VvL.nu 2016

·

·· · ·

·

·

L I G E R D E R D I G E J O N G I N G E N P R I J E N S B O EG N O E S T E W E R D E N E W E G ER E AA IGER KK EN Z RDIGE JONG EELDEN EN K E K D I W A T E S A G T Z HAR TS T I A N G S T I K K E A A N S B O EG B E T B A L D E R R Z A H N E E I G E R DI N G E N H A RT D I G E J O N G E W I J L E Z E N HA D E N Z I N G E NE N E N N O E S TA R D , A D E N ZA RT S T I K K E A AE E S , J I J L E E S T E N Z A N G Z AS B O EG B E E L H A RT S T I K K E AS D E N H E R K E RS I K L R G E W E I G E R I G E J O N G E N Z E N R EG E N E N N O EE N N E D L J D E I E W R R D Z ES TE E T B A L A RT S T I K K E A A N Z I N G E N P E N S B O EG B EL E E S T, W I J L E T I K K H N E LE Z E N H Z A N G Z A A D EA R D I G E J O N G I K L E E S , J I J G E N H A RT S N G G E R N E KE A PRIJZ EIG ERDEN R K E RS P R I J Z E N R E A A R D I G E J O S K I E T S W T E R T R G E W Z I N G E N H A E N E N N O E S E N Z I N G E N H A RT S T I K K E S T E W E R K E R D A A D E NS B O EG B E E L D Z A N G Z A A D E N Z I N G E N L D E N E N N O ERT S T I K K E A A RE N G E N S T, W I J L E Z E N Z A N G Z A A D S B O EG B E E R EG E N H A L D E N E N N O J I J L E E E W E I G E R D E N D I G E J O N G E NG E N P R I J Z E NN S B O EG B E EO E S T E W E R K E L D E R GRT S T I K K E A A R Z A A D E N Z I N R D I G E J O N G EB E E L D E N E N NR G E W E I G E R DA G E N H AE R D E N Z A N A RT S T I K K E A AG E N S B O EG H E T B A L D EE I G E R D E N Z A E W E I G N Z I N G E N H A A R D I G E J O NS T, W I J L E Z E NB A L D E R G E W A RT S T I K K E A H Z A A D E H A RT S T I K K EI K L E E S , J I J L E EJ L E Z E N H E TJ Z E N R EG E N E R G E W E I G E R DS R EG E N E W E R K E RS , J I J L E E S T, W I Z I N G E N P R IN H E T B A L D I N G E N H A RTE N O E S T E RS I K L E E S N G Z A A D E N S T, W I J L E Z E G Z A A D E N Z N G E N S B O Z E W E R K I G E R D E N Z AK L E E S , J I J L E EI J L E Z E N Z A NE A A R D I G E J OL E E S T, W I J L E Z R G E W EE N Z I N G E N I , J I J L E E S T, W N H A RT S T I K KS I K L E E S , J I JW E I G E R D E N B u lleti n S G Z A A D K E RS I K L E E P R I J Z E N R EG E E S T E W E R K E RE T B A L D E R G E H A RT S T I K K ER T E W E R E N Z I N G E N E L D E N E N N O I J L E Z E N H I J Z E N R E G E N D E R G E W E I G ER PR N E T BA L , Wi g i n eTn N VA Eg N HA S G Z A A DG E N B O EG B ES , Ve L ErE S E G H J G N I I J N Z I N Z N E E E N Z I N R K E RS I K L E Z A N G Z A A D E E E S T, W I J L E Z A N G Z A A D E NR EG E N H A RT H L KU N Z E N RIJZEN N IG , J IJR LET TE WE EIGERDEN ED STE E Z LE ZEN E P E E J L L I J K I N W I , E W W T G , E S N ZI NG EES T A A D EN ZI N EES , J IJ LEE ER G NGE N L I E Z J I D J N , A E S A E D J RS I K LD E N Z A N G ZN I K L E E S , J IJ N G Z A AE R K E RS I K L ER D E N Z A N G Z E K R E I N G E I J L E E S T, W I S T E W E R G E W E I G E E N N O E S T E WE R G E W E I G E R A D E N Z 2016 J A D N D T B A L O EG B E E L D E N H E T B A L E N Z A N G Z E RS I K L E E S ,Z E N R EG E N H E N S B S T, W I J L E Z E G E W E I G E R D O E S T E W E R K I N G E N P R I J E L D E N E N N O E R E N Z L S , J I J L E H E T B A L D E B E E L D E N E N A N G Z A A D E N G E N B O EG BJ I J L E E S T, W I J G N Z E R K E RS G E N S B O EGI G E R D E N PRIJZENREGEN D E N Z I E RS I K L E E S , G Z A A D E N Z I NE A A Z N E G H G E J O A L DER G E W RDEN Z A N ES TE WERK RDEN Z A N IJ LE ZEN O E B E N EIG HET S T, W E E S T, W I J L E Z WEIG ELDEN EN W E E E E L G G J R I R E J E , L E D D AARDIGE JONGENS E T B A L E N S B O EG BEHARTSTIKKE E T B A L G E N I K L E E SS I K L E E S , J I J R EG E N H A RT H N G N N G E J O NL E E S T, W I J L E ZG Z A A D E N Z I E S T E W E R K E RG E N P R I J Z E NB E E L D E N E N E B O EG N O E S T E W E N N OEN ES , J IJ E RD EN Z A N EN ZI N N BOEGBEELDEN NOESTE WERKERS N D E E A D G A L I E N Z EN I E G E W E I GE N S B O EG BE R D E N Z A N GN G Z A A D E N ZO EG B E E L D E N E N Z I N G E N I K J O N G E R G E W E I G E R D E N Z A O N G E N S B Z A N G Z A A D W E R K E RS D E JLEEST, N IKALEES, JIJ WIJ R D ELEZEN O ES TE A D EN ZI N G EN RDIG E E T BA L L D E R G E W E I G N A G I N E E E W K N H E T B A N H A RT S T I KE T B A L D E R G E B O EG B E E L D E E N Z A N G Z AE N B O EG B E E ENS IG ERD AD EN ZI NG EELDEN EN N G E E N R EG E W E R K E RS HG E HET N W O E J G BAL DER B E R GEWEIGERDEN ZA I N O E S T ES T I K K E A A R DN T B A L DR D E N Z A N GN G E N S B O EGD E N Z I N G E N I E H H A RT T, W I J L E Z E R G E W E I G E A R D I G E J O G Z A A E W E R K E RS N A Z E S A ERDEN N EN N O ES T A D EN ZI N G E , J I J L E EN H E T B A L D H A RZANGZAAD S T I K K EG E WEN GZINGEN I T E ZA DE E BE W I J L E ZR I J Z E N R EG E N H E T B A L D E R S B O EG B E EEL R D E N Z A N GN G E N B O EGN N E N P E W E R K E RS I G E J O N G E N E R G E W E I G Z A A D E N Z I G B E E L D E N E N O E S T S T I K K E A A R DN H E T B A L DR D E N Z A N G G E N S B O E D E N Z I N G E N N T A E E N H A RE E S T, W I J L E ZL D E R G E W E I G E A A R D I G E J OE N Z A N G Z AS T E W E R K E RS G S , J IJ L E N H E T BA T S T I K K G E W E I G E R D D E N E N N O E Z A A D E N Z I NB R A H W I J L E ZR I J Z E N R EG E N H E T B A L D E R S 1B O EG B E EEL R D E N Z A N GN G E N B O EGN I E EN GEN P E R K E RS GEWEIG AD EN Z E JONG EELDEN

·

·· · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · ·· · · · · ·· · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · ·· · ·· · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · ·· · · · ·· · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · ·· · · · · · · · ·

S IK D E ES , KL N G E N R K E RS I K L E R EG E N H A RET W E R K E RS I E T B A L D E R GRT S T I K K E A A RG Z S T E W E E N P R I J Z E N N E N N O E S T W I J L E Z E N HN R EG E N H A R D E N Z A N A N Z I N G B O EG B E E L D EE S , J I J L E E S T, G E N P R I J Z E D E R G E W E I G E Z I N G E N H N G E N R K E RS I K L E Z A A D E N Z I NE N H E T B A L A N G Z A A D E NH A RT S T I K K E A S T E W E R D E N Z A N GE E S T, W I J L E Z W I J L E Z E N ZJ Z E N R EG E N W E R K E RS I K D E W E I G E I K L E E S , J I J L E S , J I J L E E S T, Z I N G E N P R I N E N N O E S T EE N H E T B A L A I N G E N E R K E RS I K L EA N G Z A A D E N B O EG B E E L D EE E S T, W I J L E Z E N R EG E N H Z E S T E WE I G E R D E N Z E N Z I N G E N I K L E E S , J I J LI N G E N P R I J ZW E I G E R D E N D H E R G E WN Z A N G Z A A S T E W E R K E RS N G Z A A D E N ZE T B A L D E R G E E N Z I N G E N E G E R D E L D E N E N N O EI G E R D E N Z A I J L E Z E N H Z A N G Z A A DE N S B O EG B E E EG B E E L D E R G E W E S , J I J L E E S T, WT, W I J L E Z E N R D I G E J O N G E E S T, W I J L E Z H E T B A G E N I K L E E E E S , J I J L E E S RT S T I K K E A A I K L E E S , J I J L G E W E I G E R D EA L N A R D E N Z I W E R K E R S I K E N R E G E N H S T E W E R K E R S H E T B A L D E H A RT S T I K K E A N O E S T E I N G E N P R I J ZL D E N E N N O E T, W I J L E Z E N Z E N R EG E N I G E R D E N Z A D E N Z N B O EG B E E L E E S , J I J L E E SZ I N G E N P R I J A L D E R G E W E E N Z I N G E N K D E K B N Z I N GE W E R K E RS I A N G Z A A D E N L E Z E N H E T N Z A N G Z A A N H A RT S T I K N O E S T E I G E R D E N Z J I J L E E S T, W I JE S T, W I J L E Z E P R I J Z E N R EG ES T E W E R K E RSE R G E W E N I K L E E S , K L E E S , J I J L E E N Z I N G E N L D E N E N N O E R K E RS I K L E N Z I N GE W E R K E RS I Z A N G Z A A D N B O EG B E E N N O E S T E W EW E I G E R D E N N O E S T E W E I G E R D E N A A D E N Z I N G EEG B E E L D E N E T B A L D E R G E D E N Z I N G E N L D E R GD E N Z A N G ZJ O N G E N S B O I J L E Z E N H EN Z A N G Z A AE R K E RS I K L E N W E I G E RK K E A A R D I G E E S , J I J L E E S T, RWG E W E I G E R D EE N N O E S T E WA D E N Z I N G EG B RT S T I G E N S I K L E H E T B A L D E E G B E E L D E N N Z A N G Z A G E N B O E E N G E J O NT E W E R K E RS J O N G E N S B OG E W E I G E R D E G Z A A D E N Z I E R K E RS I K L N N O E SI K K E A A R D I G E H E T B A L D E RG E R D E N Z A NE N N O E S T E WE W E I G E R D E NN A RT S T T E W E R K E R S L D E R G E W E I O E G B E E L D E N E T B A L D E R G A D E N Z I N G E L N N O E SE Z E N H E T B A J O N G E N S BW I J L E Z E N HE N Z A N G Z AW E R K E RS I K E , W I J L I K K E A A R D I G E E S , J I J L E E S T, R G E W E I G E R D E N N O E S T E D E R G E W E I GE L E N H A RT S T N G E N S I K LS H E T B A L D EB O EG B E E L D E Z E N H E T B A B O EG B E E L DZ IJ LE G E N S E E S T, W I J L E RKER JONGENS W E N , DIGE JO T O W S J E E E T E L S L E IG D E N N O ET I K K E A A R D I GS I K L E E S , J I J S T I K K E A A R DS I K L E E S , J I J RS H E T B A L E H A RT S E S T E W E R K E R R E G E N H A RT I G E J O N G E N O E S T E W E R K E O N G E N S B O E N N O E N P R I J Z E N T S T I K K E A A R DE E L D E N E N N K E A A R D I G E JT B A L D E R G E W HE EWEIG G E I G E R D I N G E N H A R E N S B O EG BN H A RT S T I KE R K E RS R E D G AL A D E N Z A R D I G E J O N GP R I J Z E N R EG EE N N O E S T E W E Z E N H E T B N G E N S B O EE T I K K E A E N Z I N G E N EG B E E L D E N I J L E E S T, W I J LE A A R D I G E J OJ L E E S T, W I J L L E E S , J H A RT S T I K K S I K L E E S , J I I G E R D E N Z AB G Z A A DJ O N G E N S B O K I S R R D I G E E S T E W E R K E R I J Z E N R EG E N D I G E J O N G E NA L D E R G E W E G E N S B O EG E N P T S T I K K E A A R K E RS H E T B A R D I G E J O N D E R G E W E I G G N EN NO N I Z N L Z A A D E Z I N G E N H A R N O E S T E W E RH A RT S T I K K E AZ E N H E T B AB A L D E R G E W ET N E A A D E N EG B E E L D E N E I J Z E N R EG E N I J L E E S T, W I J L L E Z E N H E TEG E N H A RT S N S B ON Z I N G E N P RRS I K L E E S , J , J I J L E E S T, W I JN P R I J Z E N RS T E W E R K E RS D A A D E E S T E W E R K E E RS I K L E E S A D E N Z I N G E D E N E N N O E T S T I K K E A A R E W E R K N Z A N GZ A G B E E L R EG E N H A R E S T, W I J L E Z E E N EN NO T O S B E O E E S L E N E N NR G E W E I G E R DD I G E J O N G E N G E N P R I J Z E N I K L E E S , J I J LZ E N H E T B AN B A L D E T S T I K K E A A R Z A A D E N Z I N T E W E R K E RS L E E S T, W I J L EP R I J Z E N R EG E S Z A N G EN EN N O ES I K LEES , J IJ N HAR N G EN ES TE WERK ER R I N E Z D N D R E L S E E A E W E I G N B O E G B E E S T E W E R K E R Z A N G Z A A D L D E N E N N O RT S T I K K E A Z A E E N Z I N GE E L D E N E N N O E W E I G E R D E NE N S B O EG B E E N R EG E N HJ L E E S T, W I J L EA O EG B E T B A L D E R G R D I G E J O N G N G E N P R I J ZS I K L E E S , J I E Z E N H E T B E Z E N HA RT S T I K K E A A G Z A A D E N Z IE S T E W E R K E R I J L E E S T, W I J L P R I J Z E N R EGR E N H E R D E N Z A NE L D E N E N N ORS 2 I K L E E S , J E N Z I N G E N E S T E W E R K E A A AD EIG BE NO KE

