρῳ καθαγνίζοντα Πολύκαρπε. [Στιχηρό Προσόμοιον του Εσπερινού, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου Ιερομάρτυρος Πολυκάρπου (23η Φεβρουαρίου) σε β΄ ήχο]1326. Οι Όσιοι ασκητές αναφέρονται ως καλλιεργητές της ερήμου δια της άσκησης και των δακρύων τους: Ταῖς τῶν δακρύων σου ῥοαῖς, τῆς ἐρήμου τὸ ἄγονον ἐγεώργησας∙ καὶ τοῖς ἐκ βάθους στεναγμοῖς, εἰς ἑκατὸν τοὺς πόνους ἐκαρποφόρησας… [Απολυτίκιον, το οποίο ψάλλεται κατά τη μνήμη Οσίων ασκητών, όπως του Οσίου Εφραίμ του Σύρου (28η Ιανουαρίου), σε πλ. δ΄ ήχο]1327. Σπείραντες μακάριοι, ἐν ἀμετρήτῳ ἀσκήσει, ἀρετῶν τὰ σπέρματα, σταλαγμοῖς δακρύων τε καταρδεύσαντες, στάχυν μυρίπνοον, καρπὸν νεόδρεπτον, τῷ Θεῷ ἑκατοστεύσατε, Πάτερ Θεόφανες, ὁμοῦ σὺν τῇ Πανσέμνῃ πανόσιοι…

1318

Ωρολόγιον το Μέγα, σελ.531 Ωρολόγιον το Μέγα, σελ.531 1320 Ωρολόγιον το Μέγα, σελ.538 1321 Παρακλητική, σελ. 384 1322 Παρακλητική, σελ. 389 1323 Μηναίον Νοεμβρίου, σελ. 350 1324 Παρακλητική, σελ. 354 1325 Μηναίον Απριλίου, σελ. 167 1326 Μηναίον Φεβρουαρίου, σελ. 215 1327 Μηναίον Ίανουαρίου, σελ. 414 1319

143

[Ψαλλόμενο κατά τη μνήμη των Οσίων Θεοφάνους και Πανσέμνης (10η Ιουνίου) σε πλ. β΄ήχο]1328. Επίσης, σε πολλά τροπάρια τα ανθρώπινα πάθη, όπως και οι ειδωλολατρικές πεποιθήσεις, παρομοιάζονται με αγκάθια, κάτι το οποίο μας φέρνει στο νου το τρίτο παράδειγμα από τα εδάφη της παραβολής του σπορέως. Ως άροτρα, για την εκρίζωση των συγκεκριμένων αγκαθιών, προβάλλονται η αρετή της εγκρατείας και ο Σταυρός του Χριστού: Τῶν προσευχῶν τῇ δρεπάνῃ, Πάτερ Γρηγόριε, τὰς τῶν παθῶν ἀκάνθας, ἐκτεμὼν καὶ νεώσας, ἀρότρῳ ἐγκρατείας, τὴν γῆν τῆς ψυχῆς, κατεβάλου τὰ σπέρματα, τῆς εὐσεβείας ἐν ταύτῃ, διʹ ὧν ἡμῖν, ἐκβλαστάνεις ἰαμάτων καρπούς. [Από τα Στιχηρά Προσόμοια του Εσπερινού, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου Γρηγορίου του Δεκαπολίτου (20η Νοεμβρίου), σε α΄ ήχο]1329. Ἀξίως τοῦ ὀνόματος, ἐπολιτεύσω στρατιῶτα Γεώργιε· τὸν σταυρὸν γὰρ τοῦ Χριστοῦ, ἐπʹ ὤμων ἀράμενος, τὴν ἐκ διαβολικῆς πλάνης χερσωθεῖσαν γῆν ἐκαλλιέργησας καὶ τὴν ἀκανθώδη θρησκείαν τῶν εἰδώλων ἐκριζώσας, τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως κλῆμα κατεφύτευσας· ὅθεν βλυστάνεις ἰάματα… [Δοξαστικό του Εσπερινού, ψαλλόμενο κατά τη μνήμη του Αγίου Γεωργίου (23 Απριλίου), σε πλ. β΄ ήχο]1330. Η παραβολή του σπορέως αποτέλεσε πηγή έμπνευσης για τους υμνογράφους της Εκκλησίας μας και, προφανώς, θα συνεχίσει να εμπνέει και τις επερχόμενες γενεές υμνογράφων μέσα από τις «δυνατές» εικόνες και τα διδάγματά της, ώστε να τέρπει ακουστικά και πνευματικά, αλλά και να καλλιεργεί τους πιστούς, οι οποίοι καλούνται να καρποφορήσουν τους καλούς καρπούς των αρετών, έχοντας ως παράδειγμα τη Θεοτόκο και τους Αγίους, οι οποίοι μιμήθηκαν τον ανυπέρβλητο σπορέα των ψυχών, τον Κύριο Ιησού Χριστό.

3. ΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΟ ΑΠΟ ΤΗΝ ΕΞΩΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΗ ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ

Το παρακάτω απόσπασμα, γνωστό ως Agraphon 220, έχει διασωθεί μέχρι τις ημέρες μας ως αφήγηση του, περσικής καταγωγής, Αμπού Χαμίντ αλ‐Γκαζάλι, ο οποίος θεωρείται ως ένας από τους μεγαλύτερους μυστικούς θεολόγους του ισλαμικού κόσμου. Υπήρξε πολυμαθής νομικός, φιλόσοφος και θεολόγος, ο οποίος έζησε τον 11ο μ.Χ. αιώνα [450‐505 μ.Ε. (1058‐1111 μ.Χ)] και τα γραπτά του καλύπτουν ένα ευρύ φάσμα θεμάτων1331. Στο Άγραφον 220 (Agraphon 220) διαβάζουμε: Ο Μεσσίας είπε: Ένας σπόρος βλαστάνει σε καλό χώμα, αλλά όχι σε σκληρή πέτρα. Έτσι επηρεάζει η σοφία μια ταπεινή καρδιά, αλλά αφήνει ανεπηρέαστη μια υπερήφανη. Όποιος υψώνει το κεφάλι του, ώστε να φθάσει ψηλά στο ταβάνι, αυτός θα το χτυπήσει. Αλλά σε αυτόν, που εμφανίζεται με σκυμμένο το κεφάλι, η στέγη της οικίας θα προσφέρει σκιά και καταφύγιο1332. Εδώ ο Μεσσίας, ο οποίος ομιλεί, είναι ο Χριστός, παρ’ ότι παρουσιάζεται από έναν θεολόγο του Ισλάμ. Συγκρίνοντας την αφήγηση αυτή με την παραβολή του σπορέως παρατηρούμε ότι δεν υπάρχει η διαφοροποίηση των τεσσάρων ειδών εδάφους, παρά μόνο μία απλή, δυαδική δομή, δηλαδή το καλό έδαφος απέναντι στη σκληρή πέτρα. Ο σπόρος παρουσιάζεται ως η σοφία, η καλή γη ταυτίζεται με την ταπεινή καρδιά και το 1328

Από την παράκληση των Οσίων Θεοφάνους και Πανσέμνης, ποίημα της μοναχής Συγκλητικής, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα Ορθόδοξος Υμνογραφία, στην ηλ. Διεύθυνση: http://orthodoxhymnography.blogspot.gr/2015/02/blog‐post_97.html . Ημ. αν. 31.03.2015 1329 Μηναίον Νοεμβρίου, σελ. 239 1330 Μηναίον Απριλίου, σελ. 166 1331 Από την wikipedia στο λήμμα: http://en.wikipedia.org/wiki/Al‐Ghazali, ημ. ανάκτησης 07.10.2014 1332 Μετάφραση κειμένου από τη γερμανική γλώσσα, από το άρθρο της Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 310

144

πετρώδες έδαφος παραλληλίζεται με την υπερήφανη καρδιά. Οι πτυχές της ταπεινοφροσύνης και της υπερηφανείας αναπτύσσονται περαιτέρω στο Agraphon 220, ενώ είναι χαρακτηριστικό ότι συναντούμε παρόμοιους όρους στις Παροιμίες: οὗ ἐὰν εἰσέλθῃ ὕβρις ἐκεῖ καὶ ἀτιμία στόμα δὲ ταπεινῶν μελετᾷ σοφίαν (Παρ. 11,2). Στη δομή της μικρής αυτής αφήγησης, που δείχνει να έχει θετική διάθεση, προηγείται η καλή γη μέσω μίας απτής, καθημερινής πραγματικότητας, η οποία και επιδοκιμάζεται. Αυτή η πραγματικότητα, στη συνέχεια, σχετίζεται με τη σοφία και μετατίθεται στον τομέα της ανθρώπινης συμπεριφοράς, έτσι ώστε να υπάρξει μια ηθικοποιημένη αναλογία αναφορών σε ανθρώπινες ενέργειες1333.

1333

Kristina Dronsch, “Vom Fruchtbringen”, σελ. 311

145

ΣΥΜΠΕΡΑΣΜΑΤΑ

Κλείνοντας την εργασία μας αυτή, η οποία έχει ως θέμα την παραβολή του σπορέως, μία αφήγηση του Χριστού, που διασώζουν και οι τρεις συνοπτικοί Ευαγγελιστές, παραθέτουμε κάποια συμπεράσματα. Η προσέγγιση των μηνυμάτων της παραβολής δημιούργησε την αναγκαιότητα της διείσδυσης σε δύο ιστορικά πλαίσια: του χρόνου κατά τον οποίο ειπώθηκε από τον Χριστό και του χρόνου κατά τον οποίο καταγράφηκε από τους Ευαγγελιστές. Αυτό, όμως, δεν αποκλείει τον κάθε αναγνώστη της παραβολής από το να δημιουργήσει το δικό του, προσωπικό πλαίσιο προσέγγισης, εφ’ όσον λειτουργεί ως ενεργός συντελεστής του νοήματος, που κρύβεται στο κείμενό της. α. Το γεγονός της παρουσίας της παραβολής και στα τρία συνοπτικά Ευαγγέλια αποδεικνύει τη σπουδαία θέση, την οποία κατείχε η συγκεκριμένη παραβολή στην πρώτη χριστιανική Εκκλησία. Εκτός των συνοπτικών Ευαγγελίων συναντάται και στο Γνωστικό, κατά Θωμάν Ευαγγέλιο, όπως και σε άλλες εξωβιβλικές, ακόμη και εξωχριστιανικές πηγές. Οι διαφορές στο λεξιλόγιο, τη δομή και τις λεπτομέρειες, με τις οποίες απαντάται η παραβολή σε όλες αυτές τις πηγές, απηχούν διαφορετικές όψεις μιας αναπτυσσόμενης, πρωτοχριστιανικής παράδοσης. Πέραν τούτου, με την παραβολή ασχολήθηκε ένας μεγάλος αριθμός βιβλικών ερμηνευτών, Πατέρων της Εκκλησίας μας και συγχρόνων σχολιαστών, οι οποίοι ανέδειξαν πολλές πτυχές της αφήγησης, δημιουργώντας έναν τεράστιο πλούτο απόψεων. Μελετώντας προσεκτικά την παραβολή, την ερμηνεία της και αρκετές από τις υπομνηματικές μελέτες προσπαθήσαμε να φωτίσουμε όψεις και καταστάσεις, οι οποίες υπάρχουν μέσα στο κείμενο και πίσω από αυτό. β. Παρά την αντίθετη άποψη πολλών συγχρόνων σχολιαστών το κεντρικό πρόσωπο της παραβολής του σπορέως είναι ο Ιησούς Χριστός, όχι μόνον επειδή είπε την παραβολή. Παρά την παραδοξότητα της απουσίας της ερμηνείας του προσώπου του σπορέως, είμαστε σίγουροι, όπως και οι περισσότεροι ερμηνευτές, ότι στο πρόσωπο του σπορέως της παραβολής εικονίζεται ο ίδιος ο Χριστός και ο σπόρος αντιστοιχεί στο κήρυγμά Του. Οπότε, σε οποιοδήποτε συμπέρασμα και να καταλήγαμε, αυτό θα πήγαζε από τη στάση που θα κρατούσαμε απέναντι στο πρόσωπο του Χριστού και τον σωτήριο λόγο Του. γ. Το μήνυμα της διακήρυξης της Βασιλείας του Θεού συναντούσε επιτυχίες και αποτυχίες∙ έτσι εδώ, στη συγκεκριμένη παραβολή, αντανακλώνται αυτοβιογραφικά στοιχεία του Χριστού και ένα είδος έκφρασης της εμπειρίας της διάδοσης του λόγου, που αποκόμισε ο ίδιος ο Χριστός, αφού και στα τέσσερα διαφορετικά είδη εδάφους της παραβολής αντικατοπτρίζονται ομάδες των ακροατών Του. Η παραβολή λειτουργεί ως ένα απολογητικό κείμενο, παραλληλίζοντας τη διδασκαλία του Χριστού με τη σπορά του γεωργού, ο οποίος σπέρνει το σπόρο σε όλο το χωράφι, όμως παίρνει καρπό μόνον από ένα τμήμα. Η αδεξιότητα, η απροσεξία και η σπατάλη, που συμπορεύονται με τη γενναιοδωρία, την πληθωρικότητα, την εμπιστοσύνη και τη σιγουριά για μία μεγάλη σοδειά συνθέτουν το άλλο μεγάλο παράδοξο της παραβολής που μελετήσαμε. Η παραβολή παρουσιάζει έναν γενναιόδωρο και «σπάταλο», προς τον άνθρωπο, Θεό. δ. Στην εργασία μας αντιμετωπίσαμε την αφήγηση ως παραβολή, η οποία ανήκει στις παραβολές της Βασιλείας του Θεού, έχοντας και εσχατολογική χροιά, αφού περιγράφει την προσπάθεια εξάπλωσης της Βασιλείας μέσω του λόγου του Θεού και τα εμπόδια που συναντά αυτός ο λόγος. Όμως το κύριο μήνυμά της είναι αυτό της τελικής επικράτησης της Βασιλείας του Θεού, δια της θριαμβευτικής καρποφορίας του τετάρτου εδάφους, συνιστώντας ετοιμότητα και εγρήγορση. ε. Μέσω της προσέγγισης κατά στίχο αναδείξαμε γλωσσικά, διακειμενικά και ερμηνευτικά στοιχεία, βασιζόμενοι στην ιστορικοκριτική μέθοδο, λαμβάνοντας υπ’ όψιν

146

μας ιστορικές, κοινωνικές, πολιτιστικές, αλλά και οικονομικές και εδαφολογικές παραμέτρους. Από την ανάλυση αυτή προέκυψε μία εντυπωσιακή, ρεαλιστική περιγραφή της αγροτικής ζωής στην Παλαιστίνη των χρόνων του Ιησού Χριστού. Επιπροσθέτως, τα αλληγορικά στοιχεία, με χαρακτηριστικότερη περίπτωση τά πετεινά τοῦ οὐρανοῦ, επενδύουν την όμορφη εικόνα της παραβολής, προσθέτοντας έναν προσωπικό τόνο και ζωντάνια στην αφήγηση, αυξάνοντας το ενδιαφέρον του ακροατή. στ. Μέσα από τη μελέτη των συγχρόνων σχολιαστών αναδύθηκε το πρόβλημα της αυθεντικότητας της παραβολής και της ερμηνείας της. Πιστεύουμε ότι δεν υπάρχουν σοβαροί λόγοι για να αμφισβητήσει κάποιος τη γνησιότητα της ίδιας της παραβολής, αλλά και της ερμηνείας της. Ενδεχομένως η πρωτοχριστιανική παράδοση να έβαλε κάποιες δικές της αποχρώσεις, αλλά ο κύριος πίνακας, αναμφισβήτητα, ανήκει στον Ιησού Χριστό. Τα τριαδικά σχήματα στη δομή της παραβολής, αλλά και η αρμονία των στοιχείων παραβολής και ερμηνείας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι, στο διάβα των αιώνων, η ερμηνεία συμπορεύθηκε με την παραβολή. Όσον αφορά το πρόβλημα της αντιστοίχισης των συμβολισμών, μεταξύ παραβολής και ερμηνείας, ο αναγνώστης καλείται να εννοήσει ότι τα φυτά προέρχονται τόσο από τον σπόρο που πέφτει στη γη όσο και από το ίδιο το έδαφος, ώστε να κατανοήσει ποιοι είναι οι σπειρόμενοι (Μκ. 4,16.

18), ποιος ο σπαρείς (Μτ. 13,19. 20. 22. 23) και ποια η σχέση μεταξύ των συνδέσμων οἱ δὲ (Λκ. 8,12. 13) και τὸ δὲ (Λκ. 8,14. 15). ζ. Στο κείμενο κυριαρχεί η έννοια της ανταπόκρισης του νου και της καρδιάς του ανθρώπου στον λόγο του Θεού. Η παραβολή μας, συνεχίζοντας μία παράδοση ριζωμένη βαθιά στον ελληνιστικό χώρο, όπου η κύρια αιτία της πνευματικής αποτυχίας είναι η έλλειψη βαθύτερης γνώσης και κατανόησης των πραγμάτων, προβάλλει την κατανόηση ως βασική έννοιά της. Η διάκριση των τεσσάρων ειδών εδάφους γίνεται μέσω της μετοχής συνιείς, δηλαδή οι άνθρωποι ανταποκρίνονται ή δεν ανταποκρίνονται στο μήνυμα του Ευαγγελίου, επειδή το κατανοούν ή δεν το κατανοούν. Με γνώμονα αυτήν την κατανόηση του λόγου του Θεού, η παραβολή μας βοηθά να εμβαθύνουμε στο είδος και την ποιότητα της πίστης των ανθρώπων κάθε εποχής. Στο πετρώδες έδαφος μπορούμε να βρούμε τους ανθρώπους που εγκαταλείπουν την πίστη κάτω από την πίεση αντίξοων συνθηκών. Στο έδαφος με τα αγκάθια βρίσκουμε τους ανθρώπους τους οποίους η έλξη του πλούτου και οι μέριμνες της ζωής τους εμποδίζουν από την ανταπόκριση στον λόγο του Θεού. Παρά το ότι οι άνθρωποι στο δεύτερο και το τρίτο έδαφος δεν απορρίπτουν ή περιφρονούν το λόγο του Θεού, όπως στον πρώτο τύπο εδάφους, στον οποίο υφίσταται ανοικτή απόρριψη, το αποτέλεσμα είναι το ίδιο καταστροφικό όπως κι εκεί, όπου αντίπαλος στην καρποφόρο απόδοση είναι ο ίδιος ο διάβολος. Όμως ολόκληρη η παραβολή τείνει προς ένα μεγάλο σκοπό: την καρποφορία. Το καρποφόρο έδαφος, το οποίο χαρακτηρίζεται από τον Ιησού ως η καλή γη, το αποτελούν οι πιστοί οι οποίοι μαθητεύουν παρά τούς πόδας Ἰησοῦ Χριστοῦ μετασχηματίζοντας τον λόγο του Θεού σε πράξεις αρετής. Κατ’ αυτόν τον τρόπο ο λόγος του Θεού ευοδώνεται, πληθύνεται και αποδίδει καρπούς στον παρόντα κόσμο, αλλά και στον μέλλοντα της Βασιλείας των Ουρανών. η. Αυτό το οποίο τονίζεται ιδιαίτερα στην παραβολή είναι ότι ο λόγος του Θεού είναι ισχυρός∙ όμως, παράλληλα, δεν παραβιάζει την ελεύθερη βούληση του ανθρώπου. Παρά τη δύναμη που διαθέτει ο λόγος αυτός, η διαδικασία πρόσληψης εκ μέρους του ανθρώπου παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο, ώστε τολμούμε να πούμε ότι στην παραβολή εξαίρεται η υπεροχή της ανθρώπινης διάθεσης. Απέναντι στην πεζή καθημερινότητα του ανθρώπου υπάρχει το θαύμα, υπάρχει ο ζωντανός λόγος του Θεού με την ανακαινιστική, αναγεννητική και θαυμαστή του δύναμη, η οποία ελευθερώνει και αλλάζει τον άνθρωπο. Όμως, ο ισχυρός λόγος του Θεού ζητά την πρόθυμη

147

ανταπόκριση, την υπακοή και τη συνεργασία του ανθρώπου, ώστε να καρποφορήσει στη ζωή του. θ. Υπ’ αυτή την έννοια η παραβολή και η ερμηνεία της παρουσιάζονται ως βήματα υγιούς αυτοκριτικής για όλους τους Χριστιανούς, οπότε πρέπει να συνδεθούν άμεσα με τον αναγνώστη ή τον ακροατή, προκειμένου να κατανοηθούν και να βγουν χρήσιμα συμπεράσματα. Ο Χριστός, τότε, πήρε αφορμή από το πολύμορφο ακροατήριο, το οποίο είχε μπροστά Του και προσέφερε σ’ αυτό την παραβολή του σπορέως, με στόχο να το προβληματίσει και να το κάνει να αναρωτηθεί για τον προσωπικό τρόπο αποδοχής του λόγου Του. Ταυτόχρονα έδωσε εξήγηση για τις διαφορετικές αντιδράσεις απέναντι στο μήνυμα του Ευαγγελίου Του, αλλά και την ποικίλη καρποφορία των πιστών. Σήμερα προσφέρει αφορμή για αυτοκριτική σε κάθε Χριστιανό και σε ολόκληρη την Εκκλησία, ως κοινότητα. ι. Η παραβολή του σπορέως αποτελεί μία ανεξάντλητη πηγή ελπίδας. Οι πιστοί Χριστιανοί, κάθε εποχής, δεν πρέπει να απογοητεύονται από εμπόδια, αποτυχίες και εχθρότητες. Σε καθημερινή βάση ευχάριστα γεγονότα διαδέχονται τα δυσάρεστα και το αντίστροφο. Το ίδιο συμβαίνει και με την ανταπόκριση που βρίσκει ο λόγος του Θεού∙ η επιτυχία και η αποτυχία συμπορεύονται. Επομένως στην παραβολή υπάρχει ένα μήνυμα αυξανόμενης αισιοδοξίας, ενθάρρυνσης και παρηγοριάς. Η Βασιλεία του Θεού, παρά τα εμπόδια και τις απώλειες, θα επικρατήσει στη γη και θα αποφέρει πλούσια και ένδοξη συγκομιδή. Η ενθάρρυνση αφορά ολόκληρη την Εκκλησία∙ δεν πρέπει να καταβάλει τα μέλη της η απογοήτευση. Όπως ο γεωργός, έτσι και ο Θεός, σπέρνει τον λόγο Του απλόχερα προς όλους τους ανθρώπους της γης. Το ίδιο οφείλει να κάνει και η Εκκλησία∙ να μη παραιτείται από την προσπάθεια καλλιέργειας των πιστών της. Ας μην παραβλέπουμε ότι ο σπόρος μεγάλωσε, ως έναν βαθμό, ακόμη και στο πετρώδες έδαφος, όπως και σε αυτό με τα αγκάθια. ια. Στην ιστορία της Εκκλησίας μας ο Χριστός είναι ο σπορέας, ο οποίος δεν αποθαρρύνεται ποτέ και η παραβολή του σπορέως αποτελεί μία περίληψη της ιστορίας της σωτηρίας της ανθρωπότητας. Η Βασιλεία του Θεού έρχεται με αργούς ρυθμούς και αντιμετωπίζει ποικίλες αντιδράσεις, όμως έρχεται, είναι ήδη παρούσα! Εν μέσω εχθρότητας, αδιαφορίας, παρεξηγήσεων και απορρίψεων ὁ σπείρων οφείλει να ἐξέρχεται σπεῖραι. Οπότε, για όλους τους κήρυκες του Ευαγγελίου του Χριστού και για όλους τους εκπαιδευτικούς θεολόγους, που υπηρετούμε την Εκπαίδευση, το μήνυμα της παραβολής αυτής μπορεί να θεωρηθεί ως εξής: στη διάρκεια της διακονίας μας θα έρθουμε αντιμέτωποι με δύσκολες καταστάσεις και αποτυχίες, όμως δεν πρέπει να απογοητευθούμε και να παραιτηθούμε από την προσπάθεια. Θα έλθει και η επιτυχία, η οποία θα επιβεβαιώσει ότι άξιζε να καταβάλουμε κάθε κόπο για τη διάδοση του λόγου του Θεού. Ακόμη κι αν πιστεύουμε ότι τα αποτελέσματα είναι πενιχρά και η ποσότητα του σπόρου, που πήγε χαμένος, είναι τεράστια, η προσπάθειά μας δεν θα αποδειχθεί μάταιη. ιβ. Δύο από τις βασικές επιδιώξεις της σύγχρονης θεολογίας, όταν φθάνουμε σε αδιέξοδα και εμπόδια, είναι να ξαναγυρίζουμε στο σημείο αφετηρίας, για να κινηθούμε και πάλι προς τα εμπρός με περισσότερη ορμή, σε ένα πλατύτερο ρεύμα. Οπότε απαιτείται εστίαση στο λόγο του Θεού, κατ’ αντίθεση προς τους διαφόρους λόγους του συγχρόνου ανθρώπου και παρουσίαση αυτού του λόγου του Θεού στο εδώ και τώρα της ανθρωπότητας. Καθήκον της σύγχρονης Εκκλησίας και των ανθρώπων της είναι να «μεταφράσει» αυτόν τον λόγο του Θεού και να απευθυνθεί στον άνθρωπο του 21ου αιώνα, ώστε να αποτελέσει μία δύναμη μεταλλαγής του κόσμου, να φέρει μία διάσταση πνευματικότητας και αγιότητας μέσα σε μία υλιστική κοινωνία, να γίνει μία χριστιανική μαρτυρία σωτηρίας και ελπίδας. Ο λόγος του Θεού είναι θείος και

148

αμετάβλητος, γι’ αυτό μπορεί και πρέπει να ανταποκρίνεται στις ανάγκες και τα δεδομένα των ανθρώπων της κάθε εποχής.

149

Ε΄ ΜΕΡΟΣ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ Ι ΜΕΣΟΣΚΗΝΙΟ (ΙΝΤΕΡΛΟΥΔΙΟ) (Mκ. 4,10 ‐ 13, Mτ. 13,10 ‐ 17, Λκ. 8,9 ‐ 10)

Είναι ολοφάνερο στον αναγνώστη των Ευαγγελίων ότι οι διηγήσεις της παραβολής και της ερμηνεία της χωρίζονται σε δύο ξεχωριστά τμήματα, αφού ανάμεσά τους παρεμβάλλεται μία ιδιωτική συνομιλία μεταξύ του Χριστού και των μαθητών Του. Σε αυτή τη συνομιλία γίνεται φανερό ότι οι μαθητές ανήκουν στους ανθρώπους που είναι άξιοι για να ακούσουν αυτά που αποκαλύπτει ο Χριστός. Με αυτόν τον τρόπο οι Ευαγγελιστές «στήνουν» τη σκηνή για την ερώτηση των μαθητών και τη συζήτηση που θα ακολουθήσει, δημιουργώντας έτσι ένα κατάλληλο κλίμα για τη μεταφορά του σκηνικού από την διήγηση της παραβολής παρουσίᾳ όλου του πλήθους, στην ερμηνεία της παραβολής αποκλειστικά προς τους μαθητές. Η συζήτηση έχει ως κέντρο της μία ρήση του Ησαΐα (Ησ. 6,9‐10). Εδώ ο αναγνώστης της παρούσας εργασίας θα εντρυφήσει σε ένα από τα «δυσκολότερα» κείμενα της Κ. Διαθήκης.

1. Ο ΧΡΙΣΤΟΣ ΕΞΗΓΕΙ ΣΤΟΥΣ ΜΑΘΗΤΕΣ ΤΟΥ ΤΟΝ ΛΟΓΟ ΓΙΑ ΤΟΝ ΟΠΟΙΟ ΜΙΛΑΕΙ ΜΕ ΠΑΡΑΒΟΛΕΣ

1.1. Η Ερώτηση των Μαθητών (Mκ. 4,10, Mτ. 13,10, Λκ. 8,9)

Το σκηνικό αλλάζει βίαια στον Ματθαίο και τον Μάρκο και δεν συνδέεται με αυτό των αρχικών στίχων στις όχθες της λίμνης. Οι μαθητές, προφανώς οι δώδεκα, μαζί με κάποιους άλλους ακροατές της παραβολής (μία εικόνα η οποία υποδηλώνει την πρώτη Εκκλησία της εποχής των Ευαγγελιστών1334), υποθέτουμε σε ιδιαίτερη συνομιλία, (Μκ.), ίσως μέσα στη λίμνη, επί του πλοιαρίου1335 ή στο δρόμο της επιστροφής, ενδεχομένως και μέσα στην οικία μαζί με αυτούς που Τον ακολούθησαν 1336, μετά το τέλος της διήγησης της παραβολής του σπορέως, συζητούν με τον Χριστό. Παρ’ όλο που, αναμφισβήτητα, ο Χριστός είχε χρησιμοποιήσει και σε προηγούμενες ομιλίες παραβολές1337, φαίνεται ότι κατά την παρούσα περίσταση οι παραβολές αυξάνονται σε αριθμό (ἐλάλησεν αὐτοῖς πολλὰ ἐν παραβολαῖς) και γίνονται δυσκολότερες στην κατανόηση από το πλήθος, διά τήν ἀσάφειαν τῶν εἰρημένων λόγων1338, οπότε οι μαθητές, σα να είναι εκπρόσωποι των ακροατών, έρχονται και ζητούν την εξήγηση των παραβολών. Επιπροσθέτως, οι Ευαγγελιστές παρουσιάζουν μία διάκριση που υφίσταται ανάμεσα στο πολύ πλήθος και σε αυτούς που ακολουθούν τους λόγους του Χριστού,οι οποίοι, μαζί με τους δώδεκα μαθητές Του, αποτελούν έναν πιο στενό κύκλο. Σε αυτό τον στενό κύκλο προσφέρεται η ερμηνεία της παραβολής από τον Χριστό, σε αυτούς τους ανθρώπους εμπιστεύεται το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού. Ο υπόλοιπος όχλος άκουσε και τις άλλες παραβολές (τὰς παραβολάς), οι οποίες 1334

George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 7, σελ. 699 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 168 1336 Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος, PG 13, 21, 12 – 14 1337 Δεν μπορεί να ισχύει αυτό που γράφει ο Matthew Henry στο Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ.

180: Οι μαθητές είναι λίγο ξαφνιασμένοι, επειδή μέχρι τότε ο Χριστός δε χρησιμοποιούσε αυτόν τον τρόπο διδασκαλίας με παραβολές. (Πρβλ.: Μτ. 7,24‐27 // Λκ. 6,47‐49, Μκ. 2,18‐22 // Μτ. 9,15‐17 // Λκ. 5,34‐39).

