VvL 2013 /1 by Vereniging van Letterkundigen

, RTA L E LEN , B RTA L E TA L E N , TA L E N , K E N , H E TO L K E N , H E R RTO L K E N , H E TO L K E N , H E R O L K E N , H E RTA TA S V E RTO L E R R T A S V E A S T I C TA S V S T I C TA S V E T I C TA S V E RTN E E N P L A S T I CE E N P L A S T I C I E L A S N E E N PE N K I N E E N P L K I N E E N P L A L E T I K D E N KE T I K D E N K I N I K D E N K I N E IK D OLE T UNIA NON O IK DEN UNIA NON O IA NON OL N T O E N L N A O C A N O N N RO E M P EC RO E M P EC UO E M P EC U N I E N RO E M P EE N RO E M P EC E N N G R VA N E I GA N K VA N E I G E K VA N E I G E N S TA N K VA N E IS TA N K VA N E I G D E S TA N K VA T O D E S T I S D E S TA N T T E V I S D E T E V I S D E T T E V I S E G E U R VA N R E O R T N V O A O E ROT T G E U R VA N R G E U R VA N R G E U R VA N D E V V L D D E V V L D E G N E D E L E D V VA N EN V E N VA V L D N VA N D E V N B B V VL E V D B I D E I L L D D I N L N N B E N VA K G E E N L I D B E A A RO M I K G E E RO M I K G E E N A RO M I K G E E RO M I K G E E N I W WA WA A WA A I P P E N WA N E N N P A A RO M RS T R I P P E N E E P I P P P R P I I TR STR TR T RS T K E N , V EW E R K E N , V E RS E W E R K E N , V E E R K E N , V E RS W E R K E N , V E R E R K E N , V E RSE E W W L E N , B E , H E RTA L E N , BH E RTA L E N , B E , H E RTA L E N , B H E RTA L E N , B E E RTA L E N , B E W R T O L K E N V E RT O L K E N , TO L K E N V E RTO L K E N ,V E RTO L K E N , H S T I C TA S V E T R E V C TA S T I C TA S P L A S T I C TA S L A S T I C TA S N K I N E E N P L AK I N E E N P L A S N S A L P N K IN EE DENK IN EEN ENK IN EEN P OLE T IK DE LE T IK DEN E T IK DENK I N L E T I K N O L E T I K DP EC U N I A N O N C U N I A N O N O N I A N O N O L P EC U N I A N O U E O U N I A N E I G E N RO E M G E N RO E M P N RO E M P E C E I G E N RO E M E I G E N RO E M V I E N N K VA N S TA N K VA N ETA N K VA N E I G D E S TA N K VA D E S TA N K VA N I S D E S TA N K OT T E V D E G E U R VA N E VIS V I S D ET T E V I S D E S N ROT T E V I S R T T N A O V R E R N VA N RO D E G E U R VA D E G E U R VA V V L D E G E U VA N D E V V L A N D E V V L D D E V V L VA N D E V V L B E N VA N D E G E E N L I D B E NE E N L I D B E N V G E E N L I D B E N E L I D B E N M I K G E E N L I D WA A R O M I K A A R O M I K G WA A R O M I K A A R O M I K G WA A ROV E RS T R I P P E N RS T R I P P E N WE RS T R I P P E N RS T R I P P E N WE RS T R I P P E N VE N, KEN , V WERKEN , VE E WERKEN , V WERKEN , VE R E WERKE , BE WERKEN , EN , B W E 2013 / 1 / VERSC H IJ B ET WEEMA AL PER JANAR, B E , NT , BE RTA L E N K E N , H E RTA L E N , H E RTA L E NK E N , H E RTA L E E N , H E RTA L E N , H E RTA L E N , B V TO L K E NP L A S T I C TA S V E RTO LA S V E RTO L K TA S V E RTO L A S V E RTO L K R E V S L A S T I C T E E N P L A S T I C E E N P L A S T I C T N P L A S T I C TA D E N K I N E E N E N K I N E E N P N D E N K I N I K D E N K I N I K D E N K I N E EN O N O L E T I KO N O L E T I K D O L E T I K D E N I A N O NE M P EC U N I A N O L E TA N O N O L E T M P EC U N IINADIT NUMMER UN O.IAA .: N C U E P C E P I E P EC U N A N E I G E N RO N E I G E N RO E M I G E N RO E M VA N E I G E N RO A N E I G E N RO E TA N K V E V I S D E S TA TA N K V D E S TA N K VA E S TA N K VA N ES D E S TA N K S E D D VIS E VI T TGEEN T T EVAN N ROT T L D E G E U R V T E V I S ROT T E V I S WAAROM OIK A O R V R LID BEN DE VvL N R N A U A V E V V U R VA NV V L D E G E U R V L D E G E U R D E V V L D E G B E N VA N D E V N VA N D E V V LB E VA N A N D E B E N VA N D E V L I DDE EN EEN LID N LID B M IK GEEN LID IK B E G E K G I K GEUR VAN ROTTE VIS M I N E E N L I D A R O M I K G E E P E N WA A R O N WA A R O M P E N WA A R O N WA A R O M E E N WAK E N , V E RS T R I PN , V E RS T R I P P E E N , V E RS T R I P N , V E RS T R I P P EE N , V E RS T R I P PN R KEEN PLASTIC DENK E R K E TASN , B E W E R K ERKE E W EIN B E W E R E N , B E W E R K E L EIK W W B E E , B B N , , E N N L E E H E RTA L O L K E N , H E RTAL K E N , H E RTA LO L K E N , H E RTA L K E N , H E RTA L E N , H E RTA L E N T E RTO S V E RTO L K P L A S T I C TA V E RT NON V OLET S V E R C TA S V E RTOT I C TA SPECUNIA S A T A N P L A S T I I N E E N P L A S N E E N P L A S T I CE E N P L A S T I C T I K D E N K I N E EK D E N K I N E E N I T LE T I N OLE T IK D O L EROEM ENK IN I K D E N K E T I K D E N K T DE O D N K N O I STANK VAN EIGEN N O N A O I L N O N O N I A N O N O L E O E M P E C U N E M P E C U N I A P E C U N I A N RO E M P E C U N U R N RO E M K VA N E I G E N K VA N E I G E N R I G E N RO N E HERTALEN, E M P EC K VA N E I G E N VA NVERTOLKEN, E G I S N A N D E S TA N I S D E S TA N K D E S TA N K V E V I S D E S TAE V I S D E S TA OT T E V I S D EU V N ROT TU RVERSTRIPPEN ROT T E A N ROT T E V I SE U R BEWERKEN, N ROT T E G E U R VA N R E V V L D E G EV A A V V G E U R V E V V L D E G E V V L D E G E A N D E V V L D I D B E N VA N D B E N VA N D E L L V D ID N VA N D E N VA N G E E N L I D B E N A RO M I K G E E NO M I K G E E N LA RO M I K G E E N O B D I L K G E E N WA A R O M I K R I P P E N WA P P E N WA A R R I P P E N WA P P E N WA A R I P P E N E R K E N , V E RS T K E N , V E RS T R I E R K E N , V E RS T K E N , V E RS T R I R K E N , V E RS T R R E E N , B E WTA L E N , B E W E E RTA L E N , B E W TA L E N , B E W E RRTA L E N , B E W TA L E N , B E W E RA E N , H E R RT O L K E N , H O L K E N , H E R T O L K E N , H E O L K E N , H E R L K E N , H E RT

· · · ·· · · · · ·

· · · ·

· · · · ·

· · · · · · · · ·· · · · B u lleti n · · · · Ve r e n·i g i n g VA · N · · · ·LET TE R·KU N D I G E·N · · · · · ·· · · · · · ·

· · ·

· · · ·· · · · · · ·

· · · ·

· · · · ·

· · · ·

· · · · ·

INHOUD VvL.nu BULLETIN 2013 / 1

2 - VAN DE VOORZITTER

26 - PECUNIA NON OLET

JAN BAEKE

K ARIN AMATMOEKRIM

................................................................................

3 - VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN

28 - DE OUDERE SCHRIJVER ALS GARANTIE VOOR DIVERSITEIT

................................................................................

5 - BROOD OP DE PLANKEN

33 - HET PROJECT VAN... MARC BARTELING

ROBERT VAN DIJK

................................................................................

8 - WAAROM VOOR KINDEREN?

................................................................................

36 - DE WINKEL VAN DE TEKSTSCHRIJVER

MINA WITTEMAN

................................................................................

11 - DE COLUMN VAN NOORT

39 - VERVOLGDE SCHRIJVERS IN VIETNAM

12 - VERTALEN IS EEN KUNST: VERTAALSLAG 2013

MARTINE WOUDT

42 - ALS SCHRIJVER BEN JE ALTIJD AAN HET VERTALEN

16 - WAAR HAALT U HET VANDAAN?

ANJA SICKING

44 - DE GEUR VAN ROTTE VIS

18 - LID WORDEN OF LID ZIJN

PETER SMIT

................................................................................

ASHA TEN BROEKE

................................................................................

21 - SCHRIJVER MEETS VERTALER

JEAN PIERRE RAWIE EN JULIA TELEZJKO

MICHIEL NIJENHUIS

................................................................................

46 - VADEMECUM VOOR DEN DICHTER

RICHARD MINNE

................................................................................

47 - VAN KWAAD TOT ERGER

24 - DE STANK VAN EIGEN ROEM

PETER JACOBS

................................................................................

MA ARTJE DUIN

................................................................................

JAN BOERSTOEL

................................................................................

SELMA NOORT

................................................................................

ANDREA KLUITMANN

................................................................................

KEES HOLIERHOEK

................................................................................

48 - HIJ ZEI ZIJ ZEI

PETER SMIT

COLOFON VvL.nu is een periodieke uitgave van de Vereniging van Letterkundigen (VvL), een van de drie afdelingen van de Vereniging van Schrijvers en Vertalers (VSenV). Redactie: Jan Baeke, Nirav Christophe, Maartje Duin, Andrea Kluitmann, Janne Rijkers, Peter Smit. Eindredactie: Joe Fortin en Jan Pieter van der Sterre. Grafisch ontwerp: Studio Odilo Girod, www.girod.nl. Druk: Drukkerij Tuijtel.

VAN DE VOORZITTER JAN BAEKE

nmiddels ben ik alweer bijna een jaar voorzitter van de VvL. De algemene ledenvergadering op 8 juni, dit keer in de Zilveren Toren nabij Amsterdam CS, nadert, en zal dit jaar, naast bespreking van de gebruikelijke formele zaken zoals de jaarcijfers 2012, het beleidsplan en de begroting van 2013, ook weer een aantal feestelijke momenten kennen. De VvL-Penning zal worden uitgereikt aan Annemiek Neefjes voor De Schoolschrijver: een concept waarbij school en schrijver hecht samenwerken en daardoor kinderen stimuleren tot lezen. Niet alleen schrijvers en lezers hebben daar baat bij, maar ook de leescultuur in het algemeen.

die de wettelijke taak heeft om leenvergoedingen te incasseren en te verdelen. Ook wordt op dit moment de Bibliotheekwet herzien in het kader van de toenemende digitalisering. Welke rol krijgt de Koninklijke Bibliotheek en wat betekent het voor lezers in kleinere gemeenten als er voornamelijk wordt geĂŻnvesteerd in een landelijke digitale bibliotheek? De VvL zal de ontwikkelingen scherp in de gaten houden en reageren wanneer dat nodig is. Vorige keer maakte ik al melding van de roerige tijden waarin wij ons bevinden. Die blijken niet alleen uit wat ik hierboven al noemde maar treffen ook boekhandels en uitgevers, en dus u en ons in het dagelijkse schrijvers- of vertalersbestaan. Er verschijnen minder boeken, dus ook minder vertaalde boeken. Er is minder subsidie beschikbaar en scholen en bibliotheken nodigen minder auteurs uit voor lezingen. Het e-boek is in opkomst maar daar wordt nog niet veel aan verdiend. In november dit jaar wil de VvL over al deze ontwikkelingen een symposium organiseren. Hier zal uiteraard niet alleen oog zijn voor zorgwekkende ontwikkelingen, maar ook voor kansen, en voor auteurs en uitgevers die andere wegen bewandelen dan de gebaande paden. De VvL heeft daar bewondering voor en wil graag bijdragen aan het delen van kennis over nieuwe uitgeefmogelijkheden en het benutten van allerlei instrumenten en toepassingen die de auteur, de vertaler en het (virtuele) boek ten goede komen. We willen daarom ook vaker workshops en netwerkbijeenkomsten organiseren. Plannen zijn er genoeg. En vermoedelijk hebt u er zelf ook de nodige. Bij de algemene ledenvergadering bestaat voldoende ruimte om met elkaar daarover in gesprek te gaan. Ik hoop u daar te treffen!

Het is in juni niet alleen tijd voor de algemene ledenvergadering, maar ook voor het Poetry International Festival. Mijn werkzaamheden voor dit festival vergen veel tijd, zeker in de maanden van voorbereiding. Ik prijs mezelf dan ook gelukkig dat ik de VvL niet alleen hoef te besturen (dan had ik het ook niet gedaan), maar dat ik dat mag doen naast doortastende en ondernemende medebestuursleden. Met het vele dat er speelt is er voor besturen als dat van de VvL nogal wat werk aan de winkel. Medebestuursleden Jeroen Thijssen (vanuit de Werkgroep Proza) en Janny van der Molen (vanuit de Werkgroep Jeugdboeken) hebben zich ontfermd over de problemen rond het voortbestaan en de exploitatie van openbare bibliotheken. Zij namen contact op met Kamerlid Jacques Monasch (PvdA) en uiten in een brief de bezorgdheid van de VvL over de opkomst van commerciĂŤle bibliotheken. Zal het aanbod breed genoeg blijven, is er nog ruimte voor lezingen van schrijvers of vertalers in de bibliotheek? De leenrechtelijke aspecten die hieraan kleven bespreekt de VvL met Stichting Leenrecht,

VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN MAGNE VAN DEN BERG

DERK VISSER

Magne van den Berg studeerde in 1994 af aan de Mimeopleiding Amsterdam en schreef o.a. Kale bomen ruisen niet, Halverwege omgedraaid en De lange nasleep van een korte mededeling, waarvoor ze in 2008 de H.G. van der Viesprijs won. In 2013 gaat Mijn slappe komedie voor vier mensen, een handjevol personeel en een tafel die niet vrijkomt in première, plus haar nieuwste tekst Met mijn vader in bed. Naast het schrijven van toneel werkt ze samen met choreografe Nicole Beutler (1:Songs, Piece). Vanaf het najaar 2013 starten ze een jongerenproductie bij Fabuleus in Belgie. (foto: Witmieke Struik)

Derk Visser schreef vier jeugdboeken: Patchouli, Patatje oorlog, Landjepik en Prikkeldraad. Voor dit kleine oeuvre ontving hij in 2012 het Charlotte Köhler Stipendium. Een vijfde boek komt eraan: Lente. (foto: Chris van Houts)

ELSBETH WITT

Mijn naam is Elsbeth Witt, ik ben 32 en ik ben al zo’n zes jaar werkzaam als boekvertaler. Ik heb tot nu toe vijftien boeken vertaald. Ik vertaal onder andere de Young Adult-serie Kronieken van de onderwereld voor Uitgeverij The House of Books. Ik werk ook als (tekst)schrijver en redacteur.

CLYDE ROËL LO A NJOE

Mijn naam is Clyde Roël Lo A Njoe, geboren 29 augustus 1948 te Santa Cruz, Aruba. 1973 - 1975: begin loopbaan als beeldend kunstenaar, vormgever en schrijver. 1983 - 1986: recensent Brabant Pers hedendaagse kunst, theater, dans, jazz en experimentele muziek. 1980 - heden: optredens in diverse landelijke en Belgische dichtersmanifestaties, w.o. de ‘Poëziedagen van Blankenberge’. 1983 - 1989: publicatie dichtbundels Dansen/ Baliamentu, Doodverf (met Ton Luiting, R-M. Depuydt en Simon Vinkenoog) en Echolood. Daarnaast schrijver van de horoscopieteksten op basis van de ‘karakterologische kubus’ van de Nederlandse psycholoog en hoogleraar Gerardus Heymans. (www.clyderloanjoe.com)

SASKIA TAGGENBROCK

Ik heb Franse taal- en letterkunde aan de UvA gestudeerd. Na een uitstapje in de wereld der boekhoudkunde besloot ik het boekenvak te verkennen middels het volgen van een minor redacteureditor. Via deze weg kreeg ik uiteindelijk mijn eerste vertaling aangeboden. Inmiddels heb ik zo’n vijftien boeken uit het Frans vertaald. De meest recente zijn De vertrouweling van Hélène Grémillon (Cargo) en Mr van Emma Becker (Bezige Bij).

VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN ERIK SNEL

MIRJAM BOELSUMS

Regisseur/schrijver. 50 jaar. In 1992 afgestudeerd aan de hku studierichting Regie en sindsdien ook artistiek leider van theatergroep Aluin. Heeft voor Aluin meer dan 10 toneelstukken geschreven die op één na (De Wraak van Ifigeneia, itbf 2010) niet in boekvorm zijn verschenen. Daar moet verandering in komen.

Mirjam Boelsums, is behalve schrijver ook socioloog en documentairemaker. Ze schreef de roman Slangen aaien (1998), waarmee ze de Academica Literatuurprijs won, een plaats kreeg op de longlist Libris Literatuur Prijs en genomineerd werd voor de Gouden Strop. Een jaar later maakte ze de documentaire Bovenbad, die genomineerd werd voor een Gouden Kalf. In 2004 verscheen haar lange documentaire En Passant. Twee jaar later publiceerde ze haar roman In zeven dagen en onlangs verscheen in 2012 haar verhalenbundel Dronk. Mirjam Boelsums publiceerde in tijdschriften als Vrij Nederland, de Groene Amsterdammer, de vpro Gids en in diverse literaire tijdschriften. Met een van haar verhalen won ze de Nieuw Proza Prijs. Haar werk is in het Duits vertaald.

ELVIR A VEENINGS

Na een studie filosofie in Cádiz en de vertaalopleiding Engels/Spaans in Antwerpen (hivt), woonde en werkte ik o.a. in Frankrijk, Spanje en Mexico. Terug in Nederland rolde ik het vak in als vertaler/schrijver van teksten op het gebied van mode en design. De laatste jaren werk ik tevens als boekvertaler.

ROGIER VAN ESSEN

‘Een goede tekst is helder, sprankelt en bevat humor.’ Ik ben Rogier van Essen. Met dit zinnetje in het achterhoofd schrijf ik verhalen, gedichten en boeken voor kinderen. Daarnaast ontwikkel ik met mijn bedrijf Pletter! Tekst & Verhaal educatief en informatief materiaal voor verschillende opdrachtgevers. (www.pletter.nl)

DIEUWKE VAN DER VEEN

Engelse boeken vertalen was een droom, nu pas werkelijkheid na omwegen als secretaresse, jurist en meer. Productie tot nu toe: thrillers, o.a. over forensisch accountant Ava Li, en enkele artikelen over wetenschap (Edge-project, Maven), waarvan deze alfa tot eigen verrassing genoot, wat is er nou mooier dan kansberekening en deeltjesfysica?