INHOUD VvL.nu BULLETIN 2016

................................................................................

................................................................................

2 VAN DE VICEVOORZITTER

18 DE SCHOOLSCHRIJVER

JEROEN THIJSSEN

JANNY VAN DER MOLEN

................................................................................

................................................................................

3 ONTWIKKELINGEN BINNEN

DE VERENIGING

22 MODIANO VERTALEN

JANNE RIJKERS

27 IK LEES, JIJ LEEST, WIJ LEZEN:

OVER LEESCLUBS?

ANDREA KLUITMANN

................................................................................

5 WAAROM VERDIENT EEN

SCHRIJVER NIET EVENVEEL

ALS EEN PROFVOETBALLER?

................................................................................

31 HET BAL DER GEWEIGERDEN

JEROEN THIJSSEN

................................................................................

37 DR. ELLY JAFFÉPRIJS VOOR

HANNIE VERMEER-PARDOEN

WIM JURG

................................................................................

................................................................................

38 CHARLOTTE KÖHLER

STIPENDIUM 2015 VOOR

MICHAEL BIJNENS

11 WAAR HAALT U HET VANDAAN?

THOMAS VERBOGT ................................................................................

................................................................................

13 ARTEZ EN DE WINTERTUIN

PETER SMIT

................................................................................

8 BOEGBEELDEN EN NOESTE

WERKERS

ANDREA KLUITMANN

................................................................................

40 VvL-PENNING VOOR

MARIJKE REINSMA

JEROEN THIJSSEN

................................................................................

................................................................................

16 HOLLANDSE HELDEN PETER SMIT

41 TEKSTSMEDERIJ IN DE

SPOTLIGHTS

................................................................................

................................................................................

COLOFON VvL.nu is een periodieke uitgave van de Vereniging van Letterkundigen (VvL), een van de drie afdelingen van de Vereniging van Schrijvers en Vertalers (VSenV).

Redactie: Nirav Christophe, Andrea Kluitmann, Janne Rijkers, Peter Smit en Jeroen Thijssen.

Eindredactie: Jan Pieter van der Sterre.

Grafisch ontwerp: Studio Odilo Girod, www.girod.nl. Druk: Drukkerij Tuijtel.

3

VAN DE VICEVOORZITTER

JEROEN THIJSSEN

ZANGZAAD EN ZINGEN

‘G

een vogel kan van louter fluiten leven.’

De oude Lodewijk van Deyssel heeft het lang geleden mooi gezegd. Om die vogel ook zangzaad te bezorgen is de Vereeniging van Nederlandsche Letterkundigen opgericht en die bestond vorig jaar 110 jaar. Wim Jurg, oud-directeur van de VSenV schreef er een mooi stuk over.

Waarom de vogels meestal zo weinig zangzaad krijgen, veel minder dan bijvoorbeeld de uitgever, de boekverkoper en de recensent, wordt haarfijn uit de doeken gedaan door Nachoem Wijnberg, schrijver, dichter en hoogleraar.

Een aardig nummer is het geworden, vinden we zelf, dat gelukkig niet alleen over geld gaat. Want veel meer artikelen gaan over waaróm de vogels gewoon blijven zingen, hoe kuikens dat zingen leren en hoe ze dat vieren, het is terug te vinden op de volgende pagina’s.

Want zingen is het mooiste wat er is. Nee, wacht: schrijven is het mooiste wat er is. Op zangzaad.

4

OVER BLOEDGROEPEN, UITLEENPILOTS EN ONTSCHOTTING ONTWIKKELINGEN BINNEN DE VERENIGING

DOOR JANNE RIJKERS

D

e redactie vroeg mij ter introductie van dit jaarnummer iets te vertellen over de ontwikkelingen binnen de VvL. Dat doe ik graag. Bij deze.

De VvL is, zoals dat heet, ‘in transitie’. De nieuwe naam die eraan komt is misschien nog wel het minste. Om met het bureau van de vereniging te beginnen: er is een serieuze ‘ontschotting’ ingezet: de afdelingen zijn in onze praktijk al goeddeels verleden tijd. De besturen worden spoedig één.

Taken en verantwoordelijkheden zijn binnenshuis verschoven. De directeursfunctie wordt zwaarder, er zijn twee beleidsmedewerkers, tevens juristen, die niet alleen individueel advies blijven geven aan leden, maar zich ook richten op de speerpunten van de vereniging: de Modelcontracten, het regelen van nieuwe exploitatievormen en de collectieve geldstromen (leenrecht, thuiskopie, reprorecht en

kabelgeld) – uiteraard in goede samenwerking met onze partner LIRA.

Eén iemand op het bureau wordt verantwoordelijk voor alle activiteiten van alle ‘bloedgroepen’, die in plaats van afdelingen en werkgroepen, nu ‘secties’ zullen heten. Ook de organisatie van de literaire prijzen van de stichtingen Charlotte Köhler en Elly Jaffé komen daar te liggen. We hopen dat er financieel ruimte komt voor een communicatiemedewerker, zodat we beter kunnen laten zien wat we zoal organiseren en welke resultaten we behalen met gesprekken en onderhandelingen. Dat zal ook de werving ten goede komen, waarvoor we nu in grote mate afhankelijk zijn van de leden zelf. Dat gaat overigens best goed, maar een campagne om de zoveel tijd kan geen kwaad.

Waarom doen we dit? Om als vereniging zo adequaat mogelijk in te gaan op serieuze ontwikke-

5

lingen zoals deze: Ongeveer anderhalf jaar geleden begonnen de literaire uitgevers met een ‘uitleenpilot voor e-boeken’ via www.bibliotheek.nl (inmiddels onderdeel van de Koninklijke Bibliotheek).

Ook maken uitgevers afspraken met firma’s als Kobo en Mofibo over abonnementen die toegang geven tot een e-boekcollectie.

Van de scenarioschrijvers (onderdeel van de vereniging als Netwerk Scenarioschrijvers) leerden we al dat er ontzettend hard om rechten kan worden gevochten. Wie heeft zeggenschap over de exploitatie, wie ontvangen er eigenlijk een vergoeding en wie bepaalt de hoogte? De producenten en kabelmaatschappijen verenigden zich tot een harde speler in het veld waar de collectieve beheersorganisaties (onder andere LIRA) en de beroepsorganisaties zich mee moeten verhouden. We wachten op een rechterlijke uitspraak in hoger beroep en er wordt nog altijd onderhandeld over digitale exploitatie van films en series. Betaald wordt er gelukkig wel.

Ook de journalisten, verenigd in de FLA, kwamen aan de beurt. De kranten- en bladenuitgevers werken mee aan Blendle door ‘hun’ artikelen ook daar aan te bieden. Daar is niets mis mee, integendeel, maar niet alleen de uitgever zou voor die extra exploitatie een vergoeding moeten krijgen, ook de journalist. LIRA wil daarvoor opkomen en verbrak mede daarom de Samenwerkingsovereenkomst met het Nederlands Uitgeversverbond (NUV), die sinds 2010 bestond. Die beslissing grijpt ook in op de (Model)contracten tussen literaire auteurs en hun uitgevers. Zowel het aansluitingscontract van LIRA als het (Model)contract uitgever - auteur bevat bepalingen over e-boekexploitatie. Zonder de Samenwerkingsovereenkomst kan onduidelijk worden bij wie op welk moment welke rechten liggen.

Dezer dagen dringen wij sterk aan op afspraken met de uitgevers in of bij de Modelcontracten over zowel de licentie voor een nieuwe exploitatie als een opbrengstverdeling. De ‘uitleenpilot’ is inmiddels voor een tweede keer verlengd, tot 2017.

De VvL beschouwt dit dan ook niet meer als een pilot: er moeten afspraken worden gemaakt, waar schrijvers en vertalers bij betrokken zijn.

Simultaan aan deze ontwikkeling loopt er een rechtszaak tussen de Vereniging Openbare Bibliotheken en Stichting Leenrecht waarbij is ingezet op het toepasselijk verklaren van het wettelijke leenrecht niet alleen op papieren boeken, maar ook op e-boeken. Mocht het Europese Hof van

Justitie zeggen dat dat inderdaad mag, dan zal een vergoeding voor de e-boekuitleen voortaan via LIRA gaan lopen.

Op leenrechtgebied speelt er nog meer. De VvL richtte een Taskforce Leenrecht op, die erop gericht is om de dalende leenrechtvergoedingen (papier) weer op peil te krijgen. Het Ministerie van OCW voert een onafhankelijk onderzoek uit naar de daling van het leenrecht en het mogelijke verband met de Bibliotheek op School (dBos) en vrijwilligersbibliotheken.

Tot slot wat vrolijk nieuws: de jaarvergadering 2017 van de CEATL (de Europese organisatie van vertalersverenigingen) wordt in Nederland gehouden. Dat is iets om naar uit te kijken!

We zien u graag op 18 juni a.s. in De Balie, waar deze en andere serieuze en niet-serieuze onderwerpen onder het genot van kopjes koffie en later op de dag een borrel aan de orde kunnen komen.

Janne Rijkers is juriste bij de VvL FOTO: TITIA HAHNE

6

WAAROM VERDIENT EEN SCHRIJVER NIET EVENVEEL ALS EEN PROFVOETBALLER? OVER TOEGANGSBARRIÈRES EN PSYCHOLOGISCHE INKOMENS INTERVIEW MET NACHOEM WIJNBERG

DOOR JEROEN THIJSSEN

Hoe komt het dat iedereen een redelijk inkomen aan het boek verdient, behalve de schrijver?

Natuurlijk, er zijn bestsellerauteurs onder de Nederlandse schrijvers, misschien wel tien, maar de rest van ons heeft maar zelden een middelmatig inkomen uit het vak.

‘H

et is een complexe vraag,’ zegt Nachoem Wijnberg, schrijver, dichter en hoogleraar aan de Faculteit Economie en Bedrijfskunde van de Universiteit van Amsterdam. ‘Het is overigens niet zo dat iedereen een redelijk inkomen aan een boek verdient, maar wel dat de gemiddelde schrijver er in verhouding tot die anderen niet al te veel aan verdient. Sterker nog, voor de creatieve beroepen geldt in zijn alge-

meenheid dat er een zeer scheve verdeling van inkomens is. Goede accountants verdienen vier keer het gemiddelde inkomen. Slechte accountants zitten op de helft daarvan, de meesten verdienen het gemiddelde.’ In de creatieve beroepen ligt dat heel anders. ‘Bij de creatieve beroepen heb je een kleine groep bij wie het extreem goed gaat, zeker in het buitenland. Denk aan Tom Cruise of E.L. James van Fifty shades of grey. Die verdienen veel meer dan de

7

FOTO: MERLIJN DOOMERNIK

beste accountants. Aan de onderkant zit een grote groep die belachelijk weinig verdient, vaak minder dan het minimuminkomen. En bij het gemiddelde zit bijna niemand. [...] Een van de oorzaken is, dat er een overaanbod is aan mensen die willen schrijven,’ zegt hij. ‘Of die schrijver willen zijn. Jezelf schrijver kunnen noemen geeft een bepaalde status die je met meer respect over jezelf laat denken, zelfs als die niet eens veel respect van de gemiddelde ander opwekt.’

