VvL.nu 2013 / 2 by Vereniging van Letterkundigen

· · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · ·· · · · ·· · · · ·· · · · · · ·· · · ·· · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · ·· · · · · · · · ·· · · ·· · · ·· · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · ·· · · ·

C N IPE AD PP H L E RS TT T I N G S G A S S EE R I S H E E L DA A R I J K E S P I E S E RWA A RT S E P E R I S H E E L DAA NE RIJV H N C E E ROD E Z E S C H R I J VM M E N OV E R M E OV E R MC S S E N S E Z A E M G D S M E E G A D E N L D A P P E R S T I E S R O T T I N R T S E PA D E N D A P P E R S T A R I J K E S P I E S O R WA A J V E R I S H E E L E N O V E R M 1 3 N E E R IS H EE R MARIJ KE SP E E N M 0 I N E S C H R A P P E R S T E MS T I P E N D I U M 2S S E N N E E RW E N OV ET T I N G S G A S S E Z E D E RO A RT S E PA D E N V E R I S H E E L D T T E KÖ H L E R ROT T I N G S G A A RT S E PA D E NL O J A A E N E E RW D E Z E S C H R IS P I E S C H A R LM 2 0 13 N E E S E N N E E RWH R I J V E R I S H E R I PA D E N V E R M A R I J K E E RS T I P E N D I U OT T I N G S G A SE N D E Z E S C E N OV E R M A E M E N O R LOT T E KÖ H L 2 0 13 N E E R A A RT S E PA D P P E R S T E M M LOT T E KÖ H L C H A T I P E N D I U M E N N E E RW I S H E E L D A P I E S C H A R D I U M 2 0 1 3 S S ER SS S TI PEN GSGASS EN R E KÖ H L E RROT T I N G S G AD E Z E S C H R I J VOV E R M A R I J K E L H Ö N EN MEN L O T T E K N E E R O T T I A R T S E PA D E N NEE S R M S E A A T H S G C S A N G R 3 ROT T I NI S H E E L DA P P EM A R I J K E S P I E SI P E N D I U M 2 0 1 S S E N N E E RWP E R S T E M M ES R I J V E R E M M E N OV E RT T E KÖ H L E RS T ROT T I N G S G AE R I S H E E L DA P M A R I J K E S P I ES E R S T I E S C H A R LO M 2 0 13 N E E E Z E S C H R I J V E M M E N OV E ROT T E KÖ H L E R R J K E S P E R S T I P E N D I U S E PA D E N D L D A P P E R S T P I E S C H A R L 2 0 1 3 N E E W E KÖ H L N E E RWA A RTR I J V E R I S H E E E R M A R I J K E S RS T I P E N D I U MA S S E N N E E R KÖ H L E ROT T I N G S G A A RT S E PA D 3 N E EE N D E Z E S C H S T E M M E N OV E T T O L W R S E PA D H E E L D A P P E R E S P I E S C H A U 3 N E E A S S E N N E E RE R S T E M M E NH 1 0 2 M D Illeti E Nu N G S G H E E L DA P P R LOT T E KÖ V E R I S O V E R M A R I J K L E R S T I PB T In T O R A IS 1 M M E N A R LOT T E KÖ H M 2 0 13 N E E E S C H R I J V E R J K E S P I E S C H I P E N D I U M 2 0 E A R I N KÖ H L E RS T I N G S G A S S D EiZg i n MVA R Ne n E S C H L E RS T I P E N D I UGVe E E r g V S S O A TE TT N T E KÖ HE ROT T I N G S P E R S T E M M EI E S C H A R LOT0 13 N E E RORT S E PA D E N E P M2 D IIUG I J K ERS PKU E R WA A H R I J V E R I S H C 0 13 N EE R I S H E E L DA ELET N E RTE E A N P I N D E N M T R S N C R E C H R I J V S T E M M E N OVLOT T E KÖ H L E T T I N G S G A S S D E N D E Z E SA R I J K E S P I E S S T RO 20132/0 2 1/3 VERSC H IJ NT T WEEMA JA AR S EPERPA PPER S PI ES C H A R I U M OV E R MOT T E KÖ H L E R R A RTAL N A E W M R M D E E A R I J K H L E R S T I P E N A S S E N N E DA P P E R S T E P I E S C H A R L 2 0 13 N E E H T T E KÖ ROT T I N G S G V E R I S H E E L E R M A R I J K E S RS T I P E N D I U M E N D E Z E S C 3 N E E D E Z E S C H R I JS T E M M E N OV LOT T E KÖ H L EWA A RT S E PA DJ V E R I S H E E L D M I PA D E N E E L D A P P E R S P I E S C H A R M 2 0 1 3 N E E R D E Z E S C H R E M M E N O V E R A DIT NUMMER O. AD .: E N ST R I J K E RS T I P E N DINI U A R A P N E E RW E VER IS H P M E P S R E A T E E R D V N E A L L O A E H M M E N R LOT T E KÖ E N N E E RW R I J V E R I S H E A R I J K E S P I E S PA D E N D E Z E S C H A T T I N G S G A S SN D E Z E S C H M E N OV E R M E RWA A RT S E I J V E R I S H E E L O E N N E D E Z E S C H R E M M E N OV E R N E E R A A RT S E PA D EDA P P E R S T E MSNEE S S A G N E E RW V E R I S H E E L E E ROT T I N G A RT S E PA D E NL DA P P E R S T V E R M A R I J K EH E E RWA R I J V E R I S H E E S T E M M E N OA R LOT T E KÖ S C H R I J I U M 2 0 13 N E N NROTTINGSGASSEN S D S T I P E N OT T I N G S G A SE N D E Z E S C HS H E E L DA P P EIRJ K E S P I E S C HD I U M 2 0 13 N I R M A R Ö H L E RS T I P E N G S G A S S E N N E E R A A RT S E PA D E S C HNEERWAARTSE R I J V E R E N OV EPADEN W N E E R A D E N D E Z E R S T E M M H A R L O T T E K N E E R O T T I N E E R WA A R T S P N C PP E A A RT S EE R I S H E E L DAA R I J K E S P I E S E N D I U M 2 0 13 N G S G A S S E N E Z E S C H R I J V E I HEEL DAPPER EN D RIJVER IS H E ROT T E RS T I P N EIS D C H R I J V M E N OV E R M EDEZE LSCHRIJVER A H E P Ö E K S S T E M C H A R LOT T WA A RT N D E Z E S C HS T E M M E N OV E M 2 0 13 R E U I E D N N E E S N PA DSPIES S S EOVER E PPER S A R MARIJ A T K E S P I E E KÖ H L E RS T I PT ISTEMMEN G E R D S V MARIJKE A L G O A E N E N W K H R LOT T E ROT A S S E N N E E RS C H R I J V E R I S P P E R S T E M M E C H A R LOT T E E N 3 1 U M 2 0 ROT T I N G S G D E N D E Z E R I S H E E L DA R I J K E S P I E S E N D I U M 2 0 13 PA VE NEE E R M A KÖ2013 RS T I P A S S E N N E E R I JKÖHLERSTIPENDIUM T S ECHARLOTTE E V H R L O C A H S A N E E W Z R E M G E E N N E ES E PA D E N D A P P E R S T E M C H A R LOT T13 ROT T I N G ST S E PA D E N D WA A RTJ V E R I S H E E L DM A R I J K E S P I E SI P E N D I U M 2 0 N E E RWA A R C H R I J V E R I S H S C H R I M M E N OV E R T E KÖ H L E RS T I N G S G A S S E N D E N D E Z E S S T E M M E N O A R L O T N E E R O T T R W A A R T S E PA H E E L D A P P E R E N O V E R M A R ER STE H C S E J K E S P IP E N D I U M 2 0 13G A S S E N N E E S C H R I J V E R I S P P E R S T E M M C H A R LOT T E3 I 1 E A S H L E RS TE E ROT T I N G S PA D E N D E Z V E R I S H E E L D M A R I J K E S P I ET I P E N D I U M 2 0 E S E J

INHOUD VvL.nu BULLETIN 2013 / 2

................................................................................

2 - VAN DE PENNINGMEESTER

24 - DE COLUMN VAN NOORT

DON DUYNS

SELMA NOORT

................................................................................

3 - VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN

25 - DE DROOM VAN THE GHETTO

................................................................................

5 - VAN KWAAD TOT ERGER

28 - N EE

KEES HOLIERHOEK

CARIEN WESTERVELD

ROBERT ANKER

................................................................................

6 - ENKELE STEMMEN OVER MARIJKE SPIES

29 - ‘ WE HEBBEN JOUW EFFECT ONDERSCHAT’ RIAN VISSER

................................................................................

10 - SCBWI

................................................................................

32 - I NTERVIEW MET JAMAL OUARIACHI

MINA WITTEMAN

................................................................................

12 - HET PROJECT VAN MARK LEENHOUTS

38 - S CHRIJVER MEETS VERTALER

................................................................................

16 - WAAR HAALT U HET VANDAAN?

MIRJAM BOELSUMS

40 - CHARLOTTE KÖHLER STIPENDIUM 2 013 VOOR JOOST DE VRIES

18 - UITGEVEN BIJ TENPAGES JANNE RIJKERS

................................................................................

21 - NEERWAARTSE PADEN

MANON SMITS

................................................................................

ANDREA KLUITMAN

................................................................................

ROBERT VAN DIJK

................................................................................

44 - HIJ ZEI ZIJ ZEI

PETER SMIT

................................................................................

COLOFON VvL.nu is een periodieke uitgave van de Vereniging van Letterkundigen (VvL), een van de drie afdelingen van de Vereniging van Schrijvers en Vertalers (VSenV). Redactie: Jan Baeke, Nirav Christophe, Maartje Duin, Andrea Kluitmann, Janne Rijkers, Peter Smit. Eindredactie: Joe Fortin en Jan Pieter van der Sterre. Grafisch ontwerp: Studio Odilo Girod, www.girod.nl. Druk: Drukkerij Tuijtel.

VAN DE PENNINGMEESTER DON DUYNS

noemd (omdat ze nog door regisseurs en acteurs moeten worden ‘afgemaakt’). Maar we delen allemaal de fascinatie voor het gedrukte – en gesproken – woord, en dat bindt. Dankzij de VvL hebben we de site waarop LIRA theaterteksten presenteert kunnen redden en overnemen. Via dit platform, over enige tijd beschikbaar op de VvL-site, kunnen belangstellenden teksten downloaden. ‘Read only’ natuurlijk, want het blijft ons uiteraard wel gaan om – in de woorden van Kees Holierhoek – ‘de auteur en zijn recht.’ Deze service past perfect bij de VvL en zorgt ervoor dat theaterauteurs ook in de toekomst hun werk(en) digitaal aan de man kunnen brengen. Het bestuurslidmaatschap bevalt me verder prima, vergaderen in het Van Deysselhuis is aangenaam, de discussies zijn op niveau en de broodjes verjagen de hongerklop. Toch blijft het opletten. In een onbewaakt ogenblik ben ik onlangs tot penningmeester benoemd. En dat voor iemand die in atheneum 4 een ‘verlicht pakket’ voor wiskunde kreeg. Terwijl de andere leerlingen de bergparabool onderzochten mocht ik me verdiepen in het Amerikaanse verkiezingsstelsel. Omdat het over mensen ging boeide dat me weer wel. Maar ik beloof hierbij dat ik me terdege in alle cijfers van onze mooie vereniging zal verdiepen. Begeleid door enkele zeer goed ingevoerde bèta’s, gelukkig. Goed nieuwjaar!

FOTO: RINGEL GOSLINGA

p de ledenvergadering van de VSenV hield Abdelkader Benali, mede op uitnodiging van de PEN, een vlammend betoog over het belang van kunst, meer bepaald literatuur. Met voorbeelden uit allerlei landen probeerde Benali de aanwezigen ertoe aan te zetten actie te ondernemen jegens deze kunstvijandige tijd, desnoods door te staken en een jaar lang niets te maken. Dat zal ze leren, die slappe regeringsleiders! Tijdens dezelfde lezing verkondigde Benali ook dat hij geen lid is van de VSenV en legde uit waarom. Juist omdat hij in binnen- en buitenland het belang van de literatuur in brede zin wil verdedigen wenst hij zich niet te binden aan een club als de VSenV. Hij beschreef deze houding zelf als een ‘eenmansguerilla’. Hoe inspirerend de lezing verder ook was, dit vind ik een drogredenering. Juist omdat je wilt opkomen voor literatuur kun je je beter verbinden, zodat je gezamenlijk een vuist kunt maken, iets dat de VvL al sinds de oprichting in 1905 heeft gedaan. In je eentje kun je best iets veroorzaken, maar als vereniging kun je structureel veranderingen en verbeteringen in cultuurpolitiek en andere zaken proberen tot stand te brengen. Als nieuw lid van het VvL-bestuur merk ik met hoeveel bevlogenheid de verzamelde vertalers, poëten, romanciers, jeugdauteurs en anderen zich sterk maken voor onze sector, of dat nu om de ontwikkelingen in het bibliotheekwezen, de toekenning van diverse (aanmoedigings)prijzen of de digitalisering gaat. Soms voel ik me als theaterauteur en scenarist nog wel een vreemde eend in de bijt. Van een theaterauteur wordt immers zelden een boek uitgeleend en in tegenstelling tot de meeste andere teksten worden toneelstukken ook wel ‘halffabrikaten’ ge-

TINA VAN BAREN

Tina van Baren volgde een toneelopleiding in Londen, woont en werkt in Rotterdam en studeert aan de Schrijversvakschool Amsterdam. Momenteel is ze als schrijver betrokken bij de ontwikkeling van een multimedia-instalatie van beeldend kunstenaar Eleni Kamma. Ze publiceerde eerder o.m. de verhalenbundel Gemorste melk (2006), de theatermonoloog Opgesloten (2010) en debuteerde in oktober 2012 met poĂŤzie in Hollands Maandblad.

VOORSTEL RONDE

INGRID HOOGERVORST

NIEUWE

Ingrid Hoogervorst studeerde Nederlands en cultuurfilosofie. Ze publiceerde de romans Woede (2003), Spiegels (2005), Polsslag (2009) en de bundel Vreemdeling in eigen landschap (2000) over de schrijver als buitenstaander. Ze verzorgt de boekenrubriek van de Tros Nieuwsshow, doceert proza en essay aan de Schrijversvakschool Amsterdam en schrijft verhalen voor De Gids, De Revisor, Armada en Tirade.

LEDEN

JORIS VAN OS

Joris van Os (1975) is schrijver, regisseur en beeldend kunstenaar. Hij studeerde televisiemaken en werkte jarenlang als programmamaker bij productiebedrijven en omroepen. Hij werkt ook als vertaler en als tekstschrijver voor de media. Hij is de schrijver van de roman De angstjager en medeauteur van het boek Het geheim van Zionsburg.

VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN HANNEKE PRIL

MARGO VAN DER VALK

Als Nederlands meisje ben ik opgegroeid in Tunesië, op mijn achttiende Franse taal- en letterkunde gaan studeren aan de Sorbonne in Parijs en daar in 1999 gepromoveerd. In het voorjaar van 2014 verschijnt mijn romandebuut Tanja’s reizen waarin ik onder mijn schrijversnaam Hanneke ter Hoven probeer het actuele Tunesische levensgevoel een stem te geven.

Na een jarenlange loopbaan als manager in de kunst en cultuur is Margo van der Valk (1973) teruggekeerd naar haar passie voor taal. Ze werkt als zelfstandig tekstredacteur en is tweedejaars student literair vertalen Spaans-Nederlands aan de Vertalersvakschool. Haar kennis van LatijnsAmerika, waar ze na haar studie een aantal jaar werkte, komt daarbij helemaal tot zijn recht.

MICHAEL REEFS

WENDELA DE VOS

Michael Reefs (27) debuteerde dit jaar met de kinderboekenserie De Biebbende. Hij houdt van uitdagingen en probeert zijn boeken altijd te verrijken met multimediale invloeden. Naast het schrijven, ontwikkelt hij ook zelf apps, boektrailers en websites voor zijn boeken. Op dit moment is hij druk bezig met Het Woestijnhotel.