1338 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 400 Α, 12 1335

150

ακολουθούν στο ίδιο κεφάλαιο, όμως η ερμηνεία της παραβολής του σπορέως προσφέρεται μετά την αναχώρησή τους1339. Ο όρος μαθηταί, στην πρώτη Εκκλησία, αντιπροσωπεύει το σύνολο των Χριστιανών1340. Εδώ ενδεχομένως σημαίνει ένα σύνολο ακροατών, οπότε ο Ματθαίος, όπως και ο Λουκάς, με τη συγκεκριμένη λέξη, που έχει πλατύτερη σημασία της λέξης δώδεκα του Μάρκου, αποφεύγουν να παρουσιάσουν τους δώδεκα μαθητές ως αγνοούντες τον λόγο για τον οποίο ο Χριστός μιλούσε με παραβολές1341. Ο Μάρκος, αντί για τη λέξη μαθηταί, χρησιμοποιεί την διφορούμενη, δύσκολη1342 και περίπλοκη1343 φράση οἱ περὶ αὐτὸν σὺν τοῖς δώδεκα. Ο Μάρκος παρουσιάζει την τοποθέτηση των μαθητών ως ερώτηση, αφού την εισάγει με το ρήμα ἠρώτων (Mκ. 4,10), όπως και ο Λουκάς, ο οποίος χρησιμοποιεί τον σύνθετο τύπο ἐπηρώτων του ιδίου ρήματος (ἐπερωτάω ‐ ῶ), το οποίο, εκτός από ρωτώ, σημαίνει και συμβουλεύομαι, ρωτώ να μάθω κάτι περισσότερο, ζητώ πληροφορίες για κάτι, θέτω ερώτηση1344. Επιπροσθέτως το ρήμα λαλεῖς, το οποίο χρησιμοποιεί ο Ματθαίος, εκ του λαλέω ‐ ῶ, επί ανθρώπων, σημαίνει ομιλώ, λέγω, διηγούμαι, αλλά και φλυαρώ, πολυλογώ1345. Το ρήμα συναντάται στον Ματθαίο 26 φορές και οι μισές από αυτές είναι στα κεφάλαια 12 και 13. Η ερώτηση, ίσως, αφορούσε μόνον στην παραβολή του σπορέως (ἡ παραβολή 1346 Λκ.) και το βαθύτερο νόημα της1347, ή και γενικότερα στον παραβολικό τρόπο διδασκαλίας (ἐν παραβολαῖς Μτ./ τὰς παραβολάς Μκ.)1348. Κάποιοι ερμηνευτές πιστεύουν ότι αυτή η μετατροπή στον πληθυντικό έγινε όταν προστέθηκαν οι επόμενοι στίχοι, οι οποίοι περιέχουν την παράθεση του Προφήτη Ησαΐα1349. Οπότε η ερώτηση, που απευθύνουν οι μαθητές, κατά τον Μάρκο αφορά γενικά στις παραβολές, ενώ ο Ματθαίος παίρνει την ασαφή πρόταση του Μάρκου και την κάνει μία ευθεία ερώτηση προς τον Χριστό: για ποιο λόγο χρησιμοποιείς παραβολές κατά τη διδασκαλία Σου προς τον λαό1350; Η κυρίαρχη αναζήτηση εδώ αφορά τον σκοπό της ερώτησης των μαθητών και αυτό δεν ξεκαθαρίζεται με σαφήνεια στο κείμενο των Ευαγγελιστών. Αναλόγως την απάντηση που θα δώσουμε στο συγκεκριμένο ερώτημα, θα κατανοήσουμε και θα εμβαθύνουμε ή θα μπερδευτούμε με την απάντηση του Χριστού. Συμπεραίνουμε ότι οι περισσότεροι ακροατές, όπως και οι ίδιοι οι μαθητές, μάλλον δεν κατανόησαν την παραβολή1351. Οι μαθητές ανησύχησαν μήπως οι ακροατές των λόγων Του δεν παίρνουν κανένα όφελος από αυτά, που ακούνε, αφού δεν τα καταλαβαίνουν. Ζητούν, λοιπόν, από τον Χριστό να εξηγήσει την παραβολή 1352. Βλέποντας ότι δεν μπορούσαν από κάπου αλλού να μάθουν σχετικά με τις παραβολές, παρά μόνον εισερχόμενοι στην οικία, όπου βρισκόταν ο Χριστός, προσήλθαν στον Κύριο παρακαλώντας Τον να τους πει κάποια 1339

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 71 Burton Scott Easton, The Gospel according to St. Luke, σελ. 112 1341 Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ. 144 1342 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 387 1343 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 321 1344 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 2, σελ. 221 1345 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 567 1346 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary …, τομ. 8, σελ. 648 1347 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 625, 3 – 6 1348 Frank E. Gaebelein, κλπ, ό.π..

1349 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 129 1350 W. D. Davies, D. C. Allison Jr., The Gospel … Matthew, τομ. 2, σελ. 387 και W. Manson, The Gospel of Luke, σελ.

89 1351 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 372 1352 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 180 1340

151

πράγματα για την παραβολή, ώστε να μάθουν. Διότι η παραβολή είναι ένας «σκοτεινός λόγος». Επειδή στις Γραφές, πολλές φορές, κάποια πράγματα είναι τόσο σκοτεινά ειπωμένα, ώστε κάποιος να μη μπορεί να προσλάβει το νόημά τους χωρίς πολλή και μεγάλη εξέταση, επειδή είναι συγκεχυμένα τόσο στην έκφραση, όσο και στο νόημα και τη σύνθεσή τους1353. Αργότερα, μετά την Ανάσταση και την επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος, οι μαθητές, που μέχρι την Πεντηκοστή υπήρξαν πεζότατοι άνθρωποι1354, θα κατανοήσουν ό,τι έχουν δει και ακούσει: διερμήνευσεν αὐτοῖς ἐν πάσαις ταῖς γραφαῖς τὰ περὶ ἑαυτοῦ…ότε διήνοιξεν αὐτῶν τὸν νοῦν τοῦ συνιέναι τὰς γραφάς (Λκ. 24,27. 45)1355. Κυριαρχούσα άποψη, μεταξύ πολλών ερμηνευτών, είναι ότι μία τέτοια ερώτηση, σαν κι αυτή των μαθητών, θα άρμοζε περισσότερο σε μεταγενέστερους Χριστιανούς, παρά στους ίδιους τους μαθητές του Χριστού, οι οποίοι άκουσαν απ’ ευθείας από τον Χριστό την παραβολή1356. Επισημαίνουν ότι δύσκολα μπορούμε να αντισταθούμε στο συμπέρασμα ότι εδώ βρισκόμαστε ενώπιον μίας σύνθεσης της πρωτοχριστιανικής κοινότητας1357, οπότε υπάρχει μεγάλη δυσκολία στο να καταλήξουμε αν η απάντηση είναι αυθεντική και προέρχεται από τα χείλη του Χριστού 1358 ή αν είναι –κατά κάποιον τρόπο– σκηνοθετημένη. Το όλο «σκηνικό» της παραβολής και της ερμηνείας της από τον Χριστό, αφού προηγήθηκε ερώτηση των μαθητών Του, μας παρουσιάζει ένα μοτίβο, το οποίο το συναντούμε στην Παλαιά Διαθήκη, στην ιουδαϊκή, αποκαλυπτική, ραβινική διδασκαλία, καθώς και σε ερμητικά1359 και γνωστικά κείμενα. Το μοτίβο έχει ως εξής: α) διδασκαλία, β) αλλαγή της σκηνής ή του ακροατηρίου, γ) ερώτηση, δ) επίπληξη και ε) ερμηνεία – διασάφηση. Το ίδιο μοτίβο κυριαρχεί και στο 7ο κεφάλαιο του Μάρκου (συζήτηση Ιησού – Φαρισαίων), στο 4ο κεφάλαιο του βιβλίου του προφήτη Ζαχαρία, στα κεφάλαια 42 – 43 του Ευαγγελίου του Θωμά και αλλού1360. Στην εκδοχή του Ματθαίου δεν υπάρχει επίπληξη, αν συγκρίνουμε την αφήγηση της παραβολής μας με την «επίπληξη» του Χριστού προς τους μαθητές Του, κατά την εξήγηση της φράσης προσέχετε ἀπὸ τῆς ζύμης τῶν Φαρισαίων καὶ Σαδδουκαίων (Mτ. 16,5‐12)1361. Συμπερασματικά, η παραβολή του σπορέως θα αποτελέσει το κλειδί τόσο για τους μαθητές του Χριστού όσο και, διαχρονικά, για όλους τους Χριστιανούς, ώστε να κατανοήσουν το νόημα των παραβολών, αλλά και τον λόγο για τον οποίον ο Χριστός απευθυνόταν στο πλήθος με παραβολές1362. Ο Χριστός φανερώνει στους μαθητές Του πόσο μεγάλο πλεονέκτημα κατέχουν, αφού έχουν την ευκαιρία να τους γνωστοποιηθούν τα μυστήρια του Θεού και η σημασία τους1363.

1353

Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος, PG 13, 21, 48 – 24, 1 Κωστής Μπαστιάς, Νέον Κυριακοδρόμιον, σελ. 209 1355 Matthew Henryʹs, ό.π., τομ. V, σελ. 470 1356 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 7, σελ. 700 1357 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 263 1358 Το αναφέρει ο John Martin Creed, The Gospel According to St. Luke: The Greek Text with Introduction, Notes, and Indices και το δέχεται ο A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 151 1359 Πληροφορίες για τα ερμητικά κείμενα στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ. 160 1360 Περισσότερα στη μελέτη του Eugene E. Lemcio, “External Evidence for the Structure and Function of Mark IV. 1‐20, VII. 14‐23 and VIII. 14‐21,” JTS 29 (1978), σελ. 323‐338 1361 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 387 1362 Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 79 1363 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 658 1354

152

1.2. Η απάντηση του Χριστού Η αντίθεση μεταξύ των μαθητών και του υπολοίπου όχλου (Mκ. 4,11 ‐ 12, Mτ. 13,11 ‐ 17, Λκ. 8,10)

Ο Χριστός απάντησε στην ερώτηση των μαθητών Του, όμως κάθε Ευαγγελιστής εκφράζει με διαφορετικό τρόπο την απάντησή Του. Ο Ματθαίος αφιερώνει επτά στίχους, έχοντας την εκτενέστερη απάντηση, σε αντίθεση με τον Λουκά, ο οποίος την αποδίδει μόλις σε ένα στίχο. Στον Μάρκο η απάντηση είναι επίσης σύντομη, καταλαμβάνοντας δύο στίχους. Ας έχουμε υπ’ όψιν μας ότι οι συγκεκριμένοι στίχοι ανήκουν στους δυσκολότερους, όσον αφορά την ερμηνεία τους, σε ολόκληρη την Κ. Διαθήκη και χαρακτηρίζονται ως σταυρός των ερμηνευτών1364. Για τον λόγο αυτό πρέπει να εξετάσουμε προσεκτικά την ορολογία που χρησιμοποιείται1365. Παρά το ότι Μάρκος και Λουκάς θεωρούν ως ερώτηση την παρατήρηση των μαθητών [ἠρώτων (Mκ. 4,10) ἐπηρώτων (Λκ. 8,9)], μόνον ο Ματθαίος τοποθετεί τα λεγόμενα του Χριστού ως απάντηση, αφού ξεκινά την πρόταση με τη μετοχή ἀποκριθεὶς, του ρήματος ἀποκρινομαι, το οποίο σημαίνει απαντώ σε ερώτηση, απαντώ σε προσαπτόμενες σε εμένα κατηγορίες1366. Οι άλλοι δύο συνοπτικοί ξεκινούν τις προτάσεις τους με τύπους του ρήματος λέγω [ἔλεγεν (Mκ.), εἶπεν (Λκ.)]. Η απάντηση του Χριστού ουσιαστικά περιλαμβάνει την παράθεση μίας ρήσης του Προφήτη Ησαΐα (Ησ. 6,9‐10), όμως αυτό γίνεται ξεκάθαρο και πάλι μόνο στον Ματθαίο 1367, ο οποίος χρησιμοποιεί το ρήμα ἀναπληρόω‐ῶ (Mτ. 13,14), το οποίο κυριολεκτικώς σημαίνει γεμίζω κάποιο αγγείο. Στην Κ. Διαθήκη το ρήμα απαντάται μόνον μεταφορικώς και σημαίνει εκπληρώνω (κάποια προφητεία)1368. Σε μία σπάνια, για την περίσταση, συμφωνία των τριών συνοπτικών χρησιμοποιείται ο τύπος δέδοται (Mκ. 4,11 Mτ. 13,10. 11 Λκ. 8,10) του ρήματος δίδωμι, το οποίο έχει τη σημασία δίδω δωρεάν, προσφέρω, παραχωρώ1369, χαρίζω κάτι σε κάποιον, εμπιστεύομαι. Εδώ έχει και την έννοια του επιτρέπω1370. Δείχνει ότι η γνώση των μυστηρίων είναι δωρεά του Θεού, αλλά αυτό το χάρισμα δε μπορούν να το λάβουν όλοι 1371. Η αντωνυμία ὑμῖν, η οποία προηγείται του ρήματος, αν και αντικείμενό του, δεν αναφέρεται μόνον στους μαθητές του Χριστού ή τους άμεσους ακροατές Του, αλλά και σε όλους εμάς, που πιστεύουμε και κατανοούμε την παρουσία του Χριστού, Τον οποίον ο Θεός μας αποκάλυψε ως Υιό Του1372, άρα αφορά τοῖς ὀρθώς καί βλέπουσι καί ἀκούουσι καί διά τοῦτο πιστεύουσι1373 και τοῖς ζητοῦσι μαθεῖν1374. Η λέξη μυστήριον σημαίνει τη μυστική, θρησκευτική ιεροτελεστία, το απόκρυφο πράγμα1375, που απαιτεί μύηση1376, όπως ακριβώς και τα μυστήρια των αρχαίων Ελλήνων1377. Στην Κ. Διαθήκη εννοείται η απόρρητη, άγνωστη διδασκαλία, η οποία αποκαλύπτει στους πιστούς τις βουλές του Θεού1378. H λέξη δε σημαίνει κάτι το οποίο 1364

Walter C. Kaiser Jr., Peter H. Davids, F. F. Bruce, Manfred Τ. Brauch, Hard Sayings of the Bible, σελ. 417 ‐ 419 Brett Peterson, ό.π., σελ. 76 1366 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 157 1367 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, (NIGTC), σελ. 323 1368 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 60 1369 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 270 1370 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 215 – 217 1371 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου, MPG 132, 248 Β, 5 – 6 1372 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, PG 72, 672, 19 – 23 1373 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 400 Α, 14 – Β, 1 1374 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 Β, 2 1375 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 641 1376 H. G. Liddel, R. Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμ. 3, σελ. 202 ‐ 203 1377 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 73 1378 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 525 1365

153

δεν μπορείς να το αντιληφθείς, επειδή είναι ακατανόητο, αλλά αυτό το οποίο προϋποθέτει θείο φωτισμό, προκειμένου να κατανοηθεί1379. Πιστεύεται ότι το υπόβαθρο της λέξης μυστήριον, μάλλον, πρέπει να αναζητηθεί στα χειρόγραφα της Νεκράς θαλάσσης και στην ιουδαϊκή, αποκαλυπτική γραμματεία, παρά στο χώρο των ελληνιστικών, παγανιστικών, μυστηριακών θρησκειών1380. Εδώ φαίνεται να έχουμε μεταφραστικές διαφορές της αραμαϊκής λέξης mistἐrίn1381 ή αντανάκλαση της χρήσης της λέξης rᾶzê (= τα μυστήρια του Θεού) στην Παλαιστίνη εκείνης της εποχής, όπως την συναντούμε σε αρκετά χειρόγραφα του Κουμράν 1382. Ενδεχομένως, πάλι, εδώ να αποδίδεται η εβραϊκή λέξη sod, η οποία σημαίνει μυστικό, εμπιστευτική ομιλία, κάτι που έχει αποφασιστεί από ουράνιες υπάρξεις1383. Ο L. Cerfaux κάνει μία ενδιαφέρουσα σύνδεση μεταξύ των μοτίβων της αποκαλυπτικής γραμματείας των παπύρων της Νεκράς θαλάσσης και των δύο φάσεων (παραβολή και ερμηνεία) της αποκάλυψης στην παραβολή του σπορέως. Σε αυτά τα αποκαλυπτικά κείμενα και ιδιαιτέρως στον Δανιήλ, υπάρχει παρόμοια διάρθρωση μιας αποκάλυψης σε δύο στάδια: πρώτα αναφέρεται το όραμα, το σύμβολο ή η αλληγορία και κατόπιν δίδεται μία ερμηνεία προερχομένη από αυθεντία1384. Τα ζεύγη βλέποντες ‐ βλέπωσιν και ἀκούοντες ‐ ἀκούωσιν, τα οποία ακολουθούν, είναι σημιτισμοί, οι οποίοι στην Κ. Διαθήκη συναντώνται μόνον σε παραθέματα από τους Ο΄1385. Η λέξη ἴδωσιν (Mκ.), από το ρήμα ὁράω‐ῶ, το οποίο σημαίνει βλέπω, κοιτάζω, αντιλαμβάνομαι, διακρίνω, παρατηρώ προσεκτικά1386, έχει μία πιο μύχια σημασία από τη λέξη βλέπωσιν, του ρήματος βλέπω, που σημαίνει στρέφω το βλέμμα μου προς κάτι1387. Σύμφωνα με τον C. S. Mann το ρήμα βλέπω σημαίνει κοιτώ, αλλά δεν δίδω μεγάλη προσοχή1388. Να σημειωθεί ότι στην εβραϊκή γλώσσα το απόλυτο απαρέμφατο είναι ισοδύναμο της μετοχής της ελληνικής γλώσσας και μεταφέρει εδώ ένα νόημα όπως αυτό: εσείς μπορεί να βλέπετε και να ξαναβλέπετε, όμως ποτέ δεν θα δείτε (την αλήθεια). Αυτά τα λόγια, λοιπόν, εκφράζουν αυτό το οποίο συμβαίνει στους ανθρώπους, οι οποίοι βρίσκονται έξω από το χώρο της μαθητείας: ακούνε, αλλά δεν καταλαβαίνουν. Είναι, όμως, άραγε αυτή η πρόθεση του Χριστού; Ή μήπως σημαίνει ότι με την όρασή τους βλέπουν μερικώς, ένα τμήμα της αλήθειας, αλλά δεν αντιλαμβάνονται την βαθύτερη πραγματικότητα; Το τελευταίο θα μπορούσε να ερμηνευθεί ελεύθερα και ως εξής: όσες φορές ο νους τους θα είναι πρόθυμος να τα κατανοήσει (τα μυστήρια του Θεού), αυτά θα τους φανερώνονται1389. Κάτι αντίστοιχο, όπως και για το ζεύγος ρημάτων ὁράω‐ῶ και βλέπω, μπορεί να ειπωθεί και για τα ρήματα ἀκούω και συνίημι1390. Το ἀκούω σημαίνει «βάζω αυτί» για να ακούσω κάτι1391, αλλά, παράλληλα, μπορεί εδώ να ερμηνευτεί ως απλώς ακούω κάτι,

1379

Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 372 Αναλυτικά το θέμα διαπραγματεύεται ο Raymond Edward Brown στο έργο του: The semitic background of the term “mystery” in the New testament στη σειρά: Facet books, Biblical series, τομ. 21 1381 John W. Bowker, “Mystery and Parable: Mark iv. 1‐20,” JTS 25 (1974), σελ. 312 – 313 1382 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 708 1383 Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary …, τομ. 8, σελ. 307 1384 Lucien Cerfaux, “La connaissance des secrets du Royaume dʹapres Matt. XIII. 11 et paralléles,” NTS 2 τ. 4, σελ. 244 ‐ 246 1385 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 264 1386 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 700 1387 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 215 1388 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 264 1389 Alfred Plummer, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 220 1390 Η χρήση του ρήματος συνίημι, το οποίο συναντάται για πρώτη φορά στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, στον συγκεκριμένο στίχο, έχει αναλυθεί διεξοδικά στο έργο των Gunther Bornkamm, Gerhard Barth και Heinz Joachim Held, Tradition and Interpretation in Matthew, σελ. 106 ‐ 112 1391 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 53 1380

154

χωρίς να του δίδω ιδιαίτερη προσοχή, σε αντίθεση με το συνίημι1392, το οποίο έχει την έννοια κατανοώ κάτι καλά1393. Εδώ ο Χριστός είναι σα να λέγει ότι δεν προσέχουν τους λόγους μου, γι’ αυτό και δεν τους καταλαβαίνουν1394. Το ρήμα παχύνω (Mτ. 13,15) σημαίνει κάνω κάτι χονδρό, παχύ, ενώ μεταφορικώς, όπως εδώ, έχει την έννοια του κάνω κάτι αμβλύ ως προς την κατανόηση 1395, κάνω κάποιον κουφό, ποιοῦμαι τήν διάνοιαν ἤ τήν ψυχήν αὐτοῦ ἀμβλείαν. Χρησιμοποιείται ἀντί τοῦ ἐσκληρύνθη, ἐπωρώθη1396. Το πάχος της διανοίας οφείλεται στις αμαρτίες και τις βιοτικές επιθυμίες1397. Η έκφραση βαρέως ἤκουσαν χρησιμοποιείται ἀντί τοῦ ἐκώφευσαν1398, ενώ το ρήμα καμμύω χρησιμοποιείται αντί του καταμύω1399, το οποίο σημαίνει κλείνω τους οφθαλμούς μου, μισοκοιμάμαι, αποκοιμάμαι1400. Είναι ποιητικός τύπος1401 και εδώ μπορεί να αποδοθεί με το είμαι πωρωμένος1402 και, όπως και στο Πρ. 28,27, αναφέρεται στην άκαμπτη επιμονή και το πείσμα των Ιουδαίων, οι οποίοι αντιτάσσονται στο Ευαγγέλιο1403. Η παράθεση των χωρίων του Ησαΐα προϋποθέτει την σκλήρυνση της καρδιάς με υπαιτιότητα του ιδίου του λαού και οι παραβολές δε μπορούν να ελαττώσουν την σκλήρυνση αυτή1404, όμως ούτε και την αυξήσουν. Δεν ήταν εξ’ αρχής «παχιά» η καρδιά τους, αλλά έγινε στην πορεία, πριν ήταν «λεπτή»1405. Ήταν μεγάλη η αμάθεια και η μέθη του κατασκοτισμένου ιουδαϊκού μυαλού. Παχύνθηκε η καρδιά του λαού, διότι δε μπορούσε να δει τίποτε από αυτά που έπρεπε να κατανοήσει, αντιθέτως τα θεωρούσε άξια περίγελου1406. Διότι είδαν και δαίμονες να εκβάλει ο Χριστός και είπαν ότι στο όνομα του Βεελζεβούλ εκβάλλει τα δαιμόνια… Διότι έλεγαν τα αντίθετα από όσα έβλεπαν και άκουγαν. Για τον λόγο αυτό τους αφαιρεί τη δυνατότητα να ακούνε, επειδή όχι μόνο δεν ωφελούνται, αλλά, αντιθέτως, προσθέτουν στον εαυτό τους και την κατάκριση. Όχι μόνο απιστούσαν, αλλά και επιτιμούσαν και κατηγορούσαν και επιβουλεύονταν τον Κύριο, αλλά Αυτός δεν ήθελε από την αρχή να είναι φορτικός και να τους κατηγορήσει. Αρχικώς, λοιπόν, τους ομιλεί με μεγάλη σαφήνεια, επειδή, όμως, αυτοί διέστρεφαν τους λόγους Του, τους ομιλεί με παραβολές1407. Λέγοντας μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς, ο Χριστός επισημαίνει τη μεγάλη δυστροπία τους, όμως, ταυτοχρόνως, τους έλκει προς το μέρος Του και τους 1392

Η ερμηνεία του ρήματος συνίημι στις σελ. 104 ‐ 105 της παρούσας εργασίας. Στις αγγλικές μεταφράσεις χρησιμοποιούνται αντίστοιχα τα ρήματα hear και listen για να αποδώσουν αυτή τη διαφορά.

1394 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον …, σελ. 253 1395 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 762 1396 C. L. W. Grimm στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, ό.π., σελ. 253 – 254. Εδώ αξίζει να αναφερθεί η εργασία του Ιωάννη Χ. Μούρτζιου, Ερμηνευτικές Μελέτες στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, τομ. Α΄, σελ. 165 – 192, όπου, στο Κεφάλαιο 5 με τίτλο Και εσκληρύνθη η καρδία Φαραώ, παρουσιάζεται η έννοια της σκλήρυνσης, κατά τις παραδόσεις της Πεντατεύχου.

1397 Ιωάννης Χρυσόστομος, Εις τον Ησαΐαν, κεφ. 6, τμ. 6, στ. 7 – 9, εκδ. J. Dumortier. Στους Ψαλμούς συναντούμε την αντίθεση μεταξύ των ανθρώπων, οι οποίοι είναι σκληρόκαρδοι και αυτών, οι οποίοι μελετούν το νόμο του Θεού: ἐτυρώθη ὡς γάλα ἡ καρδία αὐτῶν ἐγὼ δὲ τὸν νόμον σου ἐμελέτησα (Ψλμ. 118,70). Στο Δευτερονόμιο η πάχυνση της καρδίας και η εγκατάλειψη του Θεού έρχεται ως αποτέλεσμα της υλικής ευμάρειας: καὶ ἔφαγεν Ιακωβ καὶ ἐνεπλήσθη καὶ ἀπελάκτισεν ὁ ἠγαπημένος ἐλιπάνθη ἐπαχύνθη ἐπλατύνθη καὶ ἐγκατέλιπεν θεὸν τὸν ποιήσαντα αὐτὸν καὶ ἀπέστη ἀπὸ θεοῦ σωτῆρος αὐτοῦ (Δτ. 32,15).

1398 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 401 Β 1 – 3 1399 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 491 1400 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 504 1401 Ν. Δαμαλά, Ερμηνεία εις την Κ. Δ., στο Π. Ν. Τρεμπέλα, ό.π., σελ. 254 1402 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 399 1403 C. L. W. Grimm στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 254 1404 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 246 1405 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 281 Β, 4 – 7 1406 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ερμηνεία … Ιωάννην Ευαγγέλιον, τομ. 1, σελ. 502, στ. 17 – 20, εκδ. P.E. Pusey 1407 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία με΄, ΜPG 58 472, 27 – 37 1393

155

διεγείρει προς μετάνοια δείχνοντάς τους ότι, αν επιστρέψουν προς Αυτόν, θα τους θεραπεύσει∙ διότι μιλάει έτσι προς αυτούς, για να τους σώσει, επειδή θα μπορούσε να μη μιλήσει καθόλου και να σιωπήσει, όμως δεν το κάνει για να δοξασθεί ο ίδιος, αλλά κάνει τα πάντα για τη σωτηρία τους1408. Η λέξη προφῆται (Mτ. 13,17), αναφέρεται στους Προφήτες της Π. Διαθήκης. Ο δίκαιος είναι αυτός, ο οποίος τηρεί και φυλάσσει το δίκαιο και τους νόμους, τα ήθη και τα έθιμα1409. Στην Κ. Διαθήκη δίκαιος θεωρείται αυτός, που με τα έργα του και τη ζωή του, είναι δίκαιος ενώπιον του Θεού. Με την αυστηρή σημασία της λέξης ο μόνος δίκαιος είναι ο Χριστός1410. Ιδιαίτερα στον Ματθαίο δίκαιοι είναι πάντα οι Χριστιανοί, οι οποίοι διαχωρίζονται από τους πονηρούς, τους ασεβείς και τους αμαρτωλούς1411. Δεν έχει ισχυρό έρεισμα η άποψη ότι η λέξη δίκαιοι αποτελεί επιθετικό προσδιορισμό στη λέξη Προφήται1412. Οι δίκαιοι είναι ένας όρος, ο οποίος περικλείει όλους τους ανθρώπους που προσδοκούν την έλευση του Μεσσία, γι’ αυτό και είναι ένας όρος πιο διευρυμένος από τον όρο Προφήτες. Εννοούνται οι υπόλοιποι Άγιοι άνθρωποι, οι οποίοι άκουσαν περί του Χριστού από τους Προφήτες και επεθύμησαν να γνωρίσουν και να ακούσουν αυτά που προανήγγειλαν αυτοί1413. Υπό τον όρο βασιλεία νοείται η Βασιλεία του Θεού. Οι Ιουδαίοι πίστευαν ότι η Βασιλεία του Θεού θα εγκαθιδρυθεί από τον Θεό με ταχύτητα και ασφάλεια, μέσω υπερφυσικών διαδικασιών. Όμως η αλήθεια αποδεικνύεται διαφορετική: το μυστήριον, το κρυμμένο μήνυμα της Βασιλείας του Θεού, αποκαλύπτεται σε αυτή την ομάδα των παραβολών, μέσα στην οποία ανήκει και η παραβολή του σπορέως και φανερώνει ότι η Βασιλεία του Θεού ανήκει σε αυτούς, οι οποίοι καρποφορούν στη ζωή τους τα λόγια του Χριστού1414. Δύο σύνδεσμοι κι ένα επίρρημα εγείρουν τις περισσότερες συζητήσεις γύρω από τους συγκεκριμένους στίχους. Είναι οι λέξεις ἵνα, ὅτι και μήποτε. Ο τελικός σύνδεσμος ἵνα (Mκ. 4,12, Λκ. 8,10), όταν ακολουθείται από υποτακτική, αποδίδεται με την έκφραση για να, όπως1415 και δηλώνει σκοπό1416. Αντί του ἵνα ο Ματθαίος χρησιμοποιεί τον σύνδεσμο ὅτι (Mτ. 13,13), ο οποίος, μετά από ρήματα λεκτικά, γνώσεως και αισθήσεως σημαντικά, αποδίδεται σήμερα με το ότι και το πώς. Ως αιτιολογικός σύνδεσμος αποδίδεται με το διότι και το επειδή. Πολλές φορές, ιδιαιτέρως στην Κ. Διαθήκη, τοποθετείται πλεοναστικώς προ λέξεων ή φράσεων 1417. Οι Ματθαίος και Μάρκος χρησιμοποιούν και το χρονικό επίρρημα μήποτε (Mτ. 13,15, Μκ. 4,12), το οποίο με υποτακτική σύνταξη έχει την έννοια της απαγόρευσης και της ισχυρής άρνησης∙ για να μην… ποτέ, ουδέποτε1418. Στην Κ. Διαθήκη έχει και την έννοια μήπως κάποτε, όταν ακολουθείται από υποτακτική (όπως εδώ)1419.

1408

Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα στον Ματθαίο, εκδότης: J. Reuss, απόσπασμα 166, 1 ‐ 5 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 273 1410 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 219 – 220 1411 Μόσχος Γκουτζιούδης, “Η έννοια της Δικαιοσύνης στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο,” Δ. Β. Μ., τόμ. 25, σελ. 110 1412 W.F. Albright & C.S.Mann, Matthew, σελ. 167. Για να γίνει κατανοητή η διάκριση του Προφήτη και του δικαίου, παραθέτουμε ένα απόσπασμα του Ιώσηπου: εξ αιτίας της καταφρόνησής του προς τον Θεό όλους τους δίκαιους Εβραίους τους σκότωσε, αλλά ούτε και στους Προφήτες έδειξε φειδώ και από αυτούς κάθε ημέρα σκότωνε μερικούς, ώστε το αίμα να ρέει στα Ιεροσόλυμα (Φλάβιος Ιώσηπος, Ιστορίαι της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας, βιβλ. 10, κεφ. 38, 1 – 39, 1 εκδ.: B. Niese) 1413 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 401 D, 2 – 6 1414 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 71 ‐ 72 1415 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 469 1416 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, ό.π., σελ. 376 1417 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 714 1418 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., ό.π., σελ. 624 1419 Σοφρώνιος Ευστρατιάδης, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, σελ. 518 1409

156

Πολύ μεγάλη συζήτηση εγείρει η έκφραση ἵνα + υποτακτική, η οποία χρησιμοποιείται από τον Μάρκο (Mκ. 4,12), και θα μπορούσε να οδηγήσει στην ερμηνεία ότι η «τύφλωση» των απίστων είναι συνάρτηση θεϊκής επιλογής. Εάν δεχθούμε κατά λέξη το παράθεμα, τότε βγάζουμε το συμπέρασμα ότι ο σκοπός των παραβολών είναι οι άπιστοι να μη λάβουν το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού κι έτσι να μη μεταστραφούν και σωθούν. Το πρόβλημα αυτό έγινε αντιληπτό από τους ερμηνευτές πολύ νωρίς, οπότε διατυπώθηκε η άποψη ότι ο σύνδεσμος ἵνα δε δηλώνει αιτία, ούτε εκφράζει σκοπό1420, αλλά δείχνει έκβαση αποτελέσματος. Δεν είπε οὐκ ἐπίστευσαν, αλλά οὐκ ἔμελλον πιστεύειν1421. Ο σύνδεσμος ὅτι του Ματθαίου δίδει μία διαφορετική απόχρωση, όμως η σημασία του συνδέσμου είναι διφορούμενη στις περισσότερες μεταφράσεις. Ο σύνδεσμος ὅτι θα πρέπει να θεωρηθεί αιτιολογικός, επειδή εισάγει την απάντηση, η οποία ξεκίνησε με το διὰ τί (Mτ. 13,10)1422. Εν ολίγοις η ιδέα του Ματθαίου μπορεί να αποδοθεί ως εξής: ο Χριστός μιλάει με παραβολές, επειδή οι άνθρωποι είναι πνευματικά αναίσθητοι και, αν και έχουν μάτια και αυτιά, ουσιαστικά δεν αντιλαμβάνονται αυτά τα οποία βλέπουν και ακούν. Έτσι η κατανόηση των παραβολών δεν πρέπει να θεωρείται κάτι ξεκομμένο από ολόκληρη την αποστολή της σωτηρίας που έφερε ο Χριστός στον κόσμο1423. Άρα ο τρόπος διδασκαλίας με παραβολές παρουσιάζεται ως συνέπεια της απιστίας του ανθρώπου, που εξακολουθεί να ανθίσταται στη διδασκαλία του Χριστού, την οποία συναντούμε στα κεφάλαια 8‐12 του Ματθαίου. Για τον Ευαγγελιστή οι παραβολές του Χριστού θα παραμείνουν ακατανόητες σε ἐκείνους που υψώνουν με εχθρότητα και υπερηφάνεια τον εαυτό τους απέναντι στη διδασκαλία Του 1424. Σε σχέση με την ερμηνεία των συνδέσμων ἵνα και ὃτι και το νόημα των στίχων, που συνδέονται με αυτούς, υπάρχουν πολλές προσεγγίσεις και έχουν δοθεί ακόμη περισσότερες ερμηνείες. Εδώ παρουσιάζουμε κάποιες από αυτές: α) Ξεκινώντας από τους ίδιους τους συνδέσμους διατυπώνονται διάφορες υποθέσεις, οι οποίες έχουν να κάνουν με το είδος τους (τελικοί, αιτιολογικοί, αναφορικοί) και με την απόδοσή τους στα ελληνικά σε σχέση με τη γλώσσα την οποία μιλούσε ο Χριστός. β) Για κάποιους ερμηνευτές, είναι σύνηθες, στη σημιτική σκέψη και πρακτική, μία εντολή (όπως παρουσιάζεται στο μασωριτικό κείμενο η παράθεση του Ησαΐα) να χρησιμοποιείται για να εκφράσει το αποτέλεσμα 1425. Άρα στο κείμενο χρησιμοποιείται το ἵνα με την έννοια του ὅτι. Δηλαδή, ο Χριστός δε μίλησε για τον σκοπό των παραβολών, αλλά για το αποτέλεσμα που αυτές έχουν στους ανθρώπους 1426. Είναι πιθανό, λοιπόν, ο Μάρκος να μετέφερε λάθος την αραμαϊκή λέξη de, η οποία σημαίνει αυτός ο οποίος και όχι έτσι ώστε. Άρα το κείμενο πρέπει να διαβαστεί ως εξής: Τα μυστήρια της βασιλείας του Θεού έχουν δοθεί σε εσάς. Αλλά στους άλλους, οι οποίοι βλέπουν και ποτέ δεν κατανοούν… θα τους δοθούν με παραβολές1427. γ) Άλλοι ερμηνευτές έχουν την άποψη ότι ο σύνδεσμος ἵνα αποτελεί έναν εισαγωγικό τύπο (φόρμουλα) για να εισαχθεί το ρητό του Ησαΐα στο κείμενο. Έτσι ο

1420

Darrell L. Bock, Luke 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 729 Αμμώνιος Αλεξανδρείας, Εις τον Ευαγγελιστήν Ιωάννην, MPG 85, 1477 C, 2 – 4 1422 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 372 1423 Darrell L. Bock, Luke 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 730 1424 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 392 1425 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 264, με αναφορά σε Taylor.