PSYCHOLOGISCH INKOMEN Hoeveel psychologisch inkomen je daarmee verwerft varieert natuurlijk van persoon tot persoon.

‘Behalve het plezier dat je wellicht hebt in schrijven – of praten over schrijven – kan het ook afhangen van hoe goed en hoe lang je het uithoudt om iets te doen terwijl je onzeker bent over de vraag wanneer en óf anderen het zullen waarderen,’ zegt Wijnberg.

‘Als je dat laatste goed kunt en het genie in jezelf ziet dat anderen pas later zullen herkennen, zul je ook eerder voor een creatief beroep kiezen. Als je daar erg slecht in bent zul je eerder iets doen waarover je snel en duidelijk te weten komt of anderen je werk waardevol vinden en dan word je eerder tandarts of barman.’

Dat geduld met tekortschietende waardering verklaart ook iets van het feit dat er mensen van zestig zijn die al vijfenveertig jaar lang onverminderd hopen op een contract bij een uitgever. ‘Zoiets zie je minder snel met personen die een aanstelling als tandarts of barman ambiëren.’ Dat effect wordt nog versterkt doordat iedereen ook schrijver kán

logisch inkomen op bij het financiële inkomen en heeft dan ten minste het begin van een idee waarom een schrijver minder hoeft te verdienen dan wie zo’n psychologisch inkomen mist. Maar natuurlijk kan dat niet de enige reden zijn, want CEO’s van grote banken hebben ook een enorm psychologisch inkomen en toch worden ze tegelijk redelijk betaald.’

PRIKKELS VOOR UITGEVERS Overaanbod en psychologisch inkomen zetten de uitgever in een zetel. Hij of zij kan de ondernemersrisico’s afschuiven op de schrijver, die dat graag accepteert. Want ja, die heeft een uitgever, waar miljoenen andere Nederlanders van dromen en de kans op een bestseller en wereldroem. ‘Maar niemand kan voorspellen welke auteur een bestseller zal schrijven. Daarom is het, vanuit de uitgever gezien, slim om schrijvers niet in vaste dienst te nemen. Straks zit die met een matig verkopende, schrijvende werknemer die zijn geld niet opbrengt.

En daardoor is het weer moeilijker voor een schrijver om een bescheiden doch voedzaam inkomen te verwerven.’

In Nederland krijgt een aantal schrijvers subsidie van het Letterenfonds, een semi-overheidsinstelling, maar enkel als zo’n schrijver een contract heeft met een nette uitgever. Wijnberg: ‘De schrijver krijgt geld van de overheid, als de uitgever daarbij helpt. Dat maakt de prikkel voor uitgevers om schrijvers goed te belonen veel minder groot.’ En: ‘Opnieuw ligt het risico bij de schrijver.’ Al deze zaken samen dragen bij aan die al genoemde scheef-

‘...dan word je eerder tandarts of barman’

worden: daar is alleen een pen voor nodig. ‘De boekenwereld heeft de allerlaagste toegangsbarrière,’ zegt Wijnberg. ‘Voor een film moet je apparatuur hebben, balletdansers moeten ten minste tien jaar hun gewrichten oprekken voordat ze tot een zinvolle beweging komen. Wie schrijver wil worden heeft binnen een half uur zijn eerste zinnen bij elkaar.’

En dan ben je auteur en geniet je van dat wat een simpele econoom een psychologisch inkomen noemt. Diezelfde simpele econoom telt het psycho-

8

heid van de verdeling van succes en inkomen, die in de literatuur wellicht nog extremer is dan in sommige andere creatieve sectoren.

Moderne ontwikkelingen trekken dat nog schever: de ont-egalisering van de boekenmarkt. ‘In de jaren negentig konden veel boeken vaak oplages van zo’n vijftigduizend halen. Dat was een bestseller.

Nu halen minder boeken een oplage boven de honderdduizend, en zakt de rest onder de vijfduizend.’

Aan die verandering ligt deels ook weer het grote aanbod van boeken, en dus schrijvers, ten grondslag. Wijnberg: ‘Consumenten én uitgevers worden zo overweldigd door dat aanbod dat ze alleen serieus na kunnen denken over diegenen waar ze al meer van weten. Dat is een zelfversterkende cyclus.

Wie aandacht krijgt zal meer aandacht krijgen, wie buiten de boot valt verdrinkt/zinkt.’ Denk aan de stijging van verkoop na bespreking in tv-programma’s die zelf ernstig bijdragen tot de onomkeerbare teloorgang van de menselijke waardigheid, en de daaropvolgende extra marketing door uitgevers en boekhandelaren voor precies die boeken...

– zou het de mogelijkheden vergroten dat de overgebleven schrijvers een redelijk inkomen krijgen.

Maar, nog afgezien van de onwaarschijnlijkheid dat ikzelf zo’n certificatieprocedure zou doorkomen, heeft zo’n voorstel de tijdgeest niet mee. Sommigen verwachten of hopen veel van het openbreken van het businessmodel van de uitgeverij. Dankzij nieuwe technologieën kan een schrijver immers steeds makkelijker de traditionale uitgever passeren, maar het probleem blijft dat die schrijver dan wel middelen moet hebben om een mogelijk publiek van zijn werk – en wat daar goed aan is – op de hoogte te brengen. Dat is in de huidige constellatie van informatiekanalen niet makkelijk te bereiken. Daarnaast of daarenboven zouden schrijvers voordeel kunnen hebben als er meer begrip zou zijn voor de samenhang tussen goed schrijven, goed lezen en goed denken – beslissingen nemen op meerdere niveaus tegelijk. Dat zou zowel de markt voor literatuur kunnen helpen als de mogelijkheden voor schrijvers om hun inkomen te vergroten anders dan door boekverkoop.’

‘In het oude China moesten ambtenaren aantonen dat ze een goed gedicht konden schrijven.

Er was veel mis aan het oude China, maar dit wijst tenminste de weg naar nieuwe businessmodellen, of hoe ze dat ook in het Chinees noemen. Ik denk niet dat de kwaliteit van Nederlandse ambtenaren of managers achteruit zou gaan als ze een examen poëzie moesten doen, en niet in bedrijfskunde.’

Maar opnieuw zit de trend tegen. ‘Vroeger lazen mensen vaker omdat ze dachten dat ze daardoor de wereld beter zouden begrijpen. Dat is nog steeds wel zo, maar de trend is om dat minder te maken.

En de literaire wereld gaat misschien iets te snel daarin mee. Uitgevers en schrijvers durven minder boeken aan die een poging doen te begrijpen hoe de wereld in elkaar zit in plaats van teksten die aan een roman of een gedichtenbundel herinneren en nicht mal falsch zijn..’

Een simpele econoom zou kunnen denken dat daarmee een markt verwaarloosd wordt. Het is wel de vraag of schrijvers dat makkelijk zelf kunnen veranderen. Wijnberg schudt zijn hoofd. ‘Er moet een heleboel veranderen, en liefst tegelijk, om het systeem zo radicaal te veranderen dat ouders hun kinderen kunnen aanraden schrijver te worden omdat je daar redelijk je brood mee kunt verdienen.’

CERTIFICATIEPROCEDURE Voor schrijvers zijn er nauwelijks middenposities beschikbaar, ze zijn voor aandacht afhankelijk van publieke bronnen en dragen het ondernemersrisico van en voor de uitgevers. Het kortste eindje, dus.

Is daar nog iets aan te doen?

Nu zakt het doceertempo van Wijnberg enige graden. ‘Je kunt natuurlijk het overaanbod beper-

‘In het oude China moesten ambtenaren aantonen dat ze een goed gedicht konden schrijven’

ken door literatuur verder te reguleren, zodat je enkel je werk aan het publiek mag aanbieden na strenge certificatie, zoals notarissen of advocaten.

Dan krijg je een soort gildemodel en als je daar afschrikwekkende sancties aan toevoegt – iemand die als oncertificeerd schrijver werk aangeboden heeft moet een jaar op een accountantskantoor werken

Jeroen Thijssen is redactielid van VvL.nu en schrijver

9

BOEGBEELDEN EN NOESTE WERKERS DE AARTSVADERS VAN DE VERENIGING VAN LETTERKUNDIGEN DOOR WIM JURG

Sommige verhalen moeten om de zoveel tijd opnieuw worden verteld. Nu onze vereniging hard nadenkt over haar toekomst is het een mooi moment voor een klein eerbetoon aan onze oprichters en dan vooral de drie die een groot deel van het werk hebben gedaan. Dat is al even geleden: op 15 februari 2016 bereikte de VvL, en daarmee ook de rechtsopvolger VSenV, de gevorderde leeftijd van 111 jaar. Verwacht hier geen nieuwe geschiedschrijving op basis van onderzoek van de oorspronkelijke bronnen, dat is al gebeurd door Pauline Micheels in Geen vogel kan van louter fluiten leven, het boek dat zij in opdracht van de VvL schreef bij gelegenheid van de honderdste verjaardag (lees dat boek!). Met haar instemming ga ik nu zwaar op haar boek leunen.

STADHUISKLERKEN Iedereen die wel eens in de bestuurskamer/bibliotheek van ons naar hem genoemde huis is geweest heeft daar de uitspraak van Van Deyssel op de muur gezien: ‘De vereeniging wil namelijk in de eerste plaats zijn een vakvereeniging ter behartiging der materieele belangen van de letterkundigen.’

Het schijnt meteen zo ongeveer zijn enige vakbondsachtige uitspraak te zijn geweest. Lodewijk van Deyssel, schrijversnaam van Karel Alberdingk Thijm, was de eerste voorzitter, niet de oprichter.

Hij werd erbij gehaald vanwege zijn status in het Nederlandse literaire veld van die tijd, hij was het boegbeeld. Hulde voor zijn bereidheid het te doen.

10

Organisaties als de onze hebben zowel boegbeelden als harde werkers achter de schermen nodig.

De oprichtingsvergadering van de VvL werd gehouden in hotel Krasnapolski in Amsterdam op, inderdaad, 15 februari 1905. Er was al eens eerder, lees ik in het boek van Pauline Micheels, een poging gedaan: in 1883 werd de Vereeniging van Nederlandsche Letterkundigen opgericht, in een periode waarin ook in omringende landen nationale, op belangenbehartiging gerichte schrijversbonden ontstonden. Het lukte niet om de Nederlandse vereniging in leven te houden (misschien te weinig boegbeelden en harde werkers) en in 1891 werd tot opheffing besloten.

In 1905 volgde de tweede poging. De naam zou Bond van Schrijvers moeten worden, maar omdat het woord schrijvers te veel aan stadhuisklerken deed denken, werden de letterkundigen er weer bij gehaald: Vereeniging van Letterkundigen.

De oprichters waren wel anderen dan de mannen en (enkele) vrouwen van de eerste vereeniging.

Anders dan in 1883 waren het nu vooral jongere schrijvers, je zou het een combinatie van (jonge) tachtigers en sociaal-democraten kunnen noemen.

De belangrijkste doelen waren: een betere Nederlandse auteurswet, aansluiting van Nederland bij de internationale auteursrechtafspraken (de zogeheten Berner Conventie), een modelcontract met de uitgevers, een ondersteuningskas en samenwerking met andere kunstenaarsverenigingen.

Voor het voorzitterschap was gedacht aan Marcellus Emants, maar die had voor de eer bedankt.

Waarna Van Deyssel werd gevraagd. De andere leden van het eerste bestuur waren: Jac. Van Looy, Is. Querido, Adriaan van Oordt, G.F. Haspels, Marie Metz-Koning, Top Naeff, Frans Coenen, W.G. van Nouhuijs, Gerard van Hulzen, Herman Heijermans en Herman Robbers. Het waren de laatste drie die je de echte oprichters kunt noemen.

‘Ik word begapt’ (Herman Heijermans)

Van Hulzen, een ‘jonge tachtiger’, had het initiatief genomen. In 1904 had hij gesproken op het 28ste Nederlandsche Taal- en Letterkundig Congres en een steen in de vijver gegooid: natuurlijk, het ging bij de literatuur om het bereiken van de schoonheid, maar om zo hoog te kunnen komen moest laag op de grond de financiële positie van de schrijver worden verbeterd. Daarna had hij bij het woord de daad gevoegd en was hij andere schrijvers gaan vragen om samen met hem een vereniging op te richten. Zo was hij bij onder meer Heijermans en Robbers terechtgekomen.