SYMPOSIUM BROOD OP DE PLANKEN HOE VERDIENT DE TONEELSCHRIJVER ZIJN BOTERHAM?

ROBERT VAN DIJK

et publiek stroomt binnen, het zaallicht dooft en Don Duyns vertelt over zijn allereerste schrijfopdracht: Het is 1990. Op een parkeerterreintje in Maastricht helpt hij Johan Simons met het uitladen van theaterdoeken. Ineens vraagt Simons: ‘Zeg, jij bent toch toneelschrijver?’ De dan nog bedremmelde Duyns stamelt ja en Simons biedt hem stante pede duizend gulden voor een toneeltekst en garandeert hem de opvoering. ‘Mits het over het platteland gaat!’ Zo ging dat toen. We zijn op het symposium Brood op de planken dat de VvL-Werkgroep Theater in samenwerking met de hku-afdeling Writing for Performance op 25 februari heeft georganiseerd op de hku. Het zal gaan over werk en geld voor theaterauteurs. Anno 2013 vraagt niet alleen de aspirant-toneelschrijver zich af: hoe verdien ik mijn boterham? Er is geen toneelschrijver die zich dat niet afvraagt. De beste tips komen van Lot Vekemans. Behalve gelauwerd schrijfster is Vekemans lid van de adviescommissie van het Lira Fonds en tot haar spijt wijst zij veel aanvragen voor het schrijven van een nieuwe theatertekst af. Wat mankeert eraan?

Veel schrijvers laten het schrijven van de aanvraag over aan een producent of regisseur. Niet doen! Schrijf zelf en neem dan niet hup de aanvraag voor het Fonds Podiumkunsten over! De Lira-aanvraag gaat over de tekstontwikkeling, niet over het produceren van een voorstelling. Vertel over je fascinatie met het thema en voeg een tekstfragment toe dat lang genoeg is om te kunnen laten zien wat je bedoelt. Dien nooit te vroeg in. Laat je niet opjagen door Miep van de productie. Accepteer in je contract geen zinnetjes als ‘dit is je honorarium míts Lira toekent’. Mag niet! Weg die zin! Honorarium is honorarium. En als Lira je aanvraag honoreert, weersta dan de scheve ogen van de regisseur en de acteurs die misschien minder krijgen. De bijdrage is voor jou en voor jou alleen. Niek vom Bruch, secretaris theater bij het Fonds Podiumkunsten, praat ons vervolgens bij over de mogelijkheden voor theaterauteurs om via het fpk brood op de plank te krijgen. Helaas vallen de zaal vooral de nieuwe ónmogelijkheden op. Sinds dit jaar ondersteunt het fpk niet langer de individuele theaterauteur, alleen nog wanneer die auteur ingekapseld is in de productieaanvraag van een

FOTO'S: JANNEMIEKE CASPERS

MALOU DE ROY VAN ZUYDEWIJN EN TIMEN JAN VEENSTRA OVER DE TEKSTSMEDERIJ

producent. De werkbeursregeling die hier eerder wel in voorzag, is naar het Letterenfonds verhuisd. Vekmans wijst erop dat de regeling de verhuizing niet heeft overleefd. Wat er nog van rest is een beurs uitsluitend ‘voor auteurs die hun toneelwerk bij een reguliere uitgever gepubliceerd weten’ (aldus het beleidsplan van het Letterenfonds). Een absurde eis, want zo maakt geen enkele theaterauteur nog kans op deze beurs voor theaterauteurs. Theaterteksten worden niet uitgegeven, laat staan op voorhand. Romanciers en dichters die er al warmpjes bij zaten en eigenlijk ook best wel ‘s een keertje iets voor het theater willen proberen schrijven, kunnen met deze regeling zonder problemen het geld incasseren dat voor theaterauteurs bedoeld was. Is er ook goed nieuws? Ja, De Tekstsmederij en De Kosmonaut. Timen Jan Veenstra en partner

Malou de Roy van Zuydewijn studeerden af kort nadat de productiehuizen onbewoonbaar werden verklaard en startten De Tekstsmederij. Dit platform brengt beginnende auteurs en regisseurs samen en geeft talent de kans een tekst verder te ontwikkelen onder begeleiding van een ervaren professional. De Tekstsmederij is onlangs door Theater Bellevue geadopteerd en functioneert nu als scoutingprogramma en voortraject voor een mogelijke (Bellevue-)lunchvoorstelling. Ook De Kosmonaut biedt een platform voor jonge theaterschrijvers, maar gaat een stap verder door ook daadwerkelijk voorstellingen te produceren. De Kosmonaut zoekt hierbij naar ‘die theaterauteur met een bijzondere stem, iemand die buiten gebaande paden durft te treden en die zich verhoudt tot actuele thema’s’. Hun programma ziet

SYTZE SCHALK SPREEKT NAMENS DE KOSMONAUT

er een stuk origineler uit: voor januari 2014 staat een locatievoorstelling rondom sekswerkers in de planning. Wat is, resumerend, de positie van de theaterauteur anno 2013? Vekemans is pessimistisch. De gezelschappen die nog wel nieuw repertoire voortbrachten (Keesen&Co, Dood Paard...) zijn blut en de grote clubs hebben nooit aandacht gehad voor verse teksten. Duyns nuanceert dit. Het nnt, Rotheater en Toneelgroep Oostpool hebben bijvoorbeeld wel degelijk oog voor nieuw repertoire, waarop Veenstra opwerpt: ‘Ja, er wordt nog wel geschreven, maar vooral door namen die we al kenden’. Freek Vielen (allround theatermaker) adviseert iedereen naar België te verhuizen, waar talentontwikkeling nog wel als iets belangrijks wordt gezien.

Nirav Christophe (theaterauteur en hku-docent) beveelt nieuwe terreinen aan waarop je je vak kunt uitoefenen. Zo schrijft een ex-student van hem aan gps-gestuurde hoorspelen voor smartphone-apps. Tot slot is het woord aan Don Duyns die de wijze raad geeft het brood op de plank niet heilig te verklaren. Zelf schreef hij eens een scenario op basis van een idee dat hij eigenlijk heel slecht vond, maar waar wel een leuk honorarium tegenover stond. ‘Dit voelde achteraf heel slecht. Niet doen!’

Robert van Dijk is theaterauteur, scenarist en bestuurslid van de Werkgroep Theater

WAAROM VOOR KINDEREN? MINA WITTEMAN

Twee bestuursleden van de werkgroep jeugdboeken, Marco Kunst en Anneke Scholten, treden af. Een derde bestuurslid, Minna Witteman, vroeg ze naar hun ervaringen. Anneke, schrijven voor kinderen? Hoe kwam dat zo? AS: Sinds ik zelf kon schrijven, wist ik: dit is mijn beroep, al duurde het nog lang voordat het zover kwam. Waarom voor kinderen? Bij kinderen moet je je meer in je publiek verdiepen. Voor mij is dat wezenlijk anders dan bij het schrijven voor volwassenen. Je moet een wereld bedenken en de beelden die erbij passen. Heel spannend. Ik schrijf voor alle leeftijdsgroepen. Op dit moment werk ik aan een roman voor 12+, een langlopend project dat ik graag afwissel met kortere verhalen. Ik werk mee aan het project De Schoolschrijver, waarbij kinderboekenschrijvers gedurende twaalf weken aan een school verbonden zijn. Met De Schoolschrijver kunnen kinderen lezen en verhalen verzinnen, mailen en praten over boeken. Uit onderzoek na afloop van de vorige editie van De Schoolschrijver blijkt dat kinderen er meer divers van gaan lezen. Ik ga ook een schrijfworkshop voor de leerkrachten verzorgen. Ik geloof er heilig in dat als leerkrachten zelf schrijven ze dat ook beter over kunnen brengen.

Marco, wat is voor jou de essentie van schrijven? MK: Na mijn debuut, de verhalenbundel De genietmachine, ben ik voor kinderen gaan schrijven om mijn vrijheid terug te krijgen. Daarvoor ging ik terug naar mijn eigen jeugd om te zien wat ik heerlijk vond om te lezen. Zo ontstond Gewist, mijn jeugddebuut. Ik schrijf om ideeĂŤn te verkennen. Het uitgangspunt is altijd filosofisch, maar zonder te theoretiseren, meer vanuit een beeld, meer intuĂŻtief. Als ik het idee heb en het beeld erbij, dan kies ik het genre dat nodig is om dat beeld te verkennen. Dat kan een toekomstroman zijn of bijvoorbeeld een sprookje, een genre waar je een hele wereld cadeau krijgt. Jullie schrijven ook voor educatieve uitgevers. Hoe is dat? MK: Ik schrijf dan heel anders. Ik plan meer, werk de plot van te voren uit, ontwikkel de personages. Ik voel me meer een ingenieur, die aan het metselen en bouwen is. Voor Zwijsen schrijf ik een spannende jongensserie. Deel een en twee zijn af en

Marco Kunst (Vlissingen, 1966) is lid van de VvL en van de Werkgroep sinds 2007. Hij heeft tweeënhalf jaar in het bestuur van de Werkgroep gezeten. Marco studeerde filosofie en gaf les aan kunstacademies over de aard van creatieve processen. Hij debuteerde in 1999 met de verhalenbundel De genietmachine en schreef sindsdien meerdere jeugdboeken bij Querido, Lemniscaat en Zwijsen. In 2007 ontving hij voor zijn boek Gewist het Charlotte Köhler Stipendium.

daarmee de verhaalschema’s. Dat geeft beperkingen. De creativiteit zit voor mij dan in het bedenken van gekke dingen. AS: Schrijven voor educatieve uitgaven is een goede leerschool om plots te leren schrijven. Door de grenzen die gesteld worden, zoals tijd en omvang, moet je het einde van een verhaal al weten voor je begint. Dat is anders dan wanneer er geen deadline of grenzen worden gesteld. Voor mij is het net puzzelen, zeker als je met eenlettergrepige woorden en een beperkt aantal klinkers aan de slag moet. Ik doe het met plezier, want ook bijvoorbeeld kinderen met dyslexie moeten een mooi verhaal kunnen lezen. Waar halen jullie je inspiratie vandaan? AS: Ik ben van huis uit taalkundige en hield in dagboeken de eerste tweehonderd woorden van mijn kinderen bij en hoe ze die verwierven. Vooral in het begin van mijn schrijfcarrière putte ik inspiratie uit die dagboeken. Mijn dochter Hannah zei eens: ‘Ik schrijf mijn naam op de wind, dan vliegt hij weg.’

Ik heb dat gebruikt in een verhaaltje. Hannahs vader gebruikt daarin haar naam, waarop Hannah antwoordt: ‘Wat zeg jij nou voor een raar woord?’ Haar naam bestaat immers niet meer. MK: Bij mij is de zee een inspiratiebron. Die is voor mij synoniem aan het onbewuste, de onderstroom. De bezinking op de bodem is het geheugen.

Ik ben opgegroeid op Walcheren, een veilige, besloten omgeving: je had de duinen rondom en daarbuiten de zee en de delta van de Schelde waar alles uitstroomde. Zo meanderend wil ik graag schrijven. De zee is net als dat beeld waar ik een verhaal mee begin: je ziet het, maar je weet niet hoe verder is,

wat er zich onder het oppervlak afspeelt. Beelden uit de zee zoals ‘Ik ben de koning der garnalen en alleenheerser over het rijk van de zeeanemonen’ (uit De markies van Scharrebak), zijn eindeloos door te zetten als analogie voor het gevoelsleven. Als ik bijvoorbeeld aan het woord spitsuur denk zie ik scholen vissen.

Waarom de VvL en de Werkgroep? AS: Ik ben lid geworden van de VvL om collega’s te ontmoeten en mijn licht op te steken over bijvoorbeeld contracten. Vervolgens werd ik gevraagd voor het bestuur van de Werkgroep. Ik ben geen vergaderaar, maar ik vind dat iedereen zijn steentje moet bijdragen. Terugkijkend was het veel leuker dan ik had gedacht: overleggen over avi-normen, over contracten, weten wat er speelt in de wereld van het jeugdboek. Het is fijn om van collega’s te horen hoe het bij hen gaat, juist in deze tijd van snelle veranderingen en met name de digitalisering. MK: Nadat ik het Charlotte Köhler Stipendium had gewonnen, werd ik lid van de VvL en voor het bestuur gevraagd. Dat was dé gelegenheid om te ontdekken waar ik eigenlijk lid van was. Ik heb een enquête samengesteld om te inventariseren wat de leden verwachtten van de Werkgroep. Naast de juridische ondersteuning is het sociale aspect van het lidmaatschap, direct gekoppeld aan het vakinhoudelijke, een belangrijke toevoeging. Je spreekt elkaar niet alleen over het schrijverschap, maar over alles wat daarbij speelt.

Mina Witteman publiceert boeken voor alle leeftijdsgroepen bij o.a. Ploegsma, Bobo en Van Goor. Zij is redacteur, docent creatief schrijven, Regional Advisor voor de Society of Children’s Book Writers & Illustrators en zit sinds kort de Werkgroep Jeugdboeken van de VvL voor.

Anneke Scholtens (Voorschoten, 1955) is lid van de VvL en de Werkgroep sinds 2001. Zij heeft vijf jaar in het bestuur van de Werkgroep gezeten. Anneke studeerde Algemene Taalwetenschap en had diverse banen als taalkundige. Zij had een praktijk voor dyslectische kinderen (tot 1998) met/voor wie zij verhalen schreef. In 1999 debuteerde ze bij Maretak en in 2000 kwam haar eerste jeugdroman uit bij Leopold. Sindsdien schrijft zij fulltime voor Leopold, Zwijsen en Maretak voor de leeftijd 4 tot 16 jaar.

DE COLUMN VAN NOORT ( 5)

EIGEN BAAS SELMA NOORT

ls ik voor Stichting Schrijvers School Samenleving een school bezoek, vragen kinderen steevast: ‘Hoe bent u op het idee gekomen om schrijver te worden?’ Als ik alle geijkte redenen heb genoemd, voeg ik er altijd aan toe dat het idee ‘eigen baas’ te zijn ook een grote rol heeft gespeeld in mijn beslissing: ‘Ik werk nu eenmaal graag op mijn eigen manier, in mijn eigen huis. Als ik moe ben van het concentreren ga ik naar buiten, mijn tuin in. En als ik een vrije dag wil dan geef ik die aan mezelf.’ Daar moeten kinderen om lachen. Dat lijkt ze wel wat. Maar het is niet meer zo aantrekkelijk als dertig jaar geleden om schrijver en eigen baas te zijn. Toen waren alleen de postbode en de telefoon mijn belagers. Weliswaar voel ik me nog steeds enorm bevoorrecht als ik thuis achter mijn werktafel aan mijn werkdag begin, maar dan komt de mail binnen. Het omslag voor het boek waarvan ik nog maar net het begin heb geschreven en dat nog gesloten en zwaar als ongeploegd kleiland voor me ligt, moet gekozen worden. En de titel ook. En of ik alvast een achterflaptekst wil schrijven want men werkt nu eenmaal vooruit. Vér vooruit. Hoe had ik het in de prospectus gewild? En heb ik al een (paar) hoofdstuk(ken) voor de vertegenwoordigers? Vind ik dat dit niet kan zonder verklarende inleiding? O. Nou ja, dan moet ik die er maar bij schrijven. En zou ik naar de illustraties van een ander boek dat binnenkort verschijnt willen kijken? Kloppen ze met de tekst? Zo niet, kan ik verwoorden wat ik erin mis? Is mijn biografie trouwens intussen niet achterhaald? Wil ik een nieuwe schrijven, svp? En heb ik nog een nieuwe foto? Dank u, maar deze is niet goed genoeg. Heb je

er nog een van betere kwaliteit? Kan die biografie iets korter? Kan die foto nog beter? Kun je het document als pdf versturen en zo niet, waarom niet en hoe wel? 100 woorden, precies min of meer. Die foto is echt nog niet goed genoeg. En er is haast bij. Ook is er een schrijversforum geopend in verband met dat leesbevorderen dat ik ga doen en het is natuurlijk leuk als ik op dat forum van me laat horen. De mails met links krijg ik vanzelf, de wachtwoorden moet ik even omzetten zodat ik ook de lesplanning kan lezen. Als ik dat niet snap, kan een speels digitaal ganzenbord (!) mij helderheid verschaffen. Poe! Wil ik geen ganzenbord spelen? Nou, dan die handleiding van dertig pagina’s maar. Over welke boeken ga ik het op die school hebben? Wil ik een lijstje van nog verkrijgbare titels mailen? Klopt de gebruikersnaam niet en heeft je dat een ochtend zware frustratie bezorgd? Oeps! Mijn e-mailbaas, met zweep, blieft nog net geen koffie. Een boek schrijven vergt concentratie! Tot wanhoop getergd heb ik hem plompverloren uitgezet – de meedogenloze tiran! Dag facebook, twitter, e-mail, ganzenbord en forum. Ik had gepland in februari te gaan schrijven, en dat ga ik doen want dat gaat niet vanzelf even tussendoor. In maart ben ik weer bereikbaar, hoewel met tegenzin. Goeiemorgen vogels in de tuin. Goeiemorgen stil huis. Goeiemorgen boek dat geschreven moet – nee GAAT worden. Nu.

VERTOLKEN, HERTALEN, BEWERKEN, VERSTRIPPEN VERTAALSLAG 2013: VERTALEN IS EEN KUNST

MARTINE WOUDT

Op 5 maart jl. zat de grote zaal van De Balie wederom vol voor een avondvullend programma over vertalen. Deze avond werd, om de woorden van presentator Jasper Henderson te gebruiken: ‘het feest gevierd dat vertalen heet’. Het thema luidde ‘Vertalen is een kunst’, met de achterliggende gedachte dat vertalen soms ook kan betekenen dat een tekst hertaald, bewerkt, verstript of vertolkt wordt. Andere disciplines, zoals toneel, muziek en beeldende kunst, kunnen specifieke eisen aan een vertaling stellen en er hun eigen stempel op drukken. Vijf sprekers vertelden over hun ervaringen.

king van de Camera Obscura bestond vooral uit het maken van keuzes: de zoetsappige, zouteloze en gewild leuke verhalen werden geschrapt. Om noten te vermijden verwerkte De Wijs daarnaast soms extra informatie in de tekst. Woutertje Pieterse en de Camera Obscura zijn klassiekers die nauwelijks meer gelezen worden en niet eens meer worden voorgeschreven bij de studie Neerlandistiek. De bedoeling van de bewerking was om de boeken niet onder het stof te laten verdwij-

e eerste spreker, Ivo de Wijs, vertelde over zijn hertaling, of liever gezegd bekorting en bewerking, van een paar klassiekers uit de Nederlandse literatuur: Woutertje Pieterse van Multatuli en de Camera Obscura van Hildebrand. Bij Woutertje Pieterse was dat een kwestie van ‘kortwieken en hakken’ en veel ‘vulsel’ eruit halen: de editie van Stuiveling werd teruggebracht van 556 tot 220 pagina’s. Bovendien voorzag De Wijs het verhaal zelf van een slot. De bewer-

FOTO'S: FIONA MAKKINK

JEANNE HOLIERHOEK EN GEERT JORIS NAAST VERTAALENGEL EN VERTAALDUIVEL

nen, maar een nieuw lezerspubliek aan te boren en op die manier een brug te slaan naar het oorspronkelijke werk. Literatuurcritici, tekstbezorgers en andere gestaalde neerlandici waren echter een andere mening toegedaan: ze vonden de bewerking een ontheiliging en Ivo de Wijs kreeg een fikse lading pijnlijke kritiek over zich heen, waarbij woorden als ‘verkleutering’ niet geschuwd werden. Dat heeft hem (vooralsnog?) doen afzien van zijn wens het Groot Lied-Boeck van Bredero te bewerken.

elementen van het origineel. Bij Apollinaire, die met die elementen experimenteerde, werd Van der Sterre gedwongen met hem mee te experimenteren, wat hem losweekte van de strenge basisregel. Toen hij daarna Baudelaire ging vertalen, besloot hij het dwingende eindrijm te laten vallen, om daarmee speelruimte te krijgen voor andere soorten rijm. Zo werd het mogelijk de taal en de geest van deze poëzie veel dichter te benaderen.