1421

1426

Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 77 Για τη συγκεκριμένη αραμαϊκή λέξη di υπάρχει άρθρο του D. Keith Andrews, με τίτλο “The translation of the Aramaic Di in Greek Bibles,” JBL, 66 (1947), σελ. 15 – 51 1427

157

σύνδεσμος γίνεται ισοδύναμος με το ἵνα πληρωθῇ, με την έννοια της εκπλήρωσης της προφητείας1428. Δηλαδή: έτσι ώστε να εκπληρωθεί η ρήση του Ησαΐα1429. δ) Κάποιοι αποδίδουν προσωπικές θεολογικές ιδέες ή κίνητρα στους Ευαγγελιστές. Ο Ματθαίος με την αλλαγή του ἵνα σε ὅτι επιθυμεί να κατηγορήσει τους Εβραίους ή δημιουργεί μία ηθική βάση για την απόρριψη τους από το Θεό1430. Αντίστοιχα η ιδέα, στην οποία αποσκοπεί το κείμενο του Μάρκου και η οποία εκφράζεται με τους συνδέσμους ἵνα και μήποτε, δεν είναι αυθεντική, από τα χείλη του Χριστού, αλλά παρουσιάζει τη θεολογική άποψη του Ευαγγελιστή1431. ε) Άλλοι, όπως ο W. Hendriksen, προτείνουν ένα είδος πρόσθετης εναρμόνισης, που επιχείρησε ο Ματθαίος με βάση το κείμενο του Μάρκου: το ὅτι του Ματθαίου αποδίδεται με το επειδή, δηλαδή επειδή οι απορρίψαντες τον Χριστό αρνήθηκαν συνειδητά να δουν και να ακούσουν, ο Χριστός τους μίλησε με παραβολές ώστε (= ἵνα, Μάρκος, Λουκάς) να μη μπορούν πραγματικά να δουν και να ακούσουν1432. Πολλές από τις παραπάνω ερμηνείες παραλείπουν να συνδέσουν τον σχολιασμό των συνδέσμων ἵνα και ὅτι με τη λέξη μήποτε, η οποία, σε συνδυασμό με τη λέξη ἐκείνοις, αποτελεί το κρίσιμο στοιχείο για την κατανόηση του χωρίου 1433. Γεννιέται, όμως κι εδώ, ένα καίριο ερώτημα: Το μήποτε είναι εδώ χρονικό επίρρημα ή αιτιολογικός σύνδεσμος, ο οποίος σχετίζεται με τους Ισραηλίτες κι όχι με το Θεό; Δηλαδή, μήπως εννοεί ότι οι ίδιοι σκλήρυναν τους εαυτούς τους1434, έκλεισαν τα μάτια τους και τα αυτιά τους, για να μην επιστρέψουν και σωθούν; Αυτό κάνει τους Ισραηλίτες ενόχους και όχι τον Θεό υπέρμαχο του απολύτου προορισμού. Αν μετανοήσουν, ο Θεός θα τους θεραπεύσει1435. Κατά τον Ι. Καραβιδόπουλο το μήποτε δεν έχει την έννοια της απειλής, αλλά αυτή της ευκταίας επιστροφής των ακροατών του κηρύγματος του Χριστού, ώστε να τύχουν συγνώμης1436. Χρησιμοποιεί ως μάρτυρα τον Χρυσόστομο: Ο Προφήτης είναι ακριβής στην κατηγορία απέναντι προς τους Ιουδαίους. Δεν είπε ”οὐ βλέπετε“, αλλά ”βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε“, ούτε είπε ”οὐκ ακούσεσθε“, αλλά ”ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε“. Δηλαδή αυτοί πρώτοι απομακρύνθηκαν φράσσοντας τα αυτιά τους, κλείνοντας τα μάτια τους και παχύνοντας την καρδιά τους. Όχι μόνον δεν άκουγαν, αλλά και αποστρέφονταν το λόγο του Θεού. Και για ποιον λόγο το έκαναν αυτό; ”Μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς“, τονίζοντας έτσι την μεγάλη τους πονηρία και την αποστροφή τους προς τον Θεό. Αυτά τα λέγει (ο Χριστός) για να τους ελκύσει και να διεγείρει το ενδιαφέρον τους, δείχνοντάς τους ότι εάν επιστρέψουν προς το Θεό θα τους θεραπεύσει (από τις αδυναμίες τους)… Λέγει, λοιπόν, ”μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς“, δείχνοντας ότι η επιστροφή προς το Θεό είναι δυνατή, αλλά η μετάνοια είναι αυτή, η οποία οδηγεί στη σωτηρία. Κι αυτό δεν το κάνει για να δοξαστεί ο ίδιος, αλλά κάνει τα πάντα για τη σωτηρία των ανθρώπων. Εάν δεν ήθελε να ακούσουν και να σωθούν, θα σιωπούσε και δε θα μιλούσε με παραβολές∙ αντιθέτως τους παρακινεί σε εγρήγορση, μιλώντας τους αινιγματικά1437. Συμφωνώντας με τα παραπάνω ο π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης τονίζει ότι ο παραβολικός λόγος του Χριστού, απέναντι στους ανέτοιμους να τον δεχθούν ανθρώπους, είχε παιδαγωγικό και προσωρινό χαρακτήρα. Αποβλέπει στο να ερεθίσει τους αδιάφορους και να τους κεντρίσει το ενδιαφέρον μήποτε 1428

Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 77 William R. Farmer, The International Bible Commentary…, σελ. 1298 1430 Jack Dean Kingsbury, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, σελ 48‐49 1431 Brett Peterson, ό.π..

1432 Άποψη που καταγράφεται από τους Frank E. Gaebelein, κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 308 1433 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 264 1434 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 254 1435 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 247 1436 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 162 1437 Ιωάννης Χρυσόστομος, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον…, Ομιλία με΄, MPG 58, 472, 43 – 473, 20 1429

158

ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς, μήπως δηλαδή και επιστρέψουν και συγχωρεθούν, ρωτώντας, μαθαίνοντας και ανταποκρινόμενοι. Είναι σα να λέγει ο Χριστός: μιλάω με παραβολές (που δεν είναι «μασημένη τροφή»), μήπως και κινήσω το ενδιαφέρον των ανθρώπων να ρωτήσουν και να ζητήσουν να μάθουν τι κρύβεται κάτω από τον αινιγματικό και παραβολικό λόγο. Άρα ο Χριστός «χαμηλώνει» το επίπεδο του λόγου Του, μέσω των παραβολών, όμως απαιτούνταν και από την πλευρά του ακροατή η δεκτικότητα πρόσληψης και η προσπάθεια κατανόησης και ύστερα αγώνας, ώστε αυτός ο παραβολικός λόγος του Χριστού να γίνει βίωμα και πράξη ζωής. Αν ο ακροατής ήταν ανέτοιμος και δεν είχε αυτή τη δεκτικότητα και το ενδιαφέρον, ώστε άμεσα να τον προσλάβει με το πρώτο άκουσμα, ήταν πολύ πιθανό –και αυτός ήταν ο στόχος– η ίδια η υφή του παραβολικού λόγου να κεντρίσει το ενδιαφέρον του και να προκαλέσει περιέργεια ή απορία1438. Με βάση όσα είπαμε παραπάνω για τους συνδέσμους ἵνα και ὅτι και το επίρρημα μήποτε γίνεται σαφές ότι στο «μεσοσκήνιο» έχουμε τη διάκριση των ανθρώπων σε δύο κατηγορίες: σε αυτούς που κατανοούν και σε αυτούς, οι οποίοι δεν κατανοούν τον λόγο του Θεού. Οι κατανοούντες είναι οι μαθητές του Χριστού, στους οποίους έχει δοθεί η χάρις της γνώσης των μυστηρίων του Θεού. Είναι πολύ χαρακτηριστική η αντωνυμία ὑμῖν (Mτ. 13,11, Mκ. 4,11, Λκ. 8,10), την οποία χρησιμοποιούν και οι τρεις Ευαγγελιστές. Αυτοί οι οποίοι δεν κατανοούν τα λεγόμενα του Χριστού χαρακτηρίζονται ως ἐκείνοι (Μτ.), οἱ ἔξω (Μκ.), οἱ λοιποί (Λκ.), στους οποίους ο Χριστός ομιλεί ἐν παραβολαῖς (Mτ.

13,13, Mκ. 4,11, Λκ. 8,10)1439. Αυτό το οποίο γίνεται φανερό είναι ότι οι παραβολές, αφού δεν κατανοούνται (μόνον ο Χριστός εξηγεί τις παραβολές), δημιουργούν ένα χάσμα ανάμεσα σε αυτούς που τις κατανοούν και σε εκείνους που δεν τις καταλαβαίνουν1440. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα βρίσκεται στους στίχους Μτ. 21,44‐45, όπου οι φαρισαίοι καταλαβαίνουν ότι ο Χριστός, μέσα από τις παραβολές, ομιλεί για αυτούς, αλλά βγάζουν εσφαλμένα συμπεράσματα από αυτή την γνώση. Αξίζει να επικεντρώσουμε στην «κατεργασία» του Ματθαίου, η οποία περιέχει μεγαλύτερο μέρος κειμένου της Παλαιάς Διαθήκης, το οποίο έχει δομηθεί με πολύ μεγάλη μαεστρία. Χρησιμοποιεί την πρόταση διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ προκειμένου να δώσει έμφαση στην υπόλοιπη πρόταση του Χριστού, αλλά και στην προφητεία του Ησαΐα (Μτ. 13,13‐18), που ακολουθούν1441 και όλο το κείμενο δομείται με ένα σαφέστατα χιαστί σχήμα, του οποίου η δομή και ο τρόπος αντιστροφής απηχεί παλαιοδιαθηκικό κείμενο (π.χ. Ψλμ. 88,28‐37), δίνοντας έμφαση στην κλίμακα της κρίσης και του ελέους του Θεού1442. Συνοψίζοντας, μπορούμε να αποδώσουμε το νόημα αυτών των φράσεων ως εξής: Στις μάζες του πλήθους, που δεν διαθέτουν πνευματικά χαρίσματα και δεν έχουν τη δεκτικότητα των θεϊκών αληθειών, ολόκληρη η ζωή και, ιδιαιτέρως, ολόκληρη η αποκάλυψη των θεϊκών μυστηρίων, έχει τη μορφή μίας ανεξήγητης παραβολής, στο αληθινό μήνυμα της οποίας ουδέποτε θα εισχωρήσουν. Και αυτή η κατάσταση εκπληρώνει την ρήση του Θεού, δια του Προφήτη Ησαΐα, ο οποίος περιέγραψε την πνευματική κατάσταση αυτής της γενεάς1443.

1438

π. Ιωάννης Σκιαδαρέσης, Παραβολές των Ευαγγελίων…, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, σελ.12 Theodore H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ. 120 1440 Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 246 1441 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 371 1442 Το χιαστί σχήμα μπορεί να το βρει ο αναγνώστης στο Kenneth E. Bailey, Poet and Peasant: A Literary‐Cultural Approach to the Parables in Luke, σελ. 61. Μία ελαφρώς παραλλαγμένη χιαστί δομή παρουσιάζει ο David Wenham στο “The Structure of Matthew 13”, NTS 25 (1979), σελ. 517‐518.

1443 Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ. 145 1439

159

1.2.1. Η χρήση της προφητείας του Ησαΐα από τον Χριστό και τους συγγραφείς της Κ. Διαθήκης

Στο εβραϊκό κείμενο του βιβλίου του Ησαΐα ο Θεός λέγει στον προφήτη Του: Πήγαινε … και κάνε τις καρδιές αυτού του λαού σκληρές και κάνε τα αυτιά τους βαριά και κλείσε τους τα μάτια, ώστε να μη βλέπουν με τα μάτια τους, να μην ακούν με τα αυτιά τους και να μην καταλαβαίνουν με την καρδιά τους και ξαναθέσε (το χέρι σου) και θα θεραπευθούν. Εδώ φαίνεται ότι ο Θεός σκληραίνει, μέσω του προφήτη Του, τις καρδιές των ανθρώπων, όπως αυτό καθίσταται σαφές από τις προστακτικές που χρησιμοποιούνται, έτσι ώστε η ανταπόκριση να μην είναι δυνατή. Παράλληλα, αυτή η σκληρότητα δεν αφήνει να εκπληρωθεί η υπόσχεση του Θεού προς τον λαό Του. Ωστόσο, η ευκαιρία για μετάνοια είναι ακόμη «ανοικτή» σε ένα μεγάλο μέρος του βιβλίου του Ησαΐα1444. Το κείμενο του Ησαΐα θέλει να σοκάρει τους ακροατές του, ώστε να μεταστραφούν και να υπακούσουν στα λόγια του Θεού και δεν πρέπει να εκλάβουμε ότι εκφράζει θεϊκή προσταγή, για να παραμείνουν οι Ιουδαίοι στην ανυπακοή 1445. Όμως, τα λόγια του Ησαΐα στην μετάφραση των Ο΄ αποδίδονται ως εξής: καὶ εἶπεν πορεύθητι καὶ εἰπὸν τῷ λαῷ τούτῳ ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε, ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν μήποτε ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς. Όπως διαπιστώνουμε, στη μετάφραση των Ο΄ δε χρησιμοποιούνται οι προστακτικές του εβραϊκού κειμένου κι έτσι φαίνεται ότι η σκληροκαρδία είναι η αιτία κι όχι η πρόθεση. Δηλαδή οι άνθρωποι δεν αποδέχονται το προφητικό μήνυμα εξ’ αιτίας της σκληροκαρδίας τους κι επειδή έχουν κλειστά τα μάτια τους 1446. Οι Ο΄ περιγράφουν καταστάσεις κατά τις οποίες η ευθύνη πέφτει στον ίδιο τον άνθρωπο. Είναι οι ίδιοι οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν θέλουν να πιστέψουν, είναι αυτοί οι ίδιοι, οι οποίοι έκλεισαν τα μάτια τους. Το δεύτερο μισό του στίχου 10 στον Ησαΐα ξεκινά με το σύνδεσμο μήποτε, ο οποίος επισημαίνει τη συνέπεια της υπαιτιότητας των ανθρώπων ανεβαίνοντας μία κλίμακα ἴδωσιν… ἀκούσωσιν… συνῶσιν… ἐπιστρέψωσιν, η οποία κορυφώνεται στη μετάνοια και οδηγεί στη σωτηρία: ἰάσομαι. Πρωτίστως, επειδή δεν ήθελαν να μετανοήσουν, κατάντησαν να μη βλέπουν, να μην ακούν και να μην καταλαβαίνουν, ερχόμενοι σε αντίθεση με την εκπληρούμενη κυρίαρχη θέληση του Θεού1447. Οι περισσότεροι ερμηνευτές συμφωνούν ότι οι στίχοι 11 και 13 του Ματθαίου και ο στίχος 11 του Μάρκου διασώζουν ένα targum, και όχι το μασσωριτικό κείμενο ή την μετάφραση των Ο΄1448. Ενδεχομένως οι Ευαγγελιστές να βασίστηκαν σε μία «ανεξάρτητη» μετάφραση1449. Σύμφωνα με τον C. Evans, ο οποίος μας προσφέρει τρεις τύπους targum του συγκεκριμένου εδαφίου του Ησαΐα, το αραμαϊκό κείμενο μετριάζει την τραχύτητα του εβραϊκού κειμένου1450. Κάποιοι σχολιαστές βλέπουν εδώ μία «απολογία» του Χριστού, για το λόγο που ομιλεί με παραβολές1451, προσπαθώντας να εξηγήσει τη μικρή αποδοχή του κηρύγματός Του1452, ενώ άλλοι αμφιβάλλουν για το αν ο Χριστός είπε κάτι τόσο ακραίο, το οποίο αποδίδουν στην πρώτη Εκκλησία, επειδή, όπως 1444

L.A.R.Clare, A Commentary on the Gospel …to St. Luke, σελ. 729. Πρβλ. Ησ. 1,21‐26. 9,1‐7. 11,1‐9. 14,24‐26.

17,14. 21,16‐17. 29 1445 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 90 1446 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 72, απ’ όπου και η απόδοση του εβραϊκού κειμένου.

1447 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 373, με αναφορές σε Montefiore και H. ‐J. Held 1448 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 387 – 388 1449 Theodore H. Robinson, The Gospel of Matthew, σελ. 120 1450 Craig Α. Evans, To See and Not Perceive: Isaiah 6.9‐10 in Early Jewish and Christian Interpretation, σελ. 69 – 76 1451 Mark L. Bailey, “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, 155, σελ. 187 1452 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 707

160

υποστηρίζουν, οι παραβολές λέχθηκαν από τον Χριστό πριν την απόρριψή Του από τον Ισραήλ1453. Έτσι, ο J. Jermaias ισχυρίζεται ότι τα συγκεκριμένα λόγια, πριν τα υιοθετήσει ο Μάρκος, δεν είχαν καμία σχέση με τις παραβολές του Χριστού1454. Άλλωστε, η απόρριψη, η οποία υποδηλώνεται στην παράθεση του Ησαΐα, είναι πέρα από τον χαρακτήρα του Χριστού, ο οποίος προσπαθεί να προσελκύσει τους ανθρώπους στη Βασιλεία του Θεού και όχι να τους εκδιώξει από αυτήν. Όμως, η προφητεία του Ησαΐα μπορεί να παίξει έναν διπλό σκοπό: Από τη μια υπάρχει η δήλωση για την αποστολή Του, και από την άλλη μία προειδοποίηση για τη σκληρότητα της καρδιάς1455. Το χωρίο 6,9‐10 του Ησαΐα αποτέλεσε ένα σημαντικό κείμενο, με ιδιαίτερη σημασία για την πρώτη χριστιανική εκκλησία, σύμφωνα με την άποψη πολλών σχολιαστών1456, επειδή οι συγκεκριμένοι στίχοι του Ησαΐα, οι οποίοι συναντώνται σε αρκετές περιπτώσεις στην Κ. Διαθήκη, προσφέρουν την κατάλληλη βοήθεια, προκειμένου να εξηγηθούν η έλλειψη πίστεως και η απόρριψη του Χριστού εκ μέρους των Ισραηλιτών, αλλά και για να δικαιολογηθεί η στροφή από τον σκληρόκαρδο Ισραήλ στα έθνη1457. Ολόκληρο το χωρίο ξαναβρίσκεται στις Πράξεις των Αποστόλων 28,26‐27, ενώ ένα μέρος του παρατίθεται στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον 12,39‐40 και στην προς Ρωμαίους επιστολή (Ρωμ. 11,8). Ακόμη, η χρήση του ρήματος πωρόω (πώρωσις) συναντάται στα χωρία Μκ. 3,5. 6,52. 8,17, Ρωμ 11,7. 25, Β΄ Κορ. 3,14 και Εφ. 4,18, στα οποία μπορεί να αναγνωρίσει ο αναγνώστης άμεση ή έμμεση επιρροή από τους συγκεκριμένους στίχους του Ησαΐα.

1.2.1.1. Η προφητεία στα κατά Μάρκον και κατά Λουκάν Ευαγγέλια

Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ο Μάρκος και ο Λουκάς (που τον ακολουθεί) δανείστηκαν το παράθεμα της προφητείας από τη μετάφραση των Ο΄. Αυτό το συμπεραίνουμε από την ταυτότητα των εκφράσεων. Όμως ο Μάρκος τροποποίησε την προφητεία για κάποιους λόγους. Ένας τέτοιος λόγος μπορεί να είναι ότι ο Ευαγγελιστής είχε στο μυαλό του την μορφή του παραθέματος, που χρησιμοποίησε ο Χριστός και αυτή μπορεί να ήταν κάποια μορφή targum, η οποία διατήρησε το πνεύμα της αρχικής προφητείας. Αυτό επικυρώνει το ότι, ίσως, ο Μάρκος διασώζει με μεγαλύτερη πιστότητα τα λεγόμενα του Χριστού σε σχέση με τον Ματθαίο. Η διαφορά του πνεύματος των δύο εκδοχών, της εκδοχής του Μάρκου και του Λουκά από τη μια μεριά και του Ματθαίου από την άλλη, αντιστοιχούν στη διαφορά του εβραϊκού πρωτοτύπου και της μετάφρασης των Ο΄ αντιστοίχως. Ο υπαινιγμός του Λουκά στο χωρίο του Ησαΐα 6,9‐10 είναι λιτός και αινιγματικός, πολύ πιο σύντομος από τον Μάρκο και φυσικά από τον Ματθαίο. Προφανώς η έκταση του χωρίου είναι αντίστοιχη και στις πηγές των Ευαγγελιστών. Η σειρά του Ησαΐα ἀκούσετε, βλέποντες αντιστρέφεται και στους τρεις συνοπτικούς σε βλέποντες, ἀκούοντες, ώστε να φανεί πιο φυσική και εκτός του πλαισίου του Προφήτη, ο οποίος φανερώνει ότι αν η προειδοποίηση δεν εισακουστεί, η κρίση δεν θα κατανοηθεί1458.

1453

H. K. Luce, The Gospel According to St. Luke, σελ. 166 Πολλές απόψεις, γύρω από το συγκεκριμένο θέμα, αναφέρονται στην εργασία του Hiroaki Yoshimura, Did Jesus cite Isa 6:9 – 10?. Jesus saying in Mark 4:11 – 12 and the Isaianic idea of hardening and remnant, σελ. 1 – 8 της εισαγωγής 1454 Joachim Jeremias, The Parables of Jesus, σελ. 16 – 18 και Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 707 1455 Darrell L. Bock, Luke 1:1 – 9:50, (τομ. 1), σελ. 731 1456 π.χ. Charles Harold Dodd, According to the Scriptures: The Sub‐Structure of New Testament Theology, σελ 36 – 39, Barnabas Lindars, New Testament Apologetic: The Doctrinal Significance of the Old Testament Quotations, σελ. 154 – 167, Evans Craig Alan, “The function of Isaiah 6,9 ‐ 10 in Mark and John,” NovT 24 (1982), σελ. 124 – 138 κ. ά.

1457 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 393 1458 John Nolland, Luke 1:1‐9:20 (WBC), σελ. 380 και Darel L. Bock, Luke, τομ. Ι (1, 1 – 9, 50), σελ. 728

161

1.2.1.2. Η προφητεία στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον

Ο Ματθαίος βασίζεται στον Μάρκο, «διορθώνοντας» τον σημιτισμό του και αποκαθιστώντας ορθά την δομή της πρότασης1459. Ακολουθεί κι αυτός τους Ο΄, επειδή το κείμενό τους εξυπηρετεί καλύτερα στους σκοπούς του, ενώ και ο αντικατοπτρισμός του μηνύματος του Ησαΐα είναι πιο σαφής στον Ματθαίο, αφού παρατίθεται αυτούσιο το χωρίο του Προφήτη1460. Για τον Ματθαίο τα λόγια του Ησαΐα αντιστοιχούν απόλυτα στην απόρριψη του Χριστού, η οποία παρατηρήθηκε στα κεφάλαια 11 και 121461. Εδώ ο Χριστός φαίνεται ότι μιλάει στους όχλους με παραβολές και προειδοποιεί ότι η κρίση έρχεται σε έναν λαό, του οποίου η καρδιά είναι σκληρή κι ακάθαρτη και η ακοή του έχει αμβλυνθεί1462. Η εμφατική άρνηση είναι ίδια στον Ησαΐα και τον Ματθαίο: οὐ μὴ συνῆτε… καὶ οὐ μὴ ἴδητε. Η σύνταξη, όμως, είναι αρκετά διαφορετική από αυτήν του εβραϊκού κειμένου του Ησαΐα, αποφεύγοντας τις προστακτικές του. Στην απροθυμία της πλειονότητας των Ιουδαίων να αποδεχθούν τον Χριστό κατά την επίγεια παρουσία Του, ο Ματθαίος αναγνωρίζει μία βαθύτερη εκπλήρωση της προφητείας. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι πρόκειται για μία ‐εσχατολογικής χροιάς‐ εκπλήρωση της φράσης του Ησαΐα. Η απόρριψη του Χριστού από τους Ιουδαίους φαίνεται να αποτελεί μυστήριο και είναι αποτέλεσμα της κυρίαρχης θέλησης του Θεού. Είναι σα να λέγει: Τα στοιχεία, για να πιστέψετε, θα βρίσκονται μπροστά στα μάτια σας, θα τα δείτε και θα τα ακούσετε, όμως δεν θα καταλάβετε τίποτα. Η αποτυχία των Ιουδαίων στο να κατανοήσουν τα έργα και τα λόγια του Χριστού για τη διακήρυξή του ερχομού της Βασιλείας του Θεού, παραλληλίζεται με την αδυναμία τους να κατανοήσουν τις παραβολές1463.

1.2.1.3. Το πρόσθετο υλικό του Ματθαίου

Ο Ματθαίος χωρίζει τον στίχο του Μάρκου (4,11) σε δύο στίχους (13,11 και 13,13), παρεμβάλλοντας ανάμεσά τους μια φράση, η οποία διασώζει μία, θεωρητικά, αυθεντική πρόταση του Χριστού, η οποία πιστεύεται ότι προέρχεται από την πηγή των λογίων (Q) και διατυπώθηκε στην αραμαϊκή διάλεκτο1464: ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται∙ ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ, την οποία συναντούμε στον Μάρκο λίγους στίχους παρακάτω (Μκ 4,25 // Λκ. 8,18), ενώ στον Ματθαίο την συναντούμε και πάλι κατά την εξιστόρηση της παραβολής των ταλάντων (Μτ. 25,29), όπως και στον Λουκά (Λκ. 19,26). Παρόμοιες αντιλήψεις συναντούμε και σε ολόκληρη τη ραβινική γραμματεία των Ιουδαίων1465. Άραγε ο Ματθαίος την παρεμβάλλει εδώ για να επεξηγήσει, με ακόμη πιο εμφατικό τρόπο, τη διάκριση μεταξύ των μαθητών και των άλλων, οι οποίοι αγνοούν τα μυστήρια της Βασιλείας των Ουρανών1466; Το πρώτο ημιστίχιο (ὅστις γὰρ ἔχει) αναφέρεται στους μαθητές, ενώ το δεύτερο ημιστίχιο (ὅστις δὲ οὐκ ἔχει…) αναφέρεται στους αμύητους, σχετικά με τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού. Εδώ αξίζει να προσθέσουμε κάποια παράλληλα κείμενα: Στο απόκρυφο βιβλίο του Έσδρα υπάρχει η

1459

W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., ό.π., σελ. 392 Leaney Alfred Robert Clare, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 729 1461 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 373, με αναφορές σε Montefiore και H. ‐J. Held 1462 Leaney Alfred Robert Clare, ό.π..