11

Heijermans was zowel boegbeeld als harde werker achter de schermen, soms gaat dat samen. Hij had er persoonlijk last van dat Nederland zich als een van de weinige Europese landen niet bij de Berner Conventie had aangesloten: iedereen buiten Nederland kon Op hoop van zegen spelen en hijzelf verdiende er geen cent aan (zoals hij het in een open brief had beschreven: ‘ik word begapt’). Hij deed graag mee.

Ook Herman Robbers zei meteen ja. Robbers was romancier, sociaal-democraat, boekhandelaar en uitgever (in de door zijn vader geleide Elsevier’s Uitgeversmaatschappij), en vanaf 1905 hoofdredacteur van Elsevier’s Geïllustreerd Maandschrift.

Vanaf 1905, een druk jaar, werd hij bovendien de spil in de VvL. Robbers was niet altijd blij dat hij zoveel van het werk moest doen, maar hij deed het wel. Later werd er een keer geklaagd dat dat toch eigenlijk niet kon, een schrijver in het bestuur die ook uitgever was. Maar Robbers was zo boven elke verdenking van belangenverstrengeling verheven dat daar snel overheen werd gestapt.

Dat veranderde even in 1919 en pas echt weer in 1945. De VvL begon aan een tweede leven en in dat nieuwe leven werden, in 1973, dan toch eindelijk ook de eerste modelcontracten afgesloten. Het drietal maakte dat niet meer mee. Na hen kwamen anderen aan de beurt om het werk te doen, en daarna weer anderen. Dat zal nog wel even zo doorgaan, zolang het schrijversparadijs nog niet is aangebroken.

De volledige titel van het boek van Pauline Micheels is: Geen vogel kan van louter fluiten leven, Vereniging van Letterkundigen 1905-2005, Uitgeverij Contact 2006. Over Van Deyssel verscheen: Harry Prick, Een vreemdeling op de wegen, het leven van Lodewijk van Deyssel vanaf 1890, AthenaeumPolak en Van Gennep 2004 (er is ook een deel over de tijd voor 1890). Over Heijermans schreef Hans Goedkoop: Geluk, het leven van Herman Heijermans, Singel Uitgevers 1996. Honderd jaar na de geboorte van Robbers verscheen: Wim Simons, De tijd van Herman Robbers, Elsevier 1968, een boek met vooral werk van anderen (proza en poëzie uit Elsevier's Geïllustreerd Maandschrift, gepubliceerd in de ruim dertig jaar waarin Robbers hoofdredacteur was) en een heel kort voorwoord over Robbers zelf. Uit wat ik van en over Robbers lees krijg ik de indruk dat hij dat wel mooi gevonden zou hebben.

Van Hulzen kreeg helemaal geen boek. Gelukkig zijn er dan altijd nog de bibliografische overzichten op de website van de Digitale Bibliotheek der Nederlandse Letteren.

WONDERJAREN Meteen na de oprichting werden er voor het bereiken van de diverse doelen commissies opgericht, en steeds weer zie je de namen van Van Hulzen, Heijermans en Robbers. En je ziet ook het elan: hier werd iets nieuws verricht. In de eerste zeven wonderjaren werden de meeste doelen bereikt.

Er kwam een ondersteuningskas (ons Sociaal Fonds Letterkundigen kun je een verre nazaat daarvan noemen). Er kwam een Verbond van Nederlandsche Kunstenaarsvereenigingen (Robbers werd voorzitter). En er kwam een nieuwe auteurswet.

Na goed lobbywerk was Robbers toegevoegd aan de regeringsdelegatie naar een internationale conferentie over herziening van de Berner Conventie, de VvL sprak met kamerleden en de minister, petities werden opgesteld, en in 1912 werd de nieuwe auteurswet van kracht, met allerlei verbeteringen, waaronder aansluiting bij de Berner Conventie.

Alleen het modelcontract lukte niet, al had zelfs dat binnen bereik geleken. De onderhandelingen met de Uitgeversbond struikelden eerst over (het zal ook eens niet) de door de uitgevers verlangde overdracht van het auteursrecht. Daarna leek er toch een akkoord te komen, en toen brak de Uitgeversbond de onderhandelingen definitief af.

Na 1912 volgde een rustiger periode. De vereniging bleef bestaan, wat er bereikt was werd gekoesterd, maar het nieuwe was er een beetje af.

Wim Jurg was van 2002 tot 2005 coördinator van de VvL en van 2002 tot 2011 (mede-)directeur van de VSenV. Zijn laatste boek, De lange zevende eeuw, of hoe christendom en islam de macht verdeelden, werd door Trouw uitgekozen als beste boek over godsdienst van 2014.

12

WAAR HAALT U HET VANDAAN?

DE AVOND VAN DE EASYBEATS DOOR THOMAS VERBOGT

O

ver inspiratie denk ik zelden na, behalve als ik er iets over moet zeggen, en soms moet dat, omdat het me wordt gevraagd, bijvoorbeeld als onderdeel van een lezing.

Als ik daarheen rijd, denk ik er dus wel over na en weet ik zeker dat ik het moet zoeken in het alledaagse. Ik hoef niet de diepte of de hoogte in.

Op de radio klinkt Friday on my mind van de Easybeats, een Australische band die al lang niet meer bestaat. Ik vind het bij de beste popliedjes horen die ik ken. Het is uit 1966 en ik herinner me wanneer ik het voor het eerst hoorde, in dat jaar, volgens mij op een herfstavond. Het was in het televisieprogramma Voor de vuist weg van Willem Duys, iemand die ook al heel lang niet meer bestaat. Twee leden van de band waren zonen van Nederlanders die naar AustraliĂŤ waren verhuisd.

Uiteraard vroeg Willem Duys of ze nog iets in het Nederlands konden zeggen. Dat vond hij belangrijker dan het nummer. Een van de twee kon dat, charmant stamelend.

Ik was dertien jaar, bijna veertien en had het gevoel dat de jongens van de Easybeats niet veel ouder waren dan ik. Omdat ik het nummer zo ontzettend goed vond, voelde ik me ook een beetje bij hen horen. Het lied had iets met mijn toekomst te maken. Gelukkig hoor ik het nog vaak en draai ik het ook nog dikwijls, vooral in de vroege ochtend wanneer de dag op gang moet komen.

Aan de hand van zo’n nummer kan ik het over inspiratie hebben.

Ik ben dan weer in de huiskamer van het ouderlijk huis van toen. Mijn zusjes zijn al naar bed.

Ik ben nog op want kom zojuist van de avondstudie.

13

In de eerste twee klassen van het gymnasium is dat verplicht: dat je na het eten weer naar school gaat om aan de avondstudie mee te doen. We zitten dan in een grote zaal ons huiswerk te maken. Het moet daar doodstil zijn het is de bedoeling dat je je zo min mogelijk beweegt. Als je een liniaal laat vallen ben je al een zeer storende factor.

Vol verzet kom ik thuis. Het leven dat ik moet leiden, knelt om me heen. Ik geloof dat ik alles bedrukkend vind. Wat me op kan luchten is de muziek waarnaar ik op mijn kleine kamer luister (Rolling Stones, Pretty Things), en het vooruitzicht het buurmeisje van een paar huizen verder te zien, en dan vooral haar aan te raken – we hebben één keer gezoend, voorzichtig, nerveus en onhandig.

Ziehier de omstandigheden. Ik hoef geen moeite doen ze helder op te roepen. Het verleden is altijd zo dichtbij dat het nauwelijks bestaat. Het is een uithoek van het hier en nu, waar je binnen een paar stappen bent.

de avondstudie. Inspiratie is vaak de keuze van een mogelijkheid. Nu is het bijvoorbeeld mogelijk dat hij die avond, de avond van de Easybeats, ontdekt dat het buurmeisje ook met een andere jongen uit de straat zoent. Achteraf bezien is dat een kleinigheid, maar op dat moment niet.

Weer: inspiratie is vaak de keuze van een mogelijkheid. Nu is het mogelijk dat er twintig jaar verstreken zijn en hij het buurmeisje van toen tegenkomt in een winkelcentrum of in een theater. Nee, in een bar.

Inspiratie is een kwestie van jezelf de juiste vragen stellen, in dit geval bijvoorbeeld: gaat het goed met haar? Voor de hand liggend zou zijn: nee, het gaat absoluut niet goed met haar. Maar aan wat voor de hand ligt, heb je geen boodschap: het gaat erg goed met haar, dat is aan haar te zien.

Gaat het goed met de hoofdpersoon? Voor de hand liggend zou zijn: nee, het gaat absoluut niet goed met hem, maar dat is niet zo, het kan niet beter.

Dan dus een gesprek. Enzovoort.

Inspiratie is het nemen van de beslissing waarin je zin hebt: de avond moet ontregelend worden.

Friday on my mind!

FOTO: BOB BRONSHOFF

‘Inspiratie is een kwestie van jezelf de juiste vragen stellen’ Overal kan een verhaal beginnen. Overal is een verhaal dat wacht op onthulling. Ieder verhaal dat je wilt vertellen, zit immers al in je hoofd, omdat het hoort bij het Grote Verhaal waarover het altijd gaat, het Grote Verhaal dat voor iedere schrijver altijd hetzelfde blijft, dat zich telkens op een andere manier en in een andere vorm manifesteert.

Inspiratie zit hem vooral in dat besef. In de dynamiek van dat besef.

Het is een kwestie van jezelf de juiste vragen stellen om een nieuw verhaal de ruimte te geven.

(Er zijn duizend andere aanleidingen dan Friday on my mind, minstens, maar het nummer zit nu even in mijn hoofd.)

Ik ben bezig aan een nieuwe roman die uit vier delen bestaat. In een van die delen speelt verraad een rol. Dus dat je geloof in iemand anders belachelijk wordt gemaakt. In de roman is mijn hoofdpersoon echter ouder dan de jongen die terugkeert van

Thomas Verbogt (1952) schrijft romans, toneelstukken en columns. Onlangs verschenen Als de winter voorbij is (roman) en Waaitaal (columns over taal).

14

ARTEZ EN DE WINTERTUIN EEN GESPREK MET FRANK TAZELAAR

DOOR JEROEN THIJSSEN

Het grootste literaire festival van Nederland, opleiding, uitgeverij en literair agentschap: dat is De Wintertuin. Veel Randstedelingen halen waarschijnlijk de schouders op bij het horen van die naam, want De Wintertuin is lang een oostelijke organisatie geweest.

Maar dat verandert, De Wintertuin rukt op naar het westen. Tijd voor een portret.

I

n Doornroosje, poptempel te Nijmegen, dampt het op een donkere novemberavond. Een mengeling van oud en jong wringt zich door de gangen, van de kleine zaal naar de grote, naar het café-met-podium en weer terug. Een popfestival? Nee – en ja. Er is muziek, maar het Wintertuinfestival draait om literatuur, ook deze aflevering van 2015.

Bas Heijne, columnist van de NRC, verricht in de grote zaal, ‘de rode zaal’, de aftrap. De aanslagen in Parijs liggen net twee weken in het verleden en Heijne, misschien wel de laatste intellectueel van Nederland, gaat in op de mogelijke rol die literatuur of kunst kunnen spelen in deze ‘donkere dagen van terreur.’ Lastig, vindt Heijne. Voor een bomvolle, maar muisstille zaal, gaat hij in op het festivalthema ‘Hoop’ en eindigt toch nog positief: een roman kan ons bewustzijn verdiepen, ‘ons beter naar de wereld en naar onszelf laten kijken’. Dat geeft weer hoop op een wereld ‘waarin

godsdiensten en culturen juist het bestaan van verscheidenheid, van verschillende manieren van kijken erkennen, respecteren en zelfs vieren.’ Als dat geen hoop is.

In de kleine zaal begint een gesprek tussen Saskia de Coster en Simone van Saarloos, geleid door Jasper Henderson. Hier is het thema ‘engagement’. Het gesprek gaat van de hak op de tak en levert weinig harde conclusies op, maar vermakelijk is het wel.

CHAPBOOKS Inmiddels staat in de grote zaal Tommy Wieringa, die de zaal ontroert met brieven aan zijn moeder. Maar tussen de grote en de kleine zaal, in de gang, gebeurt ook van alles. In een kleine partytent spreekt een piepman in soepjurk, met aanplakbaard, over hoop met wie dat maar wil.