Schrijft crime fictie onder de naam Tupla Mourits, de auteursnaam van het schrijversduo Wendela de Vos en Atie Vogelenzang. Boeken van Tupla Mourits verschenen bij De Crime Compagnie en bij de Arbeiderspers. Schreef onder eigen naam theaterteksten, o.a. Sneeuw, voor zangeres Joy Wielkens en teksten voor het ZIDtheater. Voor componiste Sylvia Maessen het libretto voor Nova Zembla, (première 2010). Zij publiceerde gedichten, o.a. in de Poëziekalender voor kinderen (van Gennep, 2011). Zij is voorzitter van het Genootschap van Nederlandstalige Misdaadauteurs (GNM). FOTO: PETRA VAN VLIET

CATHARINA VALCKX

Catharina Valckx schrijft en illustreert kinderboeken. Ze schrijft zowel in het Nederlands als in het Frans. Er zijn tot nu achttien prentenboeken van haar hand verschenen en een dozijn geïllustreerde leesboeken. Haar werk is vertaald in dertien talen en Catharina Valckx is genomineerd voor de Astrid Lindgren Memorial Award.

VAN KWAAD TOT ERGER 21

DE STUDEERKAMER VAN DE ADVOCAAT-GENERAAL KEES HOLIERHOEK

et verhaal heet kabelgelden. Dat is geld dat van belang is voor columnisten, dichters, journalisten, scenarioschrijvers, romanschrijvers wier boek verfilmd wordt, kortom iedereen die de pen voert ten aanzien van creaties die door radio en tv worden uitgezonden en die door kabelexploitanten, al dan niet gelijktijdig met de uitzending, aan hun betalende abonnees worden doorgegeven. Een deel van die kabelgelden zou afgedragen dienen te worden aan degenen die de doorgegeven werken gemaakt en geproduceerd hebben. Dat was ook tientallen jaren het geval. Maar toen werd het 1 oktober 2012 en toen zeiden de kabelexploitanten: we betalen niet meer. Sindsdien is het oorlog in kabelland. In die oorlog speelt een Nederlandse advocaatgeneraal een niet te veronachtzamen rol, en wel in de tot op het hoogste plan doorgedrongen hoger-beroepsprocedure van Stichting Norma (acteurs) tegen enkele grote kabelexploitanten. Op 20 september 2013 is het advies van de advocaat-generaal aan de leden van de Hoge Raad publiek bekend geworden en je weet niet wat je leest. Heel het échec van Nederlandse wetgeving rond artikel 45d van de Auteurswet wordt in een betoog van 71 pagina’s schrijnend zichtbaar, terwijl de advocaat-generaal adviseert Norma’s claim op kabelgelden niet toe te wijzen. Het is een ingewikkeld betoog geworden, dat nog maar door een gering aantal mensen goed kan worden gevolgd, maar hij durft wel een paar dingen te zeggen die verbazing wekken. Om maar één punt te noemen: in de Memorie van Toelichting bij het recente wetsvoorstel auteurscontractenrecht staat een aantal keren met even zoveel woorden dat aansluiting bij een CBO als Lira de werking van het wettelijk vermoeden van overdracht ingevolge art. 45d Aw stuit (verhindert), een stelling die gebaseerd is op een enkele jaren terug (2011) gepubliceerd advies

aan de regering van de uit heel veel hoogleraren auteursrecht bestaande Commissie Auteursrecht. Onze advocaat-generaal is botweg de tegenovergestelde mening toegedaan en hij schuift de mening van de wetenschap met een bijna achteloos gebaar terzijde. Wat er zich achter deze juridische strijdpunten aftekent, is wezenlijk een scheiding der geesten tussen een strikt individuele visie op auteursrechtelijke inkomsten en een collectieve. Je zou het de visie van de studeerkamer kunnen noemen, zo’n studeerkamer als waarin de advocaat-generaal leeft en werkt en met zijn wetenschappelijke publicaties af en toe een centje bijverdient, die in scherpe tegenstelling is geraakt tot de wereld van – zeg – een scenarioschrijver die met zijn gezin van zijn schrijfinkomsten rond moet zien te komen. De laatste heeft in de audiovisuele wereld niet genoeg aan een individuele afrekening van rechten die pas bij gerealiseerde nettowinst iets op zouden gaan brengen. Die zal het moeten hebben van een mengvorm van individuele en collectief geïnde vergoedingen om het hoofd boven water te kunnen houden. Want de audiovisuele wereld wordt steeds meer één wereld waarin geïncasseerd wordt door wie daar krachtig genoeg voor is en een scenarioschrijver is dat als individu eigenlijk per definitie niet. Maar sommige advocaten-generaal zijn zo verknocht aan hun studeerkamer dat ze niet in de gaten lijken te hebben dat de wereld daarbuiten een heel andere aan het worden is. En andere werelden vragen om andere wetten. Ik zie het anders en ik denk dat Europa overwegend net zo denkt: auteursrecht is een mensenrecht en de individuele vrijheid van een maker wordt te zeer beperkt als de overheid de uitoefening van dat mensenrecht in de vorm van collectief beheer onmogelijk maakt.

ENKELE STEMMEN OVER

MARIJKE SPIES (1934-2013) FOTO: CHRIS VAN HOUTS

Op 12 mei j.l. overleed Marijke Spies, het zal weinigen van ons zijn ontgaan. Marijke Spies was voorzitter van de VvL tussen 2001 en 2004. Hieronder worden dierbare herinneringen aan haar opgehaald door mensen die haar hebben gekend.

had verwacht in een fraai, cultureel verantwoord gebouw terecht te komen, zeker op die locatie. Hoe anders was de werkelijkheid: het VvL-kantoor was gevestigd op de tweede (of was het de derde?) verdieping van zo ongeveer het somberste gebouw dat ik ooit heb betreden. Donker, onheilspellend, vuile wanden, op veel plaatsen onbestemd meubilair in de gangen, galmende geluiden in het trappenhuis, een lift die leek overgebleven uit de film De lift. Ik kende veel lelijke universitaire gebouwen, maar die waren wonderen van helderheid, openheid en gebruiksgemak vergeleken met dit kantoor waar de VvL (gelukkig tijdelijk) onderdak had gevonden. En daar was dan Marijke Spies! Aan het hoofd van de vergadertafel. Enthousiast, vrolijk, altijd in voor een grapje, meelevend, terwijl ze kundig en met veel souplesse de vergaderingen leidde, alsof dat deprimerende kantoorgebouw geen enkele invloed op haar had. Klasse! (René Appel)

EEN VREEMDE EEND Ik kende Marijke al van mijn studie Nederlands aan de UvA eind jaren zeventig. Niet alleen het feit dat ik ooit een tien van haar kreeg maakte haar voor mij onvergetelijk. Ze was een autoriteit op het gebied van de zeventiende-eeuwse letterkunde, een van de beste docenten van het Instituut voor Neerlandistiek, én ze was lid van de CPN. In 2001 werd haar naam genoemd voor het voorzitterschap van de VvL. Het bestuur en het bureau verkeerden op dat moment in crisis. De vorige voorzitter was plotseling afgetreden en de directeur van het bureau bleek ongeneeslijk ziek. Ik was waarnemend voorzitter en belde Marijke om haar te polsen. Het kostte niet heel veel moeite om haar te overtuigen. Achteraf mocht ze graag rondvertellen dat ik haar de functie veel te rooskleurig had voorgesteld, maar dat was niet helemaal waar. Oké, ze werd meteen in het diepe gegooid, er moest orde komen in de chaos op het bureau, er was veel bestuurlijk gedoe, vooral in de nog nieuwe VSenV, maar volgens mij voelde ze zich juist wel in haar element. Ze vond het leuk om dingen te regelen, om problemen op te lossen, kordaat en opgewekt, altijd met een grote glimlach op haar gezicht. En terwijl Marijke bij haar aantreden eigenlijk een vreemde eend in de VvL-bijt was geweest, omdat ze voornamelijk wetenschappelijk werk had gepubliceerd, debuteerde ze in 2004 als romanschrijfster. In hetzelfde jaar nam ze afscheid als voorzitter. De VvL stond er toen weer prima voor. (Hilde Pach)

SCHERP, GEESTIG EN VOLHARDEND De zogenoemde Groep Mak zorgde een jaar of wat geleden voor commotie in de wereld van schrijvers en uitgevers. Het was een gelegenheidsverband van een aantal auteurs, die nogal wat ongerechtigheden constateerden in de manier waarop ze door diverse uitgevers werden behandeld. Het modelcontract ging op de schop. Uiteraard kwam ook de VvL erbij. Marijke Spies was toen voorzitter. De onderhandelingen met de Groep Algemene Uitgevers waren bepaald gedenkwaardig. Geert Mak, Marijke Spies en ik trokken op als een goed geoliede eenheid. Marijke zoals altijd scherp, geestig en volhardend. Haar deskundigheid en betrokkenheid stonden als een paal boven water. Voorheen onbespreekbare onderdelen kwamen op de agenda. We hebben veel gelachen. Maar we hebben ook wat bereikt. (Nelleke Noordervliet) OP GROTE HOOGTE ‘Eruit! Mijn huis uit!’ Haar huishoudelijke hulp had een opmerking gemaakt die rechtstreeks afkomstig was uit de rechts-populistische hoek. Ze werd op slaande voet ontslagen. Tekenend voor Marijke Spies. Tekenend ook dat zij die gebeurtenis in geuren en kleuren aan mij vertelde. Ik was gewaarschuwd: er waren grenzen aan haar tolerantie en wie die overschreed vloog er zonder pardon uit. Het is een anekdote die steeds in mij op blijft komen als ik terugdenk aan de periode waarin ik haar meemaakte als bestuursvoorzitter. En de andere gedachte, die ik in de loop der jaren meermalen aan

KORTE LEIDSEDWARSSTRAAT Marijke Spies, die ik nog kende van de universiteit (hoewel ik nooit college van haar had gehad), had me benaderd met de vraag of ik plaats wilde nemen in het bestuur van de VvL. Ja, dat wilde ik wel. Dus op een midweekse dag toog ik naar het toenmalige kantoor van de VvL, in een soort ‘verzamelkantoorgebouw’ in de Korte Leidsedwarsstraat, op minder dan een steenworp afstand van het Leidseplein. Ik

wie dan ook heb geuit: zij was de beste voorzitter die ik ooit ben tegengekomen. Met veel respect voor haar medebestuurders, je kreeg alle ruimte om je ideeën uit te dragen, met veel humor ook, helder, zakelijk, standvastig en vooral strijdvaardig. ‘Overigens ben ik van mening dat de vaste boekenprijs gehandhaafd moet worden.’ ¡No pasarán! zou uit haar mond niet anders geklonken hebben. Ik maakte kennis met haar rond 2002. De Vvl stond er niet best voor, om maar niet te zeggen dat het een puinhoop was. De tijdelijke huisvesting in het uiterst deprimerende en leegstaande Wibauthuis stond schrijnend symbool voor die deplorabele toestand. Ik denk dat het in niet geringe mate aan Marijke Spies te danken is dat de vereniging weer uit de as herrees. En als ik haar de beste noem, hoeft niemand zich benadeeld te voelen. Voor mij was ze de top, op grote hoogte. (Hans van Hechten)

IN 2006 STELDE DE VOORLOPER VAN VvL .NU MARIJKE SPIES ENKELE VRAGEN Wat was het beste boek dat u las in 2006? Marlene van Niekerk, Agaat (vertaald uit het Zuid-Afrikaans). Wat was de belangrijkste literaire gebeurtenis van 2006? De toekenning van de P.C.Hooft-prijs aan Biesheuvel; al was het maar vanwege de verbijstering van velen.

MEEST FAVORIETE VOORZITTER OOIT Marijke Spies was wat je noemt een ideale voorzitter. Ze was een halfjaar VvL-voorzitter, hulde aan het bestuur dat haar uitnodigde, toen ik begin 2002 coördinator van de VvL en co-directeur van de VSenV werd. Als coördinator of directeur van een organisatie moet je altijd maar afwachten met welke voorzitter je de komende jaren nauw moet samenwerken. Ik had daarvoor al ruim twintig jaar onder voorzitters gewerkt en daar waren heel goede bij. En in de VSenV en VvL heb ik gelukkig nog meer uitstekende voorzitters en bestuursleden meegemaakt. Maar Marijke was, wat ik ook bij haar afscheid van het bestuur in 2004 publiekelijk heb gezegd, mijn meest favoriete voorzitter ooit. Daarmee wil ik niemand anders tekort doen, alsjeblieft niet, excuus excuus, maar sommige dingen zijn nu eenmaal zoals ze zijn en moeten dan ook maar worden toegegeven. Marijke is voor de VvL heel belangrijk geweest. Toen zij kwam lag de VvL door langdurige ziekte en andere afwezigheden bijna stil. Alleen de werkgroepen literair vertalers en jeugdboekschrijvers waren even actief als altijd gebleven. Marijke heeft de zaak weer op poten gezet. Het was een groot genoegen om samen met haar weer een VvL-bureau op te bouwen en de fusie met het Netwerk Scenarioschrijvers en de FLA aan te gaan. Tekenend was hoe ze namens de VvL de onderhandelingen met de uitgevers leidde over de modelcontracten. De onderhandelingen over het modelcontract voor oorspronkelijk literair werk was ze begonnen door één delegatie samen te stellen van de VvL en de zo-

Wat was de ergste literaire gebeurtenis van 2006 (of de ergste gebeurtenis voor schrijvers en vertalers)? De aanvechting van de modelcontracten voor auteurs en vertalers door de NMA. Welke literaire gebeurtenis is in 2006 bijna iedereen ontgaan? Geen idee. Is mij ook ontgaan. Waarin kunnen we het buitenland benijden als het om boeken en literatuur gaat? Nogmaals: onze modelcontracten. Aan welk boek bent u in 2006 weer niet toe gekomen? Nabokovs Ada.

geheten Groep Mak, zonder er moeilijk over te doen dat sommigen van de Groep Mak op dat moment nog geen VvL-lid waren. Het ging om het doel. Ik heb zelf het laatste deel ervan meegemaakt en het hele daaropvolgende traject van de onderhandelingen over literaire vertalingen. Ze leidde die onderhandelingen zoals ze al het VvL-werk aanpakte: ze zette hoog in, waarna ze kundig, scherp en met veel humor afstuurde op het maximaal haalbare. Het is voor de VvL en mijzelf een eer geweest Marijke Spies als voorzitter te hebben. (Wim Jurg)

BREDE GRIJNS Dat Marijke Spies met haar aantreden als voorzitter de VVL uit grote problemen heeft gehaald zal door sommigen betwist worden. Zelf denk ik dat het klopt. Dit betekent niet dat ik het altijd met onze nieuwe voorzitter eens was. Zo liepen bij het vastleggen van de onderlinge stemverhoudingen tussen de afdelingen de gemoederen op. Op een gegeven moment zelfs zo hoog, dat de voorzitter haar opvoeding liet voor wat die was, uit haar stoel omhoog kwam en luid schreeuwend eiste dat ik op zou houden met dat dwarse gedoe. Waarop ik nog harder terugschreeuwde dat zij dan moest stoppen met de boel te manipuleren en domme regelingen door te drukken. Hierna was het even stil. Toen begonnen haar ogen te twinkelen en brak op haar gezicht langzaam een brede, jongensachtige grijns door. Over twintig jaar zal ik niet meer goed weten waar de ruzie over ging. Maar de grijns van Marijke onthoud ik. (Peter Smit)