1463 Donald A. Hagner, ό.π..

1464 Joachim Jeremias, New Testament Theology: The proclamation of Jesus, σελ. 23. Το ίδιο ισχύει και για τους στίχους Μτ. 13,16‐17, βλ.. Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 238 1465 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 373 1466 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 391 1460

162

φράση: από κενά θα πάρεις κενά και από γεμάτα θα πάρεις γεμάτα1467, ενώ μία ιουδαϊκή παροιμία λέγει: Οι πλούσιοι αποκτούν εύκολα νέα πλούτη, ενώ οι φτωχοί χάνουν εύκολα και τα λίγα τα οποία κατέχουν1468. Στο γνωστικό κατά Θωμάν Ευαγγέλιον (κεφ. 41) διαβάζουμε: Είπε ο Χριστός: ”Όποιος έχει κάτι στο χέρι, θα πρέπει να του δοθεί και κάτι ακόμη περισσότερο, και όποιος δεν έχει τίποτα, θα πρέπει να του αφαιρεθεί ακόμη κι αυτό το λίγο που έχει“1469. Η δικαιοσύνη στον Ματθαίο ενδύεται έναν εσχατολογικό τόνο1470, όμως το συγκεκριμένο λόγιο αποδίδει μία παράξενη εικόνα για την δικαιοσύνη του Θεού1471, που ενδιαφέρεται να γεμίσει, όχι το άδειο δοχείο, αλλά αυτό που είναι πλήρες1472. Τη σκοπιμότητα της χρήσης αυτού, του «περιπλανώμενου» πρωτοχριστιανικού λογίου1473, φαίνεται να την καλύπτει ένας αδιαπέραστος μανδύας. Μπορούμε να υποθέσουμε ότι ο Χριστός αφουγκράστηκε το κοινό αίσθημα της εποχής του ή πήρε μία κοσμική παροιμία, της οποίας το μήνυμα ήταν ότι η ζωή είναι άδικη, αφού ο πλούσιος γίνεται πλουσιότερος και ο φτωχός φτωχότερος, προκειμένου να της δώσει μία θρησκευτική χροιά. Βαθύτερα συμπεράσματα δε μπορούν να εξαχθούν 1474. Το πρόβλημα, το οποίο εμφανίζεται εδώ ως αδικία, δηλαδή ο Θεός να δίνει σε αυτόν που έχει και να αφαιρεί από αυτόν που δεν έχει, επιλύεται όταν συνειδητοποιήσουμε ότι ο Χριστός αναφέρεται στη δυνατότητα πρόσληψης και μη πρόσληψης. Αυτός ο οποίος ἔχει είναι ο άνθρωπος, ο οποίος υποδέχεται με ευχάριστο τρόπο το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού και ανταποκρίνεται γενόμενος μαθητής του Χριστού. Σε αυτόν θα δοθεί περισσότερη κατανόηση και περισσή καρποφορία. Αυτός, ο οποίος οὐκ ἔχει, είναι ο άνθρωπος, ο οποίος δεν ανταποκρίνεται στην εξαγγελία του Χριστού και των μαθητών Του, απορρίπτοντας το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού 1475. Όταν κάποιος έχει προθυμία και ζήλο θα του δοθούν από το Θεό και όλα αυτά που ζητεί. Όταν, όμως ο ίδιος δε θέλει και δεν προσφέρεται, τότε ούτε ο Θεός θα του δώσει. Και μάλιστα μας λέγει ὃ δοκεῖ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ1476, όχι επειδή ο Θεός το αφαιρεί από αυτόν, αλλά επειδή ο ίδιος δεν το αξίζει…διότι νομίζει (δοκεῖ) ότι το έχει, ενώ κατά βάθος, δεν το κατέχει1477. Διότι αν κάποιος έχει έστω ένα μικρό σπινθήρα του καλού, αυτός θα σβήσει αν δεν τον τροφοδοτεί με το οξυγόνο του πνεύματος και των πνευματικών έργων, ώστε να γίνει μεγαλύτερη η φλόγα1478. Παρακάτω, στους στίχους Μτ. 13,16‐17, έχουμε απότομη αλλαγή στον τόνο και το περιεχόμενο των λόγων του Χριστού. Απέναντι στην σκληροκαρδία των Ισραηλιτών υπάρχουν τα ανοικτά μάτια και τα ευήκοα ώτα των μαθητών Του: ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ 1467

Β΄ Έσδρας, (4 Ezra) 7,25. To κείμενο προέρχεται από την αγγλική μετάφραση του βιβλίου, στην ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου της Virginia, στην ηλ. δ/νση: http://etext.lib.virginia.edu/toc/modeng/public/Kjv4Ezr.html ημ. αν.: 30.07.2014 1468 L. Cl. Fillion στο Παναγιώτη Ν. Τρεμπέλα, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 252 1469 To κείμενο προέρχεται από την αγγλική μετάφραση του βιβλίου, στην ηλεκτρονική σελίδα: http://www.pseudepigrapha.com/ , στην ηλεκ. διεύθυνση: http://www.pseudepigrapha.com/LostBooks/thomas.htm . ημ. αν.: 31.07.2014 1470 Μόσχος Γκουτζιούδης, “Η έννοια της Δικαιοσύνης στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο,” Δ. Β. Μ., τόμ. 25, σ.

122 1471 Για τη θεολογία της δικαιοσύνης του Θεού μπορεί να διαβάσει ο αναγνώστης στο έργο του Χαραλάμπου Γ. Ατματζίδη, Από την βιβλική έρευνα στην πίστη της Εκκλησίας, Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, τομ. Α΄, σελ. 316 κ.ε.

1472 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 160 1473 Ulrich Luz, ό.π., σελ. 246 1474 Ulrich Luz, ό.π., σελ. 238 1475 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 308. Πρβλ. Μτ. 8, 11‐12 1476 Εδώ ο Χρυσόστομος χρησιμοποιεί την εκδοχή του Λουκά, ο οποίος τοποθετεί την συγκεκριμένη φράση μετά την παραβολή του λύχνου και πριν την αναζήτηση του Χριστού από την μητέρα Του και τους αδελφούς Του (Λκ. 8,18) 1477 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία με΄, ΜPG 58 471, 39 – 472, 14 1478 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 280 C, 14 – D, 3

163

ὀφθαλμοὶ ὅτι βλέπουσιν καὶ τὰ ὦτα ὑμῶν ὅτι ἀκούουσιν. Τα μάτια τους και τα αυτιά τους περιγράφονται ως μακάρια, μία λέξη – κλειδί, γνωστή από τους Μακαρισμούς και από άλλες περιπτώσεις1479. Οι μαθητές είναι μακάριοι, επειδή βλέπουν και ακούν, άσχετα από το αν προσλαμβάνουν ή καταλαβαίνουν1480. Μάκαριος είναι ο ευλογημένος, ο ευτυχής, ο ευδαίμων, ο τυχερός και κατ’ επέκταση ο πλούσιος και εύπορος. Η λέξη αρχικά σήμαινε τον μέγα, τον υψηλό, τον ισχυρό1481. Κι αυτοί ήταν Ιουδαίοι και ανάμεσά στους Ιουδαίους είχαν ανατραφεί, αλλά δεν έπαθαν αυτά που περιέγραφε η προφητεία, επειδή τη ρίζα των αγαθών, δηλαδή την προαίρεση και την γνώμη τους, τις είχαν ευνοϊκά διακείμενες… Δεν θα τους μακάριζε ο Χριστός αν δεν ήταν δικό τους το κατόρθωμα. Δεν αποτελεί δικαιολογία ότι ο Χριστός μιλούσε με ασάφειες (με τις παραβολές). Θα μπορούσαν και οι άλλοι να προσέλθουν και να Τον ρωτήσουν, όπως προσήλθαν οι μαθητές∙ αλλά αυτοί δε θέλησαν, επειδή ήταν ράθυμοι. Και όχι μόνο δε θέλησαν, αλλά έκαναν τα αντίθετα, όχι μόνο δεν πίστευαν, όχι μόνο δεν άκουγαν, αλλά και πολεμούσαν και είχαν μεγάλη απέχθεια προς τους λόγους του Χριστού, γι’ αυτό και παρουσιάζει τον προφήτη να τους κατηγορεί λέγοντας βαρέως ἤκουσαν. Αλλά οι μαθητές Του δεν ήταν σαν όλους τους υπόλοιπους, γι’ αυτό και τους μακαρίζει1482. Μακαρίζονται οι οφθαλμοί των μαθητών, οι οποίοι βρίσκονται δίπλα στον Χριστό και μπορούν να δουν τὰς χώρας ὅτι λευκαί εἰσιν πρὸς θερισμόν (Ιω. 4,35). Τους μακαρίζει όμως και επειδή άκουσαν την φωνή του Υιού του Θεού και είδαν Αυτόν. Μέσω αυτού αξιώθηκαν να δουν ‐νοητώς‐ και την φύση του Θεού – Πατέρα, κάτι που αξιώθηκαν να απολαύσουν και οι Άγιοι άνθρωποι παλαιότερα1483. Δεν εννοεί εδώ ο Χριστός την όραση και την ακοή, αλλά τη διάνοια των μαθητών Του… Τους λέγει: είδατε την παρουσία μου σ’ αυτόν τον κόσμο, τα θαύματά μου, ακούσατε τη φωνή μου και τη διδασκαλία μου… Οι μαθητές του Χριστού, λοιπόν, είναι πιο προνομιούχοι από τους Προφήτες και τους Δικαίους της Παλαιάς Διαθήκης, επειδή εκείνοι μόνο μέσω της πίστεώς τους «είδαν», αυτοί, όμως, βλέπουν και με την όρασή τους, οπότε με μεγαλύτερη σαφήνεια γνωρίζουν τον Μεσσία. Έτσι συνάπτει (ο Χριστός) την Παλαιά με την Καινή Διαθήκη, δείχνοντας ότι οι Προφήτες, όχι μόνο γνώριζαν τα μέλλοντα, αλλά και είχαν σφοδρή επιθυμία για την πραγματοποίησή τους1484. Σε αυτά τα δύο πράγματα υπερέχουν οι Απόστολοι από τους Προφήτες: είδαν σωματικώς τον ίδιο τον Χριστό και μυήθηκαν με πνευματικότερο τρόπο στα θεία (μυστήρια)1485. Ο Χριστός διακηρύττει ότι η σωτηρία είναι παρούσα, εδώ και σήμερα. Όλα αυτά, τα οποία είχαν οραματιστεί οι γενεές του παρελθόντος, τα επαγγέλλεται ως μία παρούσα πραγματικότητα. Αυτό, που για τις γενεές του παρελθόντος αποτελούσε ένα αντικείμενο πίστης και ελπίδας, ο Χριστός το πραγματώνει ως προσωπική εμπειρία του σήμερα1486. Οι μαθητές του Χριστού είχαν την ευκαιρία να δουν θαυμαστά σημεία: τυφλοὶ ἀναβλέπουσιν καὶ χωλοὶ περιπατοῦσιν, λεπροὶ καθαρίζονται καὶ κωφοὶ ἀκούουσιν, καὶ νεκροὶ ἐγείρονται καὶ πτωχοὶ εὐαγγελίζονται (Μτ. 11,4‐5). Τα μέλη της Εκκλησίας, όπως και οι μαθητές, δεν είναι προφήτες, ούτε και βασιλιάδες, όμως είναι δίκαιοι και

1479

Βλ. Μτ. 5,3‐11. 11,6. 16,17. 24,46) W.F. Albright & C.S.Mann, Matthew, σελ. 167 1481 Ιωάννης Σταματάκος Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, σελ. 593 1482 Ιωάννης Χρυσόστομος , ό.π., ΜPG 58, 473, 26 – 41 1483 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις τον Ματθαίον, αποσπ. 167, 1 – 4, εκδότης: J. Reuss, 1484 Ιωάννης Χρυσόστομος , ό.π., ΜPG 58, 473, 45 – 55 1485 Θεοφύλακτος, ό.π., MPG 123, 281 C, 11 – 13 1486 Thomas W. Manson, The Sayings of Jesus: As Recorded in the Gospels According to St. Matthew and St. Luke, σελ.

80 και Werner Georg Kümmel, Promise and Fulfilment: The Eschatological Message of Jesus, σελ. 112 – 113 1480

164

έχουν την ελπίδα και τη δυνατότητα να γίνουν μάρτυρες θαυμαστών γεγονότων, να δουν τη σωτηρία1487. Παρόμοιοι μακαρισμοί υπάρχουν στους Ψαλμούς Σολομώντος: μακάριοι οἱ γενόμενοι ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἰδεῖν τὰ ἀγαθὰ Ισραηλ ἐν συναγωγῇ φυλῶν, ἃ ποιήσει ὁ θεός (Ψλ. Σολ. 17,44) και μακάριοι οἱ γενόμενοι ἐν ταῖς ἡμέραις ἐκείναις ἰδεῖν τὰ ἀγαθὰ κυρίου, ἃ ποιήσει γενεᾷ τῇ ἐρχομένῃ (Ψλ. Σολ. 18,6)1488. Οι ψαλμοί μακαρίζουν κάποια ερχόμενη γενεά, που θα δει τον Μεσσία. Ο Χριστός μακαρίζει εμφατικά τους μαθητές Του, την παρούσα γενεά, που ήδη ζει την παρουσία του Μεσσία. Στο παράλληλο κείμενο του Λουκά (Λκ. 10,23‐24) η αντίθεση υπάρχει μεταξύ της γενεάς του Χριστού και των προηγουμένων γενεών, ενώ στον Ματθαίο (Μτ. 13,16‐17), η αντίθεση βρίσκεται ανάμεσα στους μαθητές (το ὑμῶν δεν αφήνει καμία αμφιβολία) και στους σκληρόκαρδους ανθρώπους της ίδιας γενεάς. Δύο κείμενα από τη Mekilta1489 της Εξόδου ίσως ρίχνουν κάποιο φως στους στίχους 13,16‐17 του Ματθαίου. Εκεί διαβάζουμε: Γι’ αυτό μπορείτε να πείτε ότι ένας υπηρέτης είδε στη θάλασσα, αυτό που ποτέ δεν είδαν ο Ησαΐας, ο Ιεζεκιήλ και όλοι οι Προφήτες (Mek στην Εξ. 15,2). Λίγο παρακάτω διαβάζουμε: (Τα γεγονότα της Εξόδου έγιναν) μπροστά στα μάτια όλων των ανθρώπων: Αυτό μας διδάσκει ότι εκείνη τη στιγμή είδαν αυτά που ο Ησαΐας και ο Ιεζεκιήλ δεν είδαν ποτέ τους (Mek στην Εξ. 19,11)1490. Σε αυτά τα χωρία, οι κοινοί άνθρωποι, οι οποίοι έζησαν την Έξοδο και την κάθοδο του Θεού στο Σινά, έγιναν μάρτυρες σημείων, τα οποία οι Προφήτες δεν τα είδαν ποτέ στη ζωή τους. Εάν ο Ματθαίος ήξερε την παρούσα παράδοση ή κάτι παρόμοιο, αυτό τον ενθάρρυνε να ενσωματώσει τα λόγια αυτά, περί Προφητών και δικαίων ανδρών μαζί με την παραβολή του Χριστού στο Ευαγγέλιό του1491. Σε ιουδαϊκά targum αναφέρεται ότι τα μυστήρια, τα οποία κρύβονται από τους Προφήτες, αποκαλύπτονται στον Βαλαάμ: Βαλαάμ, υιέ του Βεωρ, σου μιλάει αυτός, ο οποίος είναι πιο έντιμος από τον πατέρα του, (επειδή) τα σκοτεινά μυστήρια, τα κρυμμένα από τους προφήτες, έχουν αποκαλυφθεί σ’ αυτόν (Targum Αριθμ. 24,3 και 24,15)1492. Στο κατά Θωμάν γνωστικό Ευαγγέλιο, στο κεφάλαιο 38 βρίσκουμε μία φράση, η οποία είναι συγγενής με αυτήν του Ματθαίου: Ο Χριστός είπε, ”Συχνά επιθυμείτε να ακούσετε αυτά τα λόγια, που λέγω σε σας και δεν υπάρχει κανείς να σας τα πει. Θα υπάρξουν μέρες που θα με αναζητήσετε και δεν θα με βρείτε“. Παράλληλα, στο κεφάλαιο 17 διαβάζουμε: Ο Χριστός είπε, ”θα σας δώσω ό, τι μάτι ανθρώπου δεν είδε, αυτί δεν άκουσε, χέρι δεν άγγιξε, ό, τι δεν έχει προέλθει από ανθρώπινη καρδιά“1493. Κατά τη διάρκεια της Εικονομαχίας, ο Ιωάννης Δαμασκηνός χρησιμοποίησε τον συγκεκριμένο μακαρισμό των μαθητών από τον Χριστό ως επιχείρημα με το οποίο υποστηρίζεται η ύπαρξη των εικόνων στη χριστιανική λατρεία1494.

1487

Ulrich Luz, Matthew 8‐20, A Commentary, σελ. 247 Το κείμενο είναι από την ηλεκτρονική έκδοση του Craig A. Evans με τίτλο: The Greek Pseudepigrapha, Oak Tree Software Inc., 2008 1489 Πληροφορίες για τον όρο Mekilta στο λεξιλόγιο της παρούσης εργασίας, σελ. 160 1490 To κείμενο είναι από το βιβλίο των W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., με τίτλο: Matthew: A Shorter Commentary, based on the 3 volume International Critical Commentary, σελ. 214, σε μετάφραση από την αγγλική γλώσσα.

1491 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 183 1492 Το κείμενο των targum προέρχεται από μετάφραση του αγγλικού κειμένου από τον J. W. Etheridge, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: N.T.C.S. The newsletters for targumic and cognate studies, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://targum.info/targumic‐texts/pentateuchal‐targumim/ . Ημ. ανάκτησης: 31.07.2014 1493 Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον, κεφάλαια 38 και 17, μετάφραση του κειμένου από τα αγγλικά από την ιστοσελίδα: http://www.pseudepigrapha.com/LostBooks/thomas.htm από την σελίδα με τίτλο: The ʺScholarsʹ 1488

Translationʺ of the Gospel of Thomas 1494

Είδαν οι Απόστολοι τον Χριστό σωματικώς, όπως είδαν τα θαύματά Του και τα Πάθη Του και άκουσαν τα λόγια Του. Έτσι επιθυμούμε κι εμείς να Τον δούμε, να Τον ακούσουμε και να μακαριστούμε. Εκείνοι είδαν το πρόσωπό Του επειδή ήταν παρών σωματικώς, εμείς, όμως, επειδή δεν παρίσταται σωματικώς, όπως μέσα από τα βιβλία ακούμε τα λόγια του και αγιάζεται η ακοή μας και δι αυτής η ψυχή μας και γινόμαστε μακάριοι και

165

1.2.2. Η διδασκαλία του Χριστού ἐν παραβολαῖς

Με αφορμή το «μεσοσκήνιο» της παραβολής γεννάται ένα ερώτημα: ο παραβολικός λόγος αρμόζει στους νηπίους ως προς την πίστη1495 ή σε προχωρημένους, οι οποίοι μπορούν να διεισδύσουν πίσω από αυτές και να δουν τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού; Διότι η Βασιλεία του Θεού ανήκει σε μία άλλη πραγματικότητα, καλυμμένη κάτω από το πέπλο των παραβολών, οι οποίες, εν τούτοις, προσφέρουν και το «κλειδί» της ερμηνείας της. Αντίστοιχα υπάρχει ένα «κλειδί» για την κατανόηση του μηνύματος κάθε παραβολής. Στην παραβολή του σπορέως το θεμελιώδες κλειδί είναι η δήλωση του Χριστού ότι ο σπόρος είναι ο λόγος του Θεού1496. Η παραβολή του σπορέως διδάσκει ξεκάθαρα αυτό το μυστήριο της εισόδου στη Βασιλεία του Θεού∙ ο άνθρωπος μπορεί να παρομοιαστεί με ένα δένδρο ή ένα φυτό, που από τη μια μεριά μπορεί να κοπεί και να ριχτεί στη φωτιά1497, από την άλλη, όμως, μπορεί να δείξει εκπληκτικές δυνατότητες1498. Στη συγκεκριμένη παραβολή ο λαός του Θεού παρομοιάζεται με το έδαφος στο οποίο η Βασιλεία του Θεού μπορεί να καρποφορήσει ή να αποτύχει στο να φέρει καρπούς1499. Ο Κλήμης Αλεξανδρείας γράφει: Λέγει ο προφήτης: ”Ποιος μπορεί να καταλάβει την παραβολή του Κυρίου, αν δεν είναι σοφός, και επιστήμων και δεν αγαπάει τον Κύριο;” Λίγοι μπορούν να κατανοήσουν τις παραβολές. Και επίσης λέγει: ”Δε φθονεί τους ανθρώπους ο Θεός, αλλά το μυστήριο είναι δικό Του και μυούνται σ’ αυτό οι υιοί του οίκου Του”1500, ενώ ο Κύριλλος Αλεξανδρείας σημειώνει: Στους μη πιστούς δεν δίδεται η χάρη της γνώσεως των μυστηρίων της Βασιλείας των Ουρανών, αλλά δίδεται σε εμάς, οι οποίοι είμαστε πιο προχωρημένοι στην πίστη. Έτσι μας έδωσε τη δυνατότητα ο Θεός να εννοήσουμε τις παραβολές, τους σκοτεινούς λόγους, αλλά και τις ρήσεις των σοφών ανδρών και τα αινίγματα1501. Ενδεχομένως πολλοί θα αναρωτηθούν για ποιο λόγο ο Θεός δίδει τη γνώση των μυστηρίων Του μόνο σε μία μικρή, εκλεκτή ομάδα ανθρώπων. Όμως η έμφαση, που δίδεται στο κείμενο, δεν αφορά στον αριθμό των ανθρώπων που λαμβάνουν τη γνώση των μυστηρίων, αλλά στη δωρεά του Θεού καθ’ εαυτήν, η οποία προσφέρεται προς τους ανθρώπους1502. Ένας σύγχρονος συγγραφέας γράφει: Μερικοί άνθρωποι διαβάζουν το Θεό σε “πεζή” μετάφραση. Πώς, όμως, μπορείς να προσπαθήσεις να «διαβάσεις» το Θεό και να ερμηνεύσεις τους «δρόμους» Του με τέτοιον πεζό τρόπο, χάνοντας το μέγιστο νόημά του; Η τραγωδία των ανθρώπων, που βλέποντες μὴ βλέπωσιν, σχετίζεται με το γεγονός αυτό. Ο Thordon Wilder, στο θεατρικό του έργο Η πόλη μας (Our town) επισημαίνει πόσο αναίσθητοι είμαστε στα χρώματα, στα αρώματα και στην ομορφιά της καθημερινής μας ζωής. Σε αυτούς που θέλουν να καταλάβουν την αλήθεια, τους δίδεται η δυνατότητα να το κάνουν μέσω των παραβολών. Εάν δε μπορούμε να αντιληφθούμε την κατάσταση, δε μας κρύβουν οι παραβολές την αλήθεια, αλλά είμαστε εμείς

προσκυνούμε, τιμώντας τα βιβλία, δια των οποίων ακούμε τα λόγια του Χριστού, έτσι και μέσα από τις εικόνες παίρνουμε μία ιδέα της σωματικής ύπαρξής Του και των θαυμάτων Του και των Παθών Του και αγιαζόμαστε και πληροφορούμαστε και χαιρόμαστε και γινόμαστε ευτυχείς και σεβόμαστε και τιμούμε και προσκυνούμε την σωματική Του υπόσταση. (Ιωάννης Δαμασκηνός, Λόγος Απολογητικός, προς τους διαβάλλοντας τας Αγίας Εικόνας, 3, 12, 5 – 21, εκδότης: B. Kotter) 1495 Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ΄ Περί της παραβολής του σπόρου, ΜPG 132, 248 Β 7 1496 Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 72 – 73 1497 Πρβλ. Λκ. 3,9. 13,6–9 1498 Πρβλ. Λκ. 13,18‐21 1499 A. R. C. Leaney, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, σελ. 152 1500 Κλήμης Αλεξανδρείας, Στρωματείς, βιβλ. 5, κεφ. 10, ενότ. 63, υποεν. 6, σειρά 1 – υπ. 7, σειρά 3 εκδ.: O. Stählin, L. Früchtel and U. Treu 1501 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 72, 624, 36 – 40 1502 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 389

166

«τυφλοί», και δεν έχουμε τη δυνατότητα να την αντιληφθούμε με τις δικές μας δυνάμεις1503.

1.2.2.1. Η εκδοχή του Μάρκου περί παραβολών

Για πολλούς υπομνηματιστές είναι προφανές ότι η εκδοχή του Ευαγγελίου του Μάρκου φανερώνει μία μεταγενέστερη κατανόηση των παραβολών, σε σχέση με τον Ματθαίο, όταν η εχθρότητα ανάμεσα στη χριστιανική κοινότητα και τους Ιουδαίους της Ιερουσαλήμ είχε γίνει πια ξεκάθαρη. Ο Μάρκος παρουσιάζει την σκλήρυνση της καρδιάς των Ιουδαίων, όπως την παρουσιάζει και ο Παύλος1504. Ουσιαστικά η σύναψη του συγκεκριμένου λογίου του Ησαΐα με την παραβολή του σπορέως παραμένει ένα δυσερμήνευτο γεγονός. Ο Μάρκος επιχειρεί, μέσω αυτού του λογίου, να εκφράσει την αιτία, για την οποία ο Χριστός μιλούσε με παραβολές1505, όμως είναι δύσκολο να συμφιλιωθούμε με την ιδέα ότι ο Χριστός δίδασκε σε ένα εκστασιασμένο και καταπιεσμένο πλήθος με τέτοιο τρόπο, ώστε να μπερδέψει και να καταδικάσει τους ακροατές Του1506. Ενδεχομένως η ομιλία δια παραβολών συνδέεται με το περιστατικό της μικρής ανταπόκρισης στο κήρυγμα του Χριστού σε κάποιες βόρειες περιοχές1507 κι έτσι, ενώ ο εσωτερικός κύκλος των μαθητών διδάσκεται ανοιχτά, για τους ανθρώπους εκτός αυτού, όλα παραμένουν αινιγματικά1508.

1.2.2.2. Η εκδοχή του Ματθαίου περί παραβολών

Όπως είδαμε και προηγουμένως, οι νεότεροι ερμηνευτές θεωρούν ότι ο Ματθαίος παρουσιάζει τον Χριστό να ομιλεί με παραβολές, επειδή ο λαός είναι ήδη σκληρόκαρδος. Δηλαδή, η απιστία δεν έχει τις ρίζες της στα λόγια του Χριστού, αλλά στην σκληροκαρδία των ανθρώπων1509. O Ματθαίος, επιπλέον, καταλήγει και σε μία αισιόδοξη νότα: ο λόγος του Θεού προσφέρεται ως δωρεά του Θεού προς τους ανθρώπους (Μτ. 13,16‐17). Η αλήθεια αποκαλύπτεται μέσω της Θείας Χάριτος1510. Η έμφαση δίδεται στην ευθύνη αυτών που απορρίπτουν το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού. Έτσι παρουσιάζεται ο Χριστός να επιθυμεί να διεγείρει την σκέψη και την ανταπόκριση των ακροατών Του1511. Οπότε εδώ ο Μάρκος μας προσφέρει ένα έξοχο παράδειγμα ασύμμετρου επιχειρήματος, τυπικού για τους βιβλικούς συγγραφείς: η κατανόηση των θείων αληθειών από τους μαθητές είναι στοιχείο της Θείας Χάριτος, όμως η αποτυχία κατανόησης του νοήματος των θείων αληθειών είναι στοιχείο της απόρριψης του μηνύματος από τον κάθε άνθρωπο προσωπικά1512. Βέβαια, κάποιοι επιμένουν ότι, για τον Ματθαίο, ο Κύριος χρησιμοποιεί την διδασκαλία δια των παραβολών, επειδή ο Ησαΐας προφήτευσε την σκλήρυνση των Ιουδαίων και η προφητεία αυτή πρέπει να εκπληρωθεί1513. Όμως, ο πρωταρχικός σκοπός της παραβολής ήταν η διδαχή. Οπότε δε μπορεί να γίνει πιστευτό, ως πόρισμα οποιασδήποτε λογικής ανάγνωσης του Ευαγγελίου, ότι ο Χριστός επιθυμούσε να μη γίνει κατανοητός και επένδυε τη διδαχή Του με ακατάληπτες μορφές λόγου1514.

1503

George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 8, σελ. 149 ‐ 151 Βλ. Ρωμ. κεφ. 9‐11 1505 Sherman Elbridge Johnson, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, σελ. 90 1506 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 158 1507 Πρβλ. Μτ. 11,20‐24, Λκ. 10,13‐15 1508 C. S. Mann, Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, σελ. 265 1509 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 393 1510 Dan O. Via Jr. ʺMatthew on the Understandability of the Parables,ʺ JBL 84 (1965), σελ. 430‐431 1511 C. S. Mann, Mark, ό.π..

1512 Donald A. Hagner, Matthew 1‐13, (WBC), σελ. 373 ‐ 375 1513 F. Godet, στο Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, σελ. 250 1514 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 169 – 170 1504

167

1.2.2.3. Η εκδοχή του Λουκά περί παραβολών

Ο Λουκάς ακολουθεί τους Ο΄, όσον αφορά στην αποτυχία του όχλου στο να κατανοήσει και να συλλάβει το νόημα και τον σκοπό της παραβολής. Βλέποντας την δύσκολη θέση, στην οποία περιήλθε ο Μάρκος, παραλείπει την «απεχθή πρόταση» (μήποτε ἐπιστρέψωσιν …) δίνοντάς μας –ίσως– τη γνήσια μορφή της παράθεσης από τον Χριστό. Η δήλωση του Λουκά, λοιπόν, είναι αυτή: το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού δεν προορίζεται για τους εκτός αυτής. Για το λόγο αυτό ο Χριστός ομιλεί με παραβολές, προκειμένου να μεταφέρει το μήνυμα της Βασιλείας Του στους μαθητές Του με τέτοιο τρόπο, ώστε, οι εκτός αυτής, εφ’ όσον δεν έχουν το «κλειδί» της κατανόησης, θα ακούν και δε θα καταλαβαίνουν1515.

1.2.2.4. Η θεωρία της «επισκότισης των παραβολών» Τι αποκαλύπτουν οι παραβολές

Για πολλούς ερμηνευτές η παραβολή είναι σαν τη στήλη φωτός και τη νεφέλη που, ως φως, ενθάρρυνε τους Ισραηλίτες στην πορεία τους στην έρημο και την ίδια στιγμή, με τη σκοτεινή της πλευρά, έφερνε σύγχυση στους Αιγυπτίους. Κατά τον ίδιο τρόπο, ως φως, κατευθύνει τους οφθαλμούς ορισμένων, ενώ ταυτοχρόνως θαμπώνει και τυφλώνει τα μάτια κάποιων άλλων1516. Φωτίζει το μήνυμα της Βασιλείας του Θεού στους μαθητές του Χριστού, ενώ από την άλλη το συγκαλύπτει από τους απίστους και τους εχθρικά διακειμένους1517, χωρίς να είναι κάποιος απόκρυφος στοχασμός1518. Όπως και για τον Απόστολο Παύλο, ὁ λόγος γὰρ ὁ τοῦ σταυροῦ τοῖς μὲν ἀπολλυμένοις μωρία ἐστίν, τοῖς δὲ σῳζομένοις ἡμῖν δύναμις θεοῦ ἐστιν (Α΄Κoρ. 1,18)1519. Σε γενικές γραμμές, ολόκληρη η διακονία του Χριστού επί της γης μπορεί να θεωρηθεί ότι μετέχει στον χαρακτήρα της παραβολής και παραμένει αίνιγμα για όλους αυτούς, οι οποίοι είναι αποστασιοποιημένοι από τον λόγο Του. Αν ο ιουδαϊκός λαός καταλάβαινε τη διδασκαλία του Χριστού δε θα Τον απέρριπτε, δε θα Τον σταύρωνε. Ο Σ. Αγουρίδης αναρωτιέται: Πώς μία τόσο δυναμική διδασκαλία, όπως αυτή του Χριστού, άφησε ασυγκίνητους τους Ιουδαίους1520; Σύμφωνα με τον Ι. Καραβιδόπουλο, οι παραβολές συνδέονται με το μυστικό του Μεσσία1521, όπως το εννοεί ο Ευαγγελιστής Μάρκος. Με τη θεολογική μέθοδο, που εφαρμόζει στο Ευαγγέλιό του, αφήνει να φανεί ότι το μεσσιανικό μυστικό, όπως και το νόημα των παραβολών που είπε ο Χριστός, δεν έγιναν φανερά σε όλους τους Ισραηλίτες. Ακόμη και οι μαθητές Του έδειξαν βραδύνοια στο να κατανοήσουν τη διδασκαλία Του1522. Δηλαδή, ο Χριστός αποφεύγει την αναγνώριση της μεσσιανικής Του ιδιότητας από τον ιουδαϊκό όχλο και, ενώ μέσω των παραβολών αποκαλύπτει λίγο λίγο τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού, ταυτοχρόνως τα συγκαλύπτει. Έτσι αποφεύγονται παρερμηνείες τόσο εκ μέρους των Ιουδαίων, οι οποίοι έχουν λανθασμένες εθνικοπολιτικές προσδοκίες για τον Μεσσία όσο και εκ μέρους των Ρωμαίων, οι οποίοι με τη λέξη βασιλεία εννοούν μία επίγεια πραγματικότητα, στην οποία άρχοντες είναι αυτοί οι ίδιοι. Η ευθεία διδασκαλία των αντιλήψεων αυτών δεν θα 1515

Ezra Palmer Gould, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St Mark, σελ. 72 – 74 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 181 και Π.Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 74 1517 Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, σελ. 160 1518 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 125 1519 Joseph A. Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies σελ. 707 1520 Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Ματθαίος ο Ευαγγελιστής, σελ. 143 – 149 1516

1521 1522

Ιωάννης Δ. Καραβιδόπουλος, ό.π.. Σάββας Χρ. Αγουρίδης, Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, σελ. 24

168

είχε το προσδοκώμενο αποτέλεσμα. Γι’ αυτό και ο Χριστός διδάσκει ἐν παραβολαῖς (Mτ. 13,3) ή ἐν παροιμίαις (Ιω. 16,25), ώστε να προκληθεί το ενδιαφέρον των ακροατών και, στη συνέχεια, να φανερωθεί το νόημα των παραβολών στον στενότερο κύκλο των ανθρώπων, οι οποίοι θα δείξουν το ανάλογο ενδιαφέρον. Αν οι ακροατές Του ήταν πρόθυμοι και ικανοί να κατανοήσουν, ο Χριστός δε είχε κανέναν λόγο να χρησιμοποιήσει τις παραβολές προκειμένου να αποκρύψει κάτι. Οπότε, ουσιαστικά, δε μας αναγκάζει κανείς να υιοθετήσουμε όλα αυτά τα «τεχνάσματα» των ερμηνευτών περί επισκότισης των παραβολών. Ο Χριστός, κατά τον Μάρκο, δίδασκε στα πλήθη αυτά τα οποία μπορούσαν να τα κατανοήσουν και να τα «χειριστούν» στη ζωή τους: Καὶ τοιαύταις παραβολαῖς πολλαῖς ἐλάλει αὐτοῖς τὸν λόγον καθὼς ἠδύναντο ἀκούειν (Mκ. 4,33)1523. Σχολιάζει ο Ιωάννης Χρυσόστομος, με αφορμή την μη κατανόηση της παραβολής του σπορέως τόσο από τον όχλο όσο κι από τους μαθητές: Κατ’ ιδίαν, με τους μαθητές Του, επέλυε τα συγκεκριμένα θέματα. Η παραβολή ξεχωρίζει τον άξιο από τον ανάξιο, ο μεν άξιος αναζητά το νόημα στα λεγόμενα, ο ανάξιος το προσπερνά∙ έτσι έγινε και τότε. Οι Ιουδαίοι δεν διήγειραν το μυαλό τους εξ’ αιτίας της δυσκολίας (της παραβολής), ώστε να ρωτήσουν, επειδή δεν πρόσεξαν τα λεγόμενα. Διότι όταν κάτι είναι «σκιασμένο» σε κάνει να αναζητήσεις την αλήθεια. Αυτό έκανε και τότε ο Χριστός και τους μιλούσε με παραβολές, ερεθίζοντας και διεγείροντας το ακροατήριό Του, που διακατεχόταν από αδιαφορία και πνευματικό λήθαργο, όμως ούτε κι έτσι Τον πρόσεξαν∙ οι μαθητές, αντιθέτως, συνέχισαν, παρά το ότι βρίσκονταν κι αυτοί στην άγνοια, να μένουν δίπλα Του, επειδή ακριβώς κατανοούσαν την άγνοιά τους1524. Ο Χριστός, μέσω των παραβολών, όχι μόνο προσκαλεί τους ακροατές Του να διαπεράσουν την επιφάνεια και να βρουν το βαθύτερο νόημα, αλλά τους δίνει – ταυτοχρόνως– και την ευκαιρία να ανοίξουν τα μάτια τους και τα αυτιά τους ανακαλύπτοντας τη σημαντική διδασκαλία την οποία τους παρουσιάζει1525. Έχοντας υπ’ όψιν τα παραπάνω, η φράση διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ὅτι βλέποντες οὐ βλέπουσιν καὶ ἀκούοντες οὐκ ἀκούουσιν οὐδὲ συνίουσιν γίνεται μαρτυρία της καλοσύνης του Θεού προς τους ανθρώπους. Η γνώση των μυστηρίων της Βασιλείας του Θεού δεν δίνεται στους μαθητές, όπως δίνεται σε μία κλειστή ομάδα αποκρυφιστών, αντιθέτως καλούνται να την μεταδώσουν και στους συνανθρώπους τους. Οπότε κάποιος μπορεί να αναρωτηθεί για ποιον λόγο θα έπρεπε το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού να παραμένει κρυφό από τον πολύ κόσμο; Η απάντηση δίνεται και πάλι από τον Χριστό, μέσω του Ευαγγελίου Του: μηδενὶ εἴπητε τὸ ὅραμα ἕως οὗ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἐκ νεκρῶν ἐγερθῇ (Mτ. 17,9). Το γεγονός της Αναστάσεως και η επιφοίτηση του Αγίου Πνεύματος θα αλλάξουν ριζικά τους ανθρώπους, αρκεί βέβαια οι άνθρωποι να θέλουν να αναζητήσουν και να βρουν την αλήθεια κι έτσι να γίνουν μέτοχοι της δωρεάς του Θεού: Αἰτεῖτε καὶ δοθήσεται ὑμῖν, ζητεῖτε καὶ εὑρήσετε, κρούετε καὶ ἀνοιγήσεται ὑμῖν (Mτ. 7,7). Άρα ισχύει και το αντίστροφο: Όποιος δεν αναζητά, δε βρίσκει1526.