De gast ontvangt een speciaal geschreven motto van een jongedame die, naast de tent, op een ou-

15

derwetse typemachine rammelt. Beide acteurs studeren aan de afdeling Creative Writing van HBO-instelling ArtEZ in Arnhem. Verderop in de gang liggen de chapbooks van vier andere jonge student-schrijvers, goedkope boekjes naar een achttiende-eeuws voorbeeld van boekjes-voorhet-volk. Pre-debuten zijn het, de eerste gedrukte resultaten van de afgestudeerden.

En dat is nog maar één dag van het festival, dat vier avonden lang op heel verschillende locaties in de stad de zalen vult. Opiniekanon Anton Dautzenberg opent donderdagavond het festival in de

werd ontworpen door Gerrit Rietveld. Het is een doolhof, waarin de bezoeker door overdekte gangen loopt, trappen en liften neemt naar de bovenste verdieping en daar een deur vindt naar de burelen van de bachelor Creative Writing. In het heuvelige Arnhem ligt die verdieping nu weer op de begane grond en heet het daar Utrechtsestraat.

‘Historische grond,’ zegt Tazelaar. ‘Hier zat in de Tweede Wereldoorlog de verhoorkamer van de Gestapo.’

De geschiedenis van De Wintertuin, legt Tazelaar uit, begint in 1990, wanneer schrijver Thomas Verbogt het Wintertuinfestival opzet, een tweejaarlijks festival in Arnhem. In 2005 krijgt het Literair Productiehuis Wintertuin gestalte, onder leiding van Tazelaar. Het Productiehuis houdt het festival in de portefeuille, maar richt zich ook op andere steden. Inmiddels vallen ook nog een uitgeverij en een agentschap onder het productiehuis.

‘Maar de opleiding is van ArtEZ,’ legt Tazelaar uit. ‘Die vroeg ons tien jaar geleden om te onderzoeken of er in het vakgebied draagvlak was voor een schrijfopleiding. We hebben met uitgevers, het Letterenfonds en ook de VvL gesproken, en er bleek draagvlak. Dat is inmiddels zo’n tien jaar geleden. Vijf jaar geleden is de school begonnen, als afdeling van ArtEZ. Wij zouden alleen begeleiden, maar na tien jaar zijn we er nog.’

‘Het is niet iedereen gegeven om alles op te offeren voor zijn of haar talent’

BREDE OPLEIDING Het nut van een opleiding, vond het veld, was vooral om jonge schrijvers te laten rijpen. ‘Vroeger kregen ze daar de tijd voor van de uitgever, maar dat is voorbij.’ De opleiding moest ook breder zijn dan schrijven alleen. ‘In Nederland kan elf procent van de schrijvers leven van eigen werk. Wij leiden daarom schrijvers breder op. Als ze hier vandaan komen kunnen ze schrijven, maar ook festivals programmeren, workshops ontwikkelen of interviews voorbereiden.’

Daar grijpen de activiteiten van de opleiding en het productiehuis al in elkaar. Studenten van ArtEZ maken een programma voor het Wintertuinfestival. ‘Daar bemoeien we ons zo min mogelijk mee,’ zegt Tazelaar, nu in de rol van festivaldirecteur. ‘Ze leren het in de praktijk, en er komen heel interessante dingen uit.’

Maar dan zijn de studenten al een paar jaar verder. De opleiding duurt vier jaar. Het eerste jaar is verbredend en het tweede verdiepend.

In het derde jaar gaan de studenten op stage. ‘Bij

Radboud Universiteit, op zondag sluit een talkshow in de Thiemeloods het weer af.

Wat opvalt is de grote hoeveelheid jonge mensen, niet alleen in het publiek maar ook op de planken. Schrijvers die nauwelijks bekend zijn, of net hun eerste sporen hebben verdiend. Velen zijn afkomstig van de ArtEZ-opleiding, maar hoe komen ze op dit toneel terecht?

Tussen alle podia door, en soms erop, loopt een jeugdig aandoende man, die toch de veertig al wel gepasseerd is. Zijn naam: Frank Tazelaar. Hij is directeur van De Wintertuin, van dit festival en van de hele organisatie erachter. Hij wil graag praten, maar niet nu; twee medewerkers trekken hem aan zijn jasje, hij moet op.

DRAAGVLAK Twee weken later, als de rust is weergekeerd, zoek ik Tazelaar op in het gebouw van ArtEZ in Arnhem, dat aan de Rijnoever ligt en oorspronkelijk

16

FOTO: SCHULTE SCHULTZ

BAS HEIJNE

Perdu, bij Kunststof Radio, zelfs bij het Nederlands Letterenfonds.’ In het vierde jaar schrijven de studenten een scriptie en een eindwerk. ‘Dat kan een klassieke verhalenbundel zijn, of een roman.’ Maar ook, bijvoorbeeld, een virtual realityspel.

worden. ‘Het is niet iedereen gegeven om alles op te offeren voor zijn of haar talent.’ Vandaar de brede opleiding, die ook andere vaardigheden ontwikkelt.

VERHALENHUIS De afgestudeerden die wel van hun pen willen leven kunnen terecht bij weer een andere poot van Wintertuin: het Verhalenhuis. Tazelaar: ‘We kwamen erachter dat er veel hoogopgeleide ouderen vereenzamen in verzorgingstehuizen. De aangeboden activiteiten bieden hen geen uitdaging.

Nu werken onze afgestudeerden met deze mensen, ze zetten ze aan tot het schrijven van verhalen.’

Dat is interessant voor hun portemonnee, maar ook voor hun ontwikkeling. ‘Zo doen ze toch verhalen op.’

En bij het laten rijpen van talenten hoort een literair agentschap, dat vooral tijd steekt in het begeleiden van jonge auteurs. ‘Ouderwets redacteurschap met coach-elementen,’ zegt Tazelaar.

‘We proberen ook schrijvers aan de bak te krijgen buiten het publiceren. Projecten in bibliotheken, gekke boekjes maken voor overheden.’

ITALO CALVINO Het onderliggende idee van de opleiding is verre van klassiek. ‘Studenten moeten leren hoe ze een verhaal ook op andere manieren kunnen vertellen, hoe ze andere media kunnen gebruiken. Het verhaal vertellen staat voorop, niet de vorm.’ Dat kan ver gaan. Een van de studenten maakt van Italo Calvino’s Als op een winternacht een reiziger een virtual reality-spel. Maar dat zijn voorlopig uitzonderingen.

Het docentencorps bestaat bijna helemaal uit schrijvers en redacteuren, en zorgt wel voor een degelijke schrijfopleiding. Alleen de mentor is geen schrijver maar een onderwijskundige.

De opleiding van ArtEZ is de enige erkende in Nederland en laat jaarlijks een heel beperkt aantal eerstejaars toe. ‘Ieder jaar krijgen we een paar honderd aanmeldingen. Daarvan komen er achttien door de selectie, twaalf halen het eindexamen.’ Maar dat zullen lang niet allemaal schrijvers

17

HOLLANDSE HELDEN DE SCHRIJVERS VAN DE RONDE TAFEL DOOR PETER SMIT

I

n de laatste jaren van de vorige eeuw gebeurde het dat na afloop van de halfjaarlijkse vergaderingen van de Werkgroep Jeugdboekenschrijvers van de VvL, steeds hetzelfde groepje auteurs bijeenkwam. Oorzaak was een gedeelde interesse in de vaderlandse geschiedenis. Er werden ervaringen met uitgevers en tips uitgewisseld en toen vervolgens bleek dat dit een stevig positief effect had, kwamen Arend van Dam en Martine Letterie in 2001 met het voorstel om een kring van historische-jeugdboekenschrijvers op te richten. Henk van Kerkwijk vroeg mij erbij en als eerste inbreng kwam ik met een voorstel voor de naam: De Schrijvers van de Ronde Tafel.

In die tijd speelde de discussie over de nieuwe opzet van het geschiedenisonderwijs. Professor Piet de Rooy had een voorstel gedaan voor een indeling in tien tijdvakken, die elk een belangrijke maatschappelijke ontwikkeling vertegenwoordigden. De politiek was goeddeels voor, maar de echte goedkeuring liet op zich wachten omdat de gereformeerden dwars lagen. Vooruitlopend op de

acceptatie van de Tien Tijdvakken besloten wij om vast een uitgever te zoeken die samen met ons een tiendelige reeks historische jeugdboeken wilde laten verschijnen die aansloot op de nieuwe onderwijsmethode. Uiteindelijk bleek Uitgeverij Zwijsen interesse te hebben. Daarbij kregen wij, door tussenkomst van de toenmalige VvL-voorzitter Marijke Spies, financiële steun van Stichting Lezen, zodat aan elke auteur een bedrag voor research kon worden toegekend.

In de herfst van 2003 verscheen de Zwijsenreeks, onder de noemer ‘Toen, in de tijd van…’ De reeks werd in geschiedenispark Archeon feestelijk gepresenteerd, waarbij de minister van Onderwijs, Maria van der Hoeven, de eerste exemplaren in ontvangst nam. Daarbij werd in samenwerking met het Historisch Nieuwsblad ook een prijs voor het beste historische jeugdboek in het leven geroepen, de Bontekoe-prijs. Een jaar later meldden de Volkskrant, Trouw en het Historisch Nieuwsblad dat ze de prijs en de uitreiking ervan van ons over wilden nemen. Geschiedenis was in korte tijd een hot item

18

geworden dat groots gevierd moest worden, zoals met een symposium in het zalencomplex van het Amsterdamse Hotel Krasnapolski.

Voor de Schrijvers van de Ronde Tafel bleek dit al gauw een heel tijdelijk genoegen. In het samenwerkingsverband tussen de beide kranten en het tijdschrift werden wij geheel buiten spel gezet en in het tweede jaar werden we ook niet meer gevraagd om de prijsuitreikingen bij te wonen. Niet dat we ons daardoor uit het veld lieten slaan. Onze jaarlijkse bijeenkomsten in het Archeon gingen gewoon door. En toen de kranten moesten bezuinigen en de Bontekoe-prijs, die inmiddels tot Thea Beckmanprijs was omgedoopt, erbij inschoot namen we hem weer over. Inmiddels wordt de organisatie van de Thea Beckmanprijs uitgevoerd door een onafhankelijk stichting, de Stichting Jaap ter Haar. De uitreiking vindt elk jaar in september plaats, als onderdeel van het jaarlijkse Archeon-weekend van de Schrijvers van de Ronde Tafel.

Een paar jaar na dit goede begin kwam er, na een kleiner project over de stad Harderwijk, een groot project tot stand rond WO2, de reeks ‘Vergeten Oorlog’. In samenwerking met Stichting Cubiss, het Ministerie van WVenS en Uitgeverij Leopold verschenen er in 2009 vijf jeugdromans en een verhalenbundel, waarin ook minder bekende aspecten van de Tweede Wereldoorlog aan de orde kwamen.

De reeks werd groots gepresenteerd, waarbij verschillende burgemeesters van grote steden en Commissarissen van de Koningin werden betrokken.

De boeken werden goed verkocht en kregen enkele herdrukken. Daarnaast waren er steeds meer individuele successen te melden. Arend van Dam, Annejoke Smids, Anneriek van Heugten, Rob Ruggenberg en Agave Cruyssen waren afwisselend in de boekentoptien en op de shortlists van regionale of landelijke jeugdboekenprijzen te vinden.

Nadat de schrijversgroep als collectief een paar rustige jaren kende, was 2015 weer een uitschieter naar boven. Uitgeverij Scala publiceerde de verzamelbundel Hollandse Helden, met verhalen van o.a.

Joyce Pool, Annejoke Smids en Gerard Sonnemans.

Het Algemeen Dagblad kwam, ook onder de titel Hollandse Helden, met een 15-delige serie prentenboekjes over de schilders, zeehelden, aanvoerders en uitvinders van de Gouden Eeuw, waarvoor de Schrijvers van de Ronde Tafel werden gevraagd de verhalen te bedenken. En de schrijverskring zelf maakte, in samenwerking met Het Muiderslot, de verhalenbundel Kinderen van het Hoge Huys, over de dichter P.C. Hooft en zijn kinderen.

‘Karel de Grote gebakken aardappels laten eten of Maria Tesselschade die de Mondscheinsonate speelt op een saxofoon zijn redenen tot weigering’

Zo zijn de Schrijvers van de Ronde Tafel in de afgelopen 15 jaar uitgegroeid tot een collectief van schrijvers over historische onderwerpen die met regelmaat door overheden en uitgevers worden ingeschakeld bij het realiseren van grotere projekten.

Door de geografische spreiding – van Ton van Reen in Limburg tot Joyce Pool op Texel, van Annejoke Smids in Groningen tot Anneriek van Heugten in Zeeuws Vlaanderen, is er een gedegen kennis van de regionale geschiedenis. Door de verschillende interessevelden – bel Gerard Sonnemans voor vragen over monniken en dwangarbeiders, Agave Cruyssen over ridders en koningen, Joyce Pool over Indonesië en Suriname en Martine Letterie over de Tweede Wereldoorlog – komen opdrachten doorgaans bij een auteur terecht die al het nodige over het onderwerp geschreven heeft en op de hoogte is van de valkuilen en de heersende misvattingen.