Is vertalen ook vertolken? Hoeveel muziek zit er in een tekst en hoe breng je die tot uitdrukking? Jan Pieter van der Sterre, vertaler uit het Frans en het Engels, is van oorsprong musicus en liet als tweede spreker zijn licht schijnen over muziek in taal. Muziek in proza zit verborgen; als je ‘stil’ leest hoor je de eventueel aanwezige muziek niet. Daarom heeft hardop lezen voor Van der Sterre een meerwaarde; rijm en ritme krijgen zo de kans te worden ontdekt en genoten. Mooi ritme in proza heeft voor Van der Sterre een regelmatige cadans die geregeld wordt doorbroken, bijvoorbeeld door een andere cadans of een tegenaccent/syncope. Ritme in poëzie valt meer op omdat de lezer erop bedacht is, weet dat er sprake kan zijn van ritmische effecten. Natuurlijk moet elke vertaler van poëzie zich zo veel mogelijk baseren op de vorm-

DE VERTAALSLAG De Vertaalslag is een jaarlijks terugkerend evenement dat wordt georganiseerd door de Werkgroep Literair Vertalers van de VvL in samenwerking met de slaa. De avond wordt financieel mede mogelijk gemaakt door Lira.

Het doel van de Vertaalslag is het

vertaalvak onder de aandacht van een breder publiek te brengen. In 2013 werd de Vertaalslag voor de zesde keer gehouden.

Zoals een musicus dienstbaar is aan de componist wiens werk hij vertolkt, is een vertaler dienstbaar aan de auteur die hij vertaalt. Beiden interpreteren een basistekst van een kunstenaar. Jan Pieter van der Sterre is van mening dat die dienstbare houding aanleiding geeft tot een bescheiden zichtbaarheid. Bij het vertalen van toneel moeten teksten soms bewerkt worden, zeker als het origineel uit een ver verleden stamt. Janine Brogt, dramaturge, vertaalster en schrijfster met een lange staat van dienst op het gebied van toneel, opera en dans, zowel in Nederland als daarbuiten, was de derde spreker van de avond. Zij vertelde hoeveel ze bij haar eerste vertaling, een sologetuigenis van drie uur, van acteur Siem Vroom had geleerd over ritme, woordkeus en muziek. Dat tekst op het toneel flow moet hebben en dat er een golfbeweging moet zijn in spanning en ontspanning. Toneeltaal is fysiek, theatertaal is adem, en adem is muziek. Rust en ruimte in de tekst zorgen voor zuurstof, overbodige tussenwerpsels moeten eruit. Een toneeltekst wordt bekort en bewerkt om deze toegankelijk te maken. Brogt noemde het fascinerend om prachtig maar onspeelbaar materiaal van toneelschrijvers uit het verleden, zoals Shakespeare, Von Kleist, Goethe of Strindberg, op te poetsen en te luchten en dan op het toneel te zetten. De tijden zijn veranderd, de verhalen moeten anders verteld worden. Daarvoor moet je ingrijpen in de taal en in het begripsniveau. Niet afvlakken, maar wel behapbaar maken voor het hedendaagse publiek. Zo maakte ze ook voor ta-junior bewerkingen van klassiekers: zware thema’s in aangepaste taal. Ten slotte vertelde Brogt over de dramaturgie van Richard iii, een grote muziektheaterproductie van Orkater waarin Shakespeare en de muziek van Tom Waits elkaar aanvulden.

PRESENTATOR JASPER HENDERSON INTERVIEWT DAVID COLMER

de tekeningen, van schets naar lijntekening tot in de computer ingekleurd eindproduct. Voor de tekeningen ging ze naar Arles, waar ze haar licht opstak in het documentatiecentrum en veel foto’s maakte, en ze zocht op Google naar voorbeelden van onder meer negentiende-eeuws ondergoed of olielampen uit die tijd. De tekst in strips moet in de ballonnetjes passen, dus iets als ritme in de tekst is eigenlijk niet aan de orde. Maar in de afbeeldingen zit wel degelijk ritme: zowel in kleur als in grootte van de tekeningen is naar een climax toe gewerkt. En ook rust is een belangrijk gegeven: toen Stok klaar was heeft ze nog drie maanden aan de vervolmaking van het boek gewerkt, waarbij ze vooral aan overgangen en rustpunten werkte. In mei a.s. is er een tentoonstelling in Amsterdam over de totstandkoming van Vincent. Een bloemlezing van de kinderversjes van ‘onze’ Annie M.G. Schmidt is onlangs in het Engels verschenen. Hoe bewaar je inhoud, ritme en humor in een andere taal? David Colmer, gelauwerd vertaler Nederlands-Engels, probeerde als laatste spreker op de Vertaalslag hier een antwoord op te geven. De versjes van Annie M.G. Schmidt zijn voor Nederlanders heel bekend en herkenbaar: het metrum is strak, het rijm is grappig en verrassend. De humor en de toon zijn bepalend en de inhoud is vaak moralistisch. Colmer benadrukte dat je een flauwe vertaling zou krijgen als je je alleen maar

Verstrippen is het omzetten van taal naar beeld. Striptekenaar/schrijfster Barbara Stok werkte drie jaar aan haar stripboek Vincent, over de laatste levensjaren van Vincent van Gogh. Op de Vertaalslag liet ze – ondersteund door een presentatie die haar verhaal goed inzichtelijk maakte – zien hoe ze dit had aangepakt. Ze schreef een scenario op grond van de verzamelde brieven, maakte een keuze in spanningsbogen, karakterontwikkeling en thema’s, schreef toen de tekst en maakte vervolgens

DAVID COLMER EN ZIJN VERSIE VAN 'IK BEN LEKKER STOUT'

aan dit soort objectieve kenmerken zou houden. Rijm en ritme moesten strak blijven, maar om woorden te laten rijmen moest hij pragmatisch zijn en de inhoud soms veranderen. Gelukkig was hij niet gebonden aan al bestaande illustraties. Ook wat de humor betreft was hij verplicht om daarmee te spelen en veel vrijheden te nemen. Sommige dingen heeft hij aangepast aan de Engelse cultuur. Lastig waren bijvoorbeeld namen, zoals de spin Sebastiaan – in het Engels is ‘aan’ geen goed rijmwoord. Colmer loste dit op door ermee te spelen: het werd Sebastian Spider / Sebastian S. (This is poor Sebastian S. / He got into an awful mess.) David Colmer sloot zijn verhaal af met het voorlezen van een paar versjes in het Nederlands en het Engels, tot vermaak van het publiek.

ziekenhuis lag, nam zijn zus, vertaalster Jeanne Holierhoek, de prijs voor hem in ontvangst en las zij zijn dankwoord voor. De vertaalduivel ging dit jaar naar de Nederlandse Taalunie, als ‘uitnodiging om de komende jaren op het rechte spellingpad te blijven’. Het beeldje werd in ontvangst genomen door de algemeen secretaris van de Taalunie, Geert Joris, die benadrukte dat er al in 2007 is besloten dat er geen nieuwe spellingregels komen, en dat de Woordenlijst alleen periodiek wordt aangevuld met nieuwe woorden. Hij zei de Vertaalduivel dus niet als terechtwijzing op te vatten, maar als aansporing om samen met de vertalers de strijd aan te gaan voor goede vertalingen, respect voor de vertaler en een behoorlijke vergoeding. Een mooie afsluiting van de avond, om (in de woorden van Geert Joris) ‘samen een duvel op te drinken’!

Ten slotte werden, zoals de traditie het wil, de Vertaalengel en de Vertaalduivel uitgereikt. De jury, bestaande uit Martine Vosmaer, Els van der Pluijm en Molly van Gelder, kende de Vertaalengel dit jaar toe aan Kees Holierhoek voor zijn jarenlange inspanningen ten behoeve van vertalers, met name als voorzitter van Stichting Lira. Aangezien Kees Holierhoek ten tijde van de Vertaalslag in het

Martine Woudt is voorzitter van de Werkgroep Literair Vertalers. Zij ontving in 2007 het Elly Jaffé Stipendium voor haar vertalingen uit het Frans.

WAAR HAALT U HET VANDAAN?

IK DENK IN EEN PLASTIC TAS DOOR

ANJA SICKING

ot nu toe is ieder boek van mij anders ontstaan. Het schrijven van een zogeheten ikea-roman probeer ik te voorkomen. Soms heb ik wel met een vooropgezet plan gewerkt, maar op dit moment schrijf ik zomaar, vanuit de taal. Er zijn altijd zinnen die ik ergens opvang en later gebruik. Een voorbeeld hiervan is het begin van Het Keuriskwartet. ‘Mijn vader huldigt het principe dat het beter is om voor de maffia te werken dan je ten overstaan van iedereen als vuilnisman op straat te vertonen.’ Dat is een uitspraak van een jongen met wie ik op de middelbare school bevriend was. Ik heb die zin zeker twintig jaar geleden onbewust opgeslagen. Het fascineerde me, zo’n opvoeding waarbij status belangrijker is dan eerlijkheid. Een ander voorbeeld. Mijn ouders zijn onlangs allebei de vijfenzeventig gepasseerd. Je kunt dan nog best paus worden, maar tegelijk is de gemiddelde levensverwachting voor een Nederlander ongeveer tachtig. Iedere keer wanneer mijn ouders weggaan, schiet het even door me heen dat het de laatste keer zou kunnen zijn dat ik hen zie (en hoor). Dat is natuurlijk bij ieder afscheid zo, ook met andere, jongere mensen, maar ik ben me er bij mijn ouders meer van bewust. Veel van mijn vrienden verliezen hun ouders nu. De laatste zin die er gezegd is spookt dan soms nog lang door hun hoofd. In december is mijn moeder tijdens de kerstvakantie een paar dagen wezen logeren. Ze zou op

een maandag weer naar huis gaan. Haar vertrek was haastig. Ik moest ook ergens heen, met de kinderen; het was koud buiten en ik was hun handschoenen kwijt. Mijn moeder en ik kusten elkaar bij de voordeur gedag. Ik vroeg haar vlug nog even of zij misschien wist waar die handschoenen lagen. Ze was al over de drempel van de voordeur gestapt en stond op de gang. Ze droeg een donkere, sportieve jas en stevige schoenen met profielzolen. Onder haar koffer zaten wieltjes. ‘Ik denk in een plastic tas,’ zei ze. Ze wees naar een berg spullen, stak haar hand op, glimlachte en deed de voordeur achter zich dicht. Haar bus zou over vijf minuten vertrekken. Ineens dacht ik toen: mijn god, zullen dat dan misschien haar laatste woorden zijn, zoiets banaals? Tegelijkertijd was het wel een beeldend zinnetje. Ik zag haar zitten, stil, geconcentreerd, denkend, met een plastic tas over haar hoofd. Zij heeft vier kinderen, ik heb er drie. Zo’n leven bestaat jarenlang voor een groot deel uit van hot naar her rennen. Ik stelde me voor dat een moeder alleen nog maar aan denken toekomt door een plastic tas over haar hoofd te trekken en zich zo van alles om haar heen af te sluiten. Toen had ik er wel vrede mee dat dit misschien haar laatste woorden zouden zijn geweest. Toch een typerend beeld: hersenen omhuld door Dirk van den Broek. Zo kan een verhaal beginnen. Met een zin, een beeld.

Anja Sicking studeerde klarinet aan het Koninklijk Conservatorium. Voor haar debuut, de korte roman Het Keuriskwartet, kreeg zij de Marten Toonder/ Geertjan Lubberhuizenprijs. Haar tweede roman, De stomme zonde, werd genomineerd voor de Dif/ bng-prijs en vertaald in het Duits, Engels en Turks. In 2009 verscheen De tien wetten der verleiding. Op dit moment werkt zij aan een verhalenbundel.

Ik heb nog geen verhaal geschreven waarin bovenstaande uitspraak voorkomt. Er klinken de hele dag zo veel zinnen om me heen, maar een enkele haalt het papier. Ik weet niet of ik die dan bewust kies. Ik zou het eerder vergelijken met een zwemwedstrijd tussen spermatozo誰den na een zaadlozing. Een duister proces dat ergens binnenin je plaatsvindt. Je bent er wel en niet bij betrokken. Een eerste versie van een verhaal schrijf ik vaak impulsief. Het denken erover, dat komt pas als er iets op papier staat. Zonder plastic tas.

Op voorstel van Anja Sicking schrijft Marian Boyer de volgende aflevering in deze serie.

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

LID WORDEN OF LID ZIJN ASHA TEN BROEKE

aat ik maar beginnen met een bekentenis: ik ben geen lid van de VvL. Dat is niet omdat ik het geen goede club vind. Maar tot op heden ontbrak een dringende noodzaak om me aan te sluiten bij een organisatie waarvan ik

niet precies helemaal weet wat ze doet. Deze motivatie deel ik met veel van mijn leeftijdsgenoten. Toen ik op sociale media en borrels eens mijn licht opstak bij mijn mede-jongeren – ik ben dertig dus dat ‘jongeren’ moet u wel een beetje ruim zien –

bleek dat ze de VvL niet kennen, of niet weten wat men in die toko precies uitspookt, en 180 jaarlijkse euro’s te veel geld vinden om er toch maar uit blinde solidariteit lid van te worden. Zoals een medisch journalist het op Facebook kernachtig verwoordde: ‘De wie?’ Dat gebrek aan rimpelloze leden was de VvL ook opgevallen, wat een van de redenen is dat u dit stukje leest. (De andere is dat ik afgelopen januari een veelbesproken blog schreef over hoe verrot de markt voor freelancejournalisten is.) Aan mij nu de schone taak om een antwoord te vinden op de vraag waarom jonge leden niet massaal staan te popelen om lid te worden.

houden lezingen, doen er radio bij, of werken een paar dagen per week als communicatie-adviseur of persvoorlichter. De Vereniging voor Wetenschapsjournalisten Nederland – een vereniging waar ik dan weer wel lid van ben – deed er vorig jaar een onderzoekje naar. Van de vwn-leden die zichzelf ‘journalist’ noemt, werkte slechts 23 procent puur als zodanig. Ruim driekwart deed er commercieel werk bij. Iets meer dan één op de vijf was zelfs niet eens meer hoofdzakelijk journalist: het grootste deel van de inkomsten kwam bij hen uit advieswerk, tekstschrijverij of pr. Een consequentie van die individuele versplintering is dat er bij elke schrijvende professional wel vier, vijf beroepsverenigingen passen. Zelf ben ik bijvoorbeeld lid van de nvj Freelance en de fla (omdat ik voornamelijk als freelance journalist werk), en van de vwn (omdat ik doorgaans over wetenschap schrijf) en van de vvoj (de Vereniging voor Onderzoeksjournalisten, omdat ik graag lang en diep graaf). Daar had de VvL inderdaad ook nog wel bij gekund, want ik heb ook twee boeken geschreven. Maar ik vond het eigenlijk nu al een beetje veel van het goede.

VERGRIJZING Eerst wat context. Een vergrijzend ledenbestand, dat is niets iets wat de VvL zich persoonlijk hoeft aan te trekken. Bij alle beroepsverenigingen en vakbonden is het qua jeugdigheid droevig gesteld. Op de website van het Centraal Bureau voor Statistiek staat bijvoorbeeld dat sinds 1993 het aantal vakbondsleden jonger dan 25 jaar met meer dan 40 procent is gedaald, terwijl in de periode 1993-2002 het aantal jongeren in de werkzame beroepsbevolking met 45 procent is gestegen. Ter vergelijking: het aantal vakbondsleden van 45 jaar en ouder is sinds 1993 met bijna 40 procent toegenomen. Die vergrijzing maakt op zichzelf een lidmaatschap om generatieklooftechnische redenen minder aantrekkelijk voor de groene blaadjes onder ons. In bn/De Stem van 5 maart 2013 vraagt hoogleraar arbeidsverhoudingen Paul de Beer zich af of de vergrijzende vakbonden wel voldoende opkomen voor de belangen van jongere werknemers. Wat handig is voor een babyboomer kan immers juist onvoordelig uitpakken voor een starter. Mede door die generatiekloof is de vanzelfsprekendheid verdwenen waarmee mensen vroeger lid werden van een vakbond of een beroepsvereniging, aldus De Beer. Dat komt ook doordat jongeren gemiddeld genomen anders in de arbeidsmarkt staan dan ouderen. Waar mijn leeftijdsgenoten gewend zijn aan freelancen, flexwerken en van tijdelijk contract naar tijdelijk contract hoppen, is het voor de oude rotten in het vak normaler om lange tijd voor dezelfde krant of uitgever te schrijven. Bovendien beoefenen de meeste van mijn schrijvende medejongeren meerdere ambachten. Ik ken vrijwel niemand die voltijds schrijver is, of voltijds journalist. De meesten zijn ook tekstschrijver, doen ook pr,

ARBEIDSVOORWAARDEN Dat ik dat zo ervaar, komt misschien ook door de manier waarop de markt momenteel in elkaar steekt. Ik zei net dat ik twee boeken heb geschreven. Beide werden uitstekend ontvangen. Mijn eerste, Het idee m/v, werd bijvoorbeeld door Vrij Nederland uitgeroepen tot een van de twintig beste non-fictieboeken van 2010. De Volkskrant zette

Wat spookt die toko precies uit? boek twee, Eet mij, in de top 20 beste wetenschapsboeken van 2012. Beide boeken schopten het tot een derde druk, en de verkoopcijfers zijn bepaald vrolijk stemmend. En toch kan ik van de royalty's die deze boeken opleveren niet eens bij benadering rondkomen.