TAPDANSEN Lang voordat ik haar leerde kennen vertelde iemand mij hoe Marijke in de lift van de VU had staan tapdansen. ‘Stel je voor! In de zestig, en dan nog tapdansen!’ Toen ik Marijke dan eindelijk de hand kon schudden, bij de bestuursvergadering van de VSenV, waarvan ik voorzitter was en waarin zij de VvL vertegenwoordigde, verbaasde het me niet dat zij in de lift die dartelheid tentoon had gespreid: Marijke was op het jongensachtige af beweeglijk, en mentaal alert. Menig sluimerend conflict tijdens vergaderingen werd door haar in de kiem gesmoord, soms door een sussend woord, soms door een kwinkslag, meestal doordat zij met respect voor de uiteenlopende standpunten een fraai compromis uit haar mouw toverde. Ze was wars van loze praatjes en machtsvertoon, bezat humor en maakte op mij de indruk dat zij op een bijna ouderwetse manier nog in het goede in de mens geloofde. Bij haar vertrek uit het VSenV-bestuur hebben we haar een waterrugzakje cadeau gedaan, om de dorst te stillen tijdens de uitgebreide wandeltochten die zij met haar vriendin maakte. Er zat een slangetje aan. Dan hoefde je niet stil te gaan staan om te drinken, dan kon je lekker doorlopen. We deden er ook nog een fles bronwater bij. Ze was er erg blij mee, maakte een paar vreugdepasjes. Bijna een tapdans. (Gerda Meijerink)

DE COLUMBO VAN DE VVL O, just one more thing... Met die woorden draaide een van de televisiehelden uit mijn jeugd, Columbo, zich bij het weggaan altijd nog even om voor een laatste vraag. Schijnbaar verstrooid, maar ondertussen... Vlijmscherp, maar altijd met die aarzelende glimlach. Een lucide geest met een dromerige, soms zelfs wat afwezige uitstraling, die precíés wist waar hij mee bezig was. Voor mij als kind een mooi voorbeeld: door helder na te denken en de juiste vragen te stellen viel vrijwel alles te doorgronden. Een tikje vilein, maar immer innemend. Marijke beschikte over eenzelfde combinatie van dromerige scherpte en charme die al even effectief bleek, al was onze ‘crime scene’ de VvL-LUG-onderhandelingstafel. Geen van beiden zal ooit weten hoe ik door hen ben geïnspireerd – maar het blijft waar. (Nicolette Hoekmeijer)

DE HELE DAG OP EEN SCHIP Toen ik begon als bureaumedewerker VvL (en FLA) in 2002, was Marijke Spies mijn eerste voorzitter. De vergaderingen waren eerst in de ‘spiegelkamer’, een voormalige danszaal in de Korte Leidsedwarsstraat. Daarna zijn we verhuisd naar chic oud zuid. We hebben samen goed en plezierig gewerkt. De bestuursvergaderingen waren soms vrij pittig en zwaar. Om de spanning te breken deed ze af en toe Bert en Ernie na. Dit kon ze erg goed. Ze was strijdvaardig, maar altijd met veel gevoel voor humor. Het mooiste wat ze ooit tegen me zei was dat de fysieke pijn die je voelt als een dierbare overlijdt ongeveer 2 jaar duurt; daarna kun je pas rouwen. We mailden elkaar regelmatig en hielden elkaar op de hoogte van allerlei dingen. Een van de laatste dingen die ze me mailde was dat ze verlangde naar een cruise. De hele dag op een schip zitten, af en toe in slaap sukkelen en dan wakker worden omringd door de meest fantastische uitzichten. (Joe Fortin)

ENGELS Wat een stevige persoonlijkheid, Marijke Spies. Ik vond het zo mooi dat ze altijd zo trefzeker sprak en handelde en in gesprekken en vergaderingen meteen met een overzicht kwam waarin ze de hoofdvan de bijzaken kon onderscheiden. En dat met van die mooie laconieke humor, wat niet wil zeggen dat ze ook niet ernstig kon zijn, want dat kon ze, en dan was het menens. Maar de humor speelde een prominente rol, van die wat Engelse humor: haar ogen kondigden die onontkoombaar aan. Blij en trots haar gekend te hebben. (Thomas Verbogt)

SCBWI WERELDWIJD NETWERK VOOR KINDER- EN JEUGDBOEKEN INSPIRATIEBRON VOOR SCHRIJVERS EN ILLUSTRATOREN

MINA WITTEMAN

Zo’n netwerk is geen droom. Het bestaat en het heet The Society of Children’s Book Writers & Illustrators, kort gezegd de SCBWI. De SCBWI – een tongbrekend acroniem dat ook wel verbasterd wordt tot Skwibi – werd in 1971 in Los Angeles opgericht door Stephen Mooser en Lin Oliver. Inmiddels is het een internationaal netwerk van meer dan 22.000 leden in 70 regio’s, dat schrijvers, illustratoren, uitgevers, redacteuren, literair agenten, bibliothecarissen, opleiders, boekverkopers en iedereen die zich bezighoudt met jeugdliteratuur bij elkaar brengt. Een introductie van een inspirerend netwerk. son, van wie de vertaling van Bibi Dumon Taks Soldaat Wojtek de prestigieuze Batchelder Award van de American Library Association won. Ik sloot me aan en bezocht een van de bijeenkomsten. Daar kwam ik terecht in een kleine, maar actieve en stimulerende groep van schrijvers en illustratoren. Twee bijeenkomsten verder wist ik weer waarom ik schrijver was en waarom ons beroep, ondanks de vaak stevige tegenwind, een van de mooiste is. Een jaar later was ik weer in Amerika en bezocht ik een van de hoogtepunten van de SCBWI: het jaarlijkse zomercongres in Los Angeles. Dat werd een vierdaags feest van herkenning en inspiratie. Ik bezocht workshops over het ambacht, die werden geleid door beroemde vakgenoten als Ellen Hopkins en Jon Scieszka, maar ook door redacteuren van grote uitgeverijen zoals Disney-Hyperion

Het was een eenvoudige zoekopdracht die mij op het pad van de SCBWI bracht. Ik zat in het buitenland en vroeg me af hoe ik in contact kon komen met collega-schrijvers ter plaatse. Ik twijfelde aan mijn vak, ik twijfelde aan mijn kunnen en had een oppepper nodig. Ik tikte children’s book writers Oregon in en Google bracht mij naar de website van de SCBWI. De SCBWI is een wereldwijde organisatie die zich richt op schrijvers en illustratoren van kinderen jeugdliteratuur, -tijdschriften, film, televisie en multimedia. Dat doen ze door schrijvers en illustratoren, gepubliceerd én ongepubliceerd, bijeen te brengen, maar ook in contact te brengen met iedereen die zich professioneel met het jeugdboek bezighoudt. Wereldwijd en dus ook in Nederland. Die afdeling is opgezet door collega-VvL-lid Laura Watkin-

en DelaCorte. Er waren panels met literair agenten, die de laatste trends bespraken, die vooruitblikten en die vooral aanspoorden om werk in te sturen, want wie niet waagt, die niet wint. Uitgevers spraken over de toekomst van het jeugdboek en de digitale revolutie. Boekmarketeers leerden je de ins en outs van boektrailers, maar bovenal waren daar collega-schrijvers: een hotel vol vakgenoten uit alle hoeken van de wereld. Vier dagen lang ondergedompeld worden in een wereld waar iedereen dezelfde taal spreekt, de taal van jeugdboeken, is een ervaring die de adrenaline nog maandenlang door je lijf jaagt. Terug in Neder-

PANELLEDEN MARTINE SCHAAP (UITGEVER PLOEGSMA), OMAR CURRIËRE (OCG STUDIO'S APP-BOUWER), LAURA WATKINSON (VVL-LID EN VERTALER), BEN NORLAND (ART DIRECTOR WALKER BOOKS UK), ERZSI DEÀK (LITERAIR AGENT HEN&INK LITERARY STUDIO) EN DOUG CUSHMAN (ILLUSTRATOR) TIJDENS HET EERSTE AMSTERDAMSE SCBWI-CONGRES.

Ilse Craane (v/h Unieboek) van Bookstop Literary Agency. We organiseren workshops, symposia en natuurlijk feedbackgroepen, waar illustratoren en schrijvers elkaar bijstaan in hun queeste naar de mooiste illustratie of het spannendste manuscript of allebei. Op de maandelijkse Salon-bijeenkomsten in Amsterdam komen leden en niet-leden samen om te praten over het vak.

SCBWI IN EUROPA Er is een nauwe samenwerking met de andere Europese afdelingen, waaruit de tweejaarlijkse SCBWI Europolitan Conference ontstond (in 2015 in Amsterdam), waar uitgevers, art directors en agenten je niet alleen de kneepjes van het vak bijbrengen, maar ook feedback op je werk geven. Tijdens de kinderboekenbeurs in Bologna is er de Showcase, die aangesloten schrijvers en illustratoren voor het voetlicht brengt. Populair zijn ook de webinars, waar je – zonder dat je ervoor door de regen hoeft – tips en trucs krijgt van vakgenoten, redacteuren, uitgevers en agenten.

SCBWI-OPRICHTERS LIN OLIVER EN STEPHEN MOOSER BIJ HET JAARLIJKSE CONGRES IN LOS ANGELES

land meldde ik me als vrijwilliger en inmiddels heb ik samen met twee illustratoren de organisatie van de Nederlandse SCBWI op me genomen.

TAKEN SCBWI INTERNATIONAAL Naast de twee jaarlijkse congressen in Los Angeles en New York biedt de SCBWI een uitgebreid online netwerk. Er zijn feedbackgroepen waar je lid van kunt worden en er zijn online discussieplatforms, waar informatie en tips worden uitgewisseld over het insturen van werk naar uitgevers en agenten, over portfolio’s en manuscripten, maar ook over contracten en natuurlijk over alle evenementen die door lokale netwerken worden georganiseerd en waar leden en niet-leden van harte welkom zijn. Een belangrijke steun in de rug van gepubliceerde en ongepubliceerde schrijvers en illustratoren is het brede aanbod aan beurzen en prijzen waar leden op kunnen inschrijven.

Voor mij ging er bij de ontdekking van de SCBWI een nieuwe wereld open. De ontmoetingen met collega-schrijvers uit alle landen van de wereld verdiepen niet alleen de kennis over ons vak, maar zijn ook een bron van ideeën en inspiratie. Surf naar www.scbwi.org voor meer informatie.

Mina Witteman publiceert verhalen en boeken voor alle leeftijdsgroepen bij o.a. Ploegsma, Bobo en Van Goor. Zij is redacteur, docent creatief schrijven, Regional Advisor voor de Society of Children’s Book Writers & Illustrators en zit de Werkgroep Jeugdboeken van de VvL voor.

SCBWI IN NEDERLAND In Nederland organiseert de SCBWI bijeenkomsten met vakgenoten uit de hele wereld, maar vooral uit Nederland, de Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Zo was er in oktober een Q&A met literair agent

DE DROOM VAN DE RODE KAMER HET PROJECT VAN...

MARK LEENHOUTS

it jaar werd in China zijn 250ste sterfjaar herdacht: Cao Xueqin, schrijver van misschien wel China’s grootste roman, De droom van de rode kamer. ‘Grootste’ in elke zin van het woord: beroemd – er wordt over De droom net zoveel geschreven als over Shakespeare; dik – ruim 2000 pagina’s verdeeld over 120 hoofdstukken; en allesomvattend – een liefdesverhaal waarbij jongeren wegzwijmelen, een tijdsbeeld van het oude, rijke, verfijnde China, met zijn tuinen, zijde en poëzie, en ten slotte een boeddhistische levensvisie, die eraan herinnert dat al die rijkdom, die liefde, die begeerte in feite maar één grote illusie is. Die roman zijn wij, Anne Sytske Keijser, Silvia Marijnissen en Mark Leenhouts, op dit moment aan het vertalen voor uitgeverij Athenaeum. Cao Xueqin sleet zijn laatste jaren in een eenvoudige woning bij een klooster in de Geurige Bergen, even ten westen van Peking, waar tegenwoordig een klein museum is gevestigd. Die bescheidenheid

vormt een groot verschil met de aristocratische pracht die hij in zijn boek beschrijft en die hij ook moet hebben gekend – zijn grootvader diende de keizer, totdat de familie tijdens Cao’s jeugd in ongenade viel. Wat dat betreft heeft Cao wel iets weg van de hoofdpersoon in zijn roman, Baoyu, de jonge, verwende telg van een steenrijk geslacht met connecties aan het hof, die na een leven in weelderige ‘rode kamers’ ontnuchterd het aardse leven opgeeft en als een bedelmonnik in nevelen opgaat. Ook Cao’s leven is enigszins in nevelen gehuld, zijn sterfjaar, 1763, mag dan bekend zijn, over zijn geboortejaar bestaat onenigheid: sommigen zeggen 1715, anderen 1724 – in elk geval stierf hij vrij jong, zelfs voordat hij zijn roman had voltooid. De eerste gedrukte versie verscheen pas in 1792, geredigeerd en afgeschreven door een ander, met de nodige disputen over versies, manuscripten en commentaren tot gevolg. Onbetwist was echter de status van een klassieker, die het boek algauw in de negentiende

TITELBLAD VAN DE NEDERLANDSE VERTALING UIT 1946

eeuw verwierf. Zelfs Mao kon er later niet omheen en hield het als een van de weinige boeken in roulatie – hij kon er natuurlijk ook mooi het oude feodale China mee bekritiseren. Tegenwoordig vergaapt de jeugd zich aan een flitsende tv-bewerking en bekent een schrijver als Mo Yan zich zonder meer schatplichtig aan de oude Cao. De vertaling van dit werk is een enorme klus, en niet alleen door de omvang, de achttiende-eeuwse taal en de culturele, historische achtergronden. In feite beginnen de problemen al bij de titel, De droom van de rode kamer, die in het Chinees andere beelden oproept dan in de meeste westerse talen. De ‘rode kamer’ slaat namelijk op de luxe huizen van de hogere klassen (volkshuizen waren doorgaans grijs), waardoor de titel moet suggereren dat luxe en rijkdom een droom zijn, een hersenschim.

Maar er is meer: ‘rode kamer’ betekent vaak ook meer precies het boudoir van de rijke dames uit die gegoede klassen. En het is daar dat hoofdpersoon Baoyu in het begin van de roman een lange, voorspellende droom heeft, die in feite het levens-

Een soap op niveau beschouwelijke raamwerk van de roman neerzet. Misschien dat de oude, onvolledige Nederlandse vertaling uit 1946, gebaseerd op een Duitse bewerking, daarom wel De droom in de roode kamer

BEELD VAN CAO XUEQIN IN HET MUSEUM TE PEKING (FOTO MARK LEENHOUTS)

Wilt u weten hoe het verder gaat?

heette. De excentrieke Baoyu, die op wonderbaarlijke wijze met een jaden steen in zijn mond geboren is, wordt in die droom door hemelse feeën ingewijd in de liefde, opdat hij voortaan gewaarschuwd zal zijn voor de valkuilen van de begeerte – de oorzaak, immers, van alle menselijk lijden. Het boeddhisme verbeeldt de begeerte wel vaker aan de hand van de aardse lusten, die de roman ook met opvallende vrijmoedigheid beschrijft. Maar deze sensuele connotaties ten spijt, blijft de titel in het Nederlands tot op zekere hoogte misleidend. Een alternatieve titel is die van Engelse Penguin-editie: The Story of the Stone, aangezien Cao ons in de mythische opening van zijn boek laat geloven dat het hele verhaal door een monnik op een steen is geschreven. Niet zomaar een steen, maar een die bezield is geraakt omdat hij ooit bedoeld was voor het repareren van de hemel maar ongebruikt is gelaten. Het is de steen die later, zo lijkt het, in de mond van hoofdpersoon Baoyu is beland. Toch heeft deze titel, Het verhaal van de steen, het nadeel dat hij wel bij die magische inleiding past, maar misschien minder bij de lange, aardse feuilletonroman die daarop volgt. Want na Baoyu’s droom in hoofdstuk vijf betreden we als het ware een ruim honderd hoofdstukken tellende familiesoap – een soap op niveau welteverstaan. Met een onwaarschijnlijk volledigheidsstreven beschrijft Cao het wel en wee van de

minstens driehonderd leden van de familie, inclusief de vele takken én de schare aan dienstmeisjes, van wie er ook heel wat een stem en een gezicht krijgen. Zeker, het liefdesleven van Baoyu vormt een rode draad, de fameuze driehoeksverhouding met zijn twee nichtjes die tot archetypische romanfiguren zijn uitgegroeid: aan de ene kant de zwakke, lichtgeraakte Daiyu, aan de andere kant de sterke, montere Baochai. Maar de meeste plotlijnen zijn kort of onderbroken, omdat Cao zijn verhaal nu eenmaal op andere manieren vertelt. Als hij bijvoorbeeld het eenvoudige grootmoedertje Liu uit de provincie introduceert, gaat het hem minder om haar persoonlijke verhaal dan om het komische contrast dat zij vormt met de hoofdstedelijke familie, waarvan hij de decadentie en schone schijn nog eens mooi kan aantonen. Iets dergelijks zit ook achter zijn haast encyclopedische beschrijvingen van de aristocratische weelde: Cao weidt uit over elke soort zijde, satijn of damast, over alle tuinen, priëlen en paviljoens. Het is een even eigenzinnige als traditionele manier van vertellen, die niet alleen de lezer uitdaagt, maar ook de vertalers. Het open uitzoeken van realia is immers één ding – hoe noemen wij zo’n plant, gerecht of kledingstuk? Maar hoe ga je om met de sporen van de orale traditie, de herhaling van de vertellersfrasen, de voor moderne begrippen soms wat omstandige scèneopbouw? De tekst is bovendien bezaaid met gedichten, raadseltjes, liederen, lijstjes en zelfs recepten, die er niet zomaar staan, maar vaak slinkse toespelingen en vooruitwijzingen bevatten. Buiten de problemen waar alleen die gedichten ons al voor stellen, door hun vorm en rijm, is het dus zaak om ook die verteltechnieken goed in de gaten te houden. Om ervoor te zorgen, kortom, dat ook de Nederlandse lezer in een boek met zo’n spanwijdte bij de les blijft, want enkel de geijkte afsluiting van elke episode zal die lezer misschien niet meer voldoende prikkelen: ‘Wilt u weten hoe het verder gaat? Luister dan naar het volgende hoofdstuk.’