Wie voor de jeugd schrijft en twee of meer boeken – romans, verhalenbundels, non-fictie – met een historische achtergrond heeft gepubliceerd kan zich bij de Schrijvers van de Ronde Tafel aanmelden. Het gaat nadrukkelijk wel over de Nederlandse geschiedenis (met de koloniën), waarbij de historische setting juist moet zijn. Kleine foutjes zijn tot daar aan toe, maar Karel de Grote gebakken aardappels laten eten of Maria Tesselschade die de Mondscheinsonate speelt op een saxofoon zijn redenen tot weigering. De ingezonden jeugdboeken worden op inhoud beoordeeld door leden die affiniteit met het onderwerp hebben. Meer informatie vind je op de website.

Peter Smit is redactielid van VvL.nu en jeugdboekenauteur.

19

‘VERTROUWEN,’ MOMPEL IK TEGEN MEZELF. ‘JIJ KUNT DIT!’ VERSLAG VAN EEN EERSTEJAARS SCHOOLSCHRIJVER

DOOR JANNY VAN DER MOLEN

Lezen is zeer waardevol en belangrijk voor de ontwikkeling van een kind. Een kind dat leest, vergroot zijn woordenschat, kennis en tekstbegrip. En dan hebben we het nog niet eens over hoe boeken de fantasie prikkelen, het empathisch vermogen vergroten en hoe ze kinderen helpen de wereld en zichzelf beter te begrijpen.

Wie kan beter kinderen laten ervaren hoe fijn lezen is, dan de schrijver zelf? Vanuit deze

gedachte begon Annemiek Neefjes nu vijf jaar geleden op twee Amsterdamse scholen met De Schoolschrijver, een organisatie die een schrijver voor de periode van een half schooljaar koppelt aan een basisschool. Na een aantal jaren alleen in de stad Amsterdam te hebben gewerkt, wordt de Schoolschrijver langzaam maar zeker landelijk uitgerold. Dit schoolseizoen gingen 45 Schoolschrijvers in vier provincies aan de slag. Kinderen, leerkrachten, ouders en Schoolschrijvers werken nadrukkelijk samen en zijn enthousiast. Voor het seizoen 2017-2018 wil de organisatie op 70 scholen een Schoolschrijver onderbrengen.

20

FOTO: HENK VEENSTRA

JANNY VAN DER MOLEN ALS SCHOOLSCHRIJVER

O

nderweg naar ‘mijn’ school in Jubbega, Jobbegea op z’n Fries, nu bijna een jaar geleden. In het kratje op de achterbank liggen boeken, veel boeken en bovenop – in een plastic steekhoesje – mijn ‘opzet’; een stuk of tien goed uitgedachte en voorbereide lessen.

Ik ben al schrijver en kom daarom al langer veel op scholen. Maar nu word ik Schoolschrijver. Vanaf vandaag heb ik een missie: lekker lezen, lekker schrijven, lekker met taal bezig zijn. Lekker, ja.

Als Schoolschrijver wil ik bereiken dat boeken en plezier synoniemen van elkaar worden. Spelling en

grammatica, de verplichte stof, zijn in beginsel voor de leerkracht. Maar ik weet: als er lekker gelezen wordt, gaan taalvaardigheid en woordenschat ook met stappen vooruit. Er zullen kinderen in de klas zitten die al gek op lezen zijn en dus uitkijken naar mijn komst. Maar er zullen zeker ook kinderen zijn die weinig lezen en die ik zal moeten verleiden.

Gaat me dat lukken? Weet ik wat kinderen willen?

Weet ik wat werkt?

Rijdend van ons mooie dorp De Knipe langs de vaart naar het even wonderschone Jobbegea – afstand zo’n vijftien kilometer – denk ik aan de eerste

21

FOTO: HENK VEENSTRA

keer dat ik een groep kinderen onder mijn hoede had. Onze dochter, inmiddels 16 jaar, gaf voor het eerst een kinderfeestje en wij ouders waren goed voorbereid. We hadden een mooi programma in elkaar gedraaid: beginnen met zingen en taart natuurlijk, vervolgens cadeautjes uitpakken en dan een spelletjescarrousel in werking zetten. Zes kinderen waren er. Zes vierjarigen. Wat kon er mis gaan?

Alles. De taart zat in no-time overal aan, het concept carrousel kregen we niet uitgelegd en dus lag ik veel te lang opgevouwen achter een te kleine poppenkast om de tijd vol te maken. Nu lachen we er om, maar toen…

Belangrijkste les van die dag: ga er als volwassene niet meteen vanuit dat kinderen wat jij bedacht hebt leuk vinden, laat staan begrijpen. Les twee: houd er rekening mee dat een programmaonderdeel waar je een uur voor uitgetrokken hebt, in vijf minuten over en uit is. En les drie: durf te vertrouwen op je improvisatiekunst.

‘Vertrouwen,’ mompel ik daarom tegen mezelf die ochtend. ‘Jij kunt dit!’

En ik kon het. En ik vond het leuk. Nee meer dan dat, ik vond het geweldig! Ik had me het advies van De Schoolschrijver ter harte genomen, dat ik meekreeg tijdens de training die alle Schoolschrijvers volgen: ik had een serie lessen samengesteld die

22

dicht bij mijn eigen interesses en expertise liggen.

Het doel was niet zozeer de leerlingen voor mijn eigen boeken en mijn thema’s te interesseren, maar voor verhalen en boeken in het algemeen. Maar er is natuurlijk helemaal niets op tegen daarbij boeken en onderwerpen te kiezen waar ik zelf feeling mee heb, om maar eens een mooi woord te gebruiken.

We deden samen taalspelletjes, maakten boekomslagen en flapteksten, deden een speurtocht in de bibliotheek, zetten ‘kapot geknipte’ gedichten in elkaar en bedachten verhalen door onze zintuigen aan het werk te zetten.

En zo bouwde ik een band op met de klassen die ik wekelijks zag in Jubbega. Vonden ze alles leuk dat ik bedacht had? Nee. Maar veel wel. Klopte mijn tijdschema zo’n beetje? Nee, ook niet altijd. Maar dat werd wel iedere week beter. Moest ik vaak improviseren? Ja, en daar kreeg ik aardigheid in.

De samenwerking met de leerkrachten was mooi en waardevol, de actieve betrokkenheid van de ouders was er zeker, de band die met de kinderen ontstond, werd dierbaar. Dat is zo ongeveer het beeld dat alle Schoolschrijvers schetsen, vertelt Annemiek Neefjes me. Niet voor niets wil bijna iedere Schoolschrijver na een eerste seizoen doorgaan.

‘Schoolschrijver zijn vraagt veel tijd en energie,’ zegt zij. ‘Maar te ervaren wat literatuur doet, wat taal teweeg brengt, dat is zo lonend: dat krijgen we

De schrijver vindt het fijn de eigen doelgroep intensief bij zich te hebben, staat midden in de samenleving en komt dankzij dit contact op nieuwe ideeën. De leerkracht raakt gemotiveerd om meer te werken vanuit creativiteit. En de ouder ziet dat de resultaten van het kind vooruit gaan.’

Mooie woorden en ik kan ze alleen maar beamen. Vanaf januari hoop ik opnieuw aan de slag te gaan als Schoolschrijver, dit keer op een andere school ergens in Friesland. Ik heb er zin in. Het kratje boeken gaat weer mee. En zeker: ik maak ook weer een opzet voor de lessen. Maar ik zal er veel ontspannener in staan dan de eerste keer. Ik was al schrijver, nu ben ik ook Schoolschrijver.

DE SCHOOLSCHRIJVER STEUNEN? Op de website www.deschoolschrijver.nl kun je veel meer lezen over het werk van De Schoolschrijver. Je vindt daar ook een mogelijkheid donateur te worden. Die steun is nodig en wordt enorm gewaardeerd!

Janny van der Molen is schrijver van met name kinder- en jeugdboeken en Schoolschrijver. Zij vertegenwoordigt de werkgroep Jeugdboeken in het bestuur van de VvL.

‘Het is een traject dat alleen maar winnaars kent’

van alle Schoolschrijvers terug. En dat motiveert ons om landelijk verder te groeien.’

Het is een traject dat alleen maar winnaars kent, zegt Neefjes. Scholen zien dit, maar ook provinciale bibliotheken, die als partner met De Schoolschrijver samenwerken. En ook financiers zien dit. Overheid, private fondsen, bedrijven en particulieren zorgen samen voor een mix van financiering.

Onderzoek toont de positieve resultaten onmiskenbaar aan. Neefjes: ‘Als bij een kind de vonk overslaat, zal het niet meer stoppen met lezen.

23

FOTO: CATHERINE HÉLIE © EDITIONS GALLIMARD

P AT R I C K M O D I A N O

24

DE STAD IS GELAAGD ALS EEN PALIMPSEST OF

HET MODIANOGEVOEL INTERVIEW MET MAARTEN ELZINGA

DOOR ANDREA KLUITMANN

Maarten Elzinga (1957) is al 20 jaar de vaste vertaler van Patrick Modiano, de Franse schrijver die in 2014 de Nobelprijs won en ongeveer elke twee jaar een boek publiceert. Elzinga studeerde romanistiek en vergelijkende literatuurwetenschap in Utrecht, Straatsburg en Princeton. Hij vertaalt uit het Frans, Duits en Engels en naast Modiano heeft hij schrijvers en dichters als Stefan George, Alain Finkelkraut en Les Murray vertaald.

Een gesprek met Maarten Elzinga in Amsterdam in CafĂŠ Americain, met het Jugendstil-

interieur en een beetje de sfeer van een Weens Kaffeehaus. Maarten houdt erg van de Duitse taal en heeft net enkele maanden in Oostenrijk doorgebracht, waar een boekenplankje met onder meer Carmiggelt en Kellendonk hem hielp het Nederlands soepel te houden.

Je doet veel meer dan literair vertalen. Sinds acht jaar geef je les op de vertalersvakschool, je schrijft inleidingen en artikelen bij je vertalingen en treedt ook op als mentor voor beginnende vertalers. Hoort dat bij je vak?

Gelukkig wel, ja. Het mentoraat kan voor beide partijen een wezenlijke verdieping betekenen. En

idealiter vertaal je schrijvers die je zelf de moeite waard vindt, dus dan breng je hun werk graag ook op andere manieren onder de aandacht.

Vertalen gaat nooit zo vlot.

Ik heb eens per ongeluk een boek aangenomen dat ik niet goed had bekeken. 300 pagina’s literaire

25

porno, bleek. Ik dacht nog er een vluggertje van te kunnen maken, maar dat viel vies tegen: uiteindelijk deed ik er haast net zo lang over als over een goed boek.

Er zijn zeker vertalers die sneller en gedisciplineerder werken dan ik. Traagheid is geen kwaliteitsgarantie. Maar bij poëzie speelt de tijd geen rol. Je moet geduld durven hebben.

Dat stipendium is best een tijdje geleden, dat was in het jaar 2000. Het is een aanmoediging voor beloftevolle vertalers. Ik ontving het voor vertalingen van de Australische dichter Les Murray en de Franse romanticus Maurice de Guérin. De helft van die belofte heb ik intussen ingelost, met een vrij forse bloemlezing uit het werk van Les Murray, De planken kathedraal. Met de andere helft, een keuze uit het oeuvre van Guérin, hoop ik de komende maanden een goede stap te zetten. Zo’n 150 pagina’s reviseren, poëzie en proza. Misschien lukt het me die vertalingen, die deels al een paar jaar liggen te rijpen, toch nog wat op te poetsen en aan te scherpen.

Vertaal je liever poëzie dan proza?

Dat hangt ervan af. Het onderscheid is voor mij niet zo relevant. De overgang van niet-metrische poëzie naar min of meer ‘poëtisch’ proza is vloeiend. Al is de meeste poëzie wel compacter, gelaagder, dan het meeste proza. De muziek van de taal zelf, die je in poëzie hoort, kun je niet vertalen, hoogstens vervangen door een andere muziek, die van het Nederlands. Bij poëzie schieten ook de begaafdste vertalers vaak schromelijk te kort – dat is een gegeven. Van de grote klassieke dichters ken ik geen enkele vertaling in geen enkele taal die het haalt bij het origineel. Bij een schrijver als Modiano ligt dat anders... Zijn proza is misschien bij uitstek wel vertaalbaar. Maar poëzie vertalen is een hachelijke onderneming.