Als ik er zesduizend euro bruto per jaar aan overhoud is het veel. Een voltijds schrijverschap is daardoor uitgesloten. Ik hoor weleens verhalen uit de oude doos, over mensen die eigenlijk niets anders deden dan boeken schrijven. Het lijkt me heerlijk, maar voor mijn generatie is dat niet meer weggelegd, tenzij je tot een van die gelukkigen behoort die de bestsellersjackpot raakt. Ik ken persoonlijk nul gelukkigen. Hetzelfde geldt voor de freelance journalistenmarkt. Tot mijn grote verbazing las ik onlangs het volgende feitje, afkomstig van de Britse National Union of Journalists: in 2002 kreeg een journalist die voor Vogue een stuk van duizend woorden schreef een honorarium van 2700 pond. Dat is omgerekend meer dan 3000 euro. Vandaag de dag ben je goed betaald als je voor een stuk van duizend woorden 400 euro krijgt. Over prijs onderhandelen is vrijwel uitgesloten, want er zijn zoveel freelancers dat redacties het voor het kiezen hebben. Voor jou tien anderen. Hetzelfde geldt voor uitgevers. Die worden overspoeld door wannabeschrijvers, dus er is voor hen nauwelijks een prikkel om iets beters te bieden dan het standaardauteurscontract – dat, laten we wel wezen, voor de auteur in kwestie financieel niet ontzettend aantrekkelijk is, met in de praktijk tien procent royalty’s voor de schrijver en vijftig procent voor de uitgever. De beroepsverenigingen en vakbonden zijn er tot nu toe vrijwel niet in geslaagd dit tij te keren. Zelfs de nvj sectie freelance, die 2013 uitriep tot jaar van de freelancer en de daad bij het woord voegde door secretaris Rosa Garcia López op de deur van menig redactie te laten bonzen voor betere arbeidsvoorwaarden of meer poen, heeft tot nu toe geen klinkende resultaten weten te behalen. Wurgcontracten worden uitgedeeld, iedereen reageert gepast verontwaardigd, maar aan het eind van de dag is het de individuele schrijver of journalist die ergens de ballen vandaan moet halen om tegen de cultuur in toch maar wat uit te onderhandelen.