1.2.3. Η πνευματική τύφλωση των ανθρώπων και το έλεος του Θεού

Τα θαυμάσια του Θεού, ενώ είναι πολύ απλά για όσους έχουν το ενδιαφέρον και τη θέληση να τα διδαχθούν και να τα γνωρίσουν, ταυτοχρόνως αποδεικνύονται δύσκολα και γριφώδη για όσους ηθελημένα τα αγνοούν και τα απορρίπτουν. Έτσι, το 1523 1524 1525

Brett Peterson, Inductive Bible study, σελ. 80 Ιωάννης Χρυσόστομος, Ερμηνεία εις τους Ψαλμούς, … εις τον μη΄ ψαλμόν, MPG 55, 225, 57 – 226, 8 I. Howard Marshall, The Gospel of Luke, σελ. 323 Για μία ολοκληρωμένη άποψη για τον σκοπό, που είχαν οι

παραβολές του Χριστού, περισσότερες λεπτομέρειες θα βρει ο αναγνώστης στο έργο του Robert H. Stein, An Introduction to the Parables of Jesus, εκδ. Westminster John Knox Press, Philadelphia, Pennsylvania, 1981 1526 W. D. Davies, Dale C. Allison Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, σελ. 390

169

Ευαγγέλιο αποδεικνύεται υπόθεση ζωής για κάποιους και υπόθεση απωλείας για άλλους1527. Η αποτυχία των Ισραηλιτών να δουν και να ακούσουν είναι μία κατάσταση δεδομένη, η οποία δεν προκλήθηκε από τις παραβολές του Χριστού 1528. Η προαίρεσή τους ήταν κακή, γι’ αυτό και ο διάβολος τους σκότισε, όχι ο Θεός1529. Όπως κι αυτός, ο οποίος έχει τα μάτια του, γίνεται ίσος με τον τυφλό, όταν δεν τα έχει ανοικτά, έτσι γίνονται και πολλοί άνθρωποι, οι οποίοι φέρονται χωρίς σύνεση απέναντι στον λόγο του Θεού, απορρίπτοντάς τον, χωρίς να τον ακούσουν προσεκτικά1530. Εξ’ αιτίας της πώρωσής τους, εκώφευσαν στους υπερφυείς λόγους και έκλεισαν τα μάτια στα παράδοξα έργα του Χριστού, ο οποίος υπόσχεται ότι θα τους θεραπεύσει από τα πλημμελήματά τους, μιλώντας ο ίδιος προς αυτούς. Είναι σα να λέγει ο Χριστός: “διότι βλέποντας με τα μάτια του σώματός τους τα θαύματα που κάνω, κλείνουν τα μάτια της ψυχής και ακούγοντας με τα αυτιά του σώματός τους τα λόγια μου κλείνουν τα αυτιά της ψυχής τους, γι αυτό και απιστούν“1531. Διότι αυτοί οι άνθρωποι καθημερινά έβλεπαν μπροστά τους τον Χριστό να κάνει θαύματα. Αλλά γίνονταν εκουσίως τυφλοί και Τον κατηγορούσαν. Αυτό σημαίνει βλέποντες οὐ βλέπουσιν1532. Δηλαδή διέθεταν και μάτια και την αίσθηση της οράσεως κι αυτό το όφειλαν στη χάρη του Χριστού, Τον οποίον έβλεπαν εκεί μπροστά τους. Όμως δεν έβλεπαν το βαθύτερο νόημα, επειδή έκλειναν τα μάτια της ψυχής τους και προσποιούνταν ότι δεν έβλεπαν. Το ίδιο ισχύει και για την έλλειψη της ακοής, δηλαδή δεν ήθελαν να καταλάβουν τα λεγόμενά Του και τα καταφρονούσαν1533. Η διδασκαλία φθάνει στα αυτιά τους, επειδή την ακροώνται, όμως δεν την καταλαβαίνουν, επειδή είναι καλυμμένη με την ασάφεια της παραβολής και αυτοί είναι ανάξιοι της αληθινής γνώσης, αφού η κατάστασή τους είναι ανίατη1534. Το αποτέλεσμα θα είναι να μην απαλλαγούν από τα αμαρτήματά τους και έτσι να μη φθάσουν στη σωτηρία1535, εφ’ όσον προτιμούν το σκότος, παρά το φως1536. Τι όφειλαν να κάνουν οι άνθρωποι αυτοί; Θα έπρεπε να ανοίξουν τα μάτια τους, αφού δε βλέπουν. Αν η τύφλωσή τους ήταν εκ φύσεως θα χρειαζόταν απλώς να ανοίξουν τα μάτια τους για να δουν, όμως επειδή η τύφλωσή τους είναι εκούσια και ηθελημένη είπε ο Χριστός “βλέποντες οὐ βλέπουσιν“, για να φανεί ότι εξ’ αιτίας της κακίας τους επήλθε η (πνευματική) τύφλωση1537. Ο Αναστάσιος Σιναΐτης έχει μία πιο φιλάνθρωπη προσέγγιση για την πνευματική τύφλωση: Οι άνθρωποι, οι οποίοι δεν πιστεύουν στον Θεό, τυφλώνονται πνευματικά, για να μη φθάσουν στην καταφρόνηση και την καταδίκη1538. Στο ίδιο πνεύμα ο Ευθύμιος Ζιγαβηνός βλέπει στους στίχους αυτούς τη δικαιοσύνη και την οικονομία του Θεού: Προς αυτούς (τους απίστους) δικαίως και οἰκονομικῶς ομιλεί δια των παραβολών, ώστε να ακούν, αλλά να μην καταλαβαίνουν, δικαίως μεν εξ’ αιτίας της ἐθελοκακίας, της ἐθελοκωφώσεως και της ἐθελοτυφλώσεως της ψυχής τους, οι οποίες τους κάνουν αναξίους να γνωρίσουν τα μυστήρια. Οικονομικώς δε για να μην γίνουν αίτιοι βαρύτερης καταδίκης, επειδή, παρά τη γνώση των μυστηρίων, αυτοί θα συνεχίσουν να αντιτίθενται1539. Και υπογραμμίζει ο Θεοφύλακτος: Δεν τίθεται εδώ θέμα αποκλεισμού 1527

Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 181 Hans‐Josef Klauck, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, σελ. 252 1529 Αμμώνιος Αλεξανδρείας, Εις τον Ευαγγελιστήν Ιωάννην, MPG 85, 1477 Β 1 – C 2 1530 Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας, MPG 24, 681 B, 13 – C, 3 1531 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 401 Β, 1 – 2, 11 – 14, και MPG 129 Β, 400 C, 11 – 13 1532 Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 123, 281 Α, 7 – 9 1533 Βίκτωρ Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 306, στ. 9 – 14 1534 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 793 D, 3 1535 Βίκτωρ Αντιοχείας, στο Catena in Marcum, εκδότης: J.A. Cramer, σελ. 306, στ. 15 – 16 1536 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, σελ. 75 1537 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον …, Ομιλία με΄, ΜPG 58 472, 18 – 26 1538 Αναστάσιος Σιναΐτης, Πατριάρχης Αντιοχείας, Ερωτήσεις, Ερώτησις ΛΣΤ’, MPG 89, 577 A, 14 – Β, 9 1539 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, MPG 129 Β, 400 C, 8 – 10 1528

170

κάποιων ανθρώπων ή ειμαρμένης, έτσι ώστε σε κάποιους να δίδεται η γνώση των μυστηρίων και σε κάποιους άλλους όχι. Μή γένοιτο! Απλά δίδεται σε όποιους το ζητούν. Διότι ο Χριστός λέγει: ”Ζητεῖτε καί δοθήσεται ὑμῖν“. Οι υπόλοιποι «τυφλώνονται», ώστε να μην κατακριθούν ακόμη περισσότερο, επειδή θα ήξεραν τι πρέπει να κάνουν, αλλά δεν θα το έπρατταν. Διότι αυτός, ο οποίος γνωρίζει και καταφρονεί, είναι άξιος μεγαλύτερης τιμωρίας1540. Άρα, ενώ αυτή η απόκρυψη των μυστηρίων μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελεί τιμωρία των αναξίων, τελικά αποβαίνει μία πράξη μεστή ελέους. Διότι οι παραβολές κρύβουν τα μυστήρια της Βασιλείας του Θεού από αυτούς οι οποίοι παρανοούν και σκανδαλίζονται. Και επειδή οι παραβολές μένουν εντυπωμένες στη μνήμη των ακροατών, αν ποτέ η καρδιά αυτών καταστεί επιδεκτική, θα κατανοήσει το μάθημα της παραβολής, το οποίο άκουσε στο παρελθόν1541.

1.2.4. Θεία Χάρις και προσωπική ευθύνη

Ο Χριστός, χρησιμοποιώντας τη λέξη δέδοται υπαινίσσεται τη δωρεά της εκλογής των μαθητών Του από τον Θεό – Πατέρα. Αυτό ισχύει και για τους σημερινούς Χριστιανούς. Η κατανόηση της αληθείας του Θεού εξαρτάται, σε έναν καθοριστικό βαθμό, από τη Χάρη του Θεού. Οι Ευαγγελιστές κατανοούν την μαθητεία κοντά στον Χριστό ως ένα προνόμιο γνώσης των μυστηρίων της βασιλείας του Θεού1542, το οποίο μας δίδει την δυνατότητα πνευματικών ευκαιριών 1543. Οι άνθρωποι, πολλές φορές, επιδεικνύουν τεράστια πνευματική νωθρότητα και χρόνια απιστία. Αυτό θέτει την ευθύνη για την πνευματική τους αποτυχία στους δικούς τους ώμους. Ταυτόχρονα, όμως, τίποτε από ό,τι γίνεται δε βρίσκεται έξω από τον έλεγχο και το σχέδιο του Θεού1544. Το ότι δεν βλέπει ή δεν ακούει δεν στερεί από τον άνθρωπο την ευθύνη της επιλογής του. Πρέπει να ανοίξει τα μάτια του και τα αυτιά του και να γυρίσει από το σκοτάδι των δαιμονικών δυνάμεων στο φως της παρουσίας του Θεού 1545. Το μυστήριο πρέπει να προσεγγιστεί ως δωρεά του Θεού και όχι ως προνόμιο ή κάποια ειδική ικανότητα του ανθρώπου και θα πρέπει να οδηγήσει στην πίστη 1546. Αν δεν ήταν δωρεά, τότε θα υπήρχε κατάργηση του αυτεξουσίου1547. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε, λοιπόν, ότι ο Χριστός απευθύνεται στον κάθε αναγνώστη του Ευαγγελίου, στον κάθε ακροατή του λόγου του Θεού, λέγοντάς του: τα Μυστήρια της Βασιλείας του Θεού παραδίδονται απευθείας σε εσένα προσωπικά1548. Και το μυστήριο της Βασιλείας του Θεού αυξάνεται στον άνθρωπο, ο οποίος το αγκαλιάζει σφιχτά στη ζωή του μέσω της προσευχής1549. Άρα, σε όσους έχουν επιεική και φιλομαθή διάθεση το θείο φως οικεί μέσα τους πλουσιότερο από πριν. Σε αυτούς, που έχουν τον σπινθήρα του νοητού φωτός, αλλά τον μετατρέπουν σε ασύνετη γνώση, θα σβηστεί ακόμη κι αυτό το μικρό φως που έχουν, όπως έπαθαν και οι Ιουδαίοι, οι οποίοι δεν πίστεψαν στον Χριστό∙ διότι διέθεταν μία μικρή φώτιση από τον Νόμο, η οποία τους οδηγούσε στη γνώση του Θεού. Όμως, επειδή έδειξαν 1540

Θεοφύλακτος , Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, MPG 123, 529 D, 10 – 12 και του ιδίου Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, MPG 123, 800 Β, 7 – 9 1541 Παναγιώτης Ν. Τρεμπέλας, Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, σελ. 252, με αναφορά σε Plumer.

1542 Joseph A. Fitzmyer, The Gospel According to Luke I – IX, σελ. 707 1543 Willoughby C. Allen, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, σελ. 145 1544 Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible commentary…, τομ. 8, σελ. 309 1545 Matthew Henryʹs, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, σελ. 182 1546 Hugh Anderson, The Gospel of Mark, σελ. 132 1547 Ιωάννης Χρυσόστομος , Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, Ομιλία με΄, ΜPG 58 471, 29 – 34 1548 1549

Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, σελ. 166 George Arthur Buttrick, The Interpreterʹs Bible…, τόμος 12, σελ. 412

171

ασέβεια προς τον Θεό, τη στερήθηκαν κι αυτήν. Έτσι ο Κύριος τους δείχνει με σαφήνεια τι εννοεί λέγοντας ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται∙ ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ1550. Σε γενικές γραμμές οι βιβλικοί συγγραφείς τόσο της Π. Διαθήκης όσο και της Κ. Διαθήκης δεν διαπιστώνουν ύπαρξη αντίθεσης μεταξύ της κυριαρχίας του Θεού και της ευθύνης του ανθρώπου, μία ιδέα, η οποία αναδύεται έντονα στο μεσοσκήνιο της παραβολής του σπορέως. Αυτό δε συμβαίνει επειδή αποτυγχάνουν να διακρίνουν τον σκοπό από τις συνέπειες, όπως πολλοί νομίζουν, αλλά επειδή δε βλέπουν ως αντίθετες έννοιες τη θεία κυριαρχία από τη μια μεριά και την ανθρώπινη ευθύνη από την άλλη. Με λίγα λόγια τις θεωρούν συμβατές έννοιες και, ως εκ τούτου, τις αντιπαραβάλουν χωρίς αυτό να το θεωρούν προβληματικό1551.

1550

Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις τον Ματθαίον, 165, 1 – 18, εκδότης: J. Reuss Frank E. Gaebelein κλπ, The Expositorʹs Bible …, τομ. 8, σελ. 309, Πρβλ. Γεν. 50,19‐20, Κρ. 14,4, Ησ. 10,5‐7, Αγγ. 1,12‐14, Μτ. 11,27 και Ιω. 11,49‐52 1551

172

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙ

1. ΜΙΑ ΜΙΚΡΗ ΕΡΕΥΝΑ

Τελειώνοντας την παρούσα εργασία και έχοντας κατά νου κάποια πρακτική εφαρμογή για την απήχηση του λόγου του Θεού στη νέα γενιά, τα παιδιά μας, πραγματοποίησα μία μικρή έρευνα μεταξύ των μαθητών του σχολείου, όπου υπηρετώ. Στην αρχή του σχολικού έτους δεν ευοδώθηκε μία προσπάθεια δωρεάν διανομής της Καινής Διαθήκης στους μαθητές και τους εκπαιδευτικούς του σχολείου. Το κείμενο ήταν στη δημοτική γλώσσα, η μετάφραση των τεσσάρων καθηγητών, έκδοση της Ελληνικής Βιβλικής Εταιρείας, σε σχήμα τσέπης, εγκεκριμένη από τρία Ορθόδοξα Πατριαρχεία και την Ιερά Σύνοδο της Εκκλησίας της Ελλάδος. Στην προσπάθεια αυτή αντέδρασαν κάποιοι εκπαιδευτικοί του σχολείου, όχι άθεοι ή δήθεν προοδευτικοί, αλλά του, λεγόμενου, «εκκλησιαστικού χώρου», επειδή θεώρησαν «ύποπτο» τον σύλλογο, που τα προσέφερε δωρεάν! Μετά από αυτό το γεγονός, στους μαθητές δόθηκε η διαδικτυακή διεύθυνση της Ιεράς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης, όπου μπορούσαν να βρουν το κείμενο της Καινής Διαθήκης, τόσο στο πρωτότυπο, όσο και σε νεοελληνική μετάφραση (ακριβώς αυτό το κείμενο που απαγορεύτηκε να διανεμηθεί). Έτσι, σε κάποιες εργασίες και στις τρεις τάξεις του Γυμνασίου, ζητήθηκε από τους μαθητές να ανατρέξουν στη συγκεκριμένη διεύθυνση και να έλθουν σε επαφή με κάποια χωρία της Καινής Διαθήκης. Αλλά και σε όλα τα τμήματα του Σχολείου (Γυμνάσιο και Λύκειο), σε αρκετές περιπτώσεις, κατά τη διάρκεια του μαθήματος των Θρησκευτικών, χρησιμοποιήθηκαν αντίτυπα της Καινής Διαθήκης, προκειμένου να έλθουν οι μαθητές σε επαφή με το κείμενό της και να εξοικειωθούν με τη χρήση της. Επίσης, στο μάθημα της Ερευνητικής Εργασίας (Project) της Α΄ Λυκείου το ένα τμήμα, αποτελούμενο από 17 μαθητές, κατά το τρέχον σχολικό έτος, είχε ως αντικείμενο έρευνας τις παραβολές της Κ. Διαθήκης και ειδικότερα το θέμα ήταν «Ξαναγράφοντας τις παραβολές της Καινής Διαθήκης για τον 21ο αιώνα». Το δεύτερο τμήμα, αποτελούμενο από 15 μαθητές της ίδιας τάξης, ανέλαβε να δώσει ζωή στις συνθέσεις της προηγουμένης ομάδας, αποδίδοντας τις ιστορίες με τεχνοτροπίες κινουμένων σχεδίων. Κι εδώ εμφανίστηκε μαθητής, ο οποίος αποκάλυψε ότι ο πνευματικός του δεν του έδωσε άδεια να λάβει μέρος σε κάποια από τις ομάδες του μαθήματος, επειδή «διακωμωδείται η Καινή Διαθήκη»! Τα παραπάνω γεγονότα αποτελούν δύο παραδείγματα της αντίδρασης, που συναντούν κάποιες προσπάθειες της διάδοσης του λόγου του Θεού, με τέτοιον τρόπο, ώστε να τον καταλαβαίνει ο σημερινός μαθητής, στο σύγχρονο Σχολείο. Στους μαθητές του συγκεκριμένου Σχολείου διανεμήθηκε ένα ερωτηματολόγιο με πέντε απλές ερωτήσεις: Η πρώτη ερώτηση ήταν αν υπάρχει στο σπίτι τους το βιβλίο της Καινής Διαθήκης. Από τους 309 μαθητές (200 του Γυμνασίου και 109 του Λυκείου) οι 228 (138 και 90) απάντησαν Ναι, οι 53 (39 και 14) απάντησαν Όχι και οι 28 (23 και 5) απάντησαν ότι δεν γνωρίζουν αν υπάρχει σε κάποια βιβλιοθήκη του σπιτιού τους η Καινή Διαθήκη.

173

Υπάρχει η Καινή Διαθήκη στο σπίτι σας; 300 250 200

Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο

150 100 50 0

ΝΑΙ

ΌΧΙ

Δεν Γνωρίζω

Η δεύτερη ερώτηση είχε περισσότερες επιλογές. Οι μαθητές ρωτήθηκαν αν διαβάζουν την Καινή Διαθήκη και υπήρχε η δυνατότητα επιλογής ανάμεσα στις απαντήσεις Ποτέ, Σπάνια, Μερικές φορές, Συχνά και Καθημερινά. Κάποιοι, οι οποίοι απάντησαν ότι δεν έχουν ή δεν ξέρουν αν υπάρχει Καινή Διαθήκη στο σπίτι τους, είχαν τη δυνατότητα να απαντήσουν θετικά, επειδή είχαν διαβάσει κάποια περικοπή στο διαδίκτυο. Επίσης ζητήθηκε να μη ληφθεί υπ’ όψιν στις απαντήσεις η ανάγνωση της Καινής Διαθήκης, στα πλαίσια του μαθήματος των Θρησκευτικών του τρέχοντος σχολικού έτους. Συνεπώς οι μαθητές έπρεπε να απαντήσουν αν μόνοι τους επιχείρησαν να διαβάσουν κάποια περικοπή. Οι απαντήσεις είναι οι εξής: Ποτέ απάντησαν 123 μαθητές (74 του Γυμνασίου και 49 του Λυκείου), Σπάνια οι 119 (72 και 47), Μερικές φορές οι 52 (38 και 14), Συχνά οι 15 (15 και 0) και καθημερινά μόνο 1 παιδί του Γυμνασίου.

Διαβάζετε την Καινή Διαθήκη; 120 100 80 60 40 20 0

Γυμνάσιο Λύκειο Σύνολο Ποτέ

Σπάνια

Μερικές φορές

Συχνά Καθημερινά

Η τρίτη ερώτηση είχε ένα πιο προσωπικό χρώμα. Συγκεκριμένα ρωτήθηκαν οι μαθητές για το αν πιστεύουν ότι η Καινή Διαθήκη αποτελεί ένα σημαντικό βιβλίο για αυτούς, δηλαδή αν παίζει κάποιο σημαντικό ρόλο στη ζωή τους. Οι μαθητές απάντησαν ως εξής: 220 μαθητές (154 του Γυμνασίου και 66 του Λυκείου) απάντησαν Ναι, 72 (40 και 32) απάντησαν Όχι και 17 (6 και 11) απάντησαν ότι δεν γνωρίζουν.

174

Είναι σημαντικό βιβλίο η Καινή Διαθήκη; 200 150

Γυμνάσιο

100

Λύκειο

50

Σύνολο

0

ΝΑΙ

ΌΧΙ

Δεν Γνωρίζω

Η τέταρτη ερώτηση ήταν πολύ απλή και κάποιος θα περίμενε ότι δε θα υπάρξει ούτε μία αρνητική απάντηση. Οι μαθητές ρωτήθηκαν αν γνωρίζουν κάποιο γεγονός, κάποια ιστορία, από την Καινή Διαθήκη. Θετικά απάντησαν 291 μαθητές (191 του Γυμνασίου και 100 του Λυκείου), ενώ αρνητικά απάντησαν 14 (5 του Γυμνασίου και 9 του Λυκείου). Υπήρξαν και 4 μαθητές του Γυμνασίου, οι οποίοι απάντησαν ότι δεν ξέρουν, αν γνωρίζουν κάποια ιστορία από το βιβλίο της Καινής Διαθήκης (μετά από 7 – περίπου– χρόνια θρησκευτικής εκπαίδευσης, από την Γ’ τάξη του Δημοτικού)!

Γνωρίζετε κάποια ιστορία από την Κ.Δ.; 300 250 200

Γυμνάσιο

150

Λύκειο

100

Σύνολο

50 0

ΝΑΙ

ΌΧΙ

Δεν Γνωρίζω

Η πέμπτη ερώτηση, ίσως η δυσκολότερη, αφορούσε το αν προσπαθούν, συνειδητά, οι μαθητές να εφαρμόσουν στη ζωή τους, κάποια από τα διδάγματα της Καινής Διαθήκης, από αυτά που έμαθαν στο Σχολείο ή μέσω της προσωπικής τους έρευνας. Οι απαντήσεις ήταν: 183 μαθητές απάντησαν Ναι (123 του Γυμνασίου και 60 του Λυκείου), 101 απάντησαν Όχι (63 και 38) και 25 απάντησαν Δεν γνωρίζω (14 και 11).

Εφαρμόζετε στη ζωή σας κάποια διδάγματα της Κ.Δ.;

150 Γυμνάσιο

100

Λύκειο Σύνολο

50 0

ΝΑΙ

ΌΧΙ

Δεν Γνωρίζω

Το πώς θα κρίνει τα αποτελέσματα κάποιος, δηλαδή ενθαρρυντικά ή απογοητευτικά, εξαρτάται από την πλευρά που θα τα δει. Δηλαδή, ενώ κάποιος μπορεί

175

να απογοητευτεί από το γεγονός ότι 242 μαθητές, σε σύνολο 309 μαθητών, δεν έχουν διαβάσει ποτέ ή έχουν ανοίξει σπάνια (μόλις 1‐3 φορές στα 12 – 18 χρόνια τους) την Καινή Διαθήκη, κάποιος θα μπορούσε να επικεντρωθεί στο ότι ο λόγος του Θεού, για 220 από αυτούς τους μαθητές, παίζει σημαντικό ρόλο στη ζωή τους και, επιπροσθέτως, 183 από αυτούς προσπαθούν να εφαρμόζουν κάποια από τα διδάγματά του στην καθημερινότητά τους. Το μήνυμα της παραβολής του σπορέως είναι κατ’ εξοχήν ενθαρρυντικό. Παρά τα άφθονα εμπόδια που συναντά ο λόγος του Θεού, η καρποφορία του είναι βέβαιη. Εμείς, ως θεολόγοι εκπαιδευτικοί, οφείλουμε να σπέρνουμε τον λόγο του Θεού και ο ίδιος ο Θεός θα δώσει τη χάρη Του, ώστε αυτός ο λόγος να αυξηθεί και να καρποφορήσει στη ζωή των μαθητών μας. Δε μπορούμε να γνωρίζουμε πώς ενεργεί ο λόγος του Θεού στην καρδιά του κάθε ανθρώπου. Αυτός ο λόγος, ο οποίος άλλαξε με μιας τον Ζακχαίο1552 και από αρχιτελώνης έγινε Απόστολος1553, ο ίδιος λόγος άφησε ασυγκίνητο επί τρία ολόκληρα έτη τον Ιούδα, ο οποίος από Απόστολος έγινε προδότης του Διδασκάλου του. Ας σπέρνουμε, λοιπόν, χωρίς φειδώ τον λόγο του Θεού στις καρδιές των μαθητών μας…

Pieter Bruegel ο πρεσβύτερος, H παραβολή του Σπορέως, Timken Museum, 1557

1552

Πρβλ.: Λκ. 19,1‐10 Σύμφωνα με την παράδοση, ο Ζακχαίος ακολούθησε τον Απόστολο Πέτρο και χειροτονήθηκε Επίσκοπος Καισαρείας (από την ηλεκτρονική ιστοσελίδα: http://www.saint.gr/313/saint.aspx , Ημερομηνία ανάκτησης: 17.03.2015)

1553

176

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙΙΙ

1. ΠΙΝΑΚΕΣ ΤΗΣ ΠΑΡΑΒΟΛΗΣ

τετάρτου εδάφους

Καρποφορίας

Αποτέλεσμα

Τέταρτη Ομάδα Σπόρου

Τρίτη Ομάδα Σπόρου

Δεύτερη Ομάδα Σπόρου

Πρώτη Ομάδα Σπόρου

1.1. Η παραβολή του Σπορέως (Σκηνή Πρώτη: Μκ. 4,3‐9, Μτ. 13,3‐9, Λκ. 8,4‐8, Κατά Θωμάν Ευαγγέλιον κεφ.