Laten we het over Modiano hebben. Wat maakt zijn boeken zo bijzonder?

Modiano schrijft in pasteltinten, zoals een Morandi schildert. Het lijkt allemaal heel simpeltjes en bescheiden, heel klein. Je merkt nauwelijks hoe hij je eigen fantasie aan het werk zet. Want hij beschrijft bijna niets, en in zijn recente werk beperkt hij zijn palet steeds verder. In zijn nieuwste roman, Om niet te verdwalen, komt een scène voor waarin de hoofdpersoon op goed geluk aanbelt bij een zekere dokter Voustraat, op zoek naar informatie over een episode uit zijn jeugd. Veel nieuws krijgt hij ogenschijnlijk niet te horen, het gesprek verloopt aarzelend, in stugge zinnetjes, en ook het decor wordt slechts summier weergegeven. Het enige tastbare, het enige zintuiglijke en kleurrijke dat in die hele scene wordt genoemd, zijn twee fauteuils bekleed met een Schotse ruitjesstof, en een ‘likeurkoffertje’. De heren drinken een glaasje port. Verder verneem je nog dat de huiskamer een erker heeft en dat er aan weerszijden van de straat bomen staan.

Daar moet je het twintig pagina’s lang mee doen.

Maar de suggestiviteit van dat spaarzame proza is fabuleus, en die paar details roepen een wereld op als een droom. Modiano heeft zijn proza wel eens ‘une petite musique’ genoemd, dat treft het heel mooi. Hij is een ongelofelijke schrijver.

Wat jou er niet van weerhoudt het te blijven doen?

Tja, nee! Ik heb er nu eenmaal schik in, en sommige lezers ook, gelukkig. Niet dat ik ooit helemaal tevreden ben. Het kan heel pijnlijk zijn om je eigen geknutsel te herlezen.

Zit dat nog in het verschiet, zul je ooit iets maken waar je tevreden over bent?

Dat is zo relatief... Ik kan een willekeurige pagina nemen van mezelf, of van een gerenommeerde vertaler, en er gehakt van maken, door te wijzen op de verschillen met het superieure origineel. Dat wil niet zeggen dat ik hun of mijn eigen werk zinloos vind, of er geen waardering voor heb, geen zelfrespect. Overigens verschijnen er wel erg veel vertalingen! Het lijkt of er meer uit het Engels wordt vertaald dan in het Nederlands geschreven. Pulp, veelal. Maar bij de vertalers van zogenaamd subliterair werk, die zich de hersens pijnigen voor een paar cent per woord, zitten vaak heel talentvolle mensen. Zodra je toevallig ‘grote’ namen vertaalt, wordt er anders naar je werk gekeken. Dat is onvermijdelijk, maar niet helemaal eerlijk.

Die moeilijk te vertalen is?

Ja en nee. Jein! Wel bij uitstek ‘vertaalbaar’, dat zei ik al. Zo bestaan er ook relatief ‘speelbare’ pianostukken, zoals die van Erik Satie. Elke amateur kan ze leren spelen! Maar niet iedereen kan het even mooi als Reinbert de Leeuw. Je hoeft dus geen duivelskunstenaar te zijn om het werk van Modiano in correct en prettig leesbaar Nederlands om te zetten. Maar als je de minimalistische

Je hebt het Charlotte Köhler Stipendium gekregen en je vertalingen oogsten veel lof.

26

MAARTEN ELZINGA

schoonheid van de brontekst aanvoelt en die ten volle wilt respecteren, blijkt het toch weer knap lastig. Het gaat erom een tekst te creëren die als het ware heel zachtjes neuriet, zonder dat de lezer dit per se merkt.

Bij Modiano gaat het erom juist geen al te opvallende zinnen te schrijven, het mag niet te mooi worden. Het is een stille muziek, dus opzichtige welluidendheid dient te worden vermeden! Geen vette assonanties. Wanneer er in de vertaling toevallig drie woorden in één zin voorkomen die met de klank ‘st’ beginnen, moet er je minstens eentje uithalen. Het mag niet klinken als een reclameleus. De kleinste stilistische oneffenheden kunnen dodelijk zijn. Modiano’s proza is als een smetteloos tapijt, waarop elk stofje in het oog springt. De geringste onoplettendheid van de vertaler, een moeizame tangconstructie, een log participium, een wat geforceerde zinswending, een binnengesmokkelde metafoor... Zulke dingen kunnen de muziek van een hele alinea bederven. Ja, daar kan ik nou wel

lyrisch over worden! Elke zin, elke alinea maakt deel uit van de melodie en het ritme van het hele boek, zoals in een lang prozagedicht: alle semantische en formele elementen van Modiano’s taal resoneren met elkaar, net als zijn boeken onderling, trouwens.

Moest je erg wennen aan zijn stijl?

Jawel. Dat heeft er denk ik mee te maken dat ik vroeger vooral een liefhebber was van ingewikkelde boeken. Ronkende zinnen als zware motoren!

Een typische highbrow-smaak, indertijd. Dat krijg je van de literatuurwetenschap. Ik houd nog steeds van Proust, Kafka, Virginia Woolf. Maar sommige van mijn oude intellectuele vrienden zijn blind voor de merites van Modiano’s eenvoud. Dat vind ik jammer.

Heb je Modiano zelf ontdekt, of kwam de uitgever ermee?

Ik had nooit iets van hem gelezen toen Meulenhoff

27

me voorstelde een boek van hem te vertalen. Dat was Dora Bruder, in zijn oeuvre een centraal werk, geen roman maar een uniek document. Bij eerste lezing vond ik het... wel mooi. Punt. Ik wilde graag aan de slag en dacht gewoon, met het voor onze beroepsgroep karakteristieke optimisme: dat moet te doen zijn.

Gelukkig heb ik nu de gelegenheid gehad sommige van mijn oude vertalingen te reviseren, zoals Dora Bruder en In het café van de verloren jeugd.

Heb je hem ooit ontmoet?

Nee, nooit. Het lijkt me enig, dat wel! Voor mijn eerste vertaling had ik een vragenlijstje opgestuurd naar Gallimard, zijn Franse uitgever. Ik kreeg een getypt briefje terug van een secretaresse. Daarin stond dat meneer Modiano ‘de volgende antwoorden’ op mijn vragen had gegeven. Wel ter zake, maar heel beknopt. Daar heb ik alle begrip voor.

Met andere schrijvers, zoals Les Murray, heb ik een voor het vertalen bijna onontbeerlijke relatie, maar bij Modiano is dat niet nodig en op de een of andere manier ook niet passend. Hij wordt misschien wel in vijftig talen vertaald, maar bemoeit zich daar niet mee. Interviews geeft hij ook niet graag.

Hij wandelt liever met zijn hond, en dat moet je hem gunnen.

Dat dacht Bernlef vast ook, die schijnt zich toch te hebben vertild aan een vertaling van Modiano?

Ja, een beetje wel, denk ik. Dat was de autobiografische roman Un pedigree (Een stamboek). Collega Martin de Haan heeft die vertaling indertijd nogal afgekraakt in de Volkskrant, met betrekkelijk goede argumenten, moet ik toegeven. Bernlef heeft anders prachtige vertalingen gemaakt. Auden, Tranströmer. Maar dit ging hem minder goed af.

Wanneer ging je van Modiano houden?

Toen ik hem daadwerkelijk begon te vertalen en me in zijn oeuvre verdiepte. Zijn eerste romans, uitstekend vertaald door Edu Borger, verschillen hemelsbreed van zijn latere werk. Aanvankelijk maakte Modiano uitbundig gebruik van alle denkbare retorische en stilistische middelen, inclusief bijtende spot en slapstick. Hij schreef pastiches op Proust en Céline, in wellustig kronkelende zinnen en virtuoze scheldkannonades. In zijn debuut, De plaats van de ster, wemelt het nog van de culturele en intertekstuele verwijzingen.

Wat heeft het vertalen van Modiano je opgeleverd, behalve dat je een gewaardeerd vertaler bent van een Nobelprijswinnaar?

Als ik door de binnenstad van Utrecht loop, waar ik sinds een halve eeuw woon, krijg ik weleens een soort ‘Modiano-gevoel’. Dat alle fasen van je leven – en van de geschiedenis zelf – naast elkaar blijven voortbestaan. Er zijn tijdtunnels, en soms lijk je door een bres weg te zakken of te kunnen ontsnappen. De stad is gelaagd als een palimpsest.

Voordat ik het werk van Modiano kende, was ik me daar niet zo van bewust. Het biedt troost, zo je wilt. Een ‘petite musique’. Een klein requiem.

Word ik sentimenteel? Laten we er dan een punt achter zetten en een glaasje port drinken, in dit mooie nostalgische café.

Maar zijn latere werk is heel anders?

Ja, dat is geschreven in uiterst eenvoudig, schijnbaar kraakhelder Frans. Er zitten geen grote registerverschillen in, en weinig bijzonder vocabulaire.

Hij gebruikt nauwelijks dialect of spreektaal, vermijdt ook de verheven literaire registers. Je ziet een duidelijke ontwikkeling in zijn werk. Zijn tweede boek is al rustiger dan het eerste, en die lijn heeft hij steeds verder ontwikkeld. Van exorbitant en zwierig naar verstilling, bescheidenheid, eenvoud.

Een beetje zoals de kunstenaar Giacometti. Daar hebben zijn personages ook wel iets van weg. Over Modiano is vaak gezegd dat hij steeds weer hetzelfde boek schrijft, maar dat is een misverstand. Zijn laatste titels lijken alleen qua verhaal, qua gegeven op elkaar, maar hij vertelt dat verhaal telkens op een andere manier. Dit vasthouden aan dezelfde thematiek, tot en met allerlei terugkerende details, is in de literatuur een uniek fenomeen. Voor het vertalen betekent het dat je vaak van boek tot boek terugbladert: hoe heb ik dit eerder opgelost?

Andrea Kluitmann is vertaalster NederlandsDuits en redacteur van Vvl.nu

28

IK LEES, JIJ LEEST, WIJ LEZEN HET LEESCLUB-FENOMEEN

DOOR ANDREA KLUITMANN

O

nlangs bezocht ik – heel eigentijds – een leesclub van Das Magazin. Voor wie de afgelopen jaren onder een steen heeft geleefd, of alleen maar bezig was met schrijven of vertalen: Das Magazin is een literair tijdschrift dat in 2011 werd opgericht door Toine Donk en Daniël van der Meer, tevens grondleggers van de succesvolle uitgeverij Das Mag. Zowel het tijdschrift als de uitgeverij werden medegefinancierd via crowdfunding.

Het met veel aandacht vormgegeven blad met verhalen, gedichten en essays van met name jonge Nederlandse auteurs verschijnt vier keer per jaar in een oplage van 4500 exemplaren. Das Magazin organiseert ook leesfestivals waarbij op één avond 30 leesclubs plaatsvinden op bijzondere locaties, mét auteurs. Na afloop komen alle leesclubs bij elkaar voor een groot slotfeest.

Verder is er gemiddeld een keer per maand een sneak preview-leesclub: de deelnemers ontvangen de drukproef van een boek een maand voordat het in de winkel ligt en gaan in gesprek met de schrijver en met elkaar. Dan hoor je bij de allereerste lezers, niets vertekent je waarneming en je bent totaal niet beïnvloed door bijvoorbeeld boekhandelarenpanels en recensies. Net als de auteur, voor wie de

avond ook de eerste keer is dat hij of zij meningen van vreemden hoort en met een groep over het boek praat. Alles is nog open, de roman in kwestie kan een hype worden of langzaam weer verdwijnen.

Ik meldde me aan voor de avond met Roderik Six (Val heet zijn boek) op 8 oktober 2015, onder leiding van schrijver en journalist Daan Heerma van Voss. De Sneak Preview leesclub werd al in augustus aangekondigd en zat razendsnel vol. Ik ontving het manuscript keurig op tijd en ook dit mailtje: Ha Leesknuppel, Te gek dat je meedoet met de leesclub van R6.

Wij van Das Mag zijn een genadige volkje, en we krijgen het niet over ons hart jullie hulpeloos te laten ronddwalen in Amsterdam. Daarom onthullen we bij deze, met veel tromgeroffel en bombarie, de leesclublocatie!

Hôtel Droog Staalstraat 7b.

Om 20:00h gaan de deuren open. Om stipt 20:30h beginnen we.