BAOYU’S DROOM – HOUTSNEDE UIT EEN GEÏLLUSTREERDE UITGAVE VAN

DE DROOM VAN DE RODE KAMER (SHANGHAI WENMING SHUJU, 1929)

WAAR HAALT U HET VANDAAN?

ROTTINGSGASSEN

DOOR

MIRJAM BOELSUMS

aar haalt de schrijver het vandaan? Een gewetensvraag. Thomas Mann vond het maar beter als de lezer er geen weet van had. De triviale, zelfs banale oorsprong zou de fictionele roes maar verstoren. Virginia Woolf zag haar meanderende zinnen ontstaan uit puur ritme. Volgens Homerus werd de ware schrijver overgenomen door een door god gestuurde muze die hem in extase meevoerde. Dat laatste spreekt me wel aan, gegrepen te worden door iets buiten jezelf, wat je hijgend volgt, terwijl je als een razende mee typt. Maar, waar haal ik het vandaan? Uit mijn tenen denk ik wel eens, of uit de deadline. Toch, als ik mijn werk zo naloop, bemerk ik dat ik van elke passage die ik schreef, eigenlijk exact het beginpunt ken. Dat wat de gedachtestroom op gang bracht en de karavaan in beweging zette, terwijl zich onderweg nieuwe inspiratiebronnen aansloten. Vaak is het beginpunt een beeld: een langszwevende luchtballon die de koeien opjaagt; iemand die een riviertje doorwaadt en slangen vangt; een lamgeslagen gezelschap op een snikheet dakterras; een man die in een kruiwagen zijn dode hond vervoert. Soms ook duikt er voor mijn geest een koppig personage

op, die wars van de wereld en tegen beter weten in doorstapt op eigen spoor. Of verschijnt daar ineens op een heuveltop een arrestant die helpt bij het omleggen van zijn eigen boeien. Maar net zo goed kan de aanzet een wetenschappelijke theorie zijn waarvan ik zin heb om die eens uit te proberen op mijn hoofdpersoon. En dan zijn er natuurlijk de echte gebeurtenissen, de dingen die je meemaakt. Die laat ik een tijdje

Gebeurtenissen die stinken als oude kaas op de plank liggen, zodat ze gaan gisten, gaan stinken als oude kaas. Uit die rottingsgassen van fictie stijgt het verhaal op, niet zoals het gebeurd is, maar zoals het had kunnen gebeuren. Kun je dat allemaal onder ĂŠĂŠn noemer brengen? Al die gedachten en indrukken die je opdoet, die verzameld worden ergens in je brein, in de kelder

Mirjam Boelsums, is behalve schrijver ook socioloog en documentairemaker. Ze schreef de roman Slangen aaien (1998), waarmee ze de Academica Literatuurprijs won, een plaats kreeg op de longlist Libris Literatuur Prijs en genomineerd werd voor de Gouden Strop. Twee jaar later verscheen haar roman In zeven dagen en in 2012 haar verhalenbundel Dronk. Met een van haar verhalen won ze de Nieuw Proza Prijs. Haar werk is in het Duits vertaald.

van je schrijverschap, waar ze blijven liggen tot je op een dag even niet oplet en ze er zo maar uitrollen als een eenheid in de vorm van een personage, een toon, een constructie? Dus vertrouw ik maar op het schrijven zelf en laat mijn schrijvend brein zijn werk doen. Het is een mechanisme op zich, met een eigen leven, een eigen wil en logica, dat zich maar weinig aantrekt van mijn wensen en commando’s. Een beetje zenuwslopend is dit proces wel. Ga je zitten met een goed doortimmerd plan, dan komt er iets heel anders uit. En geef je je over aan het feit dat je weinig te vertellen hebt, dan knaagt de twijfel: ik weet niets, straks komt het niet. Het bezweren van de twijfel, daar gaat het om. Naarmate ik langer schrijf, gaat dat me steeds beter af. Inmiddels weet ik dat zodra mijn vingers de toetsen vinden hét komt. Wat hét ook is.

Op voorstel van Mirjam Boelsums schrijft Roel Bentz van den Berg de volgende aflevering in deze serie.

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

UITGEVEN BIJ TENPAGES EEN INTERVIEW MET THIERRY BAUDET OVER ZIJN ERVARINGEN

DOOR JANNE RIJKERS

Thierry Baudet (1983) is academicus, journalist en schrijver. Hij publiceerde onder meer Pro Europa dus tegen de EU (Elsevier, 2012) en De aanval op de natiestaat (Bert Bakker, 2012). Tussen 2011 en 2012 was hij columnist voor NRC Handelsblad. Hij geeft regelmatig commentaar op radio en tv en is als adviseur verbonden aan het tv-programma Buitenhof. Tijdens zijn werkzaamheden heeft hij muziek in zijn hoofd en in zijn vrije tijd speelt hij zoveel mogelijk piano.

n een café aan de Noordermarkt te Amsterdam spreek ik Thierry Baudet over zijn ervaringen met uitgeverij TenPages. Samen met Arie Boomsma geeft Thierry Van Bach tot Bernstein met Boomsma en Baudet uit via TenPages. Het is een multimediale uitgave, inclusief een boek. Met een bedrag van 15.000 euro zouden de productiekosten gedekt moeten zijn. De media besteedden veel aandacht aan hun project en

mede daardoor werd het bedrag, aldus Thierry, in no time opgehaald. In totaal werd er 16.558 euro gedoneerd door 279 ‘liefhebbers’. TenPages (tenpages.com) werkt met twee uitgavemodellen. Iemand van wie nog niet eerder werk verscheen of een wat minder bekende maar wel al uitgegeven schrijver kan op de site van TenPages (TP) tien pagina’s van zijn manuscript plaatsen. Op basis daarvan kan het publiek voor

ARIE BOOMSMA & THIERRY BAUDET

vijf euro aandelen kopen en zo het werk sponsoren. Als er binnen vier maanden 2.000 aandelen zijn verkocht wordt het werk door een reguliere uitgever uitgegeven. Voor ‘bekende’ schrijvers is er een andere uitgeefmogelijkheid: de Special. Samen met de bekende schrijver ontwikkelt TP een crowdfundingsactie voor een speciale uitgave. Die uitgave kan een boek zijn, maar ook iets multimediaals, zoals in het geval van Thierry Baudet en Arie Boomsma. De schrijver genereert publiciteit en maakt een boektrailer. Met crowdfunding via de site van TP wordt het benodigde bedrag voor de uitgave opgehaald. Het bedrag van 15.000 euro is in overleg met Ten Pages vastgesteld, vertelt Thierry: ‘TP maakte een calculatie van de kosten voor de uitgave, redactie, coverontwerp, druk, ontwikkeling van de app. Er is geen bedrag in opgenomen als voorschot om te kunnen werken aan de tekst. Ik werk naast het crowdfundingsdeel met een “gewoon” auteurscontract, het modelcontract. Dat wil zeggen: 10% royalty’s per verkocht exemplaar. Ook over de al verkochte exemplaren via de crowdfunding.’ Ik vraag hem hoe hij tot een multimediale uitgave kwam. Waarom niet gewoon een boek? Thierry: ‘De aard van het werk heeft dat eigenlijk uitgelokt. Het wordt een uitgave over muziek, en het mooiste is dat wie op zijn tablet het e-boek leest, kan doorklikken naar de muziek en meteen kan horen

waarover wij schrijven. Al brainstormend met TP kwamen er steeds meer ideeën op en groeide er van alles omheen: concerten, diners-met-muziek, lezingen, een samenwerking met Spotify en Sony. Alle mogelijkheden worden benut om het publiek iets ons enthousiasme voor de muziek over te brengen.’ Wie zich als liefhebber aanmeldt en een bedrag stort, krijgt afhankelijk van de hoogte van het bedrag een tegenprestatie. Het principe is simpel: hoe meer iemand geeft hoe meer hij krijgt. Dat kan het (e-)boek zijn (7,50 €), een concert (45 €), een con-

‘Je moet wel bereid zijn om tijd te steken in de opzet

cert met uitleg van Arie en Thierry (100 €) of een diner met concert met uitleg van Arie en Thierry (250 €). Het boek krijg je er dan ook bij. ‘Dat lijkt me nogal wat,’ zeg ik tegen Thierry. ‘Heb je wel zin in zoveel contact?’ Maar dat vindt Thierry er juist aantrekkelijk aan. ‘Voor je werk is het ook belangrijk om te weten wie je lezers zijn. Normaal werk je twee jaar binnenskamers aan een

boek, dat is nu heel anders. Er is een verbinding tussen het boek en de wereld die op deze manier goed zichtbaar wordt. Het soort boek, een muziekgids, leent zich daar natuurlijk ook uitstekend voor.’ Thierry vindt deze manier van uitgeven niet uitsluitend iets voor de ‘übersociale’ auteur: ‘Je kunt de tegenprestaties invullen zoals je dat zelf wilt. Maar je moet je lezers wel meer willen bieden dan alleen je boek. Als schrijver kun je ervoor kiezen om wel of niet persoonlijk betrokken te zijn.’

dat iets met wijn te maken heeft? Waarom is er geen “writer’s corner” op Schiphol? Mensen kopen altijd boeken op een luchthaven. Een schrijver die daar zijn boeken signeert, voorleest en met mensen contact legt. Zo zijn er gemakkelijk honderden leuke ideeën te bedenken. Een geschiedschrijver die lezers meeneemt op historische wandelingen. Ga zo maar door. Of het de manier is om te overleven weet ik niet, maar er is zeker winst te behalen langs die weg. Uiteindelijk zullen vele schrijvers niet kunnen leven van boekverkoop alleen. Maar alles om boeken heen kan mensen zeker aanzetten tot lezen.’ Op het moment dat we elkaar spreken staat Thierry op het punt om een periode naar de VS te gaan. Hij is daartoe uitgenodigd door het German Marshall Fund en maakt een reis via verschillende steden en instituties. Zodra hij terug is, werkt hij verder. In het voorjaar van 2014 barst het spektakel rondom Van Bach tot Bernstein los en moeten alle tegenprestaties worden geleverd. In april komen het boek en de app uit. Die zijn verkrijgbaar in de gewone en de online boekhandel en via de appstore.

Als schrijver kun je ervoor kiezen om wel of niet persoonlijk betrokken te zijn

Janne Rijkers is coördinator van de VvL en coördinator Juridische Zaken van de VSenV.

Is het ook aan te raden aan onbekende schrijvers? Thierry: ‘Er zijn al vele auteurs die minder bekend zijn maar die hier ook gebruik van maken. Je moet wel bereid zijn om tijd te steken in de opzet. Het maken van een filmpje, het voeren van gesprekken en het regelen van de tegenprestaties. Dan moet de crowdfunding natuurlijk bekend worden gemaakt. Het helpt enorm als de media het oppikken. En als je de sociale media op een goede manier inzet.’ Ik ben ook benieuwd naar de reactie van zijn reguliere uitgever, Prometheus, op zijn stap om bij TP werk uit te brengen. Thierry: ‘Dat was geen probleem. TP benaderde mij en niet andersom. Ik was en ben heel tevreden met mijn uitgeverij en heb gewoon eerlijk en bijtijds aan mijn uitgeverij verteld wat het plan was. Mai Spijkers vond het een spannend idee en wenste me veel succes. Over het algemeen merk ik dat traditionele uitgevers in Nederland vrij passief en afwachtend te werk gaan. Er zouden veel meer samenwerkingsverbanden kunnen worden gelegd. Mensen willen wel lezen, maar de mogelijkheden om ze met een boek in aanraking te brengen worden niet ten volle benut. Neem een samenwerking tussen een slijterij en een schrijver/uitgever. Waarom worden er niet veel vaker proeverijen georganiseerd rondom een boek

NEERWAARTSE PADEN

PETER SMIT

n 1998 kon ik, voor het eerst sinds 1983, het schrijven van jeugdboeken niet meer combineren met mijn andere werk, teksten schrijven voor bedrijven en omroepen. De millenniumwisseling naderde. Niet lang daarna zou ik vijftig worden, de leeftijd waarover Bob Dylan schreef: let us not talk falsely now, the hour is getting late. Ik maakte daarom een afspraak met mijn boekhouder en legde hem de situatie voor:

kan ik in verschillende leeftijdsgroepen schrijven. Prentenboekjes voor de onderbouw, korte verhalen voor de middenbouw en historische jeugdboeken voor de bovenbouw. De boeken van Zwijsen zijn op het lager onderwijs gericht en worden door bibliotheken groot ingekocht. De uitkeringen van Lira zullen daarom zeker stijgen, ik schat dat ik na verloop van tijd de tienduizend gulden kan halen.

‘Ik heb een aanbod van Uitgeverij Zwijsen om met regelmaat boeken voor hen te schrijven. Tot nu toe heb ik een boek per drie jaar geschreven, maar dat is te weinig om een eigen publiek te genereren. Telkens als er een nieuw boek uitkomt is het vorige uitverkocht of wordt het naar De Slegte gebracht, waardoor er van mij nooit meer dan één boek in de winkel ligt. Zwijsen wil van mij meer uitgeven. Maar dan moet ik er uiteraard wel meer tijd aan gaan besteden.’

Ik ben vroeger ook een tijdje communist geweest

Mijn boekhouder keek zuinig. Hij nam mijn inkomstenopgaven van de laatste jaren erbij en schudde zijn hoofd. Eerst langzaam, maar daarna steeds sneller. ‘Je hebt per boek nooit meer dan zevenduizend gulden verdiend,’ zei hij. ‘Dat houdt in dat je om aan een modaal inkomen te komen tenminste vijf boeken per jaar moet schrijven.’ Ik knikte. ‘Dat kan,’ zei ik, ‘want bij Zwijsen

Als ik dan voor andere uitgeverijen nog af en toe een project doe kom ik uit. Denk ik tenminste. Bovendien... (Ik haalde een krantenartikel tevoorschijn en legde het op tafel)... het aantal geboorten gaat de komende jaren toenemen. Dat staat hier. In het jaar 2000 komt het volgens de voorspelling zelfs boven de 200.000 nieuwgeborenen uit.