9)

Κατά Μάρκον Κατά Ματθαίον Κατά Λουκάν Κατά Θωμάν α) παρὰ τὴν ὁδόν α) παρὰ τὴν ὁδόν α) παρὰ τὴν ὁδὸν α) έπεσαν στο β) τὰ πετεινὰ β) τὰ πετεινὰ β) τὰ πετεινὰ τοῦ δρόμο

οὐρανοῦ β) τα πουλιά γ) κατέφαγεν γ) κατέφαγεν αὐτά γ) κατεπατήθη, ήρθαν αὐτό (4,4) (13,4) κατέφαγεν αὐτό γ) τους πήραν (8,5) α) επὶ τὸ α) ἐπὶ τὰ πετρώδη α) ἐπὶ τὴν πέτραν α) πάνω στο πετρῶδες ὅπου ὅπου οὐκ εἶχεν γῆν

βράχο οὐκ εἶχεν γῆν πολλήν,

πολλήν β) ἡλίου δὲ

β) ὁ ἥλιος ἀνατείλαντος

γ) ἐκαυματίσθη γ) ἐκαυματίσθη γ) ἐξηράνθη διὰ τὸ γ) δεν ρίζωσαν στο καὶ ἐξηράνθη καὶ ἐξηράνθη μὴ ἔχειν ἰκμάδα. έδαφος και δεν (4,5‐6) (13,5‐6) (8,6) παρήγαγαν στάχυ α) εἰς τὰς α) ἐπὶ τὰς ἀκάνθας α) ἐν μέσῳ τῶν α) σε αγκάθια ἀκάνθας,

ἀκανθῶν

1 β) αἱ ἄκανθαι β) αἱ ἄκανθαι β) αἱ ἄκανθαι β) αυτά (αγκάθια)

και 2 σκουλήκια γ) συνέπνιξαν γ) ἔπνιξαν αὐτά γ) ἀπέπνιξαν γ) 1έπνιξαν τους αὐτό καί καρπὸν (13,7) αὐτό. σπόρους και τους 2 έφαγαν οὐκ ἔδωκεν (8,7) (4,7) α) εἰς τὴν γῆν τὴν α) ἐπὶ τὴν γῆν τὴν α) εἰς τὴν γῆν τὴν α) στο καλό καλὴν καλὴν ἀγαθὴν έδαφος γ) ἐδίδου καρπὸν γ) ἐδίδου καρπόν γ) φυὲν ἐποίησεν γ) παρήγαγε καλό ἀναβαίνοντα καὶ (13,8) καρπὸν καρπό αὐξανόμενα (8,8) (4,8) ἓν τριάκοντα ὃ μὲν ἑκατόν ἑκατονταπλασίονα εξήντα ανά ἓν ἑξήκοντα ὃ δὲ ἑξήκοντα (8,8) μονάδα μέτρησης, ἓν ἑκατόν (4,8) ὃ δὲ τριάκοντα εκατόν είκοσι ανά (13,8) μονάδα μέτρησης α) είδος εδάφους, β) εχθρός του σπόρου, γ) αποτέλεσμα

177

Η ερώτηση των Μαθητών Η αντίθεση Μαθητών και όχλου

Η Προφητεία του Ησαΐα

1.2. Συζήτηση Μαθητών και Ιησού (Μεσοσκήνιο: Μτ. 13,10‐17, Μκ. 4,10‐13 , Λκ. 8,9‐10, Ησ. 6,9‐10) Κατά Ματθαίον Κατά Μάρκον Κατά Λουκάν Ησαΐας (Ο΄) Καὶ προσελθόντες οἱ μαθηταὶ εἶπον αὐτῷ∙ διατί ἐν παραβολαῖς λαλεῖς αὐτοῖς; (13,10) 11

ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτοῖς∙ ὅτι ὑμῖν δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τῶν οὐρανῶν, ἐκείνοις δὲ οὐ δέδοται 12 ὅστις γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ καὶ περισσευθήσεται∙ ὅστις δὲ οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ 13 διὰ τοῦτο ἐν παραβολαῖς αὐτοῖς λαλῶ, ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσι, καὶ ἀκούοντες μὴ ἀκούωσιν, μηδὲ συνῶσι, 14 μήποτε ἐπιστρέψωσι∙ καὶ τότε πληρωθήσεται αὐτοῖς ἡ προφητεία Ἡσαΐου ἡ λέγουσα∙ ……

16 Ὑμῶν δὲ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοί, ὅτι βλέπουσι, καὶ τὰ ὦτα ὑμῶν, ὅτι ἀκούουσιν 17 ἀμὴν γὰρ λέγω ὑμῖν ὅτι πολλοὶ προφῆται καὶ δίκαιοι ἐπεθύμησαν ἰδεῖν ἃ βλέπετε, καὶ οὐκ εἶδον, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ἀκούετε, καὶ οὐκ ἤκουσαν Μτ. 13:11‐14a, 16‐17 14

ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε, καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε∙ 15 ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου, καὶ τοῖς ὠσὶ βαρέως ἤκουσαν, καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν, μήποτε ἴδωσι τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσι καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσι καὶ ἐπιστρέψωσι, καὶ ἰάσωμαι αὐτούς (13,14b‐15)

ὑμεῖς οὖν ἀκούσατε τὴν Η εισαγωγή παραβολὴν τοῦ σπείραντος. στην (13,18) Ερμηνεία της Παραβολής

Καὶ ὅτε ἐγένετο κατὰ μόνας, ἠρώτων αὐτὸν οἱ περὶ αὐτὸν σὺν τοῖς δώδεκα τὰς παραβολάς.

(4,10)

Ἐπηρώτων δὲ αὐτὸν οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ τίς αὕτη εἴη ἡ παραβολή.

(8,9)

καὶ ἔλεγεν αὐτοῖς∙ ὑμῖν ὁ δὲ εἶπεν∙ ὑμῖν δέδοται τὸ μυστήριον δέδοται γνῶναι τὰ μυστήρια τῆς βασιλείας τοῦ θεοῦ, τοῖς τῆς βασιλείας τοῦ δὲ λοιποῖς ἐν θεοῦ∙ ἐκείνοις δὲ τοῖς παραβολαῖς, ἔξω ἐν παραβολαῖς τὰ (8,10a) πάντα γίνεται,

(4,11)

ὃς γὰρ ἔχει, δοθήσεται αὐτῷ∙ καὶ ὃς οὐκ ἔχει, καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ.

(4,25)

ὃς ἂν γὰρ ἔχῃ, δοθήσεται αὐτῷ∙ καὶ ὃς ἂν μὴ ἔχῃ, καὶ ὃ δοκεῖ ἔχειν ἀρθήσεται ἀπ᾽ αὐτοῦ. (8:18b) παντὶ τῷ ἔχοντι δοθήσεται, ἀπὸ δὲ τοῦ μὴ ἔχοντος καὶ ὃ ἔχει ἀρθήσεται. (19,26)

23 Καὶ στραφεὶς πρὸς τοὺς μαθητὰς κατ᾽ ἰδίαν εἶπεν∙ μακάριοι οἱ ὀφθαλμοὶ οἱ βλέποντες ἃ βλέπετε.

24 λέγω γὰρ ὑμῖν ὅτι πολλοὶ προφῆται καὶ βασιλεῖς ἠθέλησαν ἰδεῖν ἃ ὑμεῖς βλέπετε καὶ οὐκ εἶδαν, καὶ ἀκοῦσαι ἃ ἀκούετε καὶ οὐκ ἤκουσαν.

(10,23‐24)

ἵνα βλέποντες βλέπωσιν καὶ μὴ ἴδωσιν, καὶ ἀκούοντες ἀκούωσιν καὶ μὴ συνιῶσιν, μήποτε ἐπιστρέψωσιν καὶ ἀφεθῇ αὐτοῖς.

(4,12)

ἵνα βλέποντες μὴ βλέπωσιν καὶ ἀκούοντες μὴ συνιῶσιν.

(8,10b)

Καὶ λέγει αὐτοῖς∙ οὐκ οἴδατε τὴν παραβολὴν ταύτην, καὶ πῶς πάσας τὰς παραβολὰς γνώσεσθε; (4,13)

Ἔστιν δὲ αὕτη ἡ παραβολή∙ (8,11a)

9

καὶ εἶπεν πορεύθητι καὶ εἰπὸν τῷ λαῷ τούτῳ ἀκοῇ ἀκούσετε καὶ οὐ μὴ συνῆτε καὶ βλέποντες βλέψετε καὶ οὐ μὴ ἴδητε 10 ἐπαχύνθη γὰρ ἡ καρδία τοῦ λαοῦ τούτου καὶ τοῖς ὠσὶν αὐτῶν βαρέως ἤκουσαν καὶ τοὺς ὀφθαλμοὺς αὐτῶν ἐκάμμυσαν μήποτε ἴδωσιν τοῖς ὀφθαλμοῖς καὶ τοῖς ὠσὶν ἀκούσωσιν καὶ τῇ καρδίᾳ συνῶσιν καὶ ἐπιστρέψωσιν καὶ ἰάσομαι αὐτούς (6,9‐10)

178

1.3. Ερμηνεία της παραβολής του Σπορέως (Σκηνή Δεύτερη: Μκ. 4,13‐20 , Μτ. 13,18‐23, Λκ. 8,11‐15)

4ος Παραλληλισμός

3ος Παραλληλισμός

2ος Παραλληλισμός

1ος Παραλληλισμός

Βασικός παραλληλισμός

Κατά Μάρκον

Κατά Ματθαίον

Κατά Λουκάν

ὁ σπείρων τὸν λόγον σπείρει.

‐

ὁ σπόρος ἐστὶν ὁ λόγος τοῦ θεοῦ.

α) οὗτοι δέ εἰσιν οἱ παρὰ τὴν ὁδόν∙ ὅπου σπείρεται ὁ λόγος β) ὅταν ἀκούσωσιν

δ) εὐθὺς ἔρχεται ὁ σατανᾶς ε) αἴρει τὸν λόγον τὸν ἐσπαρμένον εἰς αὐτούς (4,15) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/ είδος έδαφους α) οὗτοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπειρόμενοι β) οἳ ὅταν ἀκούσωσιν τὸν λόγον εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνουσιν αὐτόν γ) καὶ οὐκ ἔχουσιν ῥίζαν ἐν ἑαυτοῖς ἀλλὰ πρόσκαιροί εἰσιν δ) εἶτα γενομένης θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον ε) εὐθὺς σκανδαλίζονται (4,16‐17) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/φυτά α) ἄλλοι εἰσὶν οἱ εἰς τὰς ἀκάνθας σπειρόμενοι β) οὗτοί εἰσιν οἱ τὸν λόγον ἀκούσαντες γ‐δ) αἱ μέριμναι τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου καὶ αἱ περὶ τὰ λοιπὰ ἐπιθυμίαι εἰσπορευόμεναι ε) συμπνίγουσιν τὸν λόγον καί ἄκαρπος γίνεται (4,18‐19) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/είδος έδαφους α) ἐκεῖνοί εἰσιν οἱ ἐπὶ τὴν γῆν τὴν καλὴν σπαρέντες β) οἵτινες ἀκούουσιν τὸν λόγον

γ) παραδέχονται

ε) καρποφοροῦσιν ἓν τριάκοντα καὶ ἓν ἑξήκοντα καὶ ἓν ἑκατόν (4,20) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/είδος έδαφους

α) ὁ παρὰ τὴν ὁδὸν σπαρείς, οὗτός ἐστιν β) παντὸς ἀκούοντος τὸν λόγον τῆς βασιλείας γ) μὴ συνιέντος δ) ἔρχεται ὁ πονηρὸς ε) ἁρπάζει τὸ ἐσπαρμένον ἐν τῇ καρδίᾳ αὐτοῦ (13,19) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος α) ὁ δὲ ἐπὶ τὰ πετρώδη σπαρείς, οὗτός ἐστιν β)ὁ τὸν λόγον ἀκούων εὐθὺς μετὰ χαρᾶς λαμβάνων αὐτόν, γ) οὐκ ἔχει δὲ ῥίζαν ἐν ἑαυτῷ ἀλλὰ πρόσκαιρός ἐστιν δ) γενομένης δὲ θλίψεως ἢ διωγμοῦ διὰ τὸν λόγον ε) εὐθὺς σκανδαλίζεται (13,20‐21) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος α) ὁ δὲ εἰς τὰς ἀκάνθας σπαρείς, οὗτός ἐστιν β) ὁ τὸν λόγον ἀκούων

γ‐δ) ἡ μέριμνα τοῦ αἰῶνος καὶ ἡ ἀπάτη τοῦ πλούτου

ε) συμπνίγει τὸν λόγον καί ἄκαρπος γίνεται (13,22)

Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος α) ὁ δὲ ἐπὶ τὴν καλὴν γῆν σπαρείς β) οὗτός ἐστιν ὁ τὸν λόγον ἀκούων γ) συνιείς

ε) ὃς δὴ καρποφορεῖ καὶ ποιεῖ ὃ μὲν ἑκατόν, ὃ δὲ ἑξήκοντα, ὃ δὲ τριάκοντα (13,23) Αντιστοίχιση: άνθρωπος/σπόρος

α) οἱ δὲ παρὰ τὴν ὁδόν εἰσιν

β) οἱ ἀκούσαντες

δ) ἔρχεται ὁ διάβολος ε) αἴρει τὸν λόγον ἀπὸ τῆς καρδίας αὐτῶν, ἵνα μὴ πιστεύσαντες σωθῶσιν (8,12) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/έδαφος α) οἱ δὲ ἐπὶ τῆς πέτρας

β) οἳ ὅταν ἀκούσωσιν μετὰ χαρᾶς δέχονται τὸν λόγον

γ) οὗτοι ῥίζαν οὐκ ἔχουσιν, οἳ πρὸς καιρὸν πιστεύουσιν δ) ἐν καιρῷ πειρασμοῦ

ε) ἀφίστανται (8,13) Αντιστοίχιση: άνθρωποι/φυτά α) εἰς τὰς ἀκάνθας πεσόν,

β) οὗτοί εἰσιν οἱ ἀκούσαντες

γ‐δ) ὑπὸ μεριμνῶν καὶ πλούτου καὶ ἡδονῶν τοῦ βίου πορευόμενοι

ε) συμπνίγονται καὶ οὐ τελεσφοροῦσιν (8,14)

Αντιστοίχιση: άνθρωποι/σπόρος α) ἐν τῇ καλῇ γῇ

β) οὗτοί εἰσιν οἵτινες ἀκούσαντες τὸν λόγον γ) ἐν καρδίᾳ καλῇ καὶ ἀγαθῇ κατέχουσιν ε) καρποφοροῦσιν ἐν ὑπομονῇ (8,15)

Αντιστοίχιση: άνθρωποι/ σπόρος

α) αναφορά στο είδος εδάφους της παραβολής, β) ανταπόκριση του ανθρώπου, γ) εσωτερικό αίτιο για την επαρκή ή ανεπαρκή ανταπόκριση, δ) εξωτερικό αίτιο καταστροφής / εχθρός του σπόρου, ε) αποτέλεσμα

179

ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΙV

1. ΜΙΚΡΟ ΕΙΚΟΝΟΓΡΑΦΙΚΟ ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Cluj‐Napoca, Romania

180

181

182

Vincent van Gogh: Ο σπορέας και ο ήλιος που δύει

183

ΛΕΞΙΛΟΓΙΟ

Αζαζέλ Azazael (Εβραϊκά: ‫) ֲעזָאזֵל‬ είναι ένας όρος με τον οποίον εννοείται ο αποδιοπομπαίος τράγος ή ο εκπεσών άγγελος και ο δαίμονας σε ορισμένες παραδόσεις του Ιουδαϊσμού, του Χριστιανισμού και του Ισλάμ. Η λέξη χρησιμοποιείται τρεις φορές στην εβραϊκή Βίβλο. (Από την: http://en.wikipedia.org/wiki/Azazel , ημ. ανάκτησης 01.08.2014)

Ερμητικά Κείμενα: Τα Ερμητικά Κείμενα είναι αιγυπτιακά και ελληνικά κείμενα, τα οποία θεωρείται ότι γράφηκαν τον 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ., και διασώζουν διαλόγους, στους οποίους ο διδάσκαλος προσπαθεί να διαφωτίσει τους μαθητές του. Στην αρχαιότητα επικρατούσε η αντίληψη ότι συγγραφέας τους ήταν ένας Αιγύπτιος ιερέας, ο Ερμής ο Τρισμέγιστος, η ιδέα του οποίου ανάγεται στην δεύτερη χιλιετία π.Χ., ταυτιζόμενος ενίοτε με τον αιγυπτιακό θεό Θωτ. Οι αναγεννησιακοί λόγιοι ανακάλυψαν στα κείμενα αυτά μια μαγική εμπειρία ανόδου και καθόδου της ψυχής μέσω της «χρυσής αλύσου» των τριών κόσμων: του γήινου, του ουράνιου και του νοητού. Θεωρούσαν ότι με αυτόν τον τρόπο θα έφθαναν στην τελειοποίηση των απόκρυφων επιστημών και στον έλεγχο των κοσμικών δυνάμεων προς όφελος του ανθρώπου. (Από την: http://en.wikipedia.org/wiki/Hermetica , ημ. ανάκτησης 28.07.2014)

Μαστέμα Ο πρίγκιπας Μαστέμα (Mastema) ήταν ένας άγγελος που καταδίωκε το κακό, κατά την εβραϊκή παράδοση και επέφερε τιμωρίες σε αυτούς που παρέβαιναν τον θείο νόμο, ενώ πολλές φορές δελέαζε τους ανθρώπους για να δοκιμάζει την πίστη τους. (Από την: http://en.wikipedia.org/wiki/Mastema , ημ. ανάκτησης 01.08.2014)

Μελκιλτά (Mekilta) Mekhilta ή Mekilta (στην αραμαϊκή διάλεκτο ‫)אתליכמ‬, είναι μια συλλογή ερμηνευτικών σχολίων, ένα Midrash (αρχαία, ιουδαϊκή, ραβινική μέθοδος μελέτης της Τορά και ερμηνείας των χωρίων με τέτοιο τρόπο, ώστε να αποδειχθεί η αυθεντικότητα του Νόμου) στο βιβλίο της Εξόδου. Εβραϊκά ονομάζεται middah (που σημαίνει μέτρο, κανόνας), και χρησιμοποιείται για να υποδηλώσει μια συλλογή βιβλικών εξηγήσεων. (Από την http://en.wikipedia.org/wiki/Mekhilta, ημ. ανάκτησης 07.07.2014)

Σίβυλλες: Οι Σίβυλλες υπήρξαν, κατά την αρχαιότητα, γυναίκες με μαντική ικανότητα, που προφήτευαν αυθόρμητα και χωρίς να ερωτηθούν (όπως συνέβαινε με τις προφήτισσες των διαφόρων μαντείων π.χ. η Πυθία), όταν περιέρχονταν σε έκσταση, μελλοντικά συμβάντα (συνήθως δυσάρεστα και τρομακτικά). Αυτό συνέβαινε επειδή, όπως πίστευαν οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, δέχονταν επίσκεψη από κάποιο θεϊκό πνεύμα. Στην αρχαιότητα πίστευαν, όπως μας πληροφορεί ο Λατίνος συγγραφέας Λακτάντιος (4ος αι. μ.Χ.), ότι η λέξη ήταν σύνθετη, από τον δωρικό τύπο του ουσιαστικού θεός (σιός) και τον αιολικό τύπο του ουσιαστικού βουλή = θέληση (βόλλα), άρα ήταν οι γυναίκες που αποκάλυπταν τη θέληση του Θεού. Οι παραδόσεις για τις Σίβυλλες είναι αρχαιότατες. Κάποιες παραδόσεις από τις χώρες της Μέσης Ανατολής πέρασαν στον ελληνικό χώρο, μέσα από τη Μικρά Ασία, σε εποχή που επικρατούσαν μυστικιστικές τάσεις και δεν είχε ακόμα γεννηθεί ο φιλοσοφικός στοχασμός στα παράλια της Ιωνίας. Η πίστη των αρχαίων λαών στην ευαίσθητη και διαισθητική φύση της γυναίκας συνετέλεσε ώστε πολλά αποφθέγματα

184

σε τύπο χρησμού ή προφητείας να αποδίδονται σε μια Σίβυλλα και έτσι, σιγά‐σιγά, εμπλουτίσθηκε η παράδοση. Πολλές φορές τους αποδίδονταν προφητείες επινοημένες μετά από μεγάλα γεγονότα, κι επειδή αυτό ήταν πολύ εντυπωσιακό, ωθούσε πολύ κόσμο στο να δίδει μεγάλη προσοχή στις προφητείες της Σίβυλλας. Την ευπιστία αυτή του λαού, όπως ήταν φυσικό, την εκμεταλλεύθηκαν κατά καιρούς και διάφορες πολιτικοθρησκευτικές προπαγάνδες. Δημιουργήθηκε έτσι μια πλούσια συλλογή από σιβυλλικούς χρησμούς, των οποίων η επίδραση στον λαό ήταν αισθητή μέχρι τον Μεσαίωνα. Από την http://el.wikipedia.org/wiki/Σίβυλλα

Ταναΐτική διδασκαλία Η Ταναΐτική διδασκαλία [στα Εβραϊκά: ‫םיאנת‬ (tanaim)], είναι χαρακτηριστικό των «αναμεταδοτών διδασκάλων», δηλαδή των σοφών ραβίνων, των οποίων οι απόψεις τους καταγράφηκαν στη Μισνά, για περίπου 210 χρόνια (από το 10 ‐ 220 μ.Χ). Υπάρχουν καταγεγραμμένοι περίπου 120 διδάσκαλοι Ταναΐμ. Η ρίζα της αραμαϊκής λέξης tana (στα εβραϊκά sanna) κυριολεκτικά σημαίνει επανάληψη αυτών που διδάχθηκαν και χρησιμοποιείται με τη σημασία του μανθάνειν. Η περίοδος της Ταναΐτικής διδασκαλία, αναφέρεται, επίσης και ως μισναϊκή περίοδος. Ακολούθησε την περίοδο που χαρακτηρίζεται ως περίοδος των Zugot (ζευγών), και προηγήθηκε της περιόδου των Amoraim (διερμηνείς). Περισσότερες πληροφορίες στην Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.jewishencyclopedia.com/ λήμμα Tannaim και στην ηλεκτρονική σελίδα: http://en.wikipedia.org/ wiki/Tannaim

Ταργκούμ (Targum, Εβραϊκά: ‫)םוגרת‬ Με τον όρο Ταργκούμ εννοούμε τις παραφράσεις της Παλαιάς Διαθήκης, που έγιναν μετά τον εξαραμαϊσμό της εβραϊκής γλώσσας. Στην αρχή οι παραφράσεις αυτές γίνονταν τμηματικά και προφορικά στις συναγωγές. Αργότερα έγιναν γραπτές. Αποτελούν μέρος της ιουδαϊκής παραδοσιακής λογοτεχνίας, η έναρξη της οποίας αρχίζει ήδη από την εποχή του Δευτέρου Ναού. Το ρήμα, από το οποίο σχηματίζεται το ουσιαστικό, χρησιμοποιείται στο 4ο βιβλίο του Ezra και αναφέρεται σε κείμενο γραμμένο στην αραμαϊκή διάλεκτο. Στη μισναϊκή φρασεολογία η λέξη υποδηλώνει μια μετάφραση από τα εβραϊκά σε οποιαδήποτε άλλη γλώσσα. Η χρήση του όρου targum περιορίστηκε στο να εννοεί την αραμαϊκή έκδοση της Βίβλου και, κατά παρόμοιο τρόπο, targum ονομάζονται τα αραμαϊκά χωρία της Γένεσης, του Ιερεμία, του Δανιήλ, και του Έσδρα. Μία από τις παραφράσεις, που διασώζονται, αποδίδεται στον Γαμαλιήλ, διδάσκαλου του Αποστόλου Παύλου. Τα ταργκούμ που διασώζονται μέχρι σήμερα χρονολογούνται από τον 3ο αι. μ.Χ. και μετά, άρα είναι μεταγενέστερα των Ευαγγελίων1554. Στην εργασία μας, πιο συγκεκριμένα, θεωρείται ότι η προφητεία του Ησαΐα, όπως παρατίθεται από τον Μάρκο, είναι πολύ κοντά σε παλαιστινιακά ταργκούμ. Ένα παράδειγμα: στον Μάρκο αναφέρεται μήποτε ἐπιστρέψωσιν (Mκ 4,12), ενώ στα ταργκούμ μήποτε ιαθώσιν, ίδια ιδέα, διαφορετική εικόνα. Περισσότερες πληροφορίες στην Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.jewishencyclopedia.com/ λήμμα: Targum Κείμενα targum μπορεί ο αναγνώστης να βρει στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://targum.info/targumic‐texts/

1554

Joseph A.Fitzmyer, To Advance the Gospel: New Testament Studies, σελ. 709

185

ABSTRACT

The Parable of the Sower (sometimes called the Parable of the Soils) is a parable of Jesus found in the three Synoptic Gospels (Mk. 4,1‐20, Mt. 13,1‐23 and Lk. 8,4‐15) and in the non‐canonical Gospel of Thomas (ch. 9). This fact demonstrates the significance of the parable for the first Christian Church. In this story, a sower sowed seed on the path, on rocky ground and among thorns, and the seed was lost; but when the seed found good soil it grew, yielding thirty, sixty, and a hundred folds.

In Markʹs and Matthewʹs Gospels, this parable, the explanation of the purpose of parables and the explanation of the parable itself form a part of Jesusʹ sermon delivered from a boat on the Sea of Galilee. In each narrative, Jesus used the boat as a mean of being able to address the huge crowd gathered on the lake shore. Lukeʹs Gospel does not use a boat for the delivery of the sermon, but still presents Jesus delivering the parable to a large crowd gathered from “every city” and follows the parable with a question on the purpose of parables and an explanation of the parable of the sower itself. Whilst the parable was told to the multitude, the explanations were only given to the disciples. Thomas, as usual, provides no narrative context whatsoever, nor any explanation.

Despite the opinion of many commentators, the central figure of the parable is Jesus Christ, because he is depicted as the sower and the seed is corresponding to His preaching.

This parable reflected autobiographical elements of Christ and a kind of expression of the experience of preaching the Word by the Christ Himself, since the four different types of soil reflect groups of His hearers. The parable can be considered as an apologetic text, paralleling the teachings of Christ to the sowing of a farmer who sows the seed in the entire field, but gets fruit from only one part of it. The clumsiness, carelessness and waste of the seed that befall with the generosity, exuberance, confidence and the surety for a big crop is another great paradox of the parable. The parable presents a generous and “wasteful” ‐for the man‐ God. The parable of the sower is one of the Parables of the Kingdom and depicts an impressive, realistic description of the rural life in Palestine of Jesus time. Additionally, in the parable there are some allegorical elements, that decorate the picture, attaching a personal tone and vitality to the history and increasing the interest of the listeners.

There are no main reasons to challenge the authenticity of the parable and its interpretation. Possibly the early Christian tradition put some own touches, but the main painting, undoubtedly, belongs to Jesus Christ. Because of the triadic patterns in the structure of the parable and the harmony of the parable’s and interpretation’s elements we conclude that, over the centuries, the interpretation combined along with the parable.

The reaction of the man’s mind and heart in Godʹs Word dominates the parable. The path represents those who reject the Word of God. The stony ground represents those who quit the faith under the pressure of affliction or persecution. The seeds falling on thorns represent those who allow worldly concerns, such as money, to choke the Word of God. But the whole parable tends towards to a great fruiting. So the fruitful soil, which is called by Jesus “the good soil”, represents those who hear the word, and truly understand it and apply it in their lives.

In the parable it is emphasized that the Word of God is powerful but doesn’t violate the free will of man, because God asks the eager response, obedience and cooperation of the

186

man in order to bear fruit in his life. So the parable can be considered as a cause for all Christians self‐criticism.

The parable was originally optimistic in outlook, and, despite the failures, the “seed” will be take root and produce a large ʺcropʺ successfully, so every Christian should know that the Kingdom of God is coming in our world and not be afraid of the failure.

The task of the contemporary Church is to ʺtranslateʺ the Word of God and address this Word to the 21st century’s man. So the Word could be the power for the change of our society, bringing spirituality and holiness in a materialistic world. The Word of God is divine and immutable, but should respond to the needs of the people of every era.

187

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

α. Πηγές1555 Alfred Ralhfs, Παλαιά Διαθήκη, (LXX Septuaginta, Old Greek Jewish Scriptures) εκδ.

Wurttembergische Bibelanstalt / Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 1935 Nestle – Aland, Καινή Διαθήκη, New Testamentum Graece, Deutsche Bibelgesellschaft, Stuttgart, 282012 Καινή Διαθήκη σε μετάφραση στη δημοτική, εκδ. Ελληνικής Βιβλικής Εταιρίας, Αθήνα 2003 Αθανάσιος Αρχιεπίσκοπος Αλεξανδρείας, Ομιλία εις τον σπόρον (Homilia de semente), MPG 28, 143 – 168 Αμμώνιος Αλεξανδρείας, Εις τον Ευαγγελιστήν Ιωάννην (Expositio in Evangelium S. Ioannis), MPG 85, 1391 Β – 1524 C Αναστάσιος Σιναΐτης, Πατριάρχης Αντιοχείας, Ερωτήσεις (Questiones), MPG 89, 329 Α – 824 C Αριστοτέλης, Ρητορική, (Rhetorica), εκδότης: W.D. Ross, Aristotelis ars rhetorica, εκδ.

Clarendon Press, Oxford, 1959 (ανατ. 1964) Βασίλειος Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας Καππαδοκίας, Εις τον Προφήτην Ησαΐαν, (Enarratio in prophetam Isaiam), εκδότες: P. Trevisan, (San Basilio, Commento al profeta Isaia), τόμοι 2, εκδ. Società Editrice Internazionale, Turin, 1939 Βασίλειος Αρχιεπίσκοπος Καισαρείας Καππαδοκίας, Ομιλίαι εις τους Ψαλμούς (Homiliae super Psalmos), MPG 29, 209‐494 Γρηγόριος Αγριγέντου (Ακραγαντίνων), Εξήγησις εις τον Εκκλησιαστήν (In Ecclesisasten), MPG 98, 741 – 1182 Α Γρηγόριος Νύσσης, Εις το Άγιον και σωτήριον Πάσχα [In sanctum et salutare pascha (vulgo In Christi resurrectionem oratio iv)], εκδότης E. Gebhardt, στη σειρά Gregorii Nysseni opera, τομ. 9.1. (309‐311), Leiden, εκδ. Brill, 1967 Γρηγόριος Νύσσης, Εξήγησις του Άσματος των Ασμάτων [In Canticum canticorum (homiliae 15)], εκδότης H. Langerbeck, στη σειρά Gregorii Nysseni opera, τομ. 6 (3‐469), Leiden, εκδ. Brill, 1960 Γρηγόριος Νύσσης, Κατά τοκιζόντων (Oratio contra Usurarios), MPG 46, 433 ‐ 452 Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Παροιμίας Σολομώντος Εξηγήσεων (Fragmenta Expositionis in Proverbia), MPG 39, 1621 Β – 1644 Β Δίδυμος Αλεξανδρεύς, Εις Ψαλμούς (Expositio in Psalmos), MPG 39, 1155 – 1620 A Ειρηναίος Επίσκοπος Λουγδούνου (Λυών), Έλεγχος και Ανατροπή της Ψευδωνύμου Γνώσεως, Βιβλία πέντε (Sancti Irenaei episcopi Lugdunensis libri quinque adversus haereses), Βιβλία Ι & ΙΙ: εκδότης W.W. Harvey, από τις εκδόσεις Cambridge University Press, Cambridge, 1857, Βιβλίο ΙΙΙ: εκδότες: A. Rousseau & L. Doutreleau, στη σειρά Sources chrétiennes τ. 211, εκδ. Cerf, Paris, 1974, Βιβλίο 4: εκδότες:. A. Rousseau, B. Hemmerdinger, L. Doutreleau & C. Mercier, στη σειρά Sources Chrétiennes τ. 100, εκδ.

Cerf, Paris, 1965]: Βιβλίο V: εκδότες: A. Rousseau, L. Doutreleau and C. Mercier, στη σειρά

1555

Τα παραθέματα της Παλαιάς και Καινής Διαθήκης προέρχονται από την ηλεκτρονική έκδοση του προγράμματος BibleWorks 8. Τα παραθέματα στα έργα των Πατέρων της Εκκλησίας μας προέρχονται από τις ηλεκτρονικές εκδόσεις του προγράμματος Musaios, εκτός των παραθεμάτων σε ορισμένους Πατέρες (π.χ. Θεοφύλακτος, Ευθύμιος Ζιγαβηνός), όπου σημειώνεται δίπλα από την παραπομπή στην MPG, στον αριθμό της στήλης και ένα γράμμα (A, B, C, D), τα οποία προέρχονται από την έκδοση της Patrologia Graeca του Jaques‐Paul Migne, στις ηλεκτρονικές διευθύνσεις: http://patristica.net/graeca/ και http://classicsindex.wikispaces.com/migne_PG . Επίσης, κάποια παραθέματα Πατέρων (π.χ. Ειρηναίος) προέρχονται από διάφορες ηλεκτρονικές ιστοσελίδες, οι οποίες αναφέρονται στην αντίστοιχη υποσημείωση.

188

Sources Chrétiennes τ. 153, εκδ. Cerf, Paris, 1969. Υλικό που απουσιάζει από τις παραπάνω εκδόσεις στην ηλεκτρ. διεύθυνση: http://www.newadvent.org/ Ερμάς Ποιμήν, (Pastor), εκδότης: M. Whittaker, Die apostolischen Väter I. Der Hirt des Hermas, στη σειρά: Die griechischen christlichen Schriftsteller τομ. 48, εκδ. Akademie‐ Verlag, Berlin, 1967 Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου, Ομιλία εις την Ανάληψιν του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού (Homilia in assumptionem Christi), MPG 43, 477‐485 Επιφάνιος Επίσκοπος Κύπρου, Πανάριον, Κατά πασών Αιρέσεων, [Panarion (= Adversus haereses)], εκδότης: K. Holl, Epiphanius, τόμοι 3: Ancoratus und Panarion στη σειρά: Die griechischen christlichen Schriftsteller τόμοι 25, 31, 37, εκδ. Hinrichs, Leipzig τ.