jongeren die momenteel zo versplinterd zijn en zo druk met pompen of verzuipen dat ze de tijd niet vrijmaken om zich te verenigen en als collectief iets beters voor zichzelf en hun collega’s af te dwingen. En eigenlijk moet dat wel gebeuren. Want ja, ik zou mijn volgende boek graag onder een voordeliger standaardauteurscontract willen schrijven. En betere arbeidsvoorwaarden voor freelancers bij de krant, daar zou ik beslist ook niet op spugen. En ja, eigenlijk heb ik geen tijd om me daar bij een vereniging hard voor te maken. Maar ja, als iedereen zo denkt, verandert er nooit iets. Misschien toch maar eens lid worden van de VvL dan.

~~~

NASCHRIFT VAN DE REDACTIE

De VvL steekt de hand in eigen boezem. Had zij Asha maar duidelijk gemaakt dat een schrijver van gepubliceerde boeken, zoals Asha, als lid van de fla zonder bijbetaling ook lid van de VvL kan worden!

Asha ten Broeke (1983) is freelance wetenschapsjournalist, columnist bij Trouw en schrijver van twee non-fictieboeken. Ze schrijft met name over man-vrouwzaken, seks en homoseksualiteit.

TAKEN VOOR DE VVL Als ik alles bij elkaar optel, denk ik dat dit is waarom jongeren niet in rijen dik bij de VvL op de stoep staan: het ontbreekt vakbonden en beroepsverenigingen aan recente succesverhalen. De VvL zou zich bijvoorbeeld hard kunnen maken voor fatsoenlijker voorschotten en winstdelingen bij boekcontracten, ook voor nog niet gevestigde auteurs. Dat zou ook jongere schrijvers aanspreken –

SCHRIJVER MEETS VERTALER

‘ZIJ IS KLAARBLIJKELIJK GEESTDRIFTIG OVER MIJN DICHTCONST’ JEAN PIERRE RAWIE EN JULIA TELEZJKO

MICHIEL NIJENHUIS

chotvorenij (verzamelde gedichten). Vertaalster Julia Telezjko, die eerder onder meer werk van Arthur Japin en Arjen Duinker uit het Nederlands omzette, maakte zelf de selectie uit zijn oeuvre, waarbij ze de nadruk legde op zijn vroegere bundels. ‘Helaas,’ volgens de dichter zelf. ‘Maar misschien spreekt dat ironischer werk haar meer aan. Mijn laatste, en derhalve mij zelf het meest na aan het hart liggende bundel is niet bij die vertaling betrokken, maar het is in elk geval een ruime keuze.’ Rawie heeft veel waardering voor zijn Russische vertaalster, wat een van de onderwerpen is die ter

e veelgelezen dichter Jean Pierre Rawie maakt kans om deze zomer enige bekendheid te verwerven in een land dat voor de Nederlandse literatuur niet direct voor de hand ligt: Rusland. Nadat Rawie vorig jaar al met een tiental gedichten was vertegenwoordigd in de bloemlezing Vek Perevoda (‘Vertaaleeuw’ – een bundel Russische vertalingen van gedichten uit een aantal verschillende talen), zal er binnenkort in Rusland een bundel verschijnen die geheel aan zijn werk is gewijd, hoogst waarschijnlijk onder de titel Deadline, met als ondertitel Sobranije sti-

FOTO: JOOST VAN DEN BROEK

RAWIE JEAN PIERRE

sprake komen in de onderstaande digitale correspondentie – een vorm die het bijkomende voordeel had dat Rawies soms idiosyncratische spelling en interpunctie behouden konden blijven.

omdat ik zelf vroeger veel gedichten uit die taal aan het Diets heb toegevoegd, vooral van Aleksandr Blok (wiens verzen voor mij de reden waren om Russisch te studeren). Nu nog Engels, Italiaans &c.

Hoe is het zo gekomen dat je werk in het Russisch wordt vertaald, en vanwaar Julia Telezjko? Het was helemaal haar idee mijn gedichten te vertalen. Noch mijn uitgever Mai Spijkers noch ik wist dat ze ermee bezig was. Vanzelfsprekend vind ik het leuk dat iemand me in het Russisch vertaalt, te meer

Was er überhaupt wel eens iets van je vertaald? Er zijn incidenteel wel gedichten in het Engels, Duits, Spaans en Italiaans vertaald, maar nooit voor een officiële uitgave, bij mijn weten. Ik denk dat het ook moeilijk is: juist omdat ik in overgeleverde vormen schrijf, grijpen vertalers terug naar iets wat daar in

de vreemde taal op lijkt, waardoor het ouderwetser overkomt dan het is. Een goede poëzievertaler moet eigenlijk zelf dichter zijn, en Rossetti's gouden regel honoreren: a good poem should not be turned into a bad one.

losgelaten: Ook ogenschijnlijk ‘vrije’ verzen – zoals van Majakovski en de zijnen – zijn traditioneel van vorm, als je de typografische experimenten wegdenkt. Overigens is het sonnet gek genoeg in Rusland nooit erg populair geweest, wellicht omdat ze geen renaissance hebben gehad (de Russische literatuur is betrekkelijk jong; het begint pas echt rond 1820, en neemt dan meteen een hoge vlucht), maar dat is een ander – overigens belangwekkend – onderwerp.

Ik begrijp dat je het Russisch op een goed niveau beheerst. Ben je in staat om de vertalingen van je werk volledig, tot in alle nuances, te doorgronden? Mijn Russisch is passief, en goed genoeg om er zelf poëzie uit te vertalen, maar ik zou niet durven beweren dat ik alle nuances onderken. Daar komt bij dat ik me al sinds jaren veel meer met de Romaanse talen bezighoud, inzonderheid de barokpoëzie in het Italiaans en Spaans/Portugees, en dat Russisch zakt sneller weg dan andere talen – bij mij dan. Maar ik heb de indruk dat ze dicht bij het origineel blijft.

Benadert de vertaalster je wel eens om iets te vragen over bepaalde passages? Meestal is alles wel duidelijk, geloof ik, maar de enkele keer dat ze me iets vraagt, tracht ik zulks naar eer & geweten te beantwoorden (net als ik nu doe eigenlijk). In het algemeen zijn het detailquaesties.

Ben je het altijd eens met Telezjko’s benadering? Je moet natuurlijk schipperen bij het weergeven van poëzie in strakke vormen; wat je opoffert, moet elders weer worden gecompenseerd. Dat doet ze heel vaardig. Ik bemoei me in principe ook niet met haar werk. Zelf vertaal ik uit de aard der zaak alleen dode dichters: die zeggen ook niks terug. Als je je

Wat vinden de Russen eigenlijk van je poëzie, en denk je dat je werk – dat vaak melancholisch van toon is – aansluit bij de Russische literaire smaak? Er is nog geen ontvangst in Rusland omdat het boek er nog niet is. Het zou wel mooi zijn als ik in Rusland een vergelijkbaar succes had als hier, maar vertaalde poëzie... Gedichten zijn qua onderwerp overal wel zo’n beetje hetzelfde. Het helpt wel dat ik geen wartaal schrijf, en algemeen menselijke themata die van alle tijden zijn aan de orde stel. Wat de Russische literaire smaak op het ogenblik is, weet ik niet precies. Op zichzelf maakt dat ook niet veel uit. Met de Nederlandse heb ik ook niks te maken.

Het helpt wel dat ik geen wartaal schrijf

Hoe is de persoonlijke relatie met je vertaalster? Ik heb Julia Telezjko één keer ontmoet, op een borrel van het inmiddels overleden tijdschrift De Tweede Ronde, alweer een paar jaar geleden. Ik herinner me vooral dat ze nogal zenuwachtig leek mij in het wild te treffen.

heel intensief met die vertalingen bezighoudt, schrijf je hetzelfde gedicht opnieuw; dat kan eigenlijk niet. Natuurlijk heb ik wel vastgesteld dat zij heel goed is; ze stuurt mij alles en ik lees het aandachtig, dat wel, maar het blijft háár werk.

Is er nog verschil tussen Nederland en Rusland qua status en beloning van de poëzievertalers? Het vertalen van poëzie is ook daar liefdewerk, denk ik. Zij is klaarblijkelijk geestdriftig over mijn dichtconst.

Je gebruikte de term ‘strakke vormen’. Die is vaak van toepassing op jouw gedichten, je schrijft bijvoorbeeld veel sonnetten en rondelen. Houdt Julia Telezjko zich daar altijd aan? Ze respecteert die vormen volledig, en is daarin zeer virtuoos. Nu rijmt er in het Russisch, door de vrijere woordvolgorde (een gevolg van het feit dat het een flectie-taal is), veel meer dan bij ons. Bovendien hebben ze daar de vorm (metrum, rijm) nooit

Michiel Nijenhuis studeerde anglistiek en culturele studies. Hij werkt als vertaler, ondertitelaar en freelance-journalist.

DE STANK VAN EIGEN ROEM OFTEWEL

LITERAIRE SOCK PUPPETING PETER SMIT

Sock puppeting is de term waarmee onze Angelsaksische collega’s aangeven dat iemand zijn eigen producten aanprijst. Daar hoeft niet veel mis mee te zijn. Wie de achterflappen van boeken leest komt daar in negen van de tien gevallen een staaltje sock puppeting tegen. Ook als daarbij de in de rest van de maatschappij geldende normen worden overschreden door bijvoorbeeld van een kritisch bedoelde opmerking in een gezaghebbende krant de laatste woorden weg te laten, zodat er een onbedoeld positief beeld ontstaat, wordt dit bij ons in de Lage Landen niet algemeen als laakbaar gezien. Eerder als een amusante boevenstreek, waaraan alleen een kniesoor zich stoort. Maar het kan te ver gaan.

e Britse thrillerschrijver R.J. Ellory kreeg in 2012 op een gezaghebbend internetforum (Amazon Bookstore) voor zijn boek A quiet belief in angels de lof toegezwaaid waarvoor elke schrijver graag de pink van zijn linkerhand zou willen offeren, en sommigen misschien ook nog wel wat andere vingers. ‘Een adembenemend eigentijds meesterwerk’ en ‘Trek u niets aan van ieder die dit werk afwijst of bekritiseert: dit boek is absoluut een fantastisch verhaal, dat briljant wordt verteld.’ Verder: ‘Dit boek raakt de lezer gegarandeerd in het hart.’ En als uitsmijter: ‘Een van de talentvolste moderne schrijvers heeft zichzelf overtroffen.’ Dat Ellory al zijn vingers nog heeft is niet verwonderlijk voor wie weet dat hij deze kritieken zelf

schreef. Hij gebruikte daarbij pseudoniemen, zoals hij ook onder een pseudoniem het werk van enkele collega’s van kritiek voorzag. Die waren aanmerkelijk minder positief gestemd. Zo kreeg auteur Mark Billingham van Nicodemus Jones het verwijt dat hij zijn verhaal van een ander had gejat en dat het bovendien nog een slappe imitatie was ook. En schreef deze N. Jones over het boek Dark Blood van Stuart McBride dat het ‘helaas weer een aflevering was uit die onafzienbare rij overbekende rechercheprocedures die Engeland nu al zo lang teistert.’ Wie hieruit destilleert dat R.J. Ellory een gefrustreerde krabbelaar is die met moeite het hoofd boven water kan houden vergist zich. Ellory publiceerde tien misdaadromans, waarmee hij per titel

een gemiddelde verkoop van 100.000 exemplaren haalde. Zijn boeken zijn regelmatig genomineerd voor literaire prijzen en hij was bestuurslid van de British Crime Writers Association. Niet zo slim om met zoveel te verliezen zulke risio’s te nemen? Wie bedenkt in welke literaire hoek deze schrijver werkzaam is kan niet anders dan tot de conclusie komen dat R.J. Ellory wel een enorme ezel moet zijn. Het was uiteraard alleen maar een kwestie van tijd voor hij door een collega zou worden ontmaskerd. Die collega was Jeremy Duns, een schrijver van spionageromans. Duns, die zelf niets met Ellory te maken had, was bevriend met een van de misdaadauteurs die erover klaagden dat ze last hadden van extreem negatieve recensies op het internet. Duns ging op onderzoek uit en vond, naar eigen

was gedaan nadat hij was betrapt op het wissen van delen van zijn Wiki-biografie. Het ging hierbij om de fragmenten waarin de fraude met recensies beschreven werd en die door Ellory als ‘volledig uit proportie’ werden bestempeld. Na deze affaire liet Amazon Bookstore weten voortaan streng op te treden tegen dit soort praktijken. Auteurs die over collega’s schrijven werd de wacht aangezegd en hun artikelen worden niet meer online geplaatst. Voor de New York Times was de affaire reden om te onderzoeken op welke schaal er met internet-recensies wordt geknoeid. De uitslag stemde niet vrolijk: aan ongeveer dertig procent van alle boekbesprekingen zou een luchtje zitten. Volgens ingewijden was dit nog aan de voorzichtige kant en was het dubbele ervan ook mogelijk. Zo wees een lezer op het bestaan van O-Desk, een bureau dat in opdracht van bedrijven studenten in India en de Filippijnen werft om voor een paar dollar per dag positieve recensies op Amerikaanse websites te plaatsen. Hoe het in Nederland gesteld is laat zich raden, maar het is waarschijnlijk niet slechter dan in de vs en Engeland. Het aandeel in de verkoop van boeken via internet is hier vele malen kleiner, zodat de boekhandel nog altijd bepaalt welke titels er bij de kassa liggen en welke niet. Bovendien heeft de grootste Nederlandse internetwinkel Bol.com een overeenkomst met bibliotheekdienst Biblion gesloten waardoor de Biblion-recensies over elk verschenen boek op de Bol.com website te lezen zijn. Op zich een stabiliserende factor, maar dat de Biblion-recensenten niet op de eerste plaats met het bevorderen van de verkoop bezig zijn is soms een beetje jammer. Zo kreeg een door mij geschreven jeugdboek – na een verder positieve bespreking – de slotzin mee: ‘maar voor de doelgroep volgens mij wat aan de moeilijke kant’. Mijn roman Ulysses trof het nog slechter. Daar luidde de slotzin van de Biblion-recensie: ‘Voor een literair publiek’. Ja, het zal goed bedoeld zijn, maar zo verkoop je natuurlijk nooit wat.

Aan ongeveer dertig procent van alle boekbesprekingen zou een luchtje zitten

zeggen ‘met een beetje zoeken en nadenken’ wie er voor die vervelende recensies verantwoordelijk was: R.J. Ellory. De onthulling was groot nieuws en haalde in de afgelopen herfst de voorpagina’s van alle grote Engelstalige kranten. Voor R.J. Ellory zat er niets anders op dan de fraude toe te geven en publiekelijk door het stof te gaan. Hij gaf toe dat hij onder schuilnamen twaalf jubelende recensies over zijn eigen werk had geschreven. Dat hij in het geniep het werk van twee van zijn collega’s had verguisd betreurde hij ten zeerste. Hij betreurde in zijn verklaring overigens ook dat hij na de onthulling een enorme berg kritiek over zich uitgestort had gekregen, maar hij besloot zijn verontschuldigingen met het bericht dat er bij alle negatieve berichten ook een lichtpuntje was geweest. Please, keep writing zou een fan getwitterd hebben, waarop Ellory antwoordde: I will, of course, and thank you. Volgens de New York Times kon deze twitteraar niet Ellory’s allergrootste fan zijn, want dat was Ellory zelf. Hoezeer de krant daarin gelijk had, bleek uit het bericht dat Ellory kort na de affaire door Wikipedia in de ban

Peter Smit is kinderboekenschrijver en redacteur van VvL.nu

PECUNIA NON OLET K ARIN AMATMOEKRIM

oe praat je als schrijver over geld? Het antwoord is; dat doe je niet. Want schrijvers praten het liefst zo min mogelijk over geld. Het zal te maken hebben met de aard van de gemiddelde schrijver. We zijn enigszins wereldvreemde wezens voor wie overpeinzingen over het slijk der aarde een te sterk contrast vormen met een zekere dromerigheid en het talent om ons in die dromen te verliezen. Voor zover de romantische verklaring. De realiteit is namelijk ook dat de gemiddelde schrijver heel veel werk steekt in een boek, waaraan hij uiteindelijk op uurbasis minder verdiend heeft dan het minimumloon. Dat is een gênante gedachte, zelfs voor de schrijver die zegt los te staan van aards bezit of commercieel succes. Was de schrijver enkel omgeven door bewonderende cultuurliefhebbers, dan hoefde hij het niet vaak te hebben over de financiële kant van zijn bestaan. Helaas bestaat de wereld vooralsnog voor een groter deel uit mensen met een zekere interesse voor geld, dus zijn ongemakkelijke gesprekken over winstmarges en uurtarieven onvermijdelijk. Op familiefeestjes zijn ze berucht, de ooms en verre neven die de schrijver op een onbewaakt moment vragen ‘of het eigenlijk nog wat schuift, dat schrijven’. Ik heb zelf inmiddels een aardige verzameling aan ontwijkende antwoorden aangelegd. Ze variëren van ‘ik mag niet klagen’ (een antwoord dat, als je erover nadenkt, op elke vraag redelijk goed past) tot ‘ach, het laatste boek deed het erg goed.’ Allemaal eindigen ze uiteindelijk echter met de conclusie dat het nu eenmaal geen vetpot is, ‘dat schrijven’. Liefhebbers van literatuur zullen zo’n antwoord

op waarde schatten, omdat ze wel aanvoelen dat geld geen motivatie is om kunst te maken. De gemiddelde literatuurliefhebber zal alleen überhaupt niet snel vragen naar de hoogte van de winst die de schrijver uit zijn boeken haalt. Die is namelijk meer geïnteresseerd in het proces, of het resultaat, of allebei. Aan dat gegeven heeft de schrijver echter zeer weinig, op het moment dat de beruchte oom hem gecornerd heeft tussen een muur en de tafel met borrelhapjes. Is de oom volhardend in zijn vraagstelling – en dat is dat type oom meestal – dan moet de schrijver uiteindelijk schoorvoetend antwoorden dat hij zo’n tweeduizend boeken per titel heeft verkocht. Eraan toevoegen dat dat heel gemiddeld is, en zeker niet slecht, heeft geen zin. De oom roept op dat moment al geschrokken uit dat het toch geen doen is, en dat je twee jaar van je leven hebt opgegeven voor – wacht, hij rekent het even voor je uit – een schamele 3500 euro! GELD IS ERKENNING Het tragische van de situatie is natuurlijk dat hoe sterk de schrijver ook gelooft in zijn eigen werk, geld ook voor hem een belangrijke factor is. Het is misschien niet het eerste wat hij najaagt, maar hij weet dat het gebrek aan geld de grootste stoorzender is in zijn creatieve bestaan. Daarbij komt dat commercieel succes ook in de schrijverswereld iets zegt over de waarde van het werk. Geld is erkenning – en elke schrijver hunkert naar erkenning. Heus niet alleen van het literaire veld. Erkenning is prettig in elke gedaante. Een goede schrijver negeert de markt zolang hij aan het schrijven is. Het boek moet immers goed zijn, en authentiek. De markt of het publiek daar-

Je zou eens iets over tovenaars moeten schrijven lichaming van een houding waaraan het de schrijver ontbreekt. maar waarvan hij wel degelijk kan leren. Ik moet daarbij sterk denken aan het verhaal van Vespasianus dat ik ooit op school las. Deze Romeinse keizer vulde een geplunderde staatskas aan door belasting te heffen op de tot dan toe gratis openbare toiletten. Elk bezoek aan het urinoir leverde hem het Romeinse equivalent van een kwartje op. Hij werd er schatrijk van. Eigenlijk was Vespasianus niet meer dan een man met een idee. Net als de schrijver was hij een mens met een authentieke blik op de alledaagse wereld, en een talent om die blik vorm te geven. Het enige verschil is, dat hij zich liet leiden door geld. De schrijver doet dat niet, maar het zou zijn bestaan ten goede komen als hij zich niet langer beschroomd voelt om erover te praten. Eerst goed werk leveren, is mijn devies. En vervolgens zorgen dat je er geld aan verdient. Want, aldus de gevleugelde lijfspreuk van keizer Vespasianus (en die van mijn oom): Pecunia non olet. Geld stinkt niet. En al helemaal niet als je het hebt verdiend met wonderschone literatuur.

KARIN AMATMOEKRIM

bij in ogenschouw nemen werkt in het algemeen niet de kwaliteit in de hand. Maar is het boek eenmaal af, dan is het wel de bedoeling dat het gelezen wordt. De onwil om over geld te praten betekent dan ook niet dat de schrijver geen geld wil verdienen. Integendeel. Als hij goed geld overhoudt aan zijn boeken, betekent het dat hij veel boeken heeft verkocht. Dus geen 2000 maar 20.000 exemplaren, bijvoorbeeld. En veel boeken verkopen betekent dat zijn kunst een groter publiek heeft, en dat de schrijver daarom een zekere erkenning geniet. Hij kan dan nog steeds zeggen dat geld niet belangrijk voor hem is, en dat enkel de boeken tellen. De belangrijkste toevoeging is dan dat zijn boeken toevallig goed vallen bij het publiek, zonder dat hij daarvoor bepaalde manipulaties moet uitvoeren. Dergelijke valse bescheidenheden passen goed bij het vak van de schrijver, want het suggereert dat hij niet bezig is met de markt en dat kwaliteit altijd boven komt drijven. De realiteit is natuurlijk dat het literaire boek niet vanzelfsprekend een publiek vindt. Daarvoor

Karin Amatmoekrim (1976) schreef o.m. Het gym en Titus. Haar nieuwe roman De man van veel is gebaseerd op het leven van verzetsheld Anton de Kom en verschijnt in augustus bij Prometheus.

FOTO: WILLEM VAN DEN HEUVEL

moet vaak genoeg veel moeite gedaan worden. Niet zoveel moeite als een van mijn eigen ooms me ooit aanraadde (â&#x20AC;&#x2DC;Je zou eens iets over tovenaars moeten schrijven. Die J.K. Rowling schijnt het best aardig te doenâ&#x20AC;&#x2122;), maar een zekere welwillendheid om over het boek te praten als het eenmaal af is, is tegenwoordig noodzakelijk. Wil de schrijver, kortom, boeken verkopen, dan moet hij zichzelf ook in de markt zetten. Hoe lelijk dat ook klinkt. De oom die de schrijver dwingt om na te denken over de lucratieve kant van zijn werk, is de be-

DE OUDERE SCHRIJVER ALS GARANTIE VOOR DIVERSITEIT EEN INTERVIEW MET HANNEMIEKE STAMPERIUS

ANDREA KLUITMANN