Dat worden zes jaar later allemaal lezertjes, maar dan moeten er natuurlijk wel boeken zijn.’ Mijn boekhouder zuchtte. ‘Ik ben vroeger ook een tijdje communist geweest,’ zei hij.

Meesurfen op het geboortengolfje van rond de millenniumwisseling

Ik weet niet of ik had moeten luisteren. In de vijftien jaar na mijn beslissing om met het commerciële werk te stoppen schreef ik bijna zeventig boeken, het ene nog mooier dan het andere. Er zaten erbij die nauwelijks verkocht werden, maar er waren ook titels die meerdere herdrukken kregen. Tot 2010 kon ik mezelf wijsmaken dat ik het zou gaan redden, al had ik mijn status van modale kostverdiener geleidelijk aan in moeten ruilen voor die van veredelde minimumloner. Daarna ging het neerwaarts. Abrupt, maar niet geheel onverwacht.

onderbouw, want na 2012 zou het geboortencijfer weer gaan stijgen. Deze voorspelling kwam echter niet uit. De cijfers daalden tot ruim onder de 180.000 en ook het voorspelde herstel vond niet plaats. Het cijfer voor heel 2013 is nog niet door het CBS vrijgegeven, maar de cijfers over het eerste halfjaar en de voorspelling van De Kraamvogel (een organisatie die kraamzorg verleent in West-, Midden- en Noordoost Nederland) duiden op een daling tot rond 170.000 geboorten, wat het laagste aantal sinds 1983 zou betekenen. Herstel wordt op zijn vroegst in 2014 verwacht en zal – indien het inderdaad plaatsvindt – pas vanaf 2020 een mogelijk herstel van de verkopen van jeugdboeken inluiden.

GEBOORTEN IN NEDERLAND. CIJFERS CBS.

Bij de eerste door Ted van Lieshout georganiseerde Middag van het Kinderboek (2009) was ik een van de sprekers. Ik vertelde dat ik mij had aangepast aan de daling van de geboortecijfers, die was ingezet na de beurscrisis van 2003. Deze daling was verwacht en had niet zozeer met de beurscrisis te maken, maar was het gevolg van de dalende geboortecijfers in de jaren ’80 van de vorige eeuw. Ik speelde daar – zo vertelde ik de zaal – handig op in, door op het geboortengolfje van rond de millenniumwisseling mee te surfen. Zo schreef ik in 2009 en 2010 voor de toen relatief grote groep van 8- en 9-jarigen, met het plan om vervolgens om te schakelen naar de groep van 10 en 11 jaar. Als in 2012 het door Nationaal Kompas voorspelde dieptepunt van 180.000 geboorten bereikt zou zijn zou ik mij weer zoetjesaan gaan richten op de

WINKELVERKOPEN PETER SMIT BIJ UITGEVERIJ ZWIJSEN

De verkoop van jeugdboeken is echter sterker gedaald dan de geboortecijfers rechtvaardigen. Dat komt deels door de opkomst van het lezen van een beeldscherm, maar toch ook goeddeels door de economische crisis. Een teruggang van 5% aan besteedbaar inkomen mag dan niet spectaculair klinken, maar is het wel. Een besteedbaar inkomen gaat immers voor het grootste deel op aan woonlasten, gemeenteheffingen, voedsel, reiskosten en andere noodzakelijke uitgaven. Iemand die in 2007 per maand 2000 euro netto verdiende en daarvan 200 euro per maand overhield om leuke dingen mee te doen, houdt nu nog 100 euro over. Dat is een teruggang van 50% en dat merken ook de boekwinkels.

voor die tijd waren moeders altijd bezig met koken en poetsen, en na de opkomst van het feminisme wilden de jonge ouders dat niet meer. Ook kwamen er niet-westerse personages in voor die als krompratende halve zolen, dan wel struikrovers-van-geboorte (Zie bijvoorbeeld: Pinkeltje gaat naar Pinkeltjesland) werden neergezet. In de jaren tachtig kwamen de aandacht voor het milieu en het beter omgaan met dieren naar boven en in de jaren negentig was het de multiculturele samenleving. Zoâ&#x20AC;&#x2122;n ontwikkeling is er momenteel niet, waardoor de boekjes van vijftien jaar geleden probleemloos hergebruikt kunnen worden. En onder druk van de economische tegenwind wordt er door uitgevers maar weinig voor zoâ&#x20AC;&#x2122;n herdruk aan de auteur betaald. Al met al ziet de toekomst er de komende jaren voor de gemiddelde jeugdboekenauteur niet goed uit. Vijf procent in inkomen achteruit de komende vijf jaar? Als iemand mij dit per contract aan zou bieden tekende ik ervoor. U begrijpt: ik voorzie dat het weleens meer kan worden.

Peter Smit is kinderboekenschrijver en redacteur van VvL.nu

LIRA-GELDEN PETER SMIT OVER CIRCA 100 GEREGISTREERDE TITELS.

Schrijvers, uitgevers en kinderboekwinkels zijn de komende zes jaar dus van een verdere daling in verkopen verzekerd. Maar ook elders gaan ontwikkelingen de verkeerde kant op. Sinds de overheid heeft aangekondigd dat de zorg over de bibliotheken bij de gemeenten komt te liggen, zijn er landelijk al tientallen bibliotheekfilialen gesloten. Bibliotheken brengen daarbij steeds vaker hun uitleenactiviteiten in scholen onder, waarmee de jaarlijkse Lira-afdracht over deze uitleningen komt te vervallen. Door de samenloop van minder bibliotheken, minder kinderen en meer uitleningen via scholen zullen de Lira-inkomsten bij jeugdboekenschrijvers eveneens een dalende lijn te zien geven. Daarbij is er nog een vierde ontwikkeling, die in feite geen ontwikkeling is, maar een gevolg van stilstand. In de jaren zeventig moesten veel leesboekjes herschreven worden. In de boekjes van

DE COLUMN VAN NOORT ( 5)

SCHOOLSCHRIJVER SELMA NOORT

inds 2007 kent de VvL de VvL-penning toe als blijk van waardering voor mensen of instanties die iets hebben ondernomen of gepresteerd dat schrijvers en/of vertalers ten goede komt en die daarvoor naar de mening van de VvL te weinig publieke waardering krijgen. Afgelopen juni werd de VvL-penning uitgereikt aan Annemiek Neefjes, de bedenker van het concept De Schoolschrijver. Ik ben een van Annemieks schoolschrijvers, en mijn collega’s en ik waren trots op haar, want we hebben in de praktijk ervaren hoeveel je als schoolschrijver kunt betekenen. Wat doet een schoolschrijver? Een schoolschrijver gaat voor een periode van ruim vier maanden één dag per week naar een basisschool waar grote behoefte is aan taalstimulering. Na een feestelijke introductie werkt de schoolschrijver negen weken met dezelfde klassen zodat de wisselwerking tussen schrijver en kinderen verdiept en verbreed wordt. Daarna volgen er nog drie weken talentenklassen, waarin een aantal kinderen extra aandacht van de schrijver krijgt. De schrijver werkt vanuit eigen ervaring, enthousiasme, en liefde voor lezen en schrijven. Kortom, recht uit het schrijvershart. Er is wel een ruim en flexibel ondersteunend programma met richtlijnen dat o.a. ook aanstuurt op het optimaal betrekken van de leerkrachten en de ouders bij het project De Schoolschrijver. Zo organiseert de schrijver een ouderbijeenkomst, een studiebijeenkomst voor de leerkrachten, een bibliotheekbezoek of –speurtocht, huiswerkopdrachten, leestips, een muurkrant in de school, e.d. Alle kinderen van de school kennen de schoolschrijver. Na een aantal weken is er geen enkel kind meer dat niet weet wat een uitgeverij is, een illustrator of een titel. Alle kinderen begrijpen dan dat ie-

mand – een schrijver – door middel van verbeelding en taal de wereld in een boek schept. Ze kunnen zich een beeld vormen van hoe een schrijver begint met een idee, tot aan het moment dat een boek in de winkel ligt. En ze ontdekken dat zij ook schrijvers kunnen zijn. Van gedichtjes, verhalen over hun familie, van gevoelens en wensen, of van fantasieverhalen vol monsters en prinsessen. Dit schrijven zonder opdracht, uit je verbeelding, is iets dat op scholen zeer zelden tot nooit wordt gedaan. Maar juist dan zijn kinderen razend enthousiast en optimaal gemotiveerd om naar eigen woorden te zoeken. Juist dan zetten ze spelenderwijs hun passieve taalkennis om in actieve en creatieve taalbeheersing zoals ze die zo nodig hebben voor interactie met hun leefwereld. De kinderen gaan anders naar boeken kijken: ‘Ik denk dat deze schrijfster dit boek speciaal geschreven heeft voor kinderen die van voetballen houden.’ ‘Deze schrijver heeft een verhaal geschreven dat echt is gebeurd. Dat is heel dapper.’ ‘Het is net alsof ik de stem van die schrijver in mijn hoofd hoor als ik lees. Het is een hele aardige stem.’ Aan het eind van mijn vier maanden was het moeilijk om afscheid te nemen. Voor de laatste keer in mijn auto wegrijdend van de school zag ik ze nog even, ‘mijn’ kinderen, in het drukke Amsterdamse stadsgewoel tussen al die grote mensen op weg naar huis met boven hun hoofden deinend de ballonnen waarop ik had getrakteerd. Dit waren de afscheidswoorden van de juf van groep vier: ‘Ik vind dat je moet weten, Selma, dat sommige kinderen in deze (zwakke) klas anderhalf (school)jaar in taalvaardigheid vooruit zijn gegaan door je werk hier.’ Volgend jaar ben ik weer schoolschrijver – andere kinderen, andere school.

SCHRIJVEN IN KENIA DE DROOM EN THE GHETTO CARIEN WESTERVELD

‘Als schrijver in Kenia kun je eigenlijk alleen van het schrijven leven als je boek op de lijst van verplichte schoolliteratuur staat,’ aldus schrijver Stanley Gazemba (1974). ‘Er gaan geruchten dat de commissie die daarover beslist corrupt is: uitgeverijen zouden grof geld betalen om hun boeken door de selectie te krijgen.’ Gazemba doet er niet aan mee. ‘Ik ben weleens door een uitgever gevraagd om zo’n schoolboek te schrijven, maar de thematiek (meestal met aids als onderwerp, of emancipatie van meisjes) ligt al vast. Terwijl schrijven voor mij juist te maken heeft met vrijheid; het is een creatief proces waarin ik zelf bepaal waar ik over schrijf en hoe ik dat doe.’

n de jaren tachtig en negentig van de twintigste eeuw werd kritische literaire schrijvers de mond gesnoerd door het regime van toenmalig president Moi. Zij werden geïntimideerd, gevangengenomen en gemarteld. Ballingschap of stoppen met schrijven waren de twee opties. Was het politieke klimaat eind twintigste eeuw de complicerende factor voor Keniaanse auteurs, in deze tijd is het de dwang van de grote getallen die het Keniaanse boekenvak bepaalt.

‘Kenianen lezen alleen om een examen te halen en niet voor hun plezier,’ zo luidt de heersende opinie. Uitgevers zijn daarom alleen geïnteresseerd in het uitgeven van schoolboeken. Het gevolg hiervan is een uitgeefklimaat waarin bijna geen interesse is in nieuwe literaire stemmen. Dat is schadelijk voor de Keniaanse letteren en rampzalig voor literaire schrijvers. Voor hen is het bijna onmogelijk om een uitgeverij te vinden en er verschijnt jaarlijks maar weinig nieuws op literair gebied. Dit literatuur-

STANLEY GAZEMBA. FOTO CARIEN WESTERVELD

schuwe klimaat doet daarom een groot beroep op doorzettingsvermogen en eigen initiatief.

een nieuw boek probeerde hij het daarom online. Maar het verdween in de digitale berg e-books die jaarlijks in eigen beheer worden uitgegeven. Op dit moment schrijft Gazemba weinig. Hij heeft het druk met zijn twee nieuwe banen, redacteur bij een NGO en projectleider bij een start-up die een app ontwikkelt voor poëzie en korte verhalen.

Stanley Gazemba is zo’n literaire stem. Hij debuteerde met The stone hills of Maragoli, een prachtige, klassiek gecomponeerde roman; een liefdesgeschiedenis met als decor een dorpsgemeenschap in het rurale westen van Kenia, ver van het moderne stadsleven. Gazemba wilde al jong schrijver worden, maar zijn manuscripten werden steeds afgewezen. Daarom besloot hij zijn debuutroman zelf uit te geven. Het boek werd een succes en hij won er de belangrijkste literaire prijs van het land mee. Gazemba verkocht zijn gehele eerste oplage, maar door alle kosten hield hij er niets aan over. In 2010 werd zijn boek opnieuw uitgegeven door een jonge literaire uitgeverij. ‘Ik geloof niet dat mijn boek goed loopt,’ vertelt Gazemba, ‘deze uitgeverij wordt gefinancierd met donorgeld, is absoluut niet commercieel en doet niets aan marketing en sales.’ Met

Ook Kinyanjui Kombani (1981) combineert het schrijven met een vaste baan. Overdag werkt hij bij een bank, ’s avonds schrijft hij, meestal in bed. Zijn debuutroman, The last villains of Molo, is een van de meest gelezen hedendaagse Keniaanse romans en ontstond tijdens een college creatief schrijven. Zijn docent introduceerde hem bij een bevriende uitgever en nog datzelfde jaar tekende hij een contract. Maar toen ging het mis. De uitgeverij weigerde het boek te laten verschijnen, en pas zes jaar later lag het in de winkel. Volgens de uitgever was Kenia nog niet klaar voor de thematiek van de ro-

man. The last villains of Molo gaat over vijf jongens die in 1992 als dader, slachtoffer en toeschouwer verstrikt raken in etnisch geweld. Het verhaal is fictief, maar de brandstichting, moord, verkrachting en verdrijving vonden werkelijk plaats. Pas in 2008, nadat grote delen van Kenia maandenlang het toneel waren geweest van soortgelijk geweld, kwam het boek in de boekhandel. Het taboe op schrijven en lezen over tribaal geweld was ingehaald door de realiteit. Maar ook al was het onderwerp actueel, de uitgever deed niets aan marketing en pr en ook niet aan sales. Kombani heeft nog steeds geen idee hoeveel exemplaren er van die eerste druk werden verkocht, hij zag nooit een cent van de royalty’s. De teleurstelling was immens en hij besloot over te stappen naar Long-

Kombani hoopt ooit zijn baan op te geven en van de schrijverij te kunnen leven. Maar dat is nog toekomst. Want ook al ontvangt hij nu jaarlijks zijn royalty’s, het auteurspercentage is in een standaardcontract vastgelegd op 10 procent en stijgt niet bij hogere verkoopaantallen. Bovendien kost een boek in Kenia maar een paar euro en kopen Kenianen slechts zelden een roman. Of Gazemba ooit van schrijven zal kunnen leven, daar houdt hij zich niet meer mee bezig. Maar hij weigert zijn schrijverscarrière op te geven, hoe weerbarstig zijn omstandigheden ook zijn. Gazemba, die tot voor kort nog als tuinman werkte in een chique buitenwijk van Nairobi, woont met vrouw en kinderen in the ghetto, een sloppenwijk. Het is een wirwar van huisjes met golfplaten daken, open riolen, stank, lawaai, een ruige plek, geen omstandigheden die een mens de gelegenheid bieden in alle rust literaire passies na te streven waar geen droog brood mee valt te verdienen. Het zijn deze omstandigheden die mensen dwingen tot het maken van uiterst moeilijke keuzes. Zo werd Gazemba recentelijk toegelaten tot de befaamde Iowa’s writers workshop. ‘Ik wilde daar al zo lang naartoe,’ vertelt hij, ‘maar ik heb op het allerlaatste moment afgezegd. Schrijven is mijn passie en Iowa gaf mij eindelijk de kans op een internationaal lezerspubliek, en de mogelijkheid om in het buitenland te worden uitgegeven. Maar ik kon hier tegelijkertijd twee nieuwe banen krijgen. Ik heb een gezin te onderhouden, mijn vrouw is in verwachting.’ Dus hij koos voor de zekerheid van betaald werk met perspectief en zei nee tegen zijn droom. Althans voor nu. Want Gazemba blijft schrijven, het plan voor een nieuw boek is er al.