1, 1915, τ. 2: 1922, τ. 3: 1933 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον (Expositio in Lucam), MPG 129 Β, 853 – 1102 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον (Expositio in Marcum), MPG 129 Β, 765 – 852 Ευθύμιος Ζιγαβηνός, Το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον (Expositio in Matthaeum), MPG 129 Β, 107 – 765 Ευσέβιος Καισαρείας, Εκκλησιαστική Θεολογία (De ecclesiastica theologia), εκδότες E. Klostermann και G.C. Hansen, στη σειρά Eusebius Werke, τόμος 4 (61‐182) (Gegen Marcell. ber die kirchliche Theologie. Die Fragmente Marcells [Die griechischen christlichen Schriftsteller 14, Berlin, εκδ. Akademie‐Verlag, 21972 Ευσέβιος Καισαρείας, Περί της Θεοφανείας (Operis de Theophania Fragmenta), MPG 24, 607 Α – 690 B Ηρόδοτος, Ιστορίαι, (Historiae), εκδότης: Ph.‐E. Legrand, (Hérodote, Histoires, τόμοι 9, εκδ. Les Belles Lettres, Paris: 1930 ‐ 1954 (ανατύπωση: 1963 – 1970) Θεόδοτος Αγκύρας, Ερμηνεία εις το Σύμβολον (Εxpositio Symboli), MPG 77, 1313 Α – 1343 D Θεοφάνης Κεραμεύς, Ομιλία Ζ, Περί της παραβολής του σπόρου (Homilia VII, De parabola sementis), MPG 132, 236 Β – 250 Α Θεόφραστος, Περί Φυτών Ιστορίας, (Theophrastus, Historia plantarum), εκδότης: A. Hort,. Τόμοι 2, εκδ. Harvard University Press, Cambridge, Massachusetts, 1916 (ανατύπωση τομ. 1, 1968, τομ. 2: 1961) Θεοφύλακτος Αρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας, Ερμηνεία εις το Κατά Λουκάν Ευαγγέλιον (Enarratio in Evangelium S. Lucae), MPG 123, 683 – 1126 Θεοφύλακτος Αρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας, Ερμηνεία εις το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον Enarratio in Evangelium S. Marci), MPG 123, 487 – 682 Θεοφύλακτος Αρχιεπίσκοπος Βουλγαρίας, Ερμηνεία εις το Κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον Enarratio in Evangelium S. Matthaei), MPG 123, 139 – 681 Ιππόλυτος Αρχιεπίσκοπος Ρώμης και μάρτυς, Κατά πασών Αιρέσεων Έλεγχος, [Refutatio omnium haeresium (= Philosophumena)], εκδότης: M. Marcovich, στη σειρά: Patristische Texte und Studien, τομ. 25, εκδ. De Gruyter, Berlin, 1986 Ιουστίνος Φιλόσοφος και Μάρτυς, Προς Τρύφωνα Ιουδαίον Διάλογος (Dialogus cum Tryphone), εκδ. E.J. Goodspeed, στη σειρά: Die ältesten Apologeten. έκδ. Vandenhoeck & Ruprecht, Göttingen, 1915 Ισίδωρος Πηλουσιώτης, Επιστολών Βιβλία Πέντε (Epistolarum Libri Quinque), MPG 78, 177 – 1674 Ιωάννης Δαμασκηνός, Λόγος Απολογητικός, προς τους διαβάλλοντας τας Αγίας Εικόνας, (Orationes de imaginibus tres), εκδ. B. Kotter, Die Schriften des Johannes von Damaskos, τομοι 3 στη σειρά: Patristische Texte und Studien τ. 17, εκδ. De Gruyter, Berlin, 1975

189

Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Εις την επίλυσιν της Χαναναίας (In dimissionem Chananaeae), MPG 52, 449 – 460 Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Εις το εξήλθεν ο σπείρων του σπείραι τον σπόρον αυτού (In Illud Exiit qui Seminat), MPG 61, 771 – 776 Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Εις τον Ησαΐαν, (In Isaiam), εκδότης: J. Dumortier, Jean Chrysostome, Commentaire sur Isaïe στη σειρά: Sources chrétiennes, τομ. 304, εκδ. Cerf, Paris 1983 Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις την προς Εβραίους Επιστολήν (Homiliae XXXVI in Epistolam ad Hebraeos), MPG 63, 9 – 236 Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Ερμηνεία εις τους Ψαλμούς, (Expositiones in Psalmos), MPG 55: 39‐498. Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Λόγος παραινετικός εις την είσοδον της Αγίας Τεσσαρακοστής [In Genesim (homiliae 1‐67)], MPG 53, 21‐385 Ιωάννης Χρυσόστομος Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως, Υπόμνημα εις τον Άγιον Ματθαίον τον Ευαγγελιστήν, [In Matthaeum (homiliae 1‐90)], MPG 57, 13‐472 και 58, 471‐794. Ιώσηπος Φλάβιος, Ιστορίαι της Ιουδαϊκής Αρχαιολογίας, (Antiquitates Judaicae), εκδότης: B. Niese, στη σειρά Flavii Iosephi opera, τόμ. 4, εκδ: Weidmann, Berlin, 1887 ‐ 1890 (ανατ. 1955): τόμοι 2: Βιβλία 1 – 5 (τόμος 1), Βιβλία 6 – 10 (τόμος 2) Ιώσηπος Φλάβιος, Ιστορία του Ιουδαϊκού πολέμου προς Ρωμαίους, (De bello Judaico libri vii), εκδότης: B. Niese, στη σειρά Flavii Iosephi opera, τόμ. 6, εκδ: Weidmann, Berlin, 1895 (ανατ. 1955) Κλήμης Αλεξανδρείας, Των κατά την αληθή Φιλοσοφίαν Γνωστικών Υπομνημάτων Στρωματέων (Στρωματείς, Stromata), εκδότες: O. Stählin, L. Früchtel και U. Treu, (Clemens Alexandrinus), τόμοι 2 και 3, στη σειρά: Die griechischen christlichen Schriftsteller εκδ.

Akademie‐Verlag, Berlin τομ. 2 (βιβλ 1 – 6): 31960, τομ. 3 (βιβλ. 7 – 8): 21970 Κλήμης Ρώμης, Α΄ Προς Κορινθίους, (Epistula i ad Corinthios), εκδότης: A. Jaubert, Clément de Rome, Épìtre aux Corinthiens, στη σειρά Sources chrétiennes, τόμος 167, εκδ.

Cerf, Paris, 1971 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, [Commentarii in Lucam (in catenis)], MPG 72, 476 – 949 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις Υπομνηματική εις τον Προφήτην Ησαΐαν, (Commentarius in Isaiam prophetam) , MPG 70. 9 – 1449 Κύριλλος Αλεξανδρείας, Εξήγησις Υπομνηματική εις τους Δώδεκα, μικρούς Προφήτας (Commentarius in xii prophetas minores), εκδότης: P.E. Pusey, Sancti patris nostri Cyrilli archiepiscopi Alexandrini in xii prophetas, τόμοι 2, εκδ. Clarendon Press, Oxford, 1868 (ανατ. Culture et Civilisation, Brussels, 1965) Κύριλλος Αλεξανδρείας, Ερμηνεία, ήτοι Υπόμνημα εις το κατά Ιωάννην Ευαγγέλιον, (Commentarii in Joannem), τομοι 3, εκδότης: P.E. Pusey, Sancti patris nostri Cyrilli archiepiscopi Alexandrini in D. Joannis evangelium, εκδ. Clarendon Press, Oxford, 1872 (ανατ. εκδ. Culture et Civilisation, Brussels, 1965) Κύριλλος Αλεξανδρείας, Υπόμνημα εις τον Ματθαίον, [Commentarii in Matthaeum (in catenis)], εκδότης: J. Reuss, Matthäus‐Kommentare aus der griechischen Kirche στη σειρά Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur, τομ. 61, εκδ.

Akademie‐Verlag, Berlin, 1957 Νικήτας Παφλαγόνος, Εξήγησις εις το Ευαγγέλιον του Λουκά, Αποσπάσματα (Expositionis in Evangelium Lucae Fragmenta), MPG 105, 575 – 578 Α Νικόλαος Καβάσιλας, Ερμηνεία της Θείας Λειτουργίας (Sacrae Liturgiae Interpretatio), MPG 150, 367 D – 492 A

190

Πλάτων, Γοργίας (Gorgias), εκδότης: J. Burnet, στη σειρά Platonis opera, τομ. 3. εκδ.

Clarendon Press, Oxford, 1903 (ανατ. 1968) Πλάτων, Νόμοι, στο έργο Plato in Twelve Volumes, τομ. 10 και 11, μετάφραση (στην αγγλική γλώσσα): R.G. Bury, εκδ. Harvard University Press / William Heinemann Ltd., Cambridge, MA / London, 1967 και 1968. Πλάτων, Φαίδρος, στο έργο Plato in Twelve Volumes, τομ. 9, μετάφραση (στην αγγλική γλώσσα): Harold N. Fowler, εκδ. Harvard University Press / William Heinemann Ltd., Cambridge, MA / London, 1925 Πλάτων, Φαίδων, (Phaedo), εκδ. J. Burnet, στη σειρά Platonis opera, τομ. 1. εκδ.

Clarendon Press, Oxford, 1900 (ανατ. 1967) Πλούταρχος, Περί παίδων αγωγής, (Plutarchʹs Moralia: De liberis educandis) εκδ. Loeb Classical Library, London, 1927 Προκόπιος Γαζαίος, Υπόμνημα εις το Δευτερονόμιον (Comentarii in Deuternomium), MPG 87 Α, 893 – 992 C Φίλων Αλεξανδρεύς, Ιουδαίος Φιλόσοφος, Νόμων Ιερών Αλληγορίας των μετά την Εξαήμερον το Πρώτον, (Legum allegoriarum libri i‐iii), εκδότης: L. Cohn, στη σειρά: Philonis Alexandrini opera quae supersunt, τομ. 1, εκδ. Reimer, Berlin, 1896 (ανατ. De Gruyter, 1962) Φίλων Αλεξανδρεύς, Ιουδαίος Φιλόσοφος, Περί των Χερουβίμ και της φλογίνης ρομφαίας και του κτισθέντος πρώτου εξ ανθρώπων Κάιν, (De cherubim), εκδότης: L. Cohn, στη σειρά: Philonis Alexandrini opera quae supersunt, τόμ. 1, εκδ. Reimer, Berlin, 1896 (ανατύπωση: De Gruyter, 1962) Ωριγένης, Εις τας Παροιμίας Σολομώντος (Fragmenta ex commentariis in Proverbia), PG 13, 17 – 33 Ωριγένης, Περί Αυτεξουσίου και των δοκούντων τούτον αναιρείν ρητών γραφικών λύσις και ερμηνεία (De principiis), εκδότες: H. Görgemanns and H. Karpp, (Origenes vier Bücher von den Prinzipien) εκδ. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt, 1976 Ωριγένης, Προς τον επιγεγραμμένον Κέλσου αληθή λόγον, (Contra Celsum), εκδότης: M. Borret, (Origène, Contre Celse, 4 τόμοι), στη σειρά: Sources chrétiennes 132, 136, 147, 150, εκδ. Cerf, Paris, 1967 – 1969 Ωριγένης, Των εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον εξηγητικών (Commentarium in evangelium Matthaei), εκδότης: E. Klostermann, στη σειρά: Die griechischen christlichen Schriftsteller τομ. 40.1 και 40.2 (Origenes Werke, τομ. 10.1 και 10.2),εκδ. Teubner, Leipzig, 1935 (τομ. 1) 1937 (τομ. 2) Catena in Marcum (recensio ΙΙ) Σχόλια διαφόρων Πατέρων στο Ευαγγέλιο του Μάρκου (αναθεώρηση ΙΙ), εκδότης: J.A. Cramer, στη σειρά: Catenae Graecorum patrum in Novum Testamentum, τομ. 1, σελ. 261‐447, εκδ. Oxford University Press, Oxford, 1840 (ανατ. Olms, Hildesheim, 1967) Catena in Matthaeum (catena integra) Σχόλια διαφόρων Πατέρων στο Ευαγγέλιο του Ματθαίου, εκδότης: J.A. Cramer, στη σειρά: Catenae Graecorum patrum in Novum Testamentum, τομ. 1, σελ. 1 – 257, εκδ. Oxford University Press, Oxford, 1840

β. Βοηθήματα Ι. Ελληνόγλωσσα Αγουρίδης Σάββας Χρ., Δοκίμια στις ρίζες του Χριστιανισμού, εκδ. Έννοια, Αθήνα, 2005 Αγουρίδης Σάββας Χρ., Ερμηνευτική των Ιερών Κειμένων, Προβλήματα – Μέθοδοι Εργασίας στην Ερμηνεία των Γραφών, εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα, 32002

191

Αγουρίδης Σάββας Χρ., Ιστορία των χρόνων της Καινής Διαθήκης, Ελλάδα, Ρώμη, Ιουδαία, ιστορικό και κοινωνικό υπόβαθρο για τη μελέτη της Καινής Διαθήκης, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1980 Αγουρίδης Σάββας Χρ., Ματθαίος ο Ευαγγελιστής (Διδάσκαλος της αρχικής και της σημερινής Εκκλησίας), εκδ. Άρτος Ζωής, Αθήνα, 2000 Αεράκης Δανιήλ Γ., Αρχιμανδρίτης, Το Ευαγγέλιο στην εποχή μας, Αθήνα 1981 Αρκάς Ν.Ε., Ιερέας, Κυριακοδρομικά Χρονογραφήματα, εκδ. Τήνος, Αθήνα 1980 Ατματζίδης Χαράλαμπος Γ., Από την βιβλική έρευνα στην πίστη της Εκκλησίας, Συνοπτική Θεολογία της Καινής Διαθήκης, τομ. Α΄, εκδ. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2010 Ατματζίδης Χαράλαμπος Γ., Ερμηνευτικές και Θεολογικές Προσεγγίσεις στην Καινή Διαθήκη, εκδ. Ostracon, Θεσσαλονίκη 2014 Ατματζίδης Χαράλαμπος Γ., Κριτικές αναγνώσεις των βιβλικών κειμένων, τομ. Α΄, εκδ. Π. Πουρνρά, Θεσσαλονίκη, 2010 Βασιλειάδης Πέτρος, Ερμηνεία των Ευαγγελίων, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1995 Βασιλειάδης Πέτρος, Τα λόγια του Χριστού, Το αρχαιότερο Ευαγγέλιο, εκδ. Άρτος ζωής, Αθήνα 2005 Βιτάλης Φιλάρετος Απ., Αρχιμανδρίτης, Ρήματα Ζωής Αιωνίου, Κηρύγματα εις τα Ευαγγέλια των Κυριακών, Αθήναι 1967 Γαλάνης Ιωάννης Λ., Το ιστορικό πλαίσιο της Καινής Διαθήκης, Συνοπτική Ιστορία της Καινής Διαθήκης, εκδ. Υπηρεσία Δημοσιευμάτων Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1991 Γαλανός Μιχαήλ Ι., Ομιλίαι εις τους Αποστόλους και τα Ευαγγέλια όλων των Κυριακών, Τόμος Δ΄, εκδ. Συνοδινού & Καβαλλιεράτου, Αθήναι, 1938 Γαλίτης Γεώργιος Α., Ιστορία Εποχής της Καινής Διαθήκης, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 51991 Γαλίτης Γεώργιος Α., Σημειώσεις Ιστορίας των χρόνων της Καινής Διαθήκης, επιμέλεια: Ιωάννης Γαλάνης, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 1972 Γκουτζιούδης Μόσχος, “Η έννοια της Δικαιοσύνης στο κατά Ματθαίον Ευαγγέλιο,” Δελτίο Βιβλικών Μελετών, εκδ. Άρτος ζωής, τόμ. 25, σελ. 109 – 122 Γρηγοριάδης Κωνσταντίνος Σοφ., Ευαγγελικές Περικοπές, εκδ. Οργανισμός Εκδόσεων Διδακτικών Βιβλίων, Αθήνα, 1985 Δεσπότης Αθανάσιος, Η παραβολή του πλουσίου και του Λαζάρου, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2009 Δημητρίου Υάκινθος, Επίσκοπος Γρατιανουπόλεως, Ενιαυτός Κυρίου, εκδ. Καθολικαί Εκδόσεις, Αθήναι, 1967 Δημητρίου Υάκινθος, Επίσκοπος Γρατιανουπόλεως, Τα λόγια σου μελέτη μου, Αθήναι 21954 Ζωγράφος Παρασκευάς Α. (πρωτοπρεσβύτερος), Κυρήγματα Αληθείας και Ζωής, εκδ. Ι. Ναού Αγίας Τριάδος, Θεσσαλονίκη, 1980 Θεοτόκης Νικηφόρος, Κυριακοδρόμιον, τομ. Α΄, επιμ. Ματθαίος Λάγγης, Αθήνα, 111996 Καλλίνικος Κωνσταντίνος, Πρακτικαί Ομιλίαι εις τα Κυριακά Ευαγγέλια, εκδ. Φως, Αθήναι, 31960 Καντιώτης Αυγουστίνος (αρχιμανδρίτης), Σαλπίσματα, εκδ. περιοδικού Χριστιανική Σπίθα, Αθήναι, 1962 Καντώνης Αλέξανδρος Γ. (Αρχιμανδρίτης), Φωτεινά Σήματα, Αθήναι, α.ε.ε. Καραβιδόπουλος Ιωάννης Δ., Αι Παραβολαί του Χριστού, εκδ. Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη, 1970

192

Καραβιδόπουλος Ιωάννης Δ., Εισαγωγή στην Καινή Διαθήκη, στη σειρά Βιβλική Βιβλιοθήκη, τομ. 1, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 32009 Καραβιδόπουλος Ιωάννης Δ., Οδός Ελπίδος, Μηνύματα από τα Ευαγγέλια των Κυριακών, εκδ. Χριστιανικής Αδελφότητας «Λυδία», Θεσσαλονίκη, 21996 Καραβιδόπουλος Ιωάννης Δ., Το κατά Μάρκον Ευαγγέλιο, στη σειρά Ερμηνεία Καινής Διαθήκης, τομ. 2, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2011 Καραγιάννης Βασίλειος, χωροεπίσκοπος Τριμυθούντος, Ευαγγέλιο και Ζωή, Λευκωσία, 1998 Καρανικόλας Παντελεήμων Κ., Μητροπολίτου Κορίνθου, Ὁ Ἃγιος Χρυσόστομος, ὁ ἄγγελος, τῆς ἐν Σμύρνᾳ Ἐκκλησίας Ἱερομάρτυς, οἱ σύγχρονοι αὐτῷ Ἱερομάρτυρες…, εκδ. Πνοή, Κόρινθος 1992 Κόλτσιου – Νικήτα Άννα, “Κριτική έκδοση μιας Βυζαντινής μετάφρασης. Ειδικά ζητήματα στην έκδοση των αγιογραφικών χωρίων,” Σύνθεσις, τχ. 5 (2014), σελ. 41 – 59 Κόλτσιου – Νικήτα Άννα, “Παράδοση και έκδοση των κειμένων της χριστιανικής γραμματείας,” στο Εισηγήσεις Μαθημάτων Θεολογικού Κύκλου «Ανοιχτού Πανεπιστημίου», ετών 2005 – 2006 2006 – 2007 2007 – 2008, Θεολογικός Κύκλος, εκδ. Δήμου Θεσσαλονίκης, Θεσσαλονίκη 2008, σελ. 516 – 529 Κόλτσιου – Νικήτα Άννα, “Περί της γνησιότητος της περικοπής της μοιχαλίδας (Ιω. 7,53‐8,11): Προβληματισμοί Κριτικής Κειμένου με αφορμή μία κριτική θεώρηση της περικοπής στη λατινόφωνη Δύση κατά τον 12ο αιώνα,” Σύνθεσις, τχ. 3 (Ιούνιος 2013), σελ. 141 – 165 Κόνιας Μιχαήλ Ελ., Η παραβολή του Σπορέως στην Ερμηνευτική και Κηρυκτική Παράδοσι, Διατριβή επί διδακτορία, που υποβλήθηκε στο Τμήμα Ποιμαντικής της Θεολογικής Σχολής Α.Π.Θ., Θεσσαλονίκη 1994 Κουντουριώτης Σώτος Γ., Τα Ευαγγέλια, εκδ. Π.Α. Φέσκου, Αθήναι, 21949 Κούρκουλας Κωνσταντίνος, Κογχύλια από την Τιβεριάδα, Αθήναι, 1956 Κούτσας Συμεών, Αρχιμανδρίτης, Κυρήξατε, σελ. 211 – 215 εκδ. Αποστολικής Διακονίας, Αθήνα 1997 Κυράτσος Διονύσιος Κ., Μητροπολίτης Δράμας, Κυριακάτικα Ευαγγέλια, άρθρα στις εφημερίδες, Δράμα, 1985 Ματθαιάκης Τίτος Εμμ., Μητροπολίτης πρ. Παραμυθίας, Φιλιατών και Γηρομερίου, Θέματα του Άμβωνος, τομ Α΄, εκδ. Φως, Αθήναι, 1980 Μελάς Λέων, Ηθικαί Ομιλίαι επί των κυριακών Ευαγγελίων, μετά του Κειμένου αυτών, Τυπογραφείον Χ. Κ. Βλαστού, εν Αθήναις 1878 Μιχαηλίδης Ε. Μιχαήλ, Από τον Άμβωνα, Λευκωσία, 1970 Μούρτζιος Ιωάννης Χ., Ερμηνευτικές Μελέτες στην Παλαιά και την Καινή Διαθήκη, τομ. Α΄, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη, 2000 Μπαστιάς Κωστής, Νέον Κυριακοδρόμιον, Ερμηνεία των Ευαγγελίων που διαβάζονται κάθε Κυριακή στις Εκκλησίες όλον τον χρόνο και σχόλια στην κάθε περικοπή, εκδ. Αστήρ, Α & Ε Παπαδημητρίου, Αθήναι 1956 Παπακωνσταντίνου Απόστολος, Μητροπολίτης Πολυανής Κιλκισίου και Αγ. Αθανασίου, Διακονία Λόγου, Κιλκίς, 1995 Παπακωνσταντίνου Απόστολος, Μητροπολίτης Πολυανής Κιλκισίου και Αγ. Αθανασίου, Σταυροαναστάσιμα Μηνύματα, (Κυριακοδρόμιο), εκδ. Ιεράς Μητροπόλεως Πολυανής, Κιλκισίου και Αγίου Αθανασίου, Κιλκίς, 1997 Παπακώστας Σεραφείμ Γ., Αι Παραβολαί του Κυρίου, εκδ. αδελφότητος Θεολόγων Η «Ζωή», Αθήναι 21938 Παπουτσόπουλος Χριστόφορος Ν., Φραγκόπουλος Σ. Αθανάσιος, Κυριακοδρόμιον, τομ. 3ος , εκδ. Ο Σωτήρ, Αθήναι, 21976

193

Παρασκευαΐδης Χριστόδουλος, Μητροπολίτης Δημητριάδος, Κυριακάτικοι Αντίλαλοι, τομ. Α΄, Αθήναι, 1976 Παυλίδης Γεώργιος, Μητροπολίτης Νικαίας, Λύχνος τοις ποσί μου, Λόγοι εις τα Ευαγγέλια των Κυριακών, εκδ. Αποστολική Διακονία της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 1969 Σιμόπουλος Θεόφιλος, Πρωτοσύγκελος Ιεράς Μητροπόλεως Φθιώτιδος, Δρόσος Αερμών, Αθήναι, 1977 Σκιαδαρέσης π. Ιωάννης, Αποκαλύψεως Εξηγητικόν, εκδ. Κορνηλία Σφακιανάκη, Θεσσαλονίκη 2011 Σκιαδαρέσης π. Ιωάννης, Βιβλικά Ανάλεκτα, Συναγωγή Μελετών Βιβλικής Θεολογίας, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη 2013 Σκιαδαρέσης π. Ιωάννης, Ερμηνεία Περικοπών Ιωάννειας Γραμματείας, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2008 Σκιαδαρέσης π. Ιωάννης, Η Αποκάλυψη του Ιωάννη, Τα πρώτα και τα Έσχατα σε διάλογο, εκδ. Βάνιας, Θεσσαλονίκη, 2013 Σκιαδαρέσης π. Ιωάννης, Ο Αναμάρτητος και η μοιχαλίδα, στη σειρά Βιβλική Βιβλιοθήκη, τ. 19, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007 Σκιαδαρέσης π. Ιωάννης, Παραβολές των Ευαγγελίων σε σύγκριση με αντίστοιχες των Αποκρύφων, Σημειώσεις για το επιλεγόμενο μάθημα, Θεσσαλονίκη 2012 Συνοδινός Πολύκαρπος, Μητροπολίτης Μεσσηνίας, Λόγοι επί των Κυριακών Ευαγγελίων, εκδ. Αστήρ, Αθήναι, 1947 Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Λουκάν Ευαγγέλιον, εκδ. ο Σωτήρ, Αθήναι, 21972 Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, εκδ. ο Σωτήρ, Αθήναι, 21972 Τρεμπέλας Παναγιώτης Ν., Υπόμνημα εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον, εκδ. ο Σωτήρ, Αθήναι, 21958 Φουντούλης Ιωάννης Μ. (επιμέλεια), Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης: Φροντιστήριον Ιεροκηρύκων, Ερμηνεία Ευαγγελίων των Κυριακών, τομ. Α΄, Από της Α΄ Κυριακής του Λουκά μέχρι της Κυριακή των Βαΐων, εκδ. Ι. Μονής Αγ. Θεοδώρας, Θεσσαλονίκη, 1972 Φωστίνης Παντελεήμων, Μητροπολίτου Χίου, Σπορά και Θερισμός, Πειραιάς, 1988 Χριστοφόρου, Μητροπολίτου Αξώμης, 46 Ερμηνείαι από των Ευαγγελικών Περικοπών, τομ. Α΄, εκδ. Πατριαρχείον Αλεξανδρείας, Αλεξάνδρεια 1958 Ψαριανός Διονύσιος, Μητροπολίτης Κοζάνης, Εξαπλά, εκδ. Τέρτιος, Κατερίνη, 1989

ΙΙ. Ξενόγλωσσα Albright W.F. & Mann C.S., Matthew, στη σειρά: The Anchor Bible Series, τομ. 26, εκδ. Doubleday & Co, New York, 1971 Allen C. Willoughby, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew, στη σειρά I.C.C. (International Critical Commentary), εκδ: T. & T. Clark, Edinburgh, 31912 Anderson Hugh, The Gospel of Mark, στη σειρά Νew Century Bible Commentary, εκδ.

Wm. B. Eerdmans Pub. Co / Marshal Morgan & Scott Publ. LTD, Grand Rapinds, Michigan / London, 1981 (ανατ. 1984) Andrews D. Keith, “The translation of the Aramaic Di in Greek Bibles,” JBL (Journal of Biblical Literature), 66.1 (Μάρτιος 1947), σελ. 15 – 51

194

Arndt William F., Commentary on Luke, εκδ. Concordia Publishing House, St Louis, Missouri, 1956 Bailey Kenneth Ewing, Poet and peasant: a literary‐cultural approach to the parables in Luke, εκδ. Wm. B. Eerdmans, Grand Rapids, Michigan, 1976 Bailey Mark L., “Guidelines for Interpreting Jesus Parables,” Bibliotheca Sacra, τομ.

155, (Απρ – Ιουν. 1998), σελ. 29 – 38 Bailey Mark L., “The Parable of the sower and the soils,” Bibliotheca Sacra, τομ. 155 (Απρ – Ιουν. 1998), σελ. 172 – 188.

Baird J. Arthur, “The Holy Word: The History and Function of the Teachings of Jesus in the Theology and Praxis of the Early Church,” NTS (New Testament Studies) 33 (Σεπτέμβριος 1987), σελ. 585 – 599 Best Ernest R., “The Role of the Disciples in Mark,” NTS (New Testament Studies), 23 (1976— 77), σελ. 377 – 401 Best Ernest, Mark: The Gospel as Story, εκδ. T&T Clark, Edinburgh, 1983.

Black David Alan, Learn to read New Testament Greek, εκδ. B & H Publishing Group, Nashville, Tennessee, 32009 Black Matthew, “The Parables as Allegory,” BJRL (Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester), 42 (1959‐60), σελ. 273 – 287 Black Matthew, An Aramaic Approach to the Gospels and Acts, εκδ. Clarendon Press, Oxford, 31967 Blomberg Craig L., Interpreting the Parables, εκδ. IVP Academic, Madison Wisconsin, 1990 Blomberg Craig L., “Interpreting the parables: where are we and where do we go from here?,” CBQ (Catholic Biblical Quarterly), τομ. 53(1991), τεύχος 1, σελ. 50 – 78 Bock Darrell L., Luke, 1,1 – 9:50, (τομ. 1), στη σειρά Baker Exegetical Commentary in the New Testament (E.C.N.T.), εκδ. Bakers Books, Grand Rapids, Michigan, 1994 Bornkamm Gunther, Barth Gerhard, Held Heinz Joachim, Tradition and Interpretation in Matthew, μετφρ. στην αγγλική γλώσσα: P. Scott στη σειρά: The New Testament Library,εκδ. The Westminster Press, Philadelphia, 1963 Boucher Madeleine I., Τhe Parables, εκδ. Veritas Publications Dublin, Dublin, 1973 Boucher Madeleine, Τhe mysterious parable στη σειρά: Catholic Biblical Quarterly Monograph Series (CBQMS), τομ. 6 εκδ. The Catholic Biblical Association of America, Washington D.C., 1977 Bovon Francois Luke: A Commentary on the Gospel of Luke τόμ. 1 (1,1‐9:50) σειρά: Hermeneia: A Critical & Historical Commentary on the Bible, εκδ. Fortress Press, Minneapolis, 2002 Bowker John W., “Mystery and Parable: Mark iv. 1‐20,” JTS (Journal of Theological Studies) 25 (1974), σελ. 300 – 317 Brown Raymond E., “Parable and Allegory Reconsidered,” NovT (Novum Testamentum), τομ. 5 (1962), τεύχος 1 (Ιαν. 1962), σελ. 36 – 45 Brown Raymond Edward, The semitic background of the term “mystery in the New testament”, στη σειρά Facet Books Biblical Series, τομ. 21, εκδ. Fortress, Philadelphia, 1968 Brown Schuyler, Apostasy and Perseverance in the Theology of Luke, Analecta Biblica, τ.

36, εκδ. Pontifical Biblical Institute Press, Rome 1969 Bruce Frederick Fyvie, Jesus and Christian Origins Outside the New Testament, εκδ.

William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, 1974 Bruner Frederick Dale, Matthew: A Commentary ‐ The Churchbook, Matthew 13‐28, τομ.