Hoe fantastisch was het om succesvol schrijver te zijn in de jaren zeventig? Je gaat er kennelijk al vanuit dat het fantastisch was. Fantastisch aan de jaren zestig en zeventig was de vanzelfsprekendheid van het leven met idealen, van het leven met ethiek. Verder moet je ook niet onderschatten hoe groot de haat en hekel jegens feministen in die tijd was, en ik werd vooral waargenomen als feministe. Naast veel bewondering kreeg ik ook haatbrieven en er waren leraren op de middelbare school die leerlingen verboden om mijn boeken op hun literatuurlijst te zetten. Bijna alle kritieken bleven hangen in mijn feminisme, al heb ik nooit een politieke visie in mijn boeken willen uitdragen. Dat kan volgens mij ook helemaal niet. Literatuur moet lezers vrijmaken, juist als een auteur, zoals ik, hen aan het denken wil zetten. Mijn boeken – en dat was toen ook al zo – gaan bovendien diep bij de personages naar binnen.

Mij is vaak gezegd – en het klopt ook wel, geloof ik – dat mijn werk iets heeft van de bedrieglijke eenvoud van de Angelsaksische literatuur, waar ik als lezer ook erg van houd. Je kunt mijn werk op verschillende niveaus lezen, dat was vroeger zelfs een bewust feministisch-democratisch procédé. Je roman En dan is er koffie werd een grote bestseller. Gelukkig was dat mijn derde boek, en niet mijn eerste. Ik hou niet van roem, ben er altijd een beetje bang voor geweest. Voor je het weet verwijder je je van je eigen spoor. Door mijn bestseller kon ik een huis op Vlieland kopen, en daar kan ik met rust schrijven en echt kijken naar waar het mij om gaat. Je moet authentiek zijn in je werk; een zweem van verlangen naar goedkeuring doet daar al afbreuk aan. Voor je het weet doe je aan zelfcensuur. Je zei het net zelf al, je werd vooral waargenomen als feministe. Ja. Het woord feminisme heeft nog steeds een negatieve klank. Ik werd in een interview in Trouw

Wat niet betekent dat ze loodzwaar zijn – ik heb net De heiligwording van Berthe Ploos uit en dat is behalve filosofisch en teder ook een boek vol humor.

FOTO: MAARTJE GEELS

Hannemieke Stamperius (1943) debuteerde in 1974 met de roman De maaneter onder het pseudoniem Hannes Meinkema. Twee jaar later verscheen En dan is er koffie, dat een bestseller werd. Ze promoveerde als literatuurtheoretica in de poëzietheorie en recenseerde boeken voor nrc Handelsblad. Over vrouwen en literatuur schreef ze twee boeken en een aantal artikelen voor Opzij en andere tijdschriften. Naast haar eigen literaire werk heeft ze een twintigtal bloemlezingen samengesteld met verhalen van en over vrouwen, maar ook een bundel teksten over de Wadden en een bloemlezing met proza en poëzie uit de Nederlandse literatuur over God. Ook heeft ze nieuwe edities gemaakt van werk van auteurs als Betje Wolff & Aagje Deken, en Vita Sackville. Voor haar gehele oeuvre ontving ze in 1989 de Annie Romeinprijs.

een jaar geleden gevraagd of ik nog achter die idealen stond: Ja, natuurlijk doe ik dat, waarom zou ik mijn houding ten aanzien van onrecht in de wereld veranderen? Het idee dat er gelijkwaardigheid zou moeten zijn tussen man en vrouw werd in de jaren zeventig als heel bedreigend ervaren. Mensen werden boos, maar daar zat angst onder. Ik ben er nooit bewust op uit, maar ik zit, als ik daar achteraf naar kijk, bijna met elk boek op de rand van een taboe.

waarin geen verschil wordt gemaakt tussen fysieke en psychische pijn – een theorie die ik trouwens niet onderschrijf omdat bij de ervaring van pijn de oorzaak een enorme rol speelt – maar als je die twee in elkaars verlengde ziet, dan heeft ieder van de vier personages in mijn boek een eigen pijn. En dat maakt er dan weer een eenheid van. Het was geweldig om dit boek te schrijven.

Ik denk dat we weer naar kleine, individuele uitgeverijen toe moeten, zonder aandeelhouders.

Je lijdt zelf aan een uitermate pijnlijke botziekte. Toen ik de diagnose 15 jaar geleden kreeg, was ik betrekkelijk jong. Van schrik kon ik een half jaar helemaal niet meer schrijven. Toen ben ik gaan schilderen, want als ik geen dingen maak, leef ik niet. Ik was bang dat als ik in het schrijven de diepte in zou gaan, ik zo hard zou beginnen te huilen dat ik nooit meer op zou houden. Dat gevoel van rouw, verse rouw. Dan zag ik bijvoorbeeld op de tv een plek waar ik altijd al naar toe had gewild en dan werd ik erg boos: daar kon ik helemaal nooit meer komen. Maar op een gegeven moment dacht ik: zo moet ik dat niet doen. Wat er met je gebeurt, dat kun je niet veranderen, maar je houding ertegenover wel. Het is niet goed om met je lichaam in oorlog te leven, dus moest ik leren het gevecht tegen de ziekte te verleggen naar een ander terrein. Meegaan met het onvermijdelijke, maar het wel creatief transformeren. Dus: steeds als ik iets niet meer kan zoek ik naar iets daarvoor in de plaats dat eenzelfde vreugde geeft. Toen ik niet meer naar mijn lievelingsgebieden kon reizen ben ik cd-roms gaan branden met mijn lievelingslandschappen en nu reis ik virtueel. Ik zet een land op de computer en ik verlies me daarin. Daarna voelt het alsof ik er ben geweest.

de ideologie van maakbaarheid leven we met de illusie dat pijn niet meer hoeft, en als we 70 zijn, worden we allemaal lid van een golfclub, dat soort kul. Dat is een enorme vlucht voor de werkelijkheid, meer dan toen ik jong was. En door pijn niet te willen zien, neemt de angst ervoor toe. Nederland gaat daar verder in dan omliggende landen: als ik in Engeland of Frankrijk met een stok loop, gaan mensen opzij of ze laten me voorgaan, en hier word je vaak behandeld als oud vuil. Mijn kapotte lijf – en zeker toen ik jonger was – confronteert mensen met hun eigen kwetsbaarheid. Er is een theorie

Hoe belangrijk is schrijven voor je? Schrijven en denken zijn voor mij heel erg met elkaar verbonden, en kijken en denken ook. Ik schrijf niet om iets uit te drukken, ik schrijf om iets op te roepen, om iets teweeg te brengen. Voor mij is ethiek een belangrijke factor. Ik gebruik expres niet het woord moraal omdat dat verbonden wordt met moralisme en dus met ‘niet mogen’ en ‘zeker weten’, terwijl ethiek juist over vragen gaat, over wat goed en kwaad zou kunnen zijn en waarom, en hoe we daarmee om zouden kunnen gaan. In literatuur wil ik goed en kwaad voelbaar maken, en de gebruikelijke visie ter discussie stellen. Literatuur moet vrij maken, mensen bevrijden van het keurslijf dat onze cultuur in hun denken en vaak ook in hun levensloop aanbrengt, mensen

Geldt dat ook voor je nieuwe boek? Ja. Mijn nieuwe boek gaat over pijn. Hoe schrijf je zo over pijn dat lezers bereid zijn mee te gaan met een personage dat in pijn leeft, en zelfs bereid zijn zonder angst over de eigen houding tegenover pijn na te denken? Pijn is een enorm taboe. Epicurus zegt het al, tenminste in een citaat van Cicero, en ook Milton: summum malum, pijn is het ergste kwaad, en dat het ons instinct is om pijn te vermijden, dat zit dus heel diep. Juist in deze tijd met

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

opnieuw laten kijken naar de dingen waarvan ze dachten dat ze die al kenden.

beerlijk. Het is voor mensen goed om te worden geconfronteerd met het idee dat de dingen niet vanzelfsprekend zo hoeven te zijn als ze nu zijn.

Daar heb je lezers voor nodig. Ja, ik heb lezers nodig. Als je een soort dagboekachtig type bent, dan kun je het voor jezelf doen. Maar zo schrijf ik niet.

Blijkbaar denken uitgeverijen dat er geen markt voor is. Terwijl iedereen het over de vergrijzing heeft. De vele lezers tussen vijftig en tachtig willen andere dingen lezen dan lezers van tussen de twintig en veertig. De oudere groep lezers is een schitterende markt die je kunt aanboren. Nederland is natuurlijk een heel klein land met een kleine literatuur, dat zal ongetwijfeld ook een rol spelen in de marketing. Er zijn bepaalde patronen, er zijn bepaalde wegen die mensen gaan. In deze tijden moet je verschillende soorten publiek op verschillende manieren proberen te bereiken. Ik denk dat we weer naar kleine, individuele uitgeverijen toe moeten, zonder aandeelhouders. Het is te gek dat je miljoenen genereert die naar de aandeelhouders gaan in plaats van dat ze geĂŻnvesteerd worden in boeken die minder goed lopen, maar die wel belangrijk zijn. Iedereen weet dat datgene wat het best verkoopt niet noodzakelijkerwijs ook het beste is. Ik zou willen stellen

Je nieuwe boek gaat niet bij de uitgeverij verschijnen waar je al heel lang publiceert. Ik ben dertig jaar verbonden geweest aan Contact. Inclusief herdrukken hebben ze zoâ&#x20AC;&#x2122;n veertig boeken van me uitgegeven. Ik ben hun enorm van nut geweest. Het valt op dat uitgevers oudere auteurs de laatste tijd vaker aan de kant zetten. Ik vind dat een schokkend verschijnsel. Dat betekent trouwens niet dat ik het niet fantastisch vind wat jongeren maken. Ik vind het juist fijn dat er zo veel jonge auteurs zijn. Het gaat mij om de diversiteit. Je haalt veel plezier weg uit de toch al zo kleine Nederlandse literatuur als je ons weghaalt. Mijn generatie auteurs kan iets wat jonge auteurs niet kunnen, namelijk de tijdgeest aan de orde stellen. En dat is voor de literatuur en de cultuur onont-

dat je interessante boeken die niet in de tijdgeest passen zou moeten financieren met bestsellers, net als poëzie.

van mijn boek zetten. Dat doet P.C. Hooft-prijswinnaar H.C. ten Berge bijvoorbeeld, die ze bij Querido niet meer wilden hebben. Maar hoe krijg je mensen zo ver dat ze daarnaar kijken? Dat lijkt me geen oplossing. Je hebt ook van die sites waar je voor ik dacht vijf euro je boek op kunt zetten en dan willen ze dat wel converteren naar een e-boek-format, maar alweer de vraag: wie gaat er naar die site toe? Zonder marketing bereik je de lezers niet. Een vriendin van me is uitgever en zij gaat me helpen. Ze kent een flink aantal kleine uitgeverijtjes, geïnspireerde jongens en meisjes die graag leuke boeken uitgeven. Enthousiasme heb ik nodig. Ik heb in 2011 een boek over de religiefilosofie van de verlichting geschreven, God en de Verlichting, dat bij Skandalon verscheen, een uitgeverij die met behulp van subsidie werkt. Het was een verademing om met ze samen te werken, ze waren enthousiast en betrokken. Contact kon het overigens niet uitgeven omdat ze de markt voor zo’n boek niet kenden. Als je zoals ik een leven leidt dat van creativiteit aan elkaar hangt, dan ben je misschien fysiek wel oud, maar van binnen niet. En ik heb zeker nog drie, vier boeken in me.

Schrijf je anders nu je ouder bent? Ik ben nooit goed geweest in vrijblijvendheid, maar naarmate ik ouder word, word ik er nog minder goed in. De dingen die voor mij interessant zijn, zijn razend interessant en misschien wel hartstochtelijker interessant dan vroeger, maar het is een kleiner gebied: dieper, en kleiner. Een boek kost me vier, vijf jaar, dat ga je niet lichtvaardig doen. Ik leef een teruggetrokken leven. Dat doe ik niet bewust, maar omdat het mijn smaak is, ik ben een einzelgänger en ik voel me lekker in m’n eentje. Van binnen is er een voortdurende dialoog gaande tussen mij en alles wat ik zie en wat ik lees. Ik ben verschrikkelijk druk bezig met die dingen, maar niet met de buitenkant daarvan, want die vind ik niet interessant. Ik kijk ook eigenlijk nooit of mijn boeken in een boekwinkel liggen. Als ik het af heb, is het klaar. Het gaat je vooral om het proces? Ja. Of het me lukt om een heel complex van ideeën en gevoelens zo in het boek te krijgen dat het werkt. Schrijven is natuurlijk sowieso al een vertaalslag: wat je in je hoofd hebt, krijg je nooit op papier. Je hebt niet woorden in je hoofd, je hebt onder andere woorden in je hoofd, en daarnaast beelden, geluiden, kleuren, gevoelens.

Voor schrijvers doet leeftijd er toch ook totaal niet toe? Nee. Schrijvers worden er niet slechter door. Simone de Beauvoir heeft dat mooi uitgezocht, in La Vieillesse, waarin ze allemaal oudere mensen uit verschillende vakgebieden beschrijft. Schrijvers komen er goed af. Kijk naar Engeland, je kunt je toch niet voorstellen dat ze daar een schrijfster als A.S. Byatt aan de kant zouden zetten? Nu verkoopt die wel wat meer boeken dan ik en Engeland is natuurlijk ook een land met een traditie van merkwaardige oude dames. Neem P.D. James, die nog steeds schrijft en boven de negentig is. Daar ligt dat heel anders dan hier. Ik vind dat jammer aan Nederland. Als je een soort vanzelfsprekend cultureel respect voor oudere mensen hebt, behandel je oudere schrijvers natuurlijk ook beter en dan worden ze ook beter gelezen.

Ga je een nieuwe uitgever zoeken? Ja, maar ik wil dan wel met een leuk pakket van mogelijkheden komen, iets te bieden hebben. Dat heb ik natuurlijk ook, maar zo voelt dat niet als je net aan de kant bent gezet. En al weet ik dat het afschaffen van oudere auteurs een tijdsverschijnsel is, natuurlijk voelt het toch als een persoonlijke afwijzing. Maar ik heb er wel ideeën over. Ik denk dat Nederland een inhaalslag zou moeten maken wat e-books betreft, daarin lopen we erg achter. Ik kijk altijd naar Engeland, waar ik veel vrienden heb en regelmatig kom. Iedereen zit daar met een e-reader in de metro. Zelf heb ik er ook al zeker zeven jaar eentje, die nu zo oud is dat ie Alzheimer heeft, niet meer kan onthouden waar ik ben gebleven. Ik zou er zelf geen bezwaar tegen hebben als mijn boeken uitsluitend als e-boek werden uitgegeven, mits er een goed marketingconcept achter zit. Want ik kan natuurlijk op mijn website elke week een hoofdstuk

HET PROJECT VAN...

MARC BARTELING

et begon ruim twee jaar geleden met drie verwonderingen. Tot dan toe was Marc alleen als lezer verbonden aan het boekenvak. Na een commercieel internetavontuur dat niet verlopen was zoals gehoopt, was het tijd voor iets nieuws. En de beste initiatieven zijn gestart met verwonderingen als: ‘waarom is het eigenlijk zo dat…’, ‘zou het niet beter zijn als…’, ‘raar eigenlijk, dat…’. Zo ook in dit geval. Dit zijn de drie verwonderingen die samen leidden tot de start van de website Whyilovethisbook.com. I. Negatieve recensies? Waarom lezen mensen in godsnaam negatieve recensies? Wat een tijdverspilling is dat, en wat heb je eraan? Soms zijn ze grappig, maar als gids of inspi-

ratiebron heb je er verder niets aan. Je weet alleen wat je niet moet lezen. II. Dezelfde boeken? Waarom leest iedereen dezelfde boeken? Als je bij vrienden thuiskomt, liggen daar ongeveer dezelfde boeken als bij jezelf thuis. Er zijn duizenden, zelfs miljoenen titels beschikbaar, maar toch leest iedereen wat nu actueel is. En de meeste van deze boeken vind je over een paar jaar nergens meer terug. Er zijn meer goede oude boeken dan goede nieuwe boeken, wat je definitie van ‘een goed boek’ ook is. Toch leest bijna iedereen voornamelijk die nieuwe boeken. Wonderlijk. III. Recensenten? Wíe zijn eigenlijk die recensenten? Er zijn er maar weinig, ze hebben veel invloed, en je weet niet eens

’Ik moet er zeer sterk op aandringen dat u, liefst binnen een week, leest: De wind in de wilgen. Ik kan het warm, warm aanbevelen.’

– Maarten van Rossem over De wind in de wilgen van Kenneth Grahame

‘Een heel indrukwekkend verhaal. Tijdens de vertaling zat ik soms zo erg in de tekst, dat ik echt bang werd van plotselinge geluiden in huis en anders door de stad fietste’

– Aimée Warmerdam over haar vertaling De jongen in het achterhuis van Sharon Dogar

MARC BARTELING

wie het zijn en of ze wel bij je passen. Zou je niet liever leestips krijgen van mensen die op je lijken of die je bewondert?

een video over een inspirerend boek, en een video over hun eigen nieuwste boek. Inmiddels staan er 500 video’s op de website, die samen zo’n 200.000 keer bekeken zijn. De meeste video’s maakt Marc zelf, op literaire evenementen of in het wild. De Whyilovethisbook-camper / studio stond het laatst op Manuscripta, de Frankfurter Buchmesse en de Jonge Schrijversavond. Op de website worden alle soorten boeken besproken, door alle soorten mensen. Van kinderen tot bejaarden, en van romans tot non-fictie tot thrillers tot kinderboeken. Je vindt er van alles, boeken in

DAAROM: WHY I LOVE THIS BOOK Gebaseerd op deze serie van drie verwonderingen begon Marc Barteling (43) in december 2010 met www.whyilovethisbook.com. Het is een onafhankelijke website waar lezers en schrijvers hun boekentip geven in video’s van een minuut. Er zijn video’s te vinden van lezers en schrijvers. Met schrijvers maakt Whyilovethisbook altijd twee video's:

‘Als pijn zo groot en heftig wordt dat het alleen nog maar grappig kan zijn. Daar heb ik 10 verhalen over geschreven.’

het hart gegrepen en met passie verteld. Logisch, want de sprekers kiezen zelf over welk boek ze het willen hebben. Het enige criterium is dat je moet kunnen vertellen ‘why i love this book’. Door die vrije keuze staan er ook veel oudere pareltjes op de site. En dat is mooi. Het zijn bovendien verhalen van ‘vrienden’ die je (meestal) niet kent. Je kunt op de website op zoek gaan naar recensenten die je aanspreken. Waarom ze je aanspreken mag je zelf weten: misschien zoek je mensen van dezelfde leeftijd, geslacht, stad, of juist auteurs die vertellen over hun eigen of andermans boek. De derde peiler is: nieuwe media. De korte video’s (ongeveer een minuut) zijn heel geschikt voor internet, en zijn ook heel geschikt om te delen via Facebook, Twitter en andere socialmediakanalen. Een mooie manier om mooie oude en nieuwe boeken onder de aandacht te brengen. Die aandacht is niet alleen leuk, maar ook noodzaak. Het wordt steeds moeilijker om aandacht te genereren voor mooie boeken. Schrijvers moeten, veel meer dan vroeger, een actieve rol spelen in de promotie van hun werk. En de podia hiervoor worden steeds breder. Evenementen, interviews in kranten, radio, tv, maar ook publiciteit via internet, social media, e-mail. Veel meer dan ooit kun je direct in contact treden met je eigen doelgroep. Als dat je een beetje ligt, ben je gek als je dat niet doet.

– Thijs de Boer over zijn boek Vogels die vlees eten.

‘Het is een hart onder de riem. Jij bent niet gek. En de puberteit gaat over.’

– Marina van der Wal over haar boek Het enige echte eerlijke puberopvoedboek

MEEDOEN? Wil je ook met een video op whyilovethisbook. com staan? Dat kan. Je kunt zelf iets maken en insturen, of je kunt langskomen in Amsterdam. Je leest alles op: www.whyilovethisbook.com/ ik-wil-ook/

alle talen, in alle formats en van alle tijden. Het initiatief heeft al veel media-aandacht gekregen, in o.a. Het Parool, nrc, Viva, jfk, Flair, bnr en nog veel meer. Ook plaatsen andere websites regelmatig de video’s door. En momenteel loopt er een samenwerking met Boekblad, waarbij elke week een nieuwe video op Boekblad.nl wordt geplaatst.

Marc Barteling is 43 jaar, studeerde communicatiekunde, is internet-ondernemer en woont in Amsterdam. Email: marc@whyilovethisbook.com

DRIE PEILERS Whyilovethisbook is gebouwd op drie peilers. Ten eerste zijn het altijd positieve verhalen, uit

DE WINKEL VAN DE TEKSTSCHRIJVER JAN BOERSTOEL

ederland kent vele soorten poëziebeoefenaars. Artistiek bevlogen middenstanders, die hun advertentie in het huisaan-huis-blad wekelijks opluisteren met een wervend rijmpje; gisse reclamejongens, die te pas en te onpas dikbetaalde acteurs voor de televisie kreupele versjes laten zingen; gelegenheidsdichters op leeftijd, die in landelijke gebieden als vanouds op bruiloften en partijen hun onmisbare bijdrage aan de feestvreugde leveren; gekwelde muzenzonen, die hun tijd verdelen tussen wachten op inspiratie en brieven schrijven aan het Letterenfonds; en zichzelf (te?) serieus nemende tekstschrijvers, ook wel tekstdichters genoemd, die de kunst als broodwinning hebben. Allemaal houden zij zich bezig met poëzie. Maar alleen de laatsten hebben, in poëtische zin, een winkel. En het gaat al jaren niet goed met de zaken. Laten we met het begin beginnen. Meer dan honderd jaar geleden keert ene Eduard Jacobs terug uit Parijs om in een Amsterdams keldertje Aristide Bruant te gaan imiteren. Naar aanleiding daarvan valt af en toe ook de naam van Martin Liket, de aartsvader van de tekstschrijvers. Jacobs schrijft en vertaalt niet alles zelf, uiteraard zou ik haast zeggen. Regelmatig maakt hij gebruik van de versdiensten van onder anderen Liket. Maar om ‘hem moverende’ redenen (ijdelheid, egocentrisme?) vermeldt hij dat nooit. Hij geeft er de voorkeur aan om Liket af te kopen, waardoor wij nog steeds niet weten welk gedeelte van het Jacobs-repertoire van zijn eigen hand is. En waardoor de erfgenamen van Liket (die in 1944 overleed) nog altijd kunnen fluiten naar het auteursrecht van opa. Gelukkig kan het, soms, ook anders. Jean-Louis Pisuisse toont zich ook in dit soort zaken een heer met ‘tekstrespect’. Hoewel hij zelf een meer dan