Kenianen lezen alleen om een examen te halen en niet voor hun plezier

horn, de uitgeverij waarvoor hij in de jaren dat zijn debuut in het magazijn lag te verstoffen een aantal kinderboeken had geschreven. Longhorn is een van de grotere spelers op de Oost-Afrikaanse boekenmarkt, een van de weinigen die naast een educatief fonds ook een fictie-imprint heeft. The last villains of Molo werd in 2012 heruitgegeven en Kombani heeft eindelijk het gevoel dat zijn boek professioneel in de markt wordt gezet: ‘Longhorn heeft goede contacten bij de boekhandel; en logistiek, sales, marketing en publiciteit worden op een professionele manier aangepakt. Bij de verschijning organiseerde de uitgeverij een grote boekpresentatie, interviews en media-optredens. Nu doe ik mijn pr vooral zelf.’ Kombani zet zichzelf in de markt als ‘de bankier die schrijft’ en is actief op Twitter en Facebook, hij heeft een eigen website en is de initiatiefnemer van het Authors Buffet, een samenwerking tussen schrijvers en een grote boekhandelsketen om boeken en schrijvers te promoten. Bovendien heeft hij altijd een stapeltje boeken bij zich om te verkopen. Bij de bank heeft bijna iedereen zijn boek gekocht.

Stanley Gazemba, The Stone Hills of Maragoli, 2002, ISBN 978-9966917218

Kinyanjui Kombani, The Last Villains of Molo, 2012, ISBN 978-9966382285

Carien Westerveld woont sinds 2010 in Kenia. Zij werkt aan een boek over lifestyles van de opkomende middenklasse in Nairobi en blogt op Nairobi Boek Blog voor De Groene Amsterdammer over literatuur en leven in Kenia. http://blogs.groene.nl/nairobi

NEE wij gaan godverdomme geen lijkrede schrijven voor elkaar met grinnikende anekdotes, pijnlijke verzwijgingen de elegie van weer gevonden, later toch verloren maar wij laten ons niet kisten, het was een GOED leven dat wij gaan begraven met een MOOIE begrafenis, nee grijnzend groeten wij elkaar tot de volgende re端nie bij wie maar niet bij ons, wij hebben juist weer iemand overleefd en nee, wij gaan geen gedichten maken godverdomme waarin we de bezongene niet bezingen maar zijn lot ontvormen tot een stem van weemoed, zich verstamelend tot onschadelijke schoonheid geschikt voor in de krant wij gaan met bekkens en met pauken woede drijven door het smoelbeeld van de dood als door de Schelfzee naar het beloftevolle heden dat ons dan geheel bewoont.

ROBERT ANKER

Onderdeel van de reeks Aankomst en vertrek in een nog te verschijnen bundel bij uitgeverij Querido.

â&#x20AC;&#x2DC;WE HEBBEN JOUW EFFECT ONDERSCHATâ&#x20AC;&#x2122; SCHRIJVERSCHAP EN ZELFPROMOTIE

RIAN VISSER

Tot voor kort was je als schrijver afhankelijk van media, recensenten en literaire prijzen om bekendheid te verwerven. Daar kon je zelf niet veel aan doen, behalve goede boeken schrijven, die de boekwinkel zijn klanten zou aanbevelen. Door het groeiende aanbod is de tijd dat een boek goed zichtbaar in de winkel ligt echter steeds korter geworden. En ook bij internetboekwinkels valt het niet mee om de homepage te bereiken. Proberen om in de CPNB-hitlijsten te komen is dus wel handig. Gelukkig hoef je niet meer te wachten op recensies, prijzen en de promotie van je uitgever. Dankzij social media, nieuwe media en ouderwets flyeren kun je ook veel zelf. JEZELF ZICHTBAAR MAKEN Na ongeveer vijftig boeken had ik nog steeds weinig naamsbekendheid. Mijn boeken verkochten aardig, soms meerdere drukken, maar waren geen bestsellers. Sommige boeken werden niet meer herdrukt en waren alleen in de bibliotheek te krijgen. Ik besloot meer tijd te besteden aan het promoten van mijn nieuwe boeken en om mijn backlist in digitale

vorm een tweede leven te geven. Heruitgeven deed ik door het maken van interactieve prentenboekapps, e-boeken, POD en verrijkte e-boeken met geluid en meeleesfunctie. Om deze nieuwe producten te verkopen moest ik zelf ook zichtbaarder worden. Ik begon samen met mijn agent Bert Vegelien de uitgeverij Books2download en liet een foto van mezelf maken met een stapel boeken en een iPad onder

mijn arm. Deze foto gebruik ik op social media en ik maakte er leaflets van die ik uitdeel op scholen. Daarnaast heb ik mijn website rianvisser.nl veranderd. Dit was voorheen een portfolio van mijn boeken en van mijn werk als grafisch vormgever. Een betere manier om meer mensen op je website te krijgen en ze vaak te laten terugkomen is bloggen. Ik heb van mijn site een combinatie van een portfolio en blog gemaakt. Ik vind het leuk om over nieuwe media, social media en onderwijs te schrijven. En soms schrijf ik over iets heel anders, zoals Wordfeud. Dat heeft niks met kinderboeken

Via social media kun je schrijven over het maakproces van je boek, foto’s delen van de lancering en van alles wat met je boek te maken heeft. Karina Schaapman doet dit heel effectief met foto’s van haar Muizenhuis, waarin ze ook laat zien hoe ze dingen maakt. Mijn specialiteit is het maken van digitale lessen voor het onderwijs. Voor de Kinderboekenweek 2013 maakte ik een digibordles bij het prentenboek De wedstrijd van Schildpad en Haas. Al voordat het boek was aangeboden bij de boekwinkels waren er zevenhonderd verkocht. Binnen zes weken na verschijnen was er een vierde druk en stond het boek op nummer zeven van de CPNB-lijst met best verkochte kinderboeken. Mijn boek had geen prijs gekregen, geen recensies gehad, was niet door CPNB als kerntitel gekozen en toch vloog het de winkel uit. Mijn digibordles is 20.000 keer gedownload. Tussen twee herdrukken in was het boek niet leverbaar. ‘We hebben jouw effect onderschat,’ bekende de uitgever.

Om deze nieuwe producten te verkopen moest ik zelf ook zichtbaarder worden

WIENS TAAK? In het Modelcontract voor schrijvers van de VvL staat dat je als auteur met je uitgever in overleg treedt of kan treden over de promotie van je boek. Deze afspraken gaan meestal niet over de vraag hoeveel geld je ervoor wilt ontvangen. Mijn uren steek ik er gratis in en soms betaal ik ook nog andere kosten, zoals het laten drukken van een ansicht-

te maken, maar ruim 100.000 mensen bezochten daarvoor mijn site, dus zoiets werkt wel. Daarnaast heb ik een webwinkel via een partnership met Libris. Books2download heeft een eigen website waarop Bert en ik samen bloggen over uitgeefzaken en nieuwe media. We versturen maandelijks een nieuwsbrief naar 4.500 adressen. Facebook is leuk om contact te onderhouden met vrienden, familie, collega-schrijvers, illustratoren en andere boekenmensen. Maar het blijft een klein kringetje. Via Twitter heb ik een veel groter netwerk: ruim 13.000 volgers. Een groot voordeel van Twitter is het plaatsen van korte berichten met een link naar een artikel en de mogelijkheid om dergelijke berichten te retweeten. Dit wordt veelvuldig gedaan. Zo help je je volgers aan interessante informatie en komen jouw berichten bij onbekenden. Op deze manier groeit je netwerk en bereik.

Een groot voordeel van Twitter is het plaatsen van korte berichten met een link naar een artikel en de mogelijkheid om dergelijke berichten te retweeten

BOEKPROMOTIE Als een boek aardig verkoopt, heeft de uitgever soms wel wat promotiegeld. Bij mijn leeskoffertje Daar komt aap heb ik een gratis app bedacht ter promotie en dat mocht ik op kosten van de uitgever uitvoeren. Het bleek heel effectief.

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

kaart om op scholen uit te delen. Met de royalty’s (dikwijls 5%) verdien ik die uren nauwelijks terug. Als verkoop via mijn website loopt, krijg ik via Libris 10%. Toch loont het de moeite, al is het maar omdat ik meer betaalde lezingen krijg en enorm geniet van het directe contact met lezertjes en leerkrachten. Mijn boeken blijven langer in de winkel, ik bereik meer mensen en mijn naamsbekendheid in het onderwijs, boekwinkel en bibliotheek is gestegen. Ik denk dat uitgevers meer dan ze nu doen gebruik zouden kunnen maken van de promotieactiviteiten van een auteur en ik zou blij zijn als

daar een financiële beloning tegenover zou staan, bijvoorbeeld in de vorm van ‘waardebepaling achteraf’ bij gebleken effect.

Rian Visser is kinderboekenschrijver en grafisch vormgever. Daarnaast runt ze samen met Bert Vegelien Books2download: een uitgeeflab voor digitale kinderboeken, apps en e-boeken. Zie: www. rianvisser.nl en www.books2download.nl.

JE KUNT JEZELF VERRASSEN, DAT MAAKT SCHRIJVEN ZO FASCINEREND INTERVIEW MET JAMAL OUARIACHI

ANDREA KLUITMANN

Jamal Ouariachi (Amsterdam 1978) debuteerde in 2010 met de roman De vernietiging van Prosper Morèl. In 2013 verschenen Vertedering en 25, allemaal bij uitgeverij Querido. Vertedering is intussen genomineerd voor de BNG Literatuurprijs 2013.

van mijn tweede roman, Vertedering, en ik kondigde hem aan door iets te zeggen als: ‘Ik zou die klootzak eigenlijk moeten haten, maar hij heeft nu eenmaal een fantastisch boek geschreven.’ Zijn antwoord was: ‘Ja, maar jij hebt inmiddels wel je tweede boek gepubliceerd.’ En daar zit wat in, je ziet bij veel schrijvers dat als hun debuut enorm goed verkoopt, het moeilijk is om met een tweede te komen. En intussen heb ik mijn derde boek uit, in die zin heb ik mazzel gehad.

e bent in 2010 gedebuteerd. Destijds zei je: ‘Met De vernietiging van Prosper Morèl wil ik met één knal in de literaire wereld belanden. Hallo, hier ben ik en ik ga niet meer weg. Ik zal altijd schrijven.’ Was het ook een knal, hoe kijk je terug? Het resultaat vind ik nog steeds een raar en eigenzinnig boek. En het is moeilijk te zeggen waarom het niet zo groot is geworden als ik hoopte, al had ik natuurlijk wel de pech dat zowat in dezelfde week Peter Buwalda debuteerde met Bonita Avenue. Het eerste halve jaar ging het bij hem ook niet heel hard, maar toen kreeg hij een prijs en kwam hij in De Wereld draait door, en toen explodeerde de verkoop. Met mijn boek gebeurde dat niet, maar achteraf ben ik daar ook wel de voordelen van gaan zien. Peter droeg voor tijdens de presentatie

En je hebt veel (goede) recensies gehad, je werk is beslist niet onopgemerkt gebleven. Was er een groot verschil met je tweede boek, werd Vertedering anders ontvangen dan je debuut? Er was veel meer aandacht voor, ik geloof dat men inmiddels wel wist dat ik bestond. Mijn naam was

FOTO: ARNOUT HULSKAMP

raire tijdschrift Das Magazin. Er waren 30 schrijvers en iedereen had een leesclub. Dat was eigenlijk voor het eerst dat ik met een grote groep lezers over mijn werk discussieerde. Je krijgt natuurlijk wel losse reacties van mensen, maar bij zo’n grote groep merk je pas goed hoezeer het niet één boek is dat mensen lezen, iedereen haalt er weer iets anders uit of legt ergens anders de klemtoon. Dat is een cliché, maar het is wel echt waar. Maar echt een beeld van de typische Ouariachi-lezer heb ik niet, nee.

al een beetje bekend, als een serieuze schrijver en niet iemand die zo nodig een keer een debuutroman moest schrijven omdat iedereen dat nu eenmaal wil doen. Ik vond Vertedering een erg mooi boek. Een psychisch nogal beschadigde jongeman vindt een mand met jonge poesjes en dat maakt een soort gevoelslawine in hem los die uitmondt in intense pogingen tot zelfonderzoek. Er zit veel humor in, en een prettige zweem van ouderwetsheid. Er zijn veel woorden of uitdrukkingen waarvan ik het een beetje jammer vind dat ze in onbruik raken. Als ze op een bepaalde plek passen, moet je niet bang zijn dat mensen ze niet kennen en misschien een keer in het woordenboek moeten kijken.

Dat festival was een groot succes. Lezen en feesten werden soepel met elkaar verbonden. Is dat een nieuw verdienmodel omdat boeken het ‘sec’ zo moeilijk hebben? Dat weet ik zo niet, maar het werkt wel om de gezelligheidscomponent te combineren met het praten over literatuur, al hoorde dat natuurlijk altijd

Weet je door wie je wordt gelezen? Een tijd geleden was er een festival van het lite-

al een beetje bij elkaar. Cafés, schrijven, lezen. Het werkte in ieder geval goed, mensen hadden de boeken ook echt gelezen; er werd inhoudelijk gediscussieerd. Je hebt klinische psychologie gestudeerd. Heb je die studie bewust gekozen als voorbereiding op het schrijverschap? Waarom niet bijvoorbeeld literatuurwetenschap of Nederlands? Ik dacht dat ik juist geen literatuur moest gaan studeren omdat ik bang was dat dan de lol eraf zou gaan, dat het te technisch zou worden. Achteraf ben ik daar wel van teruggekomen, de afgelopen jaren ben ik juist geïnteresseerd geraakt in literatuurtheorie.

Er wordt heel veel zouteloos en muf proza geproduceerd in Nederland

Wat kan de literatuurwetenschap volgens jou betekenen, wat voegt ze toe? Voor een schrijver? Het is zinnig om je bewust te zijn van verschillende manieren van lezen en ook van de literatuurgeschiedenis. Anders ga je telkens proberen het wiel opnieuw uit te vinden. Laatst las ik een roman van een jonge schrijver die begon met een zin als: ik ben geboren in dat-en-dat jaar op die-en-die plek. Dan hoef ik eigenlijk al niet meer verder te lezen. Als je zoiets zonder ironie of zonder er een interessante wending aan te geven durft op te schrijven, heb je blijkbaar geen enkel benul van de geschiedenis of van het effect dat zo’n overgebruikte formulering op een lezer heeft. Er wordt heel veel zouteloos en muf proza geproduceerd in Nederland.

De vernietiging van Prosper Morèl bijvoorbeeld ging over een therapeut. Ik betwijfel of ik voor het schrijven veel heb aan de wetenschappelijke kennis die ik tijdens mijn studie heb opgedaan. Klinische psychologie gaat vooral over ziektebeelden. En over gemiddelden, de algemene tendenzen, terwijl je voor een roman juist het heel specifieke nodig hebt. Je hebt die studie niet gekozen om desnoods terug te kunnen vallen op een beroep waarmee je geld zou kunnen verdienen? Nee, dan had ik iets anders moeten kiezen.