2, εκδ. William B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, 2007, (εκδ. αναθεωρημένη και επαυξημένη) Bultmann Rudolf, The History of the Synoptic Tradition, εκδ. Blackwell, Oxford , 1963

195

Buttrick George Arthur, The Interpreterʹs Bible: the Holy Scriptures in the King James and Revised standard versions with general articles and introduction, exegesis, exposition for each book of the Bible, τόμοι 7 και 8, εκδ. Abingdon‐Cokesbury Press, New York – Nashville, 1957 Cadoux A. T., The Parables of Jesus: Their Art and Use, εκδ. Clarke, London, 1930 Carlston Charles E., The parables of the triple tradition, εκδ. Augsburg Fortress Publishing Press, Philadelphia, 1975 Cerfaux Lucien, “La connaissance des secrets du Royaume dʹapres Matt. XIII. 11 et paralléles,” NTS (New Testament Studies), 2, τ. 4 (Απρίλιος 1956), σελ. 238 – 249 Chouraqui Nathan André, La Vie quotidienne des hommes de la Bible (H καθημερινή ζωή των ανθρώπων της Βίβλου), μετάφραση: Σταύρου Βλοντάκη, Αθήνα, 1992 Conzelmann Hans, The theology of St Luke, μετάφραση Geoffrey Buswell, εκδ. Faber & Faber, London, 1960, ανατ. εκδ. SCM, London, 1982 Cranfield C. E. B., The Gospel According to St Mark, στη σειρά The Cambridge Greek Testament Commentary, εκδ. The Campridge University Press, Campridge 21963 Creed John Martin, The Gospel According to St. Luke: The Greek Text with Introduction, Notes, and Indices, εκδ. Macmillan & Co. Limited, London, 21942 Crossan John Dominic, “The seed parables of Jesus,” JBL (Journal of Biblical Literature), 92 (1973), σελ. 244 – 266 Crossan John Dominic, In parables: the challenge of the historical Jesus, εκδ. Harper & Row, New York, 1985 Dahl N. A., “The Parables of Growth,” StTh., (Studia Theologica) 5, 1951‐52, σελ. 132‐ 166 Davies W. D., Allison Dale C. Jr., Matthew: A Shorter Commentary, based on the 3 volume International Critical Commentary, εκδ. Bloomsbury T&T Clark, London / New York, 2005 Davies W. D., Allison Dale C. Jr., The Gospel according to Saint Matthew, τομ. 2, στη σειρά International Critical Commentary, εκδ. T&T Clark, London / New York, 1991 Debrunner Albert, “Art. λέγω κ.τ.λ.”, ThWNT (Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament), IV (1942), σελ. 69 – 128 Dodd Charles Harold, The Parables of the Kingdom, εκδ. Scribner & Sons, New York, 1961 Dodd Charles Harold, According to the Scriptures: The Sub‐Structure of New Testament Theology, εκδ. Nisbet & Co. LTD, 1η επανεκτυπωμένη έκδοση, London, 1953 Donahue Jοhn R., The gospel in parable: metaphor, narrative, and theology in the synoptic gospels, εκδ. Fortress, Philadelphia, 1988.

Dronsch Kristina, Vom Fruchtbringen (“Sämann mit Deutung”) στο Ruben Zimmermann, Kompendium der Gleichnisse Jesu, εκδ. Gütersloher Verlagshaus, München, 2007, σελ. 297 – 312 Dupont Jacques, “La parabole du semeur dans la version de Luc,” Apophoreta, επετειακός τόμος, προς τιμήν του καθηγητή Ernst Haenchen, επιμελητής Walther Eltester, εκδ. Verlag Alfred Töpelmann, Berlin 1964, σελ. 97 – 108 Easton Burton Scott, The Gospel according to St. Luke, εκδ. T & T Clark, Edinbourgh, 1926 Ellis Peter F., Matthew: His Mind and His Message, εκδ. Liturgical Press, Collegeville, Minn, 1974 Ernst Best, Mark: The Gospel as Story, στη σειρά: Studies of the New Testament and Its World, εκδ. T & T Clark, Edinburgh, 1983.

Evans Craig Alan, “On the isaianic background of the Sower Parable,” CBQ (Catholic Biblical Quarterly) 47 (1985), σελ. 464 – 468 Evans Craig Alan, “The function of Isaiah 6,9 ‐ 10 in Mark and John,” NovT (Novum Testamentum) 24 (1982), σελ. 124 – 138

196

Evans Craig Α., To See and Not Perceive: Isaiah 6.9‐10 in Early Jewish and Christian Interpretation, εκδ. Sheffield Academic JSOT Press, Sheffield, 189 Farmer William R., The International Bible Commentary, A Catholic and Ecumenical Commentary for the Twenty‐First Century, εκδ. The Liturgical Press, Collegeville, Minnesota, 1998 Feinberg ‐ Vamosh Miriam, Daily life of the time of Jesus (Η καθημερινή ζωή την εποχή του Χριστού) Μετάφραση: Έρση Στ. Αντωνιάδου, εκδ. Ελληνική Βιβλική Εταιρεία, Αθήνα, 2002 Fiebig Paul, Die Gleichnisreden Jesu: im Lichte der rabbinischen Gleichnisse des neutestamentlichen Zeitalters, εκδ. Mohr, Tübingen, 1912 Filson V. Floyd, A Commentary on the Gospel according to St. Matthew, εκδ. Adam & Charles Black, London 1960 Fitzmyer Joseph A., The Gospel According to Luke I – IX, στη σειρά: The Anchor Bible Series, τομ. 28A, εκδ. Doubleday & Co, New York, 1982 Fitzmyer Joseph A., To Advance the Gospel: New Testament Studies, εκδ. Crossroad Pub Co, New York, 1981 France Richard Thomas, The Gospel of Mark, στη σειρά: The New International Greek Testament Commentary (N.I.G.T.C.), εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids, Michigan, 2002 Frye Northrop, Anatomy of criticism: four essays, εκδ. Princeton University Press, Princeton, New Jersey, 1957.

Funk Robert W., Hoover Roy W. & The Jesus Seminar, The Five Gospels ‐ What Did Jesus Really Say? The Search for the Authentic Words of Jesus, εκδ. Macmillan, New York, 1993 Gaebelein Frank E., Carson D. A., Wessel Walter W., Liefeld Walter L., The Expositorʹs Bible commentary, with the New international version, Matthew, Mark, Luke, στη σειρά Expositorʹs Bible commentary, τομ. 8, εκδ. Zondervan Pub. House, Grand Rapids Michigan, 1984 Gerhardsson Birger, ʺThe Seven Parables in Matthew XIII,ʺ NTS (New Testament Studies) 19 (1972), σελ. 16 – 37 Gerhardsson Birger, “The Narrative Meshalim in the Synoptic Gospels,” NTS (New Testament Studies) 34 (1988) σελ. 339 – 363 Gerhardsson Birger, “The Parable of the Sower and its Interpretation,” NTS (New Testament Studies) 14 (1967‐1968), σελ. 165 – 193 Gnilka Joachim, Das Evangelium nach Markus τομ. 1, (Mr. 1 – 8:26), στη σειρά EKK ‐ Evangelisch‐Katholischer Kommentar zum Neuen testament, εκδ. Benziger / Νeukirhener Verlag, Zürich, 1978 Godet Frédéric Louis, A Commentary On The Gospel Of St. Luke, T.&T. εκδ. Clark Edinburgh, 1875 (φωτοτυπική ανατύπωση) Gooder Paula (επιμέλεια), Αναζητώντας το Νόημα, Μια εισαγωγή στην ερμηνεία της Καινής Διαθήκης, επιμ. Ελληνικής έκδοσης Αικατερίνη Γ. Τσαλαμπούνη, Χαράλαμπος Γ. Ατματζίδης, εκδ. Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2011 Gould Ezra Palmer, Α Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Mark, στη σειρά: I.C.C. (International Critical Commentary), εκδ. T. & T. Clark, Edinburgh, 1912 Goulder Michael D., “Characteristics of the Parables in the several Gospels,” JTS (Journal of Theological Studies) 19 (1968), σελ. 51 – 69 Grant Robert M., Freedman David Noel, The Secret Sayings of Jesus, εκδ. Barnes & Noble Books, New York, 1993 Guelich Robert A., Mark 1‐8:26, στη σειρά: Word Biblical Commentary τομ. 34a, εκδ: Word Books Publisher, Dallas, Texas, 1989

197

Gundry Robert Horton, Commentary on Matthew, εκδ. Baker Academy, Grand Rapids Michigan, 2010 Gundry Robert Horton, The Use of the Old Testament in St. Matthew’s Gospel with Special Reference to the Messianic Hope, εκδ. E. J. Brill, Leiden, 1967 Hagner Donald A., Matthew 1‐13, στη σειρά: Word Biblical Commentary τομ. 33a, εκδ: Word Books Publisher, Dallas, Texas, 1993 Hastings James, The great texts of the Bible, St. Matthew, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan, 2004 Hendriksen William , Exposition of the Gospel According to Luke, New Testament Commentary, εκδ. Baker, Grand Rapids, 1978 Henryʹs Matthew, Commentary on the Whole Bible, τομ. V, εκδ. Fleming H. Revell Company, Old Tappan, New Jersey, 1970 Hill David, The Gospel of Matthew, στη σειρά New Century Bible, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan 1972 Huffman Norman A. , “Atypical Features in the Parables of Jesus,” JBL (Journal of Biblical Literature) 97 (June 1978): 207 – 220 Hultgren Arland J., The parables of Jesus: a commentary, στη σειρά Bible in Its World, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan / Cambridge U.K., 2000.

Jeremias Joachim, New Testament Theology: The proclamation of Jesus, εκδ. Charles Scribnerʹs Sons , New York, 1971 Jeremias Joachim, The Parables of Jesus, μετάφραση στην αγγλική γλώσσα: S. H. Hooke, στη σειρά: New Testament library, εκδ. Charles Scribner’s sons, Studies in Biblical Interpretation, New York, 1963 Jeremias Joachim, Die Gleichnisse Jesu, εκδ. Vandenhoeck & Ruprecht, Gottingen, 1962.

Johnson S. E. “The Biblical Quotations in Matthew,” HTR (Harvard Theological Review) 36 (1943), σελ. 133 – 153 Johnson Sherman Elbridge, A Commentary on the Gospel according to St. Mark, εκδ. A. & C. Black Limited, London, 1960 Jülicher Adolf, Die Gleichnisreden Jesu, 2 τόμοι, εκδ. Mohr [Siebeck], Tübingen 1888– 1899 Kaiser Walter C. Jr., Davids Peter H., Bruce F. F., Brauch Manfred Τ., Hard Sayings of the Bible, εκδ. InterVarsity Press, Downers Grove, Illinoios, 1996 Kingsbury Jack Dean, The Parables of Jesus in Matthew 13: A Study in Redaction Criticism, εκδ. John Knox Press / S.P.C.K, Richmond / London, 1969 Kistemaker Simon J., The Parables of Jesus, εκδ. Baker Book House,Grand Rapids, Michigan, 1980 Klauck Hans‐Josef, Allegorie und Allegorese in synoptischen Gleichnistexten, στη σειρά: Neutestamentliche Abhandlungen Neue F., τομ. 13., εκδ. Aschendorff, Münster, 1978 Kosmala Hans, “The conclusion of Matthew,” ASTI (Annual of the Swedish Theological Institute), τομ. IV (1965), σελ. 132 – 147 Kümmel Werner Georg, Promise and Fulfilment: The Eschatological Message of Jesus, στη σειρά Studies in Biblical theology, τ. 23, εκδ. SCM Press Limited, London, 1966 Labrecht Jan, Once more astonished: the parables of Jesus, εκδ. Crossroad, New York, 1981 Ladd George Eldon, The Presence of the Future, The Eschatology of Biblical Realism, εκδ.

W. B. Eerdmans, Grand Rapids, Michigan, (αναθεωρημένη έκδοση), 1974 Ladd George Eldon, Α Theology of the New Testament, εκδ. W. B. Eerdmans, Grand Rapids, Michigan, (αναθεωρημένη έκδοση από τον Donald A. Hagner), 1974

198

Lane William L., The Gospel according the Mark: The English Text With Introduction, Exposition and Notes, στη σειρά: The New International Commentary on the New Testament, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan, 1974 Leaney Alfred Robert Clare, A Commentary on the Gospel According to St. Luke, εκδ.

Adam & Charles Black, London, 1958 Lemcio Eugene E., “External Evidence for the Structure and Function of Mark IV. 1‐20, VII. 14‐23 and VIII. 14‐21,” JTS (Journal of Theological Studies) 29 (1978), σελ. 323 – 338 Lindars Barnabas, New Testament Apologetic: The Doctrinal Significance of the Old Testament Quotations, Westminster Press, Philadelphia, 1961 Linnemann Eta, Parables of Jesus: Introduction and Exposition, εκδ. S.P.C.K., London 1966 Luce H. K., The Gospel According to St. Luke, στη σειρά Cambridge Greek Testament, εκδ. University Press, Cambridge, 1933 Luz Ulrich, Matthew 8‐20, A Commentary, μετάφραση στην αγγλική γλώσσα: James E. Crouch, στη σειρά: Hermeneia ‐ A Critical and Historical Commentary on the Bible, εκδ.

Augsburg Fortress, Minneapolis, 2001 Malina. B.J., Neyrey H.J., “Honor and Shame in Luke‐Acts: Pivotal Values of the Mediterranean World,” στο H.J. Neyrey Models for Interpretation, σελ. 25 – 65, εκδ.

Hendrikson, Peabody, Massachusetts, 21993 Mann C. S. Mark, A new Translation with Introduction and Commentary, στη σειρά: The Anchor Bible Series, τομ. 27, εκδ. Doubleday & Co, New York, 1986 Manson Thomas W., The Sayings of Jesus: As Recorded in the Gospels According to St. Matthew and St. Luke, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan, 1979 Manson William, The Gospel of Luke, εκδ. Hodder and Stoughton, London, 1945 Marcus Joel, The Mystery of the Kingdom of God, στη σειρά Society of Biblical Literature Dissertation Series (SBLDS), τ. 90, εκδ. Scholars Press, Atlanta, 1986 Marshall I. Howard, The Gospel of Luke, στη σειρά The New International Greek Testament Commentary (NIGTC), εκδ. Paternoster Press Ltd / Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Carlisle Cumbria (U.K.) / Grand Rapids Michigan (U.S.A.), 1978 McNeile Alan Hugh, The Gospel according the St. Matthew, εκδ. Macmillan & Co, London 1915 Meier John P., A Marginal Jew: Rethinking the Historical Jesus, Mentor, Message, and Miracles, τομ. ΙΙ, εκδ. Doubleday, New York 1994 Metzger Bruce M., A textual Commentary on the Greek New Testament, εκδ. United Bible Societies, London / New York, 1971 Meyer Marvin W., The Gospel of Thomas: The Hidden Sayings of Jesus, εκδ. Harper Collins Publishers, New York, 1992 Morris Leon, The Gospel according to Matthew στη σειρά Pillar New Testament Commentary, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan, 1992 Moule Charles Francis Digby, “Mark 4:1‐20 Yet Once More,” Neotestamenttca et Semitica: Studies in Honor of Matthew Black, εκδ. E.E. Ellis and M. Wilcox, Edinburgh, 1969, σελ. 95 – 113 Moule Charles Francis Digby, The Gospel according to Mark, στη σειρά Cambridge Bible Commentary, εκδ. University Press, Cambrige, 1978 Murphy Catherine M., Welth in the Dead Sea Scrolls & in the Qumran Community, εκδ.

Brill, Koln 2001 Nolland John, Luke 1,1‐9:20 στη σειρά Word Biblical Commentary τομ. 35a, εκδ.

Thomas Nelson, Nashville, TN, 1989

199

Osborne Grant R., The Hermeneutical Spiral: A Comprehensive Introduction to Biblical Interpretation, εκδ. IVP Academic, Downers Grove, Illinois, 22006 Pamment Margaret, “The kingdom of heaven according to the first Gospel,” NTS (New Testament Studies), 27 (1981), σελ. 211 – 232 Patte Daniel, The Gospel according to Matthew: A Structural Commentary on Matthew’s faith, εκδ. Fortress, Philadelphia, 1986 Payne Philip Barton, “The Authenticity of the Parable of the Sower and Its Interpretation,” Gospel Perspectives, Studies of History and Tradition in the Four Gospels, τόμος 1, σελ. 162‐207, εκδότες: R. T. France and David Whenham, εκδ. JSOT Press, Sheffield, 1980 – 81 Payne, Philip Barton, “The Order of Sowing and Ploughing in the Parable of the Sower,” NTS (New Testament Studies), 25 (1978‐79), σελ. 123 – 129 Perkins Pheme, Hearing the Parables of Jesus, εκδ. Paulist Press, New York, 1981 Peterson Brett, Inductive Bible study, εκδ. Hamilton University, New York, 1999 Plummer Alfred, A Critical and Exegetical Commentary on the Gospel According to St. Luke, ICC, εκδ. Charles Scribnerʹs Sons, London / New York, 51922 Polk Timothy, ʺParadigms, Parables, and Mesalim: On Reading the Masal in Scripture,ʺ CBQ (Catholic Biblical Quarterly) 45 (1983), σελ. 364 – 383 Ratzinger Joseph Aloisius (Pope Benedictus XVI), O Χριστός από τη Ναζαρέτ, μετάφραση Σωτήριος Σ. Δεσπότης, εκδ. Ψυχογιός, Αθήνα, 2007 Reid Barbara E., Parables for preachers, Year A’ εκδ. Liturgical Press Collegeville, Minnesota, 2001 Robinson Τheodore Henry, The Gospel of Matthew, εκδ. Hodder and Stoughton Limited, London, 1951 Rops Daniel, La Vie quotidienne en Palestine au temps de Jésus (H καθημερινή ζωή στην Παλαιστίνη στους χρόνους του Χριστού), μετάφραση: Έλλη Αγγέλου, Αθήνα, 32005 Ryken Leland, Words of delight: a literary introduction to the Bible, εκδ. Baker Academic, Grand Rapids, Michigan, 2004.

Sabourin Léopold, The Gospel According to St. Matthew, εκδ. St. Paul Publications, Bombay, 1982 Schrürer Emil, A history of the Jewish people in the time of Jesus Christ, μετάφραση John Macpherson, Sophia Taylor, εκδ. Aeterna Press 2014 (e‐book)1556 Schweizer Eduard, The Good News According to Luke, μετάφραση στα Αγγλικά: David E Green εκδ. John Knox Press, Atlanta, 1984 Scott B. B., “Essaying the Rock: The Authenticity of the Jesus Parable Tradition,” Forum τόμ 2, τεύχος 3 (1986), σελ. 3 – 53 Scott Bernard Brandon, Hear Then the Parable: Commentary on the Parables of Jesus, Augsburg Fortress Publishing, Minneapolis, 1989 Sider John W., “Proportional Analogy in the Gospel Parables NTS (New Testament Studies), 31 (1985), p. 1 – 23 Sider John W., “The Meaning of Parabole in the Usage of the Synoptic Evangelists,” Biblica τομ. 62 (1981), σελ. 453 – 470 Snodgrass Klyne Ryland, Stories with Intent: A Comprehensive Guide to the Parables of Jesus, εκδ. Eerdmans, εκδ. Grand Rapids και Cambridge, 2008 Stein Robert H., An Introduction to the Parables of Jesus, εκδ. Westminster John Knox Press, Philadelphia, Pennsylvania, 1981

1556

Ο αναγνώστης μπορεί να το βρει και να το διαβάσει στην ηλεκτρονική διεύθυνση: https://books.google.gr/books?id=X7k3BAAAQBAJ&printsec=frontcover&hl=el#v=onepage&q&f=false , ημ. ανακτησης 03.01.2015

200

Stendahl Krister, School of St. Matthew & Its Use of the Old Testament, εκδ. Sigler Press, Mifflintown, Pennsylvania 1991 Streeter Burnett Hillman, The Four Gospels: A Study of Origins, Treating of the Manuscript Tradition, Sources, Authorship, & Dates, εκδ. Wipf & Stock Pub, Eugene, Oregon, 2008 Tate W. Randolph, Biblical interpretation: an integrated approach, Hendrickson, Massachusetts 32008.

Taylor Vincent, The Gospel According to St Mark, The greek text with introduction, Notes and Indexes, εκδ. Palgrave Schol, London, 21982 Telford William R, The Interpretation of Mark, στη σειρά: Studies in New Testament Interpretation, εκδ. T & T Clark LTD, Edinbourgh 21995 Thomas W. H. Griffith, Outline Studies in the Gospel of Matthew, εκδ. Wm B. Eerdmans, Grand Rapids Michigan, 1961 Tolbert Mary Ann, Perspectives on the parables: An Approach to multiple Interpretation, εκδ. Fortress Press, Philadelphia, 1979 Tolbert Mary Ann, Sowing the Gospel: Markʹs World in Literary‐Historical Perspective, εκδ. Fortress Press, Minneapolis 1989 Torrance David W., Torrance Thomas F, A Harmony of the Gospels: Matthew, Mark, and Luke, Μετάφραση T. H. L. Parker, στη σειρά: Calvinʹs New Testament Commentaries, τομ.

2, εκδ. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, Grand Rapids Michigan / Saint Andrews Press, Edinburgh, 1972 Trocmé Etienne, ʺWhy Parables? A Study of Mark IV,ʺ BJRL (Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester), 59/2 (1976‐1977), σελ. 458 – 471 Trocmé Étienne, Lʹévangile selon saint Mark, στη σειρά Commentaire du Nouveau Testament, τομ. II, εκδ. Labor et Fides, Genéve, 2000 van Eck Ernest, “Interpreting the Parables of the Galilean Jesus: A social scientific approach,” HTS (Harvard Theological Studies), άρθρο # 308, 65 (2009), τεύχος 1, σελ. 1 – 12 από την ηλεκτρονική ιστοσελίδα: http://www.hts.org.za van Segbroeck F., “Le Scandale de lʹincroyance. La signification de Mt 13,35,” ETL (Ephemerides Τheologicae Lovanienses) 41 (1965), 344 – 372 Via Dan O. Jr., “Matthew on the Understandability of the Parables,” JBL (Journal of Biblical Literature) 84 (1965), σελ. 430 – 432.

Wailes Stephen L., Medieval Allegories of Jesus’ Parables, στη σειρά: Center for Medieval and Renaissance Studies του U.C.L.A., τομ. 23, εκδ. University of California Press, Berkeley, 1987 Weeden Theodore J., “Recovering the Parabolic Intent in the Parable of the Sower,” JAAR (Journal of the American Academy of Religion), 47 (1979), σελ. 97 – 120 Weeden Theodore J., Tradition in conflict, εκδ. Fortress Press, Philadelphia, 1971 Wenham David, “The Interpretation of the Parable of the Sower,” NTS (New Testament Studies) 20 (1974), σελ. 299 – 318 Wenham David, “The Structure of Matthew 13,” NTS (New Testament Studies) 25 (1979), σελ. 516 – 522 Wenham David, “The Synoptic Problem Revisited: Some New Suggestions about the Composition of Mark 4:1–34,” TynBul (Tyndale Bulletin), 23 (1972), σελ. 3 – 38 Wenham John W., Redating Matthew, Mark and Luke: A Fresh Assault on the Synoptic Problem, εκδ. InterVarsity Press, Westmont, Illinois, 1992 Wessel W. Walter, Mark, στη σειρά: The Expositorʹs Bible Commentary, εκδ.

Zondervan, Grand Rapids, Michigan, 1995 White K. D., “The Parable of the Sower,” JTS (Journal of Theological Studies), 15 (1964), σελ. 300 – 307

201

Wilder Amos Niven, “The Parable of the Sower: Naivete and Method in Interpretation,” Semeia 2 (1974) , σελ. 134 – 151 Wrede William, The Messianic Secret, μετάφραση στην αγγλική γλώσσα: J.C.G. Greig, εκδ. James Clarke & Co Ltd, Cambridge, 1971 Yoshimura Hiroaki, Did Jesus cite Isa 6:9 – 10?. Jesus saying in Mark 4:11 – 12 and the Isaianic idea of hardening and remnant, εκδ. Abo academis Forlag ‐ Abo Academi University Press, Abo, 2010

γ. Λεξικά – Γραμματικές – Συντακτικά Ευστρατιάδης Σοφρώνιος, Μητροπολίτου Λεοντοπόλεως, Λεξικόν της Καινής Διαθήκης, εκδ. Πατριαρχικού Τυπογραφείου, εν Αλεξανδρεία, 1910 Ησυχίου, Λεξικόν, (Hesychii Alexandrini lexicon), εκδότης: K. Latte, τομ. 2, εκδ.

Munksgaard, Copenhagen 1953 (τ. 1) 1966 (τ. 2) Μπίλλα Πολυξένη, Συντακτικό Αρχαίας Ελληνική Γλώσσας, για την Α, Β, Γ, Γυμνασίου, εκδ. ΟΕΔΒ, Αθήνα, 2012 Σταματάκος Ιωάννης Δρ., Λεξικόν της Αρχαίας Ελληνικής Γλώσσης, εκδ. Δεδεμάδη, Αθήνα 2006 Henry G. Liddel, Robert Scott, Μέγα Λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης, τόμοι 5, μετάφραση από την αγγλική γλώσσα: Ξενοφών Π. Μόσχος, εκδ. Ι. Σιδέρης, Αθήναι, α.ε.ε.

δ. Εκκλησιαστικά βιβλία Θεῖον καί Ἱερόν Εὐαγγέλιον, ἐξ ἀρίστων ἐκδόσεων τῆς Νέας Διαθήκης, ἐπιμελῶς διορθωθέν μετά προσθήκης τῶν τῆς Παλαιᾶς μαρτυριῶν καί νῦν λαμπρότερον ἐκδοθέν, τῇ ἐγκρίσει τῆς Ἱεράς Συνόδου τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, ἐπιμέλεια Ἀνέστης Κωνσταντινίδης, ἐν Ἀθήναις, α.ε.ε. Μηναίον, (διαφόρων μηνών του έτους), εκδ. Εκκλησιαστική Βιβλιοθήκη «Φως», Αθήναι 1970 – 1977 Παρακλητική, περιέχουσαν ἃπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῇ Ἀκολουθίαν, Εκδόσεις Φώς, Αθήναι 1959 Ωρολόγιον το Μέγα, περιέχον ἃπασαν τήν ἀνήκουσαν αὐτῷ Ἀκολουθίαν, κατά τήν τάξιν τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας καί τῶν ὑποκειμένων αὐτῇ εὐαγῶν Μοναστηρίων, εκδ. Αποστολικής Διακονίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι, 111993

ε. Ηλεκτρονικές πηγές http://biblehub.com/sermons/auth/gaussen/seed.htm Άρθρο του Professor Gaussen στην ηλεκτρονική σελίδα: The Biblical Illustrator, Electronic Database Ημ. ανάκτησης 27.07.2014 http://ebooks.edu.gr/modules/ebook/show.php/DSGL‐A111/683/4523,20475/ Λεξικό Λογοτεχνικών Όρων, ψηφιακή έκδοση του Ψηφιακού Σχολείου από το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο του Υπουργείου Παιδείας. Ημ. Ανάκτησης: 14.07. 2014 http://en.wikipedia.org/wiki Διάφορα λήμματα στη διαδικτυακή ελεύθερη εγκυκλοπαίδεια με τον τίτλο: wikipedia, the free encyclopedia. Διάφορες ημερομηνίες ανάκτησης. http://etext.lib.virginia.edu/toc/modeng/public/Kjv4Ezr.html Ιστοσελίδα του Πανεπιστημίου της Virginia (U.S.A.) με το Κείμενο του 4ου βιβλίου του Έσδρα, στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://web.archive.org/web/20080830063117/http://etext.lib. virginia.edu/toc/modeng/public/Kjv4Ezr.html Ημερομηνία ανάκτησης: 30.07.2014 http://christianity.stackexchange.com/questions/6496/why‐and‐when‐did‐allegorical‐ interpretations‐of‐scripture‐lose‐their‐appeal . Ανυπόγραφο άρθρο με τίτλο “Why and when

did allegorical interpretrations of Scripture lose their appeal?” στην ηλεκτρονική σελίδα

202

Christianity στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://christianity.stackexchange.com/ Ημ. Ανάκτησης: 17.07.2014 http://mathcultures.weebly.com/alpharhoiotathetamuetatauiotakappa972‐ sigma973sigmatauetamualpha.html Ιστοσελίδα με τίτλο: Πολιτισμοί και Μαθηματικά στην

ηλεκτρονική διεύθυνση: http://mathcultures.weebly.com/ Ημερομηνία Ανάκτησης: 12.12.2014 http://ocp.tyndale.ca/ Ιστοσελίδα με τίτλο The Online Critical Pseudepigrapha. Διάφορες Ημερομηνίες Ανάκτησης http://orthodoxhymnography.blogspot.gr/2015/02/blog‐post_97.html Ιστοσελίδα Ορθοδόξου εορτολογίου και Υμνολογίου. Ημ. αν. 31.03.2015 http://rc.net/wcc/parable1.htm , άρθρο του Don Schwager, με τίτλο What is a Parable?, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα The Parables of Jesus . Ημερομηνία ανάκτησης: 31.08.2014 http://www.saint.gr/313/saint.aspx , Ορθόδοξος Συναξαριστής. Ημερομηνία ανάκτησης: 17.03.2015 http://targum.info/targumic‐texts/pentateuchal‐targumim/ Τα κείμενα των targums, σε μετάφραση του αραμαϊκού κειμένου στην αγγλική γλώσσα από τον J. W. Etheridge, στην ηλεκτρονική ιστοσελίδα: N.T.C.S. The newsletters for targumic and cognate studies. Διάφορες Ημερομηνίες Ανάκτησης. http://wesley.nnu.edu/sermons‐essays‐books/noncanonical‐literature/noncanonical ‐ literature‐ot‐pseudepigrapha/the‐book‐of‐the‐apocalypse‐of‐baruch‐the‐son‐of‐neriah‐or ‐2‐baruch/ Το κείμενο του συριακού Β΄ Βαρούχ. Ημερομηνία Ανάκτησης 07.09.2014 https://archive.org/ Ηλεκτρονική Βιβλιοθήκη με τίτλο “Internet Archive, Universal Access to all Knowledge”, περιέχουσα έργα διαφόρων συγγραφέων. Διάφορες Ημερομηνίες ανάκτησης. http://www.biblicalstudies.org.uk/pdf/eschatology_marshall.pdf Ομιλία του I. Howard Marshall, με τίτλο “Eschatology and the Parables”, Tyndale Fellowship for Biblical Research. Ημερομηνία ανάκτησης 03.01. 2015 http://www.ccel.org/ Ιστοσελίδα με τίτλο Christian Classic Ethereal Library, με διάφορα έργα, απόκρυφα, ψευδεπίγραφα και πατέρων της Εκκλησίας. Διάφορες Ημερομηνίες ανάκτησης. http://www.earlychristianwritings.com/ Πρωτοχριστιανικές γραπτές πηγές. Διάφορες Ημερομηνίες ανάκτησης. http://www.enduringword.com, σχόλια στο Matthew 13 ‐ The Kingdom Parables στην ηλεκτρονική διεύθυνση: http://www.enduringword.com/commentaries/4013.htm Ημερομηνία ανάκτησης: 07.08.2014 http://www.geography.learnontheinternet.co.uk/topics/limestoneinfo.html Πληροφορίες για τα ασβεστολιθικά πετρώματα από την γεωγραφική ιστοσελίδα: www.internetgeography.net Ημερομηνία ανάκτησης: 14.07.2014 http://www.hts.org.za/index.php/HTS Ηλεκτρονική σελίδα του University of Pretoria, South Africa υπό τον τίτλο HTS (Teologiese Studies/Theological Studies), με διάφορα θεολογικά άρθρα. Διάφορες Ημερομηνίες ανάκτησης. http://www.jewishencyclopedia.com/ Ιουδαϊκή Εγκυκλοπαίδεια, σε ηλεκτρονική μορφή, διάφορα λήμματα. Διάφορες ημερομηνίες ανάκτησης. http://www.inagiounikodimou.gr/_Didaxes/didaxes20131013.php Ιστοσελίδα του Ιερού Ναού Αγίου Νικοδήμου του Μυροφόρου Πατρών: Κυρική Δ΄ Λουκά: Διδαχή εις την Παραβολίν του Σπορέως, Αγίου Κοσμά του Αιτωλού. Ημερομηνία ανάκτησης: 30.11.2014 http://www.newadvent.org/fathers/0103533.htm, για όποιο υλικό απουσιάζει από τις εκδόσεις της σειράς Sources chrétiennes. Στην ιστοσελίδα: http://www.newadvent.org/ > Fathers of the Church > Against Heresies (St. Irenaeus) > Book V. Ημ. Ανάκτησης: 21.08.

2014

203

http://www.satsonline.org/userfiles/Erdey,%20Interpreting%20Parables.pdf άρθρο του Zoltan Erdey L., με τίτλο “Interpreting Parables: One Point or Many?”, στην ηλεκτρονική σελίδα: South African Theologian Seminary: http://www.satsonline.org/ Ημ. Ανάκτησης: 18.07. 2014 http://www.pseudepigrapha.com/ Συλλογή αποκρύφων κειμένων της Παλαιάς Διαθήκης στην ηλεκτρονική διεύθυνση: Psedepigrapha, Apokrypha and Sacred Writings. Διάφορες Ημερομηνίες Ανάκτησης.

204