gemiddelde schrijver is, is hij ook de eerste artiest die schrijvers ‘van buiten’ alle credits geeft die hen toekomen. Vooral Dirk Witte heeft daar zijn voordeel mee kunnen doen. Diens minstens zo begaafde collega Jacques van Tol daarentegen heeft

De kinderen van Brecht en Prévert moeten zich noodgedwongen met andere zaken bezig houden.

weer zijn hele leven met afkopers te maken; vóór de oorlog met Louis Davids, die net als Jacobs ten koste van alles de schijn wil ophouden dat hij al zijn zangstukjes zelf bedenkt. Na de oorlog met diverse artiesten, die vanwege Van Tols nsb-verleden, zijn naam sowieso niet in hun programmaboekjes vermeld willen hebben. Pas in de jaren zestig lijkt het tekstschrijven om den brode een normaal beroep te gaan worden. Compleet met veelgevraagde ‘sterren’ als Annie M.G. Schmidt en Guus Vleugel. Een beroep waarmee ook een behoorlijk inkomen te verdienen valt. Al gaat het vertrouwen in de toekomst van het

‘vak’ bij sommige prominenten niet zo ver dat zij er hun tweede (of eerste) baan voor opgeven. Zo blijft Michel van der Plas de journalistiek trouw, net als Friso Wiegersma het schilderen en decor-ontwerpen. Anderen blijven naast de schrijverij hun eigen prachtwerken (ook) zelf uitvoeren. Jaap van de Merwe leidt tot halverwege de jaren zeventig eigen cabaretgezelschappen en Drs. P verdeelt zijn tijd tussen schrijven en, zoals hij dat zelf noemt, kwinkeleren. Maar, het klinkt bijna als een politieke slogan, voor wie tekstschrijven wil (en natuurlijk kán) is er in die tijd werk zat. Van de toenmalige ‘grote drie’ schrijft alleen Toon Hermans zijn programma helemaal zelf. Wim Kan doet dat gedeeltelijk en Wim Sonneveld is bij het kiezen van zijn repertoire zelfs geheel afhankelijk van externe tekstschrijvers. Daarnaast zijn er succesvolle groepen als Lurelei en (later) Don Quishocking, die de creativiteit ook buiten de kring van de eigen groepsleden zoeken. Dat past overigens bij het soort programma’s dat in die jaren regel is: het klassieke liedje-praatje-sketchje-type. Daarvoor wordt niet alleen als vanouds een beroep gedaan op de gevestigde meesters (onder aanvoering van een onbetwiste meesteres), maar krijgen nieuwelingen als Willem Wilmink en Hans Dorrestijn (die dan nog niet zelf optreedt) eveneens een kans. Met als gevolg dat die laatsten ook in latere jaren nog altijd

meewerken aan uiteenlopende theaterprogramma’s zoals die van Adèle Boemendaal. Achteraf gezien kan de periode van halverwege de jaren zestig tot pakweg het midden van de jaren negentig gekwalificeerd worden als ‘the golden age’ van het tekstschrijven. Bovendien wordt het geleidelijk aan mode om ook in televisieprogramma’s plaats in te ruimen voor cabareteske bijdragen. Bij de radio was dat trouwens al veel langer de gewoonte. Politieke tvprogramma’s kunnen opeens niet meer zonder een actueel lied en consumentenrubrieken gaan met elkaar wedijveren in speels bezongen kopersleed. Bijna elke omroep heeft zijn eigen kinderprogramma met telkens nieuwe liedjes en sketches. En ook als een organisatie iets levensbeschouwelijks of educatiefs aan de man, beter gezegd aan de kijker wil brengen, wordt regelmatig de kleinkunst te hulp geroepen. Verder bloeit het cabaret-op-de-plaat. Zelfs tamelijk onbekende groepen komen met hun lp’s tot oplagen die in het aansluitende cd-tijdperk nog slechts voor de allerbekendsten zijn weggelegd. Dat maakt ook het schrijven voor zogenaamde kleine theaterprogramma’s voldoende aantrekkelijk en er wordt tevens mee bereikt dat het werk van nieuwe talenten al in een vroeg stadium wordt vastgelegd. Maar aan het eind van de jaren tachtig nemen de ‘schrijfperspectieven’ voor tekstdichters weer af.

Onder invloed van Freek de Jonge en inmiddels ook Youp van ’t Hek blijkt een andere manier van theatermaken steeds meer veld gewonnen te hebben. Vaker en vaker kiezen aankomende cabaretiers voor ‘doorgeschreven’ voorstellingen met, als het even kan, een rode draad. Voorstellingen ook waarin de losse elementen vóór alles dienstbaar moeten zijn aan het geheel. Dat gaat ten koste van de afgeronde monoloog en het lied ‘met een kop en een staart’, bij uitstek het terrein van de gespeciali-

wel in staat is om een goed lied te schrijven (en uit te voeren). Een nieuwe ontwikkeling zou je de toegenomen belangstelling voor ‘singer-songwriters’ kunnen noemen. Hoewel nieuw… Aan het begin van de vorige eeuw noemt Koos Speenhoff zich al ‘dichterzanger’. Maar in zijn tijd is hij nog een betrekkelijke uitzondering en hij krijgt pas in de jaren zestig competente opvolgers als Jaap Fischer (inmiddels Joop Visser) en Cornelis Vreeswijk. Op dit moment mogen wij ons gelukkig prijzen met een hele stoet van (ook nog) uitvoerende kunstenaars zoals Maarten van Roozendaal, Alex Roeka, Kees Torn en Jeroen van Merwijk, om maar enkele namen te noemen. Mannen, maar dat zijn het wonderlijk genoeg in dit vak meestal, die de kunst verstaan om het lied over meer te laten gaan dan ‘huis-tuin-en keukenclichés, inclusief een innige hang naar vaste verkering’. Maar zij schrijven hun repertoire bijna helemaal zelf. En al hoeft de literatuur daar niet over te klagen te hebben, sommige poëtische middenstanders hebben dat wel, helaas. Anno 2013 lijkt de rol van de professionele tekstschrijver een beetje uitgespeeld. Althans die van ‘toeleverancier’ van wat Wim Ibo ooit de ‘cabaretkunst’ noemde, door diezelfde Ibo getypeerd als ‘een elitaire vorm van intellectuele recreatie’. De (klein)kinderen van Brecht en Prévert moeten zich noodgedwongen met andere zaken bezig houden. Natuurlijk kan een handjevol gevestigde namen zich (nog) prima redden. Onder andere door met impresariaten of uitvoerenden royalty-regelingen overeen te komen. Of door er andere dingen bij te doen (musicals vertalen, presenteren, lesgeven, redactiewerk). Maar beginners hebben dat soort mogelijkheden meestal niet. Voor hen geldt: begin er maar niet aan... Of zie het als een leuke vrijetijdsbesteding. Is dat erg? Daar kun je over van mening verschillen. Ik vind, om maar wat te noemen, dat in een lied de kwaliteit van de tekst minstens zo belangrijk moet zijn als die van de muziek. Maar of je dat een levenslange boterham moet garanderen wordt steeds meer de vraag.

De ‘makers’ zijn de ‘message’ geworden.

seerde broodschrijver. Veel nieuwe theatermakers hebben daaraan ogenschijnlijk geen behoefte meer, waar bij komt dat hun voorstellingen meestal in de eerste én in de laatste plaats over henzelf gaan. Dus kunnen ze dat ook zelf het beste verwoorden, in elk geval naar hun idee. De ‘makers’ zijn de ‘message’ geworden. En niets veranderlijker dan de mode, de televisie lijkt in de loop der tijd zijn belangstelling voor Nederlandstalige ‘gebruikspoëzie’ alweer een beetje kwijt te raken, terwijl door geldgebrek de radio überhaupt niet meer toekomt aan iets als opdrachtliederen. Betekent dat, dat het Nederlandstalige ‘literaire’ lied helemaal uit de theaters en van de buis verdwijnt? Gelukkig is dat niet het geval. De televisie kan, tot de dag van vandaag trouwens, nog altijd prat gaan op ijzersterke ‘blijvers’ wat het kinderrepertoire betreft: ‘Sesamstraat’, ‘Het Klokhuis’ en ‘Kinderen voor kinderen’, al worden de voorwaarden om daarvoor te mogen schrijven mettertijd duidelijk minder gunstig. En incidenteel valt er ook als het om ‘volwassenenrepertoire’ gaat voor professionele tekstschrijvers best nog wel eens te ‘scoren’. Maar gaandeweg minder frequent en zeker minder structureel. Voor ‘theaterwerk’ geldt eigenlijk hetzelfde: steeds minder potentiële afnemers, al houden sommige artiesten het nog altijd dapper vol: Karin Bloemen, Jenny Arean, Erik van Muiswinkel en Diederik van Vleuten; en al valt niet te ontkennen dat iemand als Brigitte Kaandorp zelf ook heel

Jan Boerstoel is oud-voorzitter van de VvL (onder andere) en lid van de redactie van VvL.nu. Hij is schrijver van (lied)teksten en gedichten en ontving daarvoor maar liefst twee keer de Annie M.G. Schmidt-prijs.

VERVOLGDE SCHRIJVERS IN VIETNAM

In Vietnam worden kritische schrijvers en bloggers stelselmatig vervolgd. Naar aanleiding van de pen-Wenskaartenactie zocht Maartje Duin er enkele op. MA ARTJE DUIN

n november kreeg ik een strikt vertrouwelijke mail met strenge instructies, afkomstig van pen Nederland. De organisatie is onderdeel van pen International en komt op voor onderdrukte schrijvers wereldwijd. Bijgevoegd was een lijst die niet openlijk op internet mocht circuleren. Er stonden namen en adressen van gevangen schrijvers op, in landen uiteenlopend van Bahrein en Spanje tot Kameroen. Verzoek was om hun een kerstkaartje te sturen. Geen Bethlehemtafereeltjes of andere religieuze symbolen: sommige schrijvers werden vervolgd om hun godsdienst. Een simpele groet moest volstaan.

Opvallend lang was de lijst uit Vietnam. Opvallend voor mij in elk geval, omdat ik van plan was dat land te bezoeken. Maar ook omdat ik weinig wist over de beperkte vrijheid van expressie aldaar. Vierentwintig namen telde ik. Dichters, schrijvers, journalisten en bloggers, veroordeeld voor â&#x20AC;&#x2DC;het verspreiden van propaganda tegen de staatâ&#x20AC;&#x2122;. Publicerende priesters en pastoors, een boeddhistische monnik, een protestzanger die zijn doodvonnis omgezet zag in levenslang en in de cel doof en blind was geworden. Een kaartje sturen leek een triviaal protest; halfhartig deed ik ze op de post. Plaatjes van be-

sneeuwde molens, voorzien van de voorgeschreven wens dat deze de schrijvers ‘in good health and spirits’ zou bereiken. Zouden ze echt aankomen? En maakte het enig verschil? Toen mijn reis naar Vietnam naderde, vroeg ik pen te bemiddelen. Misschien kon ik bij een gevangen collega op bezoek.

Een kaartje sturen leek een triviaal protest; halfhartig deed ik ze op de post.

De Vietnamese overheid, las ik intussen, voert de druk op dissidenten de laatste jaren op. In september 2012 verdwenen drie criticasters voor in totaal zesentwintig jaar achter de tralies; in januari volgden er nog veertien. Vooral bloggers moeten het ontgelden. 34 procent van de Vietnamezen is online en dat aantal neemt snel toe. De overheid weet zich geen raad met deze uitdijende openbare ruimte. Politieke taboes worden steeds openlijker besproken; op Facebook is dat openlijk te zien. Bloggers – die in het communistische land de enige onafhankelijke pers vormen – maken daar handig gebruik van. Zij schrijven over corruptie bij de politie, landconflicten en de expansiedrift van China. Vooralsnog lijkt de kritiek de macht van de Communistische Partij niet aan te tasten: Vietnam heeft geen georganiseerde binnenlandse oppositie. Maar de overheid neemt het zekere voor het onzekere. Ze blokkeert Facebook, saboteert websites met spyware en malware, laat cyberagenten discussies op forums verstoren. Als een blogger niet gevangen wordt gezet, wordt hij wel van zijn brommer getrokken, gevolgd, ondervraagd, in elkaar geslagen. Kort voor vertrek kreeg ik bericht van een Vietnamese dichter in ballingschap, tevens erelid van pen. Het was hem gelukt om contact te leggen met een keur aan dissidenten. Over mijn ontmoetingen met hen maakte ik reportages voor de Volkskrant en vpro Radio, waarvoor ik wegens ruimtegebrek verwijs naar www.maartjeduin.nl

DICHTER NGUYEN XUAN NGHIA ZIT ZES JAAR GEVANGEN OM ZIJN KRITISCHE WERK.

Hier wil ik het hebben over twee dingen die daarin buiten beschouwing bleven. Ten eerste: stuk voor stuk lichtten de gezichten van de schrijvers op als de naam pen viel. Jazeker kenden ze die organisatie! En natuurlijk hielpen die kaartjes! Het idee dat je niet vergeten bent, zei een van hen, dat was zó bemoedigend. Ten tweede wil ik u vertellen over dichter/schrijver Nguyen Xuan Nghia. Ik kreeg zijn zoon Thuy te spreken. (Een coffeeshop in het oude centrum van Hanoi, uitkijkend over het Hoan Kiem meer. ’s Ochtends doen de Vietnamezen gymnastiek aan de oevers, ’s avonds wandelen ze gearmd onder de treurwilgen en tamarindes. Ondertussen scheuren de brommers langs, met oorverdovend geknetter.) Thuy (25) was een zachtaardige jongen met een kruis om zijn nek; onlangs had hij zich bekeerd tot christen. Hij sprak gebrekkig Engels, maar vertellen over zijn vader deed hij graag. Temeer omdat hij zijn verhaal bij leeftijdsgenoten niet kwijt kon. ‘Die denken alleen maar aan geld verdienen,’ klaagde hij. ‘Ze geloven dat politiek gevangenen de staat ondermijnen. Ik zeg nooit dat mijn vader te-

gen de regering is, altijd: hij is voor vrijheid. Maar de meesten weten niet eens het verschil tussen partij, regering en parlement.’ Nguyen Xuan Nghia wilde democratie voor Vietnam, ‘en schrijven was daarvoor zijn middel.’ Het bracht hem in steeds grotere problemen. In 2003 verloor hij zijn baan als journalist voor de staatsmedia: zijn stukken waren te kritisch. Hij bleef naar demonstraties gaan, hielp zelfs een mani-

een klein gat voor ventilatie, overwoog hij meer dan eens zelfmoord. In Nghe An mag hij weer bezoek ontvangen, elke maand een uurtje. Thuy’s moeder reist daarvoor twee dagen van het noordoostelijke Hai Phong naar de grensprovincie met Laos. Ze neemt eten, drinken en boeken mee – dat mag, zolang ze niet over politiek gaan. De gesprekken verlopen moeizaam, zei Thuy, er zit altijd een bewaker bij. Maar laatst vertelde zijn vader dat hij in zijn hoofd aan een boek is begonnen. Het gaat over zijn gevangenschap. Als hij vrij komt, in september 2014, zet hij het op papier. Tot die tijd, verzekerde mij zijn zoon, is belangstelling uit het buitenland zéér welkom. De dichter mag post sturen noch ontvangen, maar stuurt u een kaartje naar zijn vrouw, dan brengt zij de groeten over. pen Nederland heeft het adres – net als dat van velen in soortgelijke situaties. Info@pennederland.nl

Vooral bloggers moeten het ontgelden. 34 procent van de Vietnamezen is online en dat aantal neemt snel toe.

Maartje Duin is lid van de redactie van VvL.nu, schreef twee boeken, columns, reportages en maakt radiodocumentaires. De Vietnamese vertaling van haar Volkskrant-artikel over de bedreigde bloggers werd wijdverspreid in de Vietnamese blogosfeer.

fest voor een meerpartijenstelsel opstellen, een zeer controversiële actie. Op 11 september 2008, net na middernacht, lichtte de politie hem van zijn bed. Meer dan een jaar moest hij wachten op zijn proces, dat uiteindelijk maar een paar uur duurde. 57 van zijn gedichten, korte verhalen en artikelen dienden als bewijs dat Nguyen Xuan de Communistische Partij had beledigd. Hij werd veroordeeld tot zes jaar gevangenschap en drie jaar huisarrest. ‘Het gaat niet goed met mijn vader,’ zei Thuy. De dichter lijdt aan allerlei kwalen, die slecht worden behandeld in de gevangeniskliniek. ’s Nachts ligt hij wakker van de pijn, in een cel die hij deelt met twintig anderen. Ze slapen op de grond en maken gebruik van één wc. Overdag werken ze aan bamboe handwerk; Nguyen Xuan leert zijn celgenoten Engels. Ze koken twee maaltijden per dag, maar proviand is duur en van slechte kwaliteit, dus smakelijk wordt het zelden. Toch heeft hij het in Nghe An al veel beter dan in de vorige gevangenis. Daar tastte de rook van een nabijgelegen baksteenfabriek zijn longen aan. Het regime was er bovendien strenger. Een kritische opmerking moest de dichter bekopen met zes maanden eenzame opsluiting. In een cel van zeven vierkante meter, zonder licht, met slechts

ALS SCHRIJVER BEN JE ALTIJD AAN HET VERTALEN DE WOOLF VAN MORTIER PETER JACOBS

De bejubelde en bekroonde schrijver Erwin Mortier heeft een oud onrecht goedgemaakt: hij vertaalde Between the acts (1941) van Virginia Woolf, de laatste, postuum gepubliceerde roman van de grote Britse modernistische schrijfster die nog niet in het Nederlands vertaald was. Geen sinecure, want in een dorpstoneel op een junidag in 1939 condenseert Woolf de hele Britse cultuurgeschiedenis vanaf de elizabethaanse tijd, stromen de beslommeringen, de liefdes, de ambities en de frustraties van allerlei mensen door elkaar, en dreigt subtiel de harde internationale actualiteit in te breken in het schijnbaar gezapige leven op het Britse platteland. Een rijk boek zonder plot en zonder hoofdpersonages.

rwin Mortier wilde van de vertaling vooral ‘geen dorre doorslag’ van maken en ‘de muzikaliteit van Woolfs taal niet afvlakken’ – dat is hem gelukt zonder buiten de lijntjes te kleuren. Opmerkelijk is vooral dat Tussen de bedrijven fris leest voor een schrijfster die de reputatie heeft moeilijk, serieus of tragisch te zijn. Het manuscript was nog niet helemaal persklaar toen Woolf zelfmoord pleegde. Net de kleine onvolmaaktheden maken het boek ook ontroerend, vindt Mortier, die het precisiewerk van het vertalen voorts erg verrijkend vond. ‘Had ze nog geleefd, dan was ze waarschijnlijk nog een laatste keer met de plumeau over het manuscript gegaan.

men van Woolf gewoonlijk heeft, verrijkte. Ik ben haar blijven lezen. Ik moet drieëntwintig geweest zijn toen ik aan Between the acts begon. Ik ontdekte dat die roman nog nooit in het Nederlands vertaald was. Ik had het idee dat ik dat ooit wel eens zelf wilde doen, maar ging ervan uit dat, voor ik er zelf aan zou beginnen, er wel een vertaling zou uitkomen. Maar dat gebeurde niet. Ik keek toen op tegen het werk omdat Woolf in haar boek een spel speelt met de hele Engelse literatuur- en cultuurgeschiedenis – ik vond mezelf nog wat te groen om dat aan te pakken. Uiteindelijk ben ik er in 2003 toch aan begonnen, maar ik liet het mijn eigen arbeid niet overvleugelen. Ik deed het zoals andere mensen op zondag gaan vissen of met de kinderen gaan fietsen. Maar wij hebben geen kinderen. (lacht) Ik vertaalde in mijn vrije tijd telkens enkele bladzijden van Between the acts als een soort vingeroefening op de piano. Een paar jaar later kwam Robert Ammerlaan, de uitgever van

Waarom wilde u Virginia Woolf vertalen? Ik heb Virginia Woolf als adolescent leren kennen. Op mijn zestiende, zeventiende las ik Orlando onder impuls van een toegewijde leraar Engels, die dat – niet onterecht – een heel geestig boek vond. En daarmee het gesteven academische beeld dat

FOTO: LIEVE BLANCQUART

De Bezige Bij, hier over de vloer, en hij vroeg waar ik mee bezig was. Gewoon voor de aardigheid liet ik hem de vellen lezen. Ik zag die vertaling puur als een spielerei – ik doe dat nog steeds: soms vertaal ik verzen, voor de lol om in de stem van een dichter te raken. Maar Ammerlaan vond de tekst veel te goed om in mijn lade te laten liggen. Ik heb natuurlijk mijn eigen werk voorrang gegeven, maar de laatste jaren heb ik dus met intervallen aan de vertaling van Between the acts voortgewerkt. Wat me aan de vertaling opvalt, is de subtiele humor, de ironie. Er staan zinnen in die je bijna doen schaterlachen – iets wat je niet automatisch met Woolf associeert. In de vertalingen van haar werk, niet alleen in het Nederlands, zie je vaak de geest weerspiegeld van de tijd waarin ze gemaakt zijn. In de Duitse vertalingen van de jaren 50, 60 bijvoorbeeld verzuipt de ironie en wordt de zwaarmoedigheid naar voren gehaald. In de jaren 60 werden Woolf en haar kring van artistieke vrienden, de Bloomsburygroep, herontdekt en postuum als boegbeelden van de flowerpower geëerd. Bloomsbury leek toen wel een Woodstock avant la lettre. In de jaren 80 werd dan weer de aanval ingezet – die paste in de thatcheriaanse afkeer van de ‘losse zeden’… Op die manier haalt ieder zijn Woolf naar voren. Ondertussen, zeventig jaar later, hebben we toch een iets rijker beeld met meer schakeringen. Van haar, van de Bloomsburygroep en van die hele periode.

ERWIN MORTIER

finesses van de taal richten alsof je in het raderwerk van een horloge zit te schroeven. Ik vond het fijn om soms een zin of een paragraaf een tijdje in mijn achterhoofd te laten slingeren en met de vertaling te puzzelen. Zoals een schaakbord dat je een week laat staan voor je weer een zet doet. Bent u niet bang dat zo intensief bezig zijn met vertalingen van het werk van anderen, uw eigen werk, uw eigen stem vervormt, contamineert? Die angst heb ik niet. Zo heb ik literatuur trouwens nooit bekeken. Al van kindsbeen af is de literatuur mijn reddingsboei, een reservoir van verhalen en stemmen die tot mij spreken, een soort existentiële voedingsbodem. Een schrijver zit natuurlijk altijd met zijn tentakels open om te ervaren hoe iemand anders het doet. Je pikt van de meesters wel dingen op – gelukkig maar, zou ik zeggen. Maar Woolf schreef zoals ze schreef omdat de historische context haar daartoe noopte. Als je dat zomaar overplant naar onze situatie, word je al snel een epigoon. Woolfs werk herlezen blijft voor mij altijd spannend. In elk nieuw boek ging ze op zoek naar nieuwe manieren van verhalen maken. En als je ook haar brieven en dagboeken leest, dan zie je hoe ze rondkijkt in haar tijd en zoekende is. Een schrijver moet het gewoon aandurven om in zijn eigen tijd met diezelfde onzekerheden en vragen te worstelen en proberen daar artistieke antwoorden op te geven.