Als je andere schrijvers leest dan zie je ook altijd de techniek. Is dat storend? Neemt het iets weg van het plezier of leesgenot? Hangt er van af. Bij werkelijk goede schrijvers, bijvoorbeeld Philip Roth, vergeet ik het weer. Een echt goed boek kan die beroepsafwijking helemaal lam leggen, al probeer ik dan achteraf wel weer om te kijken hoe iets in elkaar zit. Maar meestal let ik wel op techniek, en dat heeft ook zo zijn voordelen, je kunt vaak al na één pagina zeggen of het iets wordt. Een goede schrijver weet je vaak al in de eerste alinea te grijpen. Maar om nog even terug te komen op de psychologie – toen ik voor die studie koos, had ik het schrijven al wel een beetje in mijn achterhoofd. Op de middelbare school was ik daar al mee bezig en ik dacht: daar kan ik iets mee.

Je was heel jong, 22, 23 en je dacht: ik ga nu echt schrijven. Veel eerder al, maar toen ik een jaar of 23 was ben ik er inderdaad veel tijd voor gaan vrijmaken. Ik heb toen drie jaar lang intensief gewerkt aan een boek dat uiteindelijk is mislukt. Daarna begon ik aan wat mijn debuutroman zou worden. Je bent nu schrijver. Hoe voelt dat? Het mooie eraan is de totale vrijheid. Ik heb altijd moeite gehad met op tijd opstaan en omgaan met autoriteiten die jou vertellen wat je moet doen. In die zin is het een heel prettig bestaan. Aan de andere kant brengt het natuurlijk ook een hoop verantwoordelijkheid met zich mee, je moet zelf iets met je dag doen, zelf structuur aanbrengen, steeds weer.

Dat blijkt ook, in je boeken komt er iets van terug, speelt psychologie een rol. Ja, hoewel het eerder het wereldje is dat ik belicht,

Vind je dat zwaar? Ja, dat kan zwaar zijn. Het hangt een beetje af van

de fase waarin ik zit met een boek. In het begin is het erg plezierig, als je nog alle kanten op kunt. Dan krijgt het langzaam vorm en daarna is het een periode lang vooral erg hard werken en jezelf veel ontzeggen, op sociaal gebied bijvoorbeeld. Tegen het einde begint het weer leuk te worden, als je echt ‘in control’ bent, als je weet hoe je dat boek moet schrijven.

Er kwam wat commotie. Querido en de Vlaamse krant De Morgen zochten zo veel mogelijk vrouwen die bloot met jullie op de foto wilden. Toen werden jullie vooral op Facebook uitgemaakt voor seksistisch en erger. Ja, het was hartstikke leuk dat het van tevoren al zo uit de hand liep. En dat iedereen al een oordeel klaar had terwijl ze nog geen letter hadden gelezen en de foto nog niet eens was gemaakt (AK: zie voor het resultaat De Morgen van 18 september 2013 of

Op een gegeven moment ken je dit ritme. De eerste keer lijkt me eng, dan weet je niet wat er gebeurt, je weet niet hoe lang het nog gaat duren. Aan je debuut heb je vierenhalf jaar gewerkt, ging Vertedering vlugger? Aan Vertedering heb ik maar heel kort geschreven, acht maanden. Het heeft voor mij altijd te maken met de juiste toon vinden. Mijn debuut was ook een soort leerboek voor me, ik ben heel veel foute zijpaden ingeslagen en daar was ik dan rustig een jaar mee bezig om alsnog te besluiten: nee, dit toch maar niet. Ik geloof dat ik het inmiddels eerder door heb wanneer ik fout zit.

Ja, hartstikke leuk dat het vantevoren al zo uit de hand liep

Geniet je van de literaire wereld? Is dat helemaal jouw wereld? Periodiek. Er zijn tijden dat ik wel in de bekende café’s kom en feestjes afloop en meestal is dat na een maand of twee ook weer genoeg. Dan trek ik me weer terug, al heb ik de afgelopen jaren ook wel twee of drie schrijvers ontmoet die ik nu echt als vrienden beschouw. Het is ook interessant om te weten dat zij een soortgelijk proces doormaken, hoewel iedere aanpak weer totaal anders is, heb ik nu gemerkt met die trilogie.

kijk op de website van Jamal). Ik vind dat wel komisch en ik geniet er ook wel van dat mensen zo makkelijk uit hun tent zijn te lokken. Heeft dat te maken met je plezier in het spel? Iets wat je als romancier eigenlijk ook doet? Met de verwachtingen van lezers spelen? Ja, al denk ik dat die provocatieve kant meer zit in andere dingen die ik schrijf. Facebook, artikelen in kranten en tijdschriften; dat is vaak wat meer gericht op mensen een beetje prikkelen. Met romans is dat toch anders. Bij die trilogie had ik in het begin nog wel het idee dat het een soort grap was, maar zodra je er echt aan gaat werken wordt het toch weer iets van jezelf, en dus serieus.

Samen met twee andere auteurs heb je een trilogie geschreven. Jouw deel heet 25, deel II van David Pefko heet 45 en deel III is van Daan Heerma van Voss en heet 70. De titels refereren aan de leeftijd van jullie hoofdfiguur Hanna. Uitgeverij Querido noemt het project: het literaire antwoord op Fifty shades of grey. Was dit concept, het schrijven van een erotische romanserie, jullie idee? Het begon met Annette Portegies van Querido, die vorig jaar op de Frankfurter Buchmesse was en daar tot de ontdekking kwam dat de beurs in een soort pornoshow veranderd was. Ze dacht: hier moeten we iets mee doen. David kwam met het idee om samen met twee andere schrijvers iets te maken. Dat werden Daan en ik. We hebben de trilogie met z’n drieën geschreven, maar het oorspronkelijke idee was van David en Annette.

Een roman kost ook veel meer inzet dan een stukje op Facebook. Ja, en ik vind het interessant om juist met een roman mensen te verleiden om in bepaalde standpunten mee te gaan die niet de hunne zijn. De hoofdfiguur van Vertedering is bijvoorbeeld in veel opzichten een heel nare kerel, maar toch lukt het

de meeste mensen om dat boek uit te lezen, om mee te gaan in de gedachtewereld van die man.

Hoop je ook om dit samen te doen met de schrijvers die er nu zijn? Is dit een goede periode in de Nederlandse literatuur? Ja, ik heb inderdaad het idee dat de magere Grunberg-jaren voorbij zijn.

Omdat hij zo veel facetten heeft. En dat vind ik interessant; kijken of je lezers zo ver kunt krijgen om inderdaad de inleving op te brengen om zo iemand te willen blijven volgen, met alle literaire trucjes die er zijn.

Grunberg-bashing? Dat zag ik eerder ergens in een interview met je. Ik dacht, laat ik het weer eens erin gooien, het kan nooit kwaad. Je vindt hem oprecht een slechte schrijver? Ja.

FOTO: ARNOUT HULSKAMP

En dat mag je helemaal zelf bepalen als auteur. Is dat niet heel anders als je samen iets schrijft? Vooral in het begin vond ik het lastig, omdat je toch vastzit aan een personage dat je in overleg met anderen hebt gecreëerd. Toen ik de toon voor de 25-jarige Hanna eenmaal had gevonden, was ze mijn personage geworden en maakte het niet meer zo veel uit dat we het samen schreven. Het zijn ook drie onafhankelijke romans geworden, je kunt ze los van elkaar lezen. Alleen wordt het krachtiger als je ze in de juiste volgorde alle drie leest. Dan ga je de lijnen ontdekken die er in zitten. Lieten jullie elkaar stukken lezen? Nou, daar werden dus de verschillende werkwijzen van ons drieën duidelijk. Daan liet inderdaad stukken lezen. En zelf merkte ik: dat kan ik helemaal niet. Ik kan dat pas in de laatste fase. Uit onzekerheid, of angst? Nee, het heeft te maken met de manier waarop het bij mij werkt, het is een soort mozaïek, heel kleine brokjes die langzaam in een volgorde terechtkomen. Als ik een idee heb of een aantekening maak, weet ik precies in welk hoofdstuk ze moeten komen, maar pas in de aller-, allerlaatste fase ga ik dat echt aan elkaar schrijven. Dus voor die tijd is het voor iemand anders een onbegrijpelijke chaos. Hoe zie je je toekomst als schrijver, denk je bijvoorbeeld dat je literair veel gaat experimenteren? Ik hoop het wel. Maar over de toekomst denk ik nooit zo na. Ik weet dat ik alleen kan blijven schrijven als het interessant blijft, en ik kan me niet voorstellen dat er ooit een soort routine in sluipt, dat ik een methode vind en denk: zo moet het, zo moet ik het voortaan maar doen. Je moet elke keer weer opnieuw leren hoe je dat ene boek schrijft. Natuurlijk kun je de techniek een beetje onder de knie krijgen, maar elk boek vereist toch weer een totaal nieuwe aanpak. Ik hoop dat ik dit kan blijven doen.

Alles van hem? Nee, niet alles. Ik vind zijn Voetnoot vaak wel spannend, die stukjes in De Volkskrant, dat doet hij goed. Maar zijn romans vind ik onleesbaar, die krakkemikkige stijl, dat wereldbeeld dat hij neerzet. Ik heb de theorie dat er in de jaren ’90 gewoon erg weinig goede debutanten waren, en hij sprong eruit. Eigenlijk heeft hij 15 jaar lang een soort alleenheerschappij gehad.

beetje lijkt op de Amerikaanse New Sincerity-beweging, met schrijvers als Dave Eggers, Jonathan Safran Foer en David Foster Wallace. Die schudden dat nihilisme en ook dat totale cynisme van zich af. Cynisme is voorbij. Nu hou ik helemaal niet van Dave Eggers, maar het kan ook heel goed uitpakken, bijvoorbeeld bij David Foster Wallace. Hem vind ik iemand die dat wel op een geslaagde manier deed, het zoeken naar hoop, naar iets positiefs, in zijn werk dan [David Foster Wallace pleegde in 2008 zelfmoord, A.K.].

En is dat nu afgelopen? Ja, heel veel jonge schrijvers hadden hem als soort ideaalbeeld. Maar ik merk de afgelopen vijf, zes jaar dat er mensen zijn gedebuteerd die iets anders willen.

Hoe schrijf jij? Met veel planning of eerder intuïtief? Ik denk dat het – zoals het in interviews met schrijvers naar voren komt – vaak meer zwartwit wordt voorgesteld dan het is. Iemand als Rosenboom mag het wel allemaal plannen, maar het intuïtieve komt natuurlijk op het moment dat hij zinnen schrijft. En ook de ogenschijnlijk intuïtieve schrijvers hebben heus wel een idee van waar ze naar toe werken. Zelf ben ik wel een planner, ik heb in een vroeg beginstadium al een idee van een structuur, een hoofdstukindeling en een idee van een eindpunt.

Wat willen ze? Of laat ik met jou beginnen, wat wil jij, heb je idealen? In ieder geval niet dat nihilistische wereldbeeld van Grunberg, dat is zo sleets en zo makkelijk. En ik weet niet waarom, maar op de een of andere manier vinden mensen het heel lekker om daarin te zwelgen. Een beetje het The Cure-sfeertje…? Nu ben ik toevallig wel een groot liefhebber van The Cure! Maar dat is wel een goede vergelijking. The Cure heeft een pikzwarte kant, maar ze spelen ook de meest zoetsappige, vrolijke popliedjes. En dat is precies mijn probleem met Grunbergs werk, daar zit geen enkel contrast in, het is alleen maar zwart. Dat vind ik geloofwaardig noch interessant. Hij flirt met een zwartheid die onecht is. Ik had lange tijd een soortgelijk gevoel bij Houellebecq, maar die ben ik intussen enorm gaan waarderen. Bijvoorbeeld Platform, daar gaat natuurlijk ook van alles verschrikkelijk mis, maar er zit ook een heel mooi liefdesverhaal in dat boek.

Wijk je daar wel eens van af, kan het soms ook heel anders lopen? Jazeker. En wat ook het geval is: ik denk altijd dat ik al die gebeurtenissen in het boek heb verzonnen, maar dan blijkt er toch iets in te sluipen wat veel persoonlijker is. Niet op het gebied van de gebeurtenissen in een boek, maar op een ondertonenniveau. En dat gaat niet met opzet, ik merk het pas achteraf, heel naïef. Als ik een boek van iemand anders lees, zie ik het vaak meteen al, maar zelf heb je dus heel veel niet door. Je kunt jezelf verrassen, dat maakt schrijven zo fascinerend.

Wat hij in Elementaire deeltjes nog niet kon doen of niet wilde? Ja, precies. En daarom vind ik hem in Platform een betere schrijver, omdat hij daarin meer met contrasten werkt, een rijker palet hanteert.

Andrea Kluitmann is vertaalster en redacteur van VvL.nu.

Grunberg is je te eendimensionaal. Maar dat is natuurlijk wel intussen een beetje zijn handelsmerk. Ja, dat is het inderdaad. En misschien zie je bij hem ook iets van de gemakzucht die je naar mijn idee dus juist moet vermijden. Als je naar Nederland kijkt, waar alles natuurlijk 15 of 20 jaar later komt dan in de VS, dan zie je nu iets gebeuren wat een

- SCHRIJVER MEETS VERTALER -

DAT GAAN WE HELEMAAL GOEDMAKEN MARCO MARSULLO EN MANON SMITS

MANON SMITS

‘Hoe hij het in godsnaam voor elkaar kreeg om niet van zijn stoel op te springen en die eikel van een journalist eens duchtig de waarheid te zeggen was me werkelijk een raadsel. Als ik hem was geweest had ik die vent allang een boiler tegen z’n kop aan gesmeten. En misschien was dat wel juist de reden waarom hij Real Madrid trainde terwijl ik onderuitgezakt op een linnen ligstoel lag om te worden opgevreten door de muggen, op dat balkonnetje in Mondragone waar het geurde naar zee en zwerfafval.’

'Fragment uit Buiten Spel van Marco Marsullo, vertaling Manon Smits'

et was een lot uit de loterij. Ik kwam terecht op het blog van ene Marco Marsullo, een Napolitaan van 24. In zijn bio stond dat Einaudi, een gerenommeerde uitgeverij, hem een contract voor drie boeken had gegeven naar aanleiding van zijn eerste manuscript. Ik mailde meteen: ‘Zou dat niet iets zijn voor de Nederlandse markt?’ ‘Jazeker,’ mailde hij terug, ‘want het is humoristisch en het gaat over voetbal.’ Die dag gingen er zeker tien mailtjes over en weer. Ik vertelde hem over mijn Veronesi-traumaatje. In 1994 had ik een hoofdstuk van Veronesi vertaald

en naar De Geus gestuurd. Die hadden daar niets mee gedaan. Tien jaar later brak hij door, en verscheen er een Nederlandse vertaling bij een andere uitgeverij. Marsullo zei: ‘Dat gaan we helemaal goedmaken.’ Ik fungeer als mijn eigen scout. Ik zoek naar interessante schrijvers op internet en op boekenbeurzen. Dat laatste is vrij ongewoon. Sommige Nederlandse uitgevers zie je denken: ‘Wat doet die hier?’ maar anderen vragen juist zo’n gesprekje van een half uur met je aan. Laatst op de boekenbeurs in Turijn had ik 15 afspraken. Het contact

SCHRIJVER & VERTALER MARCO MARSULLO & MANON SMITS

met schrijvers en uitgevers is een prettige afwisseling van het almaar thuis zitten werken in je ouwe kloffie. Ook Marsullo ontmoette ik in Turijn. Ik had inmiddels zijn manuscript gelezen en was heel enthousiast. We raakten bevriend. Hij liet ons in het huis van zijn ouders in Napels logeren. Niet als wederdienst, hoor, want Marco wist dat ik niets kon garanderen. Toen ik Arend Hosman van Thomas Rap over dit boek tipte, leek het een beetje vriendjespolitiek. Arend liet het dus eerst door een ander lezen. Die was ook overtuigd – inmiddels stond het boek al in de Italiaanse bestsellerlijsten – en drie dagen later deden ze een bod. Het boek gaat over een trainer in het amateurvoetbal die net zo groot wil worden als José Mourinho. Dat is een soort Louis van Gaal; wist ik eerst ook niet. Het is grappig om te lezen hoe een jongen van 24 zich een man van 40 voorstelt. Hij is al 20 jaar getrouwd, heeft een uitgeblust huwelijk… ‘Beetje cliché, Marco,’ zei ik. ‘Ik ben zelf al 20 jaar samen, en het kan ook anders!’ Daar moest hij wel om lachen.

Ik ben nu bezig aan het derde hoofdstuk. Er komt veel Napolitaans dialect in voor. Ik maak lijstjes van woorden die ik niet begrijp. Dan is het een geruststelling dat ik Marco snel kan bereiken. Pas als ik helemaal klaar ben, beslis ik wat ik ermee ga doen: wordt het spreektaal of platte stadstaal? Wanneer ik Marco opzoek in Italië, hoor ik hem ook dialect praten met zijn vrienden. En ik lees het op Facebook en Twitter. Die woorden kan ik niet verstaan, maar er spreekt een ‘wij onder elkaar’ sfeertje uit. Ik ben met meer schrijvers bevriend. Maar zojuist heb ik een boek vertaald van een tv-presentatrice. Een soort Italiaanse Linda de Mol. Ik weet niet precies waarom, maar ik voelde een drempel om haar te mailen. Alsof ik dan een fan zou zijn. Toch was het een leuk boek om te vertalen.

Smits’ vertaling van Marco Marsullo’s Buiten Spel verschijnt komend voorjaar bij Thomas Rap. Manon Smits vertaalt sinds 1993 uit het Italiaans en Engels. Drie van haar vertalingen werden genomineerd voor de Europese literatuurprijs 2011.

PED STUD ANT EN ENTI KO O S

ND UWE AR O H C A SB BES WET EN K

CHARLOTTE KÖHLER STIPENDIUM 2013 VOOR JOOST DE VRIES

HELD M YS T E R E N ERI EU S

N KELE P R I K V LOT EN

ROBERT VAN DIJK

et Charlotte Köhlerstipendium geldt als een aanmoedigingsprijs voor beginnende literaire auteurs, die afwisselend wordt uitgeloofd voor de volgende genres: proza, poëzie, theater, vertalingen en jeugdliteratuur. In 2013 was het stipendium bestemd voor een prozaschrijver.

De jury (bestaande uit René Appel, Jann Ruyters en Robbert Wellagen) werkte zich door een stapel van ongeveer honderd boeken. Na zorgvuldige schifting en weging stelde zij unaniem voor om het stipendium aan schrijver en literair criticus Joost de Vries toe te kennen. Het bestuur van de Stichting Charlotte Köhler nam dit voorstel over.

VOORZITTER JAN BAEKE MET WINNAAR JOOST DE VRIES. FOTO: NICO GARSTMAN

JURYLID RENÉ APPEL EN JOOST DE VRIES. FOTO: NICO GARSTMAN

FOTO: NICO GARSTMAN

Volgens de jury waren er onder de inzendingen flink wat boeken die opvielen door hun persoonlijke literaire stijl en die in ideeënrijkdom verder reikten dan de adolescente worstelingen (wat moet ik in dit leven, hoe vind ik liefde, etc.) waardoor nog veel van het ingezonden werk werd gekenmerkt. De jury was het meest getroffen door de twee romans die Joost de Vries tot nu heeft gepubliceerd: Clausewitz in 2011 en De republiek in 2013. Bij de feestelijke uitreiking op 1 november las René Appel het juryrapport voor, met onder meer de volgende passage. ‘Zijn werk is beschouwend en kwetsbaar, pedant en studentikoos, helder en mysterieus, maar altijd geschreven in een prikkelende en vlotte stijl. Zowel in zijn artikelen als in zijn romans laat De Vries zich kennen als een erudiete, speelse beschouwer met een groot talent voor het leggen van originele verbanden en het opschudden van clichés.’

VRIENDEN EN FAMILIE. FOTO: NICO GARSTMAN

HIJ ZEI ZIJ ZEI

‘Als ik iets schrijf, ben ik minder gebonden aan mijn bureau. Ik kan ook maar een paar uur per dag schrijven. Maar een vertaling ligt op je te wachten als een hond. Je aait hem even en hup, daar staat ’ie naar je te kwispelen. Zit ik weer zes, zeven uur te werken.’ Imme Dros in NRC Handelsblad, 13-7-2013 ‘Soms is surrealisme een gemakkelijke oplossing – in het slechtste geval zet je een paar willekeurige dingen bij elkaar, waarmee je dan zogenaamd iets suggereert om het verhaal extra diepte te geven.’ Saskia de Coster in NRC Handelsblad, 16-8-2013

CITATEN UIT DE BOEKENWERELD Samengesteld door René Appel

‘Weet je, televisieseries hebben de rol van boeken overgenomen. Als ik mijn vrienden vraag wat ze het weekend hebben gedaan, krijg ik als antwoord: ik heb seizoen 1 van Homeland gekeken. Dat zijn twintig afleveringen!’ Arjen Lubach in Boek, maart/april 2013

‘Als ik mijn linkerarm zou moeten afhakken om een goed boek te kunnen schrijven, zou ik dat zeker doen.’ Karl Ove Knausgard in tv-programma Boeken op reis, 1-9-2013 [Over de handgeschreven eerste versies:] ‘Als je direct in het computerscherm werkt, ziet het er zo af uit, alsof een secretaresse het heeft uitgetypt. Terwijl het stadium dat een verhaal nog veel kanten op kan, en ik nog van alles verander, zo interessant is. Ik ben een enorme schrapper. De eerste versie is altijd zo’n veertig pagina’s langer dan de uiteindelijke. Het blijkt altijd weer bondiger te kunnen.’ ‘Research is geen corvee, mijn mooiste reizen heb ik voor mijn boeken gemaakt.’ Vonne van der Meer in de Volkskrant, 7-9-2013

[Over zijn grimmiger geworden werkhouding:] ‘Ja, zowel inhoudelijk als fysiologisch. Ik wend mij eerder tot schrijnende onderwerpen, ik wantrouw plezier in het schrijven. Ik zit niet meer te wachten op frivoliteiten. Ik ga aan mijn schrijftafel zitten en denk: we zullen wel eens zien wie de baas is. Verbeten.’ ‘Mijn werk hoopt zich altijd op, zowel de research als de plannen. […] Weet je, eigenlijk is het nog veel maniakaler. Elke dag in de krant zie ik wel een bericht waarvan ik denk: dat is materiaal voor een roman. En hoe ouder ik word, hoe erger de manie, hoe groter de neiging om overal een onderwerp in te zien.’ A.F.Th. van der Heijden in Vrij Nederland, 8-6-2013

[Op de vraag ‘Ben je na al die bijval ongevoelig geworden voor kritiek?’:] 'Het moment waarop een nieuw boek verschijnt, vind ik altijd het minst plezierige, want dan komen die meningen weer. Ook van mensen die mij eigenlijk niet zo interesseren. Maar toch ben ik niet gestopt met recensies te lezen, en ik vind een slechte kritiek nog altijd vervelend. Tegelijk besef ik natuurlijk ook wel dat er veel redenen kunnen zijn voor een negatief stuk. Soms heeft zo’n criticus gelijk, soms wil hij zich afzetten tegen die andere journalist waar hij een vete mee heeft, soms is het artikel ingegeven door jaloezie. Dat merk ik wel: er zijn toch figuren die denken: als een roman zoveel succes heeft, zal het wel zo’n makkelijk bestsellerboek wezen in de stijl van Dan Brown of zo. Dat vind ik wel jammer.’ Herman Koch in De Morgen, 2-11-2013

‘Vergeet niet dat mijn boeken enorme projecten zijn. De vergelding was zeven jaar werk. Aan Baltische zielen ben ik in 1999 begonnen. Al die reizen daar naartoe heb ik, op één na, zelf betaald. Er gingen in dit geval heel veel kosten voor de baat uit. Ik koop nu dan ook geen schoenen van 4.500 euro of een Maserati, ik betaal mijn schulden af die ik heb gemaakt voor deze boeken.’ Jan Brokken in Boek, mei/juni 2013 ‘Ik ben zelf in de categorie “literaire thrillers” geplaatst, maar als ze het misdaadfictie hadden genoemd of pulpfictie, maakt mij dat niet uit. Voor mij is het wat het is. Welk label ze erop drukken interesseert mij niet. Het is dezelfde discussie als: wat is kunst? Is het kunst? Wat bedoel je met kunst? Definieer kunst.’ Noorse misdaadauteur Jo Nesbo in de Volkskrant, 29-6-2013

·· · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · ·· · · · ·· · · · ·· · · · · · · ·· · · ·· · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · ·· · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · ·· ·· · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · ·

ROT I S H E N OV E R M A OV E R T E KÖ H L E RS T E RS T I P S E R L E E H V N J Ö I K R E 3 1 A R LOT P E N D I U M 2 0 N D E Z E S C H P E R S T E M M C H A R LOT T E D E N D E Z E P I A P H L E RS TT T I N G S G A S S EE R I S H E E L DA A R I J K E S P I E S E RWA A RT S E P E R I S H E E L DAA E RO E Z E S C H R I J V M E N OV E R M G A S S E N N E E Z E S C H R I J V M E N OV E R M D E N DDA P P E R S T E MS ROT T I N G ST S E PA D E N DA P P E R S T E MR I J K E S P I E S C S H E E L M A R I J K E S P I E N E E RWA A RJ V E R I S H E E L D E N OV E R M A 13 N E E ROT A N OV E RT I N G S G A S S E N D E Z E S C H R IA P P E R S T E M MT I P E N D I U M 2 0S E N N E E RW R O T T S E PA D E N R I S H E E L D H L E R S T T I N G S G A S R T S E PA D E N Ö K E T R E T A A V L RO E E R WA D E Z E S C H R I J P C H A R LO 2 0 13 N E E S E N N E E RWAR I J V E R I S H E E I J S E I A D E N E R M A R I J K E S RS T I P E N D I U M T T I N G S G A S N D E Z E S C HE N OV E R M A R R O E M E N OVR LOT T E KÖ H L 2 0 13 N E E R A A RT S E PA D EP P E R S T E M M LOT T E KÖ H L E N C H A T I P E N D I U M E N N E E RW I S H E E L D A P I E S C H A R D I U M 2 0 1 3 R S S Ö H L E RSOT T I N G S G A S E Z E S C H R I J V E V E R M A R I J K E KÖ H L E RS T I P EIN ASS EN N G S G N N E E R S G A S S E N D S T E M M E N O C H A R L O T T E N E E R O T T A R T S E PA D E OT T I N GH E E L DA P P E R A R I J K E S P I E S E N D I U M 2 0 13 S E N N E E RWAE R S T E M M E N J V E R I S M E N OV E R M E KÖ H L E RS T I POT T I N G S G A S I S H E E L DA P P A R I J K E S P I E ST R LOT T 0 13 N E E R E S C H R I J V E R M E N OV E R M T E KÖ H L E RS R STEM A H C 2 Z M T S K E S P I E RS T I P E N D I U MS E PA D E N D E DA P P E R S T E I E S C H A R LO2 0 13 N E E RO KÖ H L E N E E RWA A RT I J V E R I S H E E L R M A R I J K E S P S T I P E N D I U M S S E N N E E RW NEE E S C H R T E M M E N OV EOT T E KÖ H L E RROT T I N G S G A A A RT S E PA D E Z E D S MEN O M E PA D E NE E L DA P P E R S P I E S C H A R LM 2 0 13 N E E S S E N N E E RW E T S E R I S H V E R M A R I J K E E RS T I P E N D I U ROT T I N G S G A H E E L DA P P E R R LOT T E KÖ H L M 2 0 13 E KÖ H LM 2 0 13 N E E S C H R I J V E R I SK E S P I E S C H A U I MMEN O T D T N O E L P R I E S C H AL E RS T I P E N D I U A S S E N D E ZN OV E R M A R I J T E KÖ H L E RS T T T I N G S G A S S ED G T E KÖ H T T I N G SP P E R S T E M M EI E S C H A R LO2 0 13 N E E RORT S E PA D E N E E O R E P A 3 N E I S H E E L DA R I J K E S R S T I P E N D I U M E N N E E R WA C H R I J V E R I S H C A M R R E E H R I J V T E M M E N OV OT T E KÖ H L E T I N G S G A S S E N D E Z E S R I J K E S P I E S I P E R S P I E S C H A R L M 2 0 13 ROT A A RT S E PA D E N OV E R M A T E KÖ H L E RS T U O E E RW E R S T E M M N R I J K E S L E RS T I P E N D IA H A R LOT N E E RH C N E 3 S P 1 S S P 0 E I A 2 H T E KÖ ROT T I N G S G E R I S H E E L D R M A R I J K E S P S T I P E N D I U M N D E Z E S C A H L E R A R T S E PA D E R I S H E E L D N E E E Z E S C H R I J V M M E N OV E Ö K E T T E A D T VE O A D E N E E L DA P P E R SS P I E S C H A R L 2 0 13 N E E RW D E Z E S C H R I JM M E N OV E R M E R I S H V E R M A R I J K E E RS T I P E N D I U MRT S E PA D E N DA P P E R S T EN E E N E E RWA E ZE S D M E N O LOT T E KÖ H L N N E E RWA AI J V E R I S H E E L R I J K E S P I E S N E C H A R I N G S G A S S E D E Z E S C H R N O V E R M A W A A R T S E PA D E R I S H E E L D V TT M M ELETTERKUNDIGEN N E E R (VVL) S C H R I JM M E N OV E R M S T EVAN N E E RO A RT S E PA D E NAVERENIGING E E Z R S E E S P D A P S G A PA D E N DA P P E R S T EV E R M A R I J K E N E E RW V E R I S H E E L DE E ROT T I N G SA RT SVan E Deysselhuis L I S H E E 125S T E M M E N O R LOT T E KÖ H DeRLairessestraat S C H R I J I U M 2 0 1 3 N E N N E E R WA R I J V E S D PER HH A PAmsterdam S C H AI U M 2 0 13 N E T I P E N T T I N G S G A S N D E Z E S C H H E E1075 E D I L P S E O S END ARIJ K EN N S RM S N E E R A A RT S E PA D EE S C H R I J V E R IE N OVT:E020 624 0803 H L E R S T I P A G S KÖ T E7755 T624 OT T I N GE E RWA A RT S E N E E RW A D E N D E Z E R S T E M M H A RF:L020 R O E E P vvl@vsenv.nl 2 0 13 N S G A S S E N NZ E S C H R I J V E R P I E S CN D I UE:M A RT S E PR I S H E E L DA PR S E K J I L G H R I J V E E N OV E R M A KÖ H L E RS T I P E N E E www.vvl.nu ROT T I NS E PA D E N D ER I J V E R I S H E E R A A RT E S C H E M M E N OV E S T E M M C H A R LOT T E D I U M 2 0 13 Z W E R D E E N N N ST MARIJ K E S P I E S KÖ H L E RS T I P EI N G S G A S S E N A A RT S E PA D EE E L DA P P E R R E V O E R I S H E R S T E M M E N H A R LOT T E KÖN R L O T T E N E E R O T T S S E N N E E RW V J I R H M 2 0 13 ROT T I N G S G A E N D E Z E S C I S H E E L DA P P I J K E S P I E S CN D I U M 2 0 13 NEE S E PA D E S C H R I J V E R E N O V E R M A R Ö H L E R S T I P E S S E N N E E R T R A A N E E R W A D E N D E Z E R S T E M M H A R L O T T E K R O T T I N G S G A PA D E N D E C E SE APP SE P 3 WA A RTJ V E R I S H E E L DM A R I J K E S P I E SI P E N D I U M 2 0 1 N E E RWA A RTC H R I J V E R I S HV S C H R I M M E N OV E R T E KÖ H L E RS T I N G S G A S S E N D E N D E Z E S S T E M M E N O I J R S T E S C H A R LOT N E E ROT T WA46A RT S E PA H E E L DA P P E R E N OV E R M A R K NEER 2 0 13 EMM ER IS E SPIE OT T E