Leidt het tijdrovende vertaalwerk u niet af van uw eigen creativiteit? Absoluut niet. Ik deel met George Steiner de mening dat je als schrijver altijd aan het vertalen bent. Je verduidelijkt jezelf, zoals in dit interview. Maar ook als je schrijft, vertaal je in metaforen, vertaal je binnen dezelfde taal. Ik zie vertalen niet als iets dat mijn creativiteit blokkeert. Integendeel, het voedt mijn werk. Kunt u er genoeg van uzelf inleggen? Vertalen is precisiewerk, maar er is steeds een marge. Ze is natuurlijk beperkt, maar proberen die marge volledig te nemen is wat het spannend maakt. Dat betekent dat ik in het Nederlands probeer te doen, wat Woolf met het Engels doet. Ik ga na welke wolk van betekenissen een woord heeft, welke connotaties voor Woolf het belangrijkst zijn en hoe zich dat in het Nederlands laat vertalen. Je moet je op de

DE GEUR VAN ROTTE VIS PETER SMIT

en bekende uitspraak van Harry Mulisch luidt: ‘Schrijvers, dat is slecht volk.’ Wie het door Jeroen Brouwers in de jaren zeventig samengestelde anekdotenboek Zachtjes knetteren de letteren leest komt daar een aantal voorbeelden tegen die de indruk wekken dat Mulisch zich tamelijk voorzichtig heeft uitgedrukt. Om de ruziënde Vlaamse schrijver die met een tube velpon naar de bibliotheek ging om daar de boeken van zijn tegenstrever aan elkaar vast te lijmen kun je nog lachen, maar vaker bekruipt je het idee dat je tussen de barbaren bent beland. Is het tegenwoordig beter? Nou, nee. In een interview met het Haarlems dagblad meldt de nieuwe dichter des vaderlands, Anne Vegter, dat ze sinds haar benoeming negatieve mails krijgt. En dat zij van haar voorganger Ramsey Nasr hoorde dat die daar ook flink last van had. Is dit nu typisch iets wat bij de functie dichter des vaderlands hoort, of komt het vaker voor? Howard Krol, dichtend onder pseudoniem Arthur Lava, trok in de late jaren tachtig veel aandacht. Hij was een van de ‘Maximalen’, een groep dichters die zich keerde tegen de ‘verstilde, academische en naar binnen gekeerde’ poëzie van die tijd. Howard Krol: ‘Wat het voor ons nog erger maakte, was dat deze dichters elkaars dichtbundels voor de kranten recenseerden en bejubelden. Die tamme dichtkunst was daardoor de norm. Wij lazen de Vijftigers, de dadaïsten, Rimbaud, Majakovski, Walt Whitman. Overrompelende poëzie waar het leven vanaf spatte. Literair vuurwerk! Vanuit een polemische roes stelde ik in 1988 de bloemlezing Maximaal samen, met poëzie van Pieter Boskma, F. Starik, Joost Zwagerman, Tom Lanoye, Koos Dalstra, Johan Joos en Bart Brey. Toen die bloemlezing ver-

scheen kregen we direct veel aandacht en konden we overal ons verhaal doen: op de voorpagina’s van de kunstbijlagen, in de weekbladen, op de radio. Wij riepen luid om verandering en daar kwamen natuurlijk venijnige reacties op. Daar moest ik erg om lachen maar wat me wel enigszins verraste was dat er nog best wat dichters van onze eigen generatie waren die ons ook niet konden waarderen.’ ‘Wijlen Michael Zeeman was ook zo’n dichter,’ vervolgt Krol, ‘en hij noemde in een recensie in de Leeuwarder Courant de bloemlezing Maximaal “een teil rotte vis”. Hé, dacht ik, daar kan ik wat mee. Op een dag dat Zeeman zelf ergens zou gaan voordragen haalde ik op de markt een emmer vol visafval. Die kieperde ik over Michael Zeeman heen toen hij die avond op het podium zijn poëzie stond voor te dragen. Dat gaf nog een heel opstootje, maar op de langere termijn bleef het ook niet zonder gevolgen. Zeeman werd chef kunst bij de Volkskrant en in de tijd dat hij die functie vervulde was er in de Volkskrant opvallend weinig aandacht voor de bundels van de Maximalen. Maar dat kan toeval zijn, wie zal het zeggen...’ Krol besluit: ‘Echt bedreigd heb ik me in de literaire wereld nooit gevoeld. Wel door het criminele circuit, waarover ik als journalist een keer iets heb geschreven dat bepaalde mensen niet beviel. Dat was andere koek en het vereiste enig diplomatiek laveren om mijzelf daaruit te redden. Mijn conclusie is dat de echte wereld toch een stuk gevaarlijker is dan de literaire...’ F. Starik was twee jaar stadsdichter van Amsterdam en noemt die jaren ‘een rijke tijd’. Van ‘de mensen’ kreeg hij over het algemeen zeer positieve reacties. Tegenstand ondervond hij van websites die aan poëzie zijn gewijd. Zoals De Contrabas, de ver-

schillende sites waarop Bart FM Droog zich manifesteert en Loewak, van Martijn Benders. ’Bart FM Droog voert al jaren campagne tegen mijn invulling van ‘de eenzame uitvaart’, een project dat hij ooit in Groningen begon. Ik heb dat project in Amsterdam overgenomen en in de loop der jaren is het iets anders ingevuld dan hem voor ogen stond. De scheldpartijen die daarvan het gevolg waren zijn eenvoudig op internet terug te vinden. Ik heb altijd geprobeerd daar netjes op te reageren, tot ik een jaar of twee geleden besloot er maar helemaal het zwijgen toe te doen, omdat er geen kruid tegen gewassen bleek. Toen ik in beeld kwam als mogelijke kandidaat-dichter des vaderlands zag ik daar dan ook als een berg tegenop. Om vier jaar lang beschimpt, vernederd, beledigd en gehaat te worden op met name De Contrabas, zoals Ramsey Nasr zich dat moest laten welgevallen, dat is voor niemand leuk.’ Ook Tsead Bruinja was een keer in beeld als mogelijke Dichter des Vaderlands.

keer gaan tegen een medekandidaat, maar dat ging bijna altijd om de feiten. De felheid waarmee die reacties gepaard gingen was echter vaak overdreven. Het is fijn dat de verkiezing nu anders geregeld wordt en Anne Vegter is een prachtige keuze van de commissie.’ Heb je verder weleens vervelende reacties of opmerkingen gekregen naar aanleiding van je dichterschap? ‘Ja, toen ik samen met dichteres Maria van Daalen het festival No(o)rdschrift organiseerde, waarbij Friese, Groningse, Duitse en Nederlandse poëzie werd voorgelezen. Ik kreeg toen twee keer een brief uit Amsterdam, in een soort spijkerschrift. Een van die brieven was een soort lied over een joods jongetje in een concentratiekamp, dat geëxecuteerd zou worden omdat hij een brood had gestolen. Een van onze avonden vond plaats in een synagoge. Wellicht dat de briefschrijver daardoor geïnspireerd was geraakt. Ik heb dat toen wel als een bedreiging ervaren. We zijn ermee naar de politie gegaan, maar die heeft er verder niks mee gedaan, ook al stond er een afzender op de brief. Verder krijg je als je een blog bijhoudt weleens wat zure reacties, maar als je even wat minder in de belangstelling staat wordt dat algauw rustiger.’

Tsead, wat voor reacties kreeg jij? ‘Er waren dichters op blogs die mij zwart probeerden te maken en allerlei variaties op mijn achternaam loslieten die associaties opriepen met de Tweede Wereldoorlog, zoals “Bruinhemd” e.d. Daarnaast mailde iemand mij een paar keer om te zeggen dat hij de computers van Poetry gekraakt had en wist wat de uitslag zou zijn. Het ergste vond ik dat ik als egotripper werd weggezet, terwijl mijn plannen juist bedoeld waren om meerdere dichters aan werk te helpen.’ Had je die negatieve reacties verwacht? ‘Ik keek er niet van op. Het hoort erbij, maar leuk is het niet. Mijn campagneteam kon ook weleens te

VADEMECUM VOOR DEN DICHTER Doe dommer dan ge zijt, maar mijd u voor de klippen; leef buiten ruimte en tijd doch spoed u lijk de kippen. Werk zonder mate of plan, maar spied door alle luiken; veracht den burgerman, doch ledig zijne kruiken.

RICHARD MINNE (1891 â&#x20AC;&#x201C; 1965)

Uit: Verzameld werk (2006), uitgeverij van Oorschot

VAN KWAAD TOT ERGER 20

COLLECTIEVE BEHEERSORGANISATIES EN DE WET

KEES HOLIERHOEK

inds creatieve makers hun intellectuele eigendomsrechten bundelen in auteursrechtorganisaties om zo hun sociaal-economisch bestaan veilig te stellen, is de ergernis en bemoeizucht, ja zelfs dwingelandij van de buitenwereld zienderogen toegenomen. Kennelijk lusten ze daar die vrije vogels niet. Ze moeten welhaast een brandende hekel hebben aan het vaak absolute recht waarmee collectieve beheersorganisaties (cbo’s) interveniëren als werk van hun aangeslotenen wordt geëxploiteerd. Mede om die algemeen heersende gevoelens van woede over het auteursrecht te kanaliseren is een aantal – en binnenkort álle – cbo’s wettelijk onder het toezicht van het College van Toezicht Auteursrecht (CvTA) geplaatst. In het begin ging het alleen nog maar om cbo’s die hun bevoegdheid om te incasseren ontleenden aan een licentie van de overheid of een aanwijzing van de minister van Justitie, met ingang van 1 juli 2013 echter zijn ook de overgebleven vrije vogels aan de beurt om de kooi ingelokt te worden. Ook Lira zal onder toezicht komen te staan. Over de inhoud van de wetswijziging die daarvoor nodig was, is door belanghebbenden stevig van gedachten gewisseld, vooral door rechthebbenden en betalingsplichtigen. Bij die laatste groep moet vooral gedacht worden aan het betaalplichtige bedrijfsleven. Ook in de Eerste Kamer kwam het recent als laatste stap naar de invoering van een gewijzigde en verbrede Toezicht-wet tot interessante gedachtewisselingen over enkele nogal principiële vragen. Zoals de nogal essentiële vraag die boven de hele discussie zweefde: waar bemoeit de wetgever zich in godsnaam mee als schrijvers, vertalers en andere met creativiteit begiftigde professionals zich binnen het kader van de Auteurswet willen verenigen om niet meer dan hun wettige rechten uit te oefenen? – al werd dat natuurlijk niet in die bewoordingen gezegd, maar ging dat in termen

van private vrijheden tegenover de grenzen van publieke inmenging. Als het nou over overheidsgelden zou gaan, maar dat doet het niet. Het aardige was dat net voordat het Eerste Kamer-debat plaats vond, de eu met een ontwerprichtlijn was gekomen over cbo’s en de eisen die aan hun optreden moeten worden gesteld. Die ontwerprichtlijn is op het ogenblik dat ik dit schrijf, voorwerp van uitgebreide discussies en lobbyactiviteiten. Hiërarchisch gaat de richtlijn het op den duur winnen van de Nederlandse wetgeving. Grote kans dus dat er straks weer een aanpassing van de Nederlandse Toezicht-wet aan de Europese richtlijn plaats moet vinden, bijvoorbeeld ten aanzien van de vraag of cbo’s aan risicodragende beleggingen mogen doen en tal van nog veel belangrijker zaken, nog afgezien van de vaststelling dat de richtlijn de concurrentie tussen cbo’s wil bevorderen, terwijl de Nederlandse wetgeving daar nou juist helemaal geen oog voor schijnt te hebben. De nieuwe Toezicht-wet legt veel verplichtingen op aan cbo’s. Gelukkig zag de brancheorganisatie Voi©e die al van verre aankomen. In plaats van laconiek af te wachten tot het bijna te laat was, is er door Voi©e een keurmerk voor cbo’s ontwikkeld waarin vrijwel al die oude en nieuwe verplichtingen zijn vastgelegd, en wel in de vorm van vrijwillig onderschreven voorschriften, zodat ook door Lira al geruime tijd vrijwel geheel conform de nieuwe wetgeving wordt gewerkt. Op zijn best gaat het nieuwe wettelijk toezicht ten gunste van cbo’s werken. Het kan ze een extra legitimatie geven tegenover betalingsplichtigen. Met een in het auteurscontractenrecht geregelde geschillencommissie erbij kan de positie van cbo’s en daarmee de uitoefening van het auteursrecht naar mijn inschatting alleen maar aan kracht winnen. Het kwaad van de bemoeizucht hoeft niet per se negatief uit te werken.

HIJ ZEI ZIJ ZEI

en was de hele dag thuis. Als ik thuiskwam, stond hij voor het raam met zijn handen in de broekzakken. Ik wist toen maar één ding: later wil ik ook een beroep waarbij ik met mijn handen in de broekzakken voor het raam kan staan. En dat héb ik! Ik ben een schrijver.' Adriaan van Dis in De Morgen, 8-12-2012 ‘Maar dan kunnen we dat gelukkig doen [nl. meer boeken verkopen, RA] – en ik zeg dat rechttoe rechtaan – door met dezelfde marketinginstrumenten die worden gebruikt voor een pot appelmoes of tandpasta naar het product boek te kijken. Dat was voor de boekenmarkt niet altijd logisch. […] In Amerika ligt bij bekende schrijvers een compleet schema klaar: wanneer moet welk boek geschreven en klaar zijn. Men redeneert vanuit de consument: wanneer ga ik welk boek voor welke doelgroep in welke prijsklasse op welke manier in de markt zetten.’ Directeur Peter Brouwer van winkelketen Bruna in nrc Handelsblad van 29-12-2012

CITATEN UIT DE BOEKENWERELD Samengesteld door René Appel

‘Na de tweede Librisprijs ben ik steeds meer gaan geloven dat ik een schrijver ben. Zelfs als ik nooit meer iets schrijf, ben ik tot mijn dood schrijver.’ Thomas Rosenboom in Vrij Nederland, 3-11-2012 ‘Toen ik met schrijven begon, was mijn beeld [van de literaire wereld] irreëel. Het zou om goede boeken gaan, schrijvers zouden leuke en belezen mensen zijn, die graag met mij over de literatuur zouden willen praten. Ik werkelijkheid bleken schrijvers, ikzelf voorop, vooral te willen praten over royalties en slechte recensies.’ P.F. Thomése in de Volkskrant, 6-11-2012

‘Geen schrijver rust ooit op zijn lauweren. Een schrijver die nog schrijft, is altijd eerzuchtig, jaloers. Jij vraagt me: je hebt nu dit en dit geschreven, kun je daar niet tevreden mee zijn? Nee, tevreden zijn, bestaat niet. Je bent altijd de schrijver van wat je nog wilt maken, niet van wat je al gemaakt hebt.’ Tommy Wieringa in Boek Magazine, januari/februari 2013

[N.a.v. een opmerking over research] ‘Als schrijvers alles vanuit hun fantasie beschrijven, kan dat natuurlijk ook. Maar ik zie dat aan hun boeken af. Het is een verarming. Die boeken zijn niet gevoed door de werkelijkheid. Voor mij is research essentieel. […] Schrijven gebeurt niet in een parallelle wereld. Een schrijver kan zich niet lossnijden van de wereld waarin hij leeft. Ik zeg niet dat ik de wereld wil veranderen met mijn boeken, maar ik geloof wel dat een roman iets beweert over de wereld – op een andere manier dan een journalistiek stuk dat doet.’ Arnon Grunberg in Boek Magazine, november/december 2012

‘We leven in een kwellende meningencultuur, waar ik me tegen verzet. In poëzie kun je het vrije denken beoefenen. In poëzie kun je radicaal en creatief zijn. Poëzie is een gereedschap om naar de werkelijkheid te kijken.’ Anne Vegter in nrc Handelsblad, 1-2-2013 ‘Schrijven over dingen die gênant zijn, levert vaak goede literatuur op.’ Christiaan Weijts in de Volkskrant, 2-2-2013

‘Jan Blokker zei ooit, en dat was niet depreciërend bedoeld, dat ik over niets schreef. Dat is iets anders dan zeggen dat waarover ik schrijf, nergens over gaat. Het gaat wel degelijk ergens over. Namelijk over niets.’ Remco Campert in Vrij Nederland, 1-12-2012 'Het grootste verraad was natuurlijk dat [mijn vader] zo jong doodging. Vergeet niet: hij werkte niet

S T T R VE N , V E RS E W E R K E N , V E E R K E N , V E RS W E R K E N , V E R E R K E N , V E RSE R K E E K R E B E W RTA L E N , B E N , B E WH E RTA L E N , B E E RTA L E N , B E WRTA L E N , B E W TO L K L A T E R H E , E R KEN E N , H E RT O L K E N , RT O L K E N , H K L O L K E N , H S T I C TA S V E T I C TA T O R T E E V R V V E V S A AS S T I C TA P L A S T I C TA S P L A S T I C TA S E N K I N E E N P L K I N E E N P L A SI N E E N A L P N E N E IK D IN EE IK DEN DENK N EEN I K D E N KE T I K D E N K I I A N O N O L E TA N O N O L E T O N O L E T I K N I A N O N O L U UN NI AN OL CU A N O N N RO E M P EC RO E M P EC UO E M P EC U N I E N RO E M P EE N RO E M P EC A N E I G EN K VA N E I G E N VA N E I G E N R TA N K VA N E I G A N K VA N E I G D E S TA N K VA N D E S TA I S D E S TA N KT T E V I S D E S T E V I S D E S T ROT T E V I S A N ROT V R U E U G T N V ROT T E G E U R VA N ROG E U R VA N RO D E G E U R VA D E V V L D E E V V L D E G E V L D E D E V V L D E VA N D E V V L N L I D B E N VA NL I D B E N VA N D L I D B E N VA N L N N N B E N VA K G E E N L I D B E A A RO M I K G E E RO M I K G E E N A RO M I K G E E RO M I K G E E N A RO M I S T R I P P E N W R I P P E N WA AS T R I P P E N WAR I P P E N WA A T R I P P E N WA E N , V E R E R K E N , V E RS TW E R K E N , V E R E R K E N , V E RS T E R K E N , V E RS E R K E N , V E RS T R W E N , B E W, H E RTA L E N , B EE RTA L E N , B E WH E RTA L E N , B E E RTA L E N , B E WRTA L E N , B E W E O L K E N V E RTO L K E N , H V E RTO L K E N , E RTO L K E N , H RTO L K E N , H E T I C TA S V E RT AS TI TA S A S V T I C TA S V E I N E E N P L A S L T P C I C TA S C T N I S E T E S A PL IN K PL A L AS K I N E E N D E N K I N E E N E N K I N E E N P O L E T I K D E N L E T I K D E N KE T I K D E N K I N N L E T I K N O L E T I K DP EC U N I A N O N C U N I A N O N O N I A N O N O L P EC U N I A N O P U E O U N I A N E I G E N RO E M G E N RO E M P N RO E M P E C E I G E N RO E M E I G E N RO E M V K VA N TA N K VA N E I N K VA N E I G E E S TA N K VA N E S TA N K VA N S D E S TA N K R S I S D E T E V I S D E S TAROT T E V I S DROT T E V I S D VA N ROT T E V I D E G E U R VA N A N ROT D E G E U R VA ND E G E U R VA N V L D E G E U R VA N D E V V L N D E V V L D EV V A D E V V L VA N D E V V L B E N VA N D E G E E N L I D B E NE E N L I D B E N V G E E N L I D B E N E E L I D B E N M I K G E E N L I D WA A R O M I K A A R O M I K G WA A R O M I K A A R O M I K G WA A ROV E RS T R I P P E N RS T R I P P E N WE RS T R I P P E N RS T R I P P E N WE RS T R I P P E N R V E R K E N , B E W E R K E N , V E , B E W E R K E N , E W E R K E N , V E, B E W E R K E N , V E W E R K E N , V E B B TA L E N , E N , H E RTA L E NN , H E RTA L E N , E N , H E RTA L E NN , H E RTA L E N , , H E RTA L E N , B E E RTO L KS V E RTO L K E A S V E RTO L K S V E RTO L K E V E RTO L K E N A S T I C TA S V L S T I C TAE E N P L A S T I C T N P L A S T I C TA P L A S T I C TA S E N K I N E E N P N K I N E E N P L AK E D E E N K I N I K D E N K I N E K D E N K I N E E NO N O L E T I K N O L E T I K D O L E T I K D E N I N N O L E TA N O N O L E T M P EC U N I A N P EC U N I A N OP EC U N I A N O NE M P EC U N I A M N RO N RO E E E C U N I N E I G E N RO E E I G E N RO E M G E N RO E M E G I G I E E N N A I N A A N TA N K V D E S TA N K VA E S TA N K VA N ES D E S TA N K V D E S TA N K V E V I S D E S TA A T E V I S ROT T E V I S D VA N ROT T E V I A N ROT T E V I SE U R VA N ROT TV L D E G E U R V R VA N V L D E G E U R L D E G E U R V E V V L D E G E N VA N D E V VA N D E V V L V N D LETTERKUNDIGEN L I D B E NI K G E E N L I D B E E N L I D B G(VVL) A N D E VB E N VA N D E V LVERENIGING E N VA VAN E N B E G E D K I I R O M I K N WA A R O M WA A R O M I K E N L I D A RO M I K G E E N E N WA A RO M WVan ADeysselhuis A R I P P E N , V E RS T R I P P E N S T R I P P E125 Lairessestraat N WA E N , V E RS T R I P P , V E RS T R I P P E N N , VDe T R S E R E V , E N KEN ERKEN , BE WERKEN , HH E RAmsterdam W B E W E R KE N , B E W E R K E L E N , B E W E R K E N , B1075 E W B E , TA L E N , H E RTA L E N ALEN E R0803 T R , H624 H E RTA L O L K E N , H E RTAL K E N , H E RTA LO L K ET:N020 E H N , E N TO L K V E RT A S V E RT O E R7755 V E RT RTO L K E P L A S T I C TA S F: 020 624 V E V S S A T A S T T A N IC AS TIC T I K DEN K I N EE DEN K I N EEN P L A S T I C I N E E N P L A S T N E E N P L A S T I CE E N E:Pvvl@vsenv.nl L IK D OLE T K DENK ET IK DENK I OLE T ON OLE T IK N D E N K I NI A N Owww.vvl.nu N K N I O N T L N O N O N I A N O N O L E O E M P E C U N E M P E C U N I A P E C U N I A N RO E M P E C U O P E C U A N E I G E N R N E I G E N RO RO E M VA N E I G E N GEN R I N E E N G I A E V V K N K VA K E S TA N S D E S TA N K D E S TA N K VA V I S D E S TA NV I S D E S TA N T T E V I S D E S I OT T E V N ROT T E V I S U R VA N ROT T E R VA N ROT T E G E U R VA N RO V V L D E G E UV E E A U G E U R V E V V L D E G E E V V L D E G E A N D E V V L D I D B E N VA N D B E N VA N D E VI D L L V D ID N VA N D E N VA N G E E N L I D B E N A RO M I K G E E NO M I K G E E N LA RO M I K G E E N O M B D I L R R A K GEEN A RO M I S T R I P P E N W R I P P E N WA AS T R I P P E N WAR I P P E N WA A T R I P A W P P E N E R K E N , V E R K E N , V E RS T N , V E R E R K E N , V E RS T E R K E N , V E RS R K E K R E R W E W , BEW N, BE N, BE , BEW , BEW , BEWE

· · · ·· · · · · ·

· · · ·

· · · ·· · · · · · ·

· · · ·· · · · · · · ·

· · · ·

· · · · ·

· · · ·

· · · · ·

· · · ·

· · · · ·

· · · ·

· · · · ·