29

In een mooi zaaltje stonden twintig stoelen in een kring waarop Val in boekvorm klaar lag, en er was één luie stoel voor de schrijver. Ik was blij verrast, want eerlijk gezegd dacht ik dat de zin ‘je ontvangt het boek een maand van te voren’ ook zou kunnen betekenen dat je alleen de drukproef kreeg. Op een ‘echt’ boek had ik voor de deelnamekosten van 25 euro niet durven rekenen; ik dacht aan eventuele kosten voor de zaal en/of moderator en auteur (Roderik Six verschijnt niet bij Das Mag, maar bij Prometheus, Daan Heerma van Voss’ laatste roman werd door De Bezige Bij uitgegeven).

De avond werd geopend met een quiz over Val. Bij een verkeerd antwoord diende je een shotje te drinken. Na verloop van tijd stond de whisky geheel

los van de geestelijke prestaties, die trouwens van een erg fijn niveau waren. De deelnemers – vooral twintigers en dertigers – hadden heel precies gelezen en duidelijk goed nagedacht over de tekst.

Het is bijzonder om in het bijzijn van de maker over zijn of haar werk te praten. Uiteraard levert dit andere gesprekken op dan bij een leesclub zonder auteur. Ik was verbaasd over hoe goed het mensen lukte om oprecht, vriendelijk en tegelijkertijd kritisch te zijn, en de aanwezigheid van de auteur had absoluut een meerwaarde. Ook de meer zwijgzame deelnemers kwamen aan bod en de sfeer was ontspannen, iets wat zeker deels te danken was aan de goede gespreksleiding. Ik ging met meer inzicht in het boek naar huis dan ik van te voren had gehad;

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

30

een voordeel van zo’n bijeenkomst is dat je plotseling met meer ogen kunt lezen. Vreemde ogen, wat een groot verschil is met leesclubs in de meer klassieke zin van het woord, waarvan de leden elkaar kennen en bijvoorbeeld eens per maand bij elkaar komen.

Volgens onderzoek van Marjolein van Herten, die eind 2015 op Leesclubs is gepromoveerd,1 zijn daar in Nederland drie- tot vijfduizend van, met gemiddeld negen leden per club. Ieder lid leest hetzelfde boek, dat gezamenlijk wordt besproken. Dat kunnen boeken van de bestsellerlijsten zijn, klassiekers, thrillers,non-fictie, literatuur in het Engels, Duits en Frans, boeken voor young adults, filosofische werken etc. Van Herten onderscheidt twee categorieën leesclubs: georganiseerd via verenigingen of bibliotheken enerzijds, en ‘wilde’ clubs die zich spontaan hebben geformeerd. Georganiseerde clubs maken vaker gebruik van professionele begeleiding, terwijl spontane groepen de discussie meestal zelf leiden.

Bij dit soort clubs is de sociale functie ook heel belangrijk. Mensen delen hun leven soms al decennia lang, weten veel van elkaar en zijn vrienden geworden. Persoonlijke verhalen waarin literatuur en eigen ervaringen met elkaar worden verbonden zul je hier vaker tegenkomen dan in een groep mensen die elkaar niet kent.

Zo’n eenmalige leesclub met wildvreemden is van een andere orde en bestaat ook nog niet zo lang.

Misschien geldt voor Nederland wel dat Das Magazin hem in die vorm heeft uitgevonden. Zeker is dat zij hem populair hebben gemaakt. Intussen zijn er overal dergelijke leesclubs, met of zonder schrijvers of ambassadeurs. Zo past Schwob (een initiatief met belangrijke, vaak vergeten boeken van veelal overleden schrijvers) een soortgelijke formule toe, maar dan met bijvoorbeeld critici en vertalers als moderatoren. Ook is er een Club Debuut, georganiseerd door het Nederlands Letterenfonds en Literair Productiehuis Wintertuin. In vier eenmalige leesclubs in Nijmegen, Groningen, Utrecht en Rotterdam staan per editie twee debuten centraal. Deze clubs worden geleid door gevestigde schrijvers als Herman Koch of Thomas Verbogt. De deelname is gratis, maar de debuten dienen zelf te worden aangeschaft. Veel boekwinkels en uitgeverijen hebben hun eigen leesclubs, net als bibliotheken.

Het Nederlands Letterenfonds ondersteunt in samenwerking met Schrijvers School Samenleving (SSS) leesclubs die een literair vertaler willen uitnodigen. Van collega-vertalers weet ik dat dit vaak zeer geslaagde avonden zijn. Soms werken meerdere

clubs samen en je bent in een zaaltje in het noorden van het land, dan weer zit je in een huiskamer op de Veluwe met acht oudere dames en een goed glas wijn. Overigens blijkt uit onderzoek: lezen binnen een leesclub spreekt vooral vrouwen aan, vaak hoog opgeleid, met een gemiddelde leeftijd rond de 65 jaar en voldoende tijd om te lezen.

Tijd is natuurlijk wel een belangrijk punt, tijdens je actieve beroepsleven is dit meestal een schaars goed. Ook daar heeft Das Magazin iets op gevonden; sinds kort bestaan er ‘instant-leesclubs’, op de website stond bijvoorbeeld:

Instant Leesclub met Walter van den Berg dinsdag 15 maart 2016 19:30 Zin in een leesclub? Geen zin om eerst het boek te moeten lezen? Dit is de oplossing: de Instant Leesclub! De enige leesclub waar je het boek niet op voorhand gelezen hoeft te hebben.

Deze eerste editie draait om de nieuwe roman van Walter van den Berg: Schuld. De leesclub begint met een quiz over de schrijver, waarbij je heerlijke (drinkbare) prijzen kunt winnen! Daarna een interview met Walter, over zijn boek en over zijn schrijfwijze. Ook neemt hij een object mee dat voor hem belangrijk was tijdens het schrijfproces, en leest hij een scène voor. Er is ook voldoende ruimte om vragen te stellen of een praatje te maken! deelname gratis

Heel even vreesde ik nog mee te maken dat er op een gegeven moment schrijvers zonder boeken zijn, en dat de in Nederland volgens mij sowieso al sterke tendens om personen belangrijker te vinden dan hun werk volledig doorslaat. Maar het is natuurlijk geen nieuwe formule. De meeste avonden met auteurs die ‘lezing’ heten gaan al vele decennia (wellicht al eeuwen) ongeveer zo in z’n werk.

Uiteraard zijn er ook tal van leesclubs op internet. De leden ontmoeten elkaar niet persoonlijk, maar gaan via een forum met elkaar in gesprek.

Sommige bibliotheken bieden dit soort clubs aan en ook zijn er sites als hebban.nl, boekgrrls.nl en De Perfecte Buren. Een bezoek aan de laatstgenoemde site kan ik iedereen die de kost verdient met literatuur aanraden. De site is onoverzichtelijk en bevat een overdaad aan cursieve elementen. Ook inhoudelijk zijn sommige dingen best ontluisterend, je

31

vindt er recensies met veel aandacht voor de cover en uitgebreide samenvattingen van het verhaal. Niemand schijnt het de moeite waard te vinden om te vermelden of titels uit een andere taal zijn vertaald en wie de vertaling heeft gemaakt. Ook wie diepgaande analyses over de stijl verwacht, zal bedrogen uitkomen. Wat wel uit het initiatief blijkt, is een echte passie voor boeken; je leest meningen van verwoede lezers en begrijpt (weer) waar het voor veel mensen bij het lezen van een boek om gaat.

Het hele leesclub-fenomeen, virtueel of in levende lijve, past uitstekend in onze opkomende deeleconomie en cultuur van ‘ontspulling’. Neem bijvoorbeeld het sympathieke boekenhuisje van de Amsterdamse Tolhuistuin, gerund door vier vrijwilligers. Je kunt er gratis boeken brengen, halen en ruilen. En er gebeurt meer, zo wordt er in samenwerking met de bibliotheek een Meeleesclub geor-

crowdfunders gevonden die tussen de 50 en 200 euro wilden investeren en daarvoor drie boeken ontvingen, maar er zijn ook investeerders. Een van de belangrijkste, Bob Meijer, werd trouwens genoemd in een Duits interview (en bij mijn weten niet in de Nederlandse media), zie: http://www.mairisch.de/2016/02/22/less-booksmore-attention-das-mag/, maar dit terzijde.

Veranderen leesclubs het leesgedrag van mensen? Worden er meer boeken aangeschaft en gelezen? In 2015 werden er in Nederland 39 miljoen boeken verkocht.2 Als je uitgaat van 4000 leesclubs met negen leden, die per jaar elk elf boeken aanschaffen, kom je uit op 396.000 exemplaren, ofwel ongeveer één procent van de totale verkoop.

Of leesclubleden ook echt zoveel boeken kopen is trouwens moeilijk vast te stellen. Zo geven in mijn eigen vaste leesclub de ‘vroege lezers’ hun exemplaar steevast door aan de late en wordt veel van bibliotheken en vrienden geleend. Ook komen er steeds meer elektronische lezers en sommige e-books kun je legaal doorgeven (wat er illegaal wordt doorgegeven, hoor ik waarschijnlijk niet omdat ik dan een verhaal ga afsteken over diefstal en fout gedrag).

Dat een leesclub stimuleert om het boek in kwestie niet alleen aan te schaffen maar ook te lezen, lijkt me zeer waarschijnlijk. Bovendien lees je in zo’n groep boeken die je anders niet zou hebben gelezen. En er is nog een interessant bijkomend verschijnsel: het oefenen van verbaliteit in onze steeds schriftelijker wordende wereld. Tijdens mijn bezoek aan de Das Magazin-leesclub merkte ik dat ik dat erg lang niet had gedaan: deelnemen aan een niet oppervlakkig gesprek met vreemden. En dat beviel.

‘Je begrijpt weer waar het voor veel mensen bij het lezen van een boek om gaat’

ganiseerd voor mensen met leesproblemen en voor anderstaligen. In de toekomst komt er misschien ook een leesclub voor mensen met een reading block, aldus Maartje Carmiggelt, een van de vrijwilligers. ‘Waarom kom je niet meer tot het lezen van een boek, hoe krijg je jezelf weer aan het lezen en kun je elkaar misschien helpen met de juiste boekkeuzes?’ De leesclub als instrument voor leesbevordering.

En worden er met leesclubs eigenlijk ook inkomstengegenereerd?EventerugnaarDasMag.Dekosten van hun leesclub-avonden – ik noemde het in het begin al – zijn inclusief boek (ter waarde van € 19,95) slechts € 25,00. Hoe kunnen auteurs en uitgevers daar iets aan verdienen? Nu zal Das Mag – mede dankzij het DWDD-boekenpanel – aardig wat boeken verkopen en ook nog uit andere bronnen kapitaal hebben. Voor de oprichting werden 3200

1 Marjolein van Herten: Learning communities, informal learning and the humanities: An empirical study on book discussion groups, Onderzoekschool Literatuurwetenschap (OSL) 2015 2 Voor cijfers over het boekenvak zie de leesmonitor van Stichting Lezen: http://www.leesmonitor.nu/boekenvak

32

HARTSTIKKE AARDIGE JONGENS HET BAL DER GEWEIGERDEN 2002-2014

DOOR PETER SMIT

M

idden december 2001 zaten Carel Helder en ik in café ’t Blaauwhooft, waar Carel maandelijks een literaire middag organiseerde. Ik zat te mopperen. Door een toeval had ik een jaar eerder een kaart voor het Boekenbal gekregen en had ik gemerkt dat van de Stichting SSS en van het Fonds voor de Letteren de volledige directies en een deel van de medewerkers in de Stadsschouwburg waren uitgenodigd. Zelf zat ik al enkele jaren in de besturen van Stichting Lira en de VvL, maar daar was in al die tijd nooit een kaart terechtgekomen. Verder had ik op het Boekenbal maar weinig collega’s gezien. Hun plaatsen leken ingenomen door sponsors en journalisten, waarbij De Volkskrant en de Nederlandse Spoorwegen met hun volledige personeelsbestand aanwezig leken te zijn.

‘Zullen we hier in ’t Blaauwhooft ons eigen boekenbal organiseren?’ stelde ik voor. ‘Het Bal der Geweigerden? Dan hoef ik straks niet ’s avonds naar de tv te kijken om te zien dat Jack Spijkerman een nieuw overhemd met letterprint heeft.’ Carel vond het een goed plan, maar wilde er nog even over nadenken. Begin januari kwam hij erop terug.

‘We gaan het doen,’ zei Carel. ‘Maar niet in ’t Blaauwhooft. We nemen de Kleine Zaal van Paradiso.

Ik heb twee mensen die mee willen helpen met organiseren. En ik heb een sponsor voor posters, een welkomstdrankje en een geschenkboekje. Kom jij optreden? Jan Kal en Jeroen van Merwijk komen ook.’ Vanaf die dag ging het sneller dan ik bij kon houden. Theo van Gogh kwam, samen met Gumbahhh en Hans Teeuwen. Beau van Erven Dorens

‘Verder had ik op het Boekenbal maar weinig collega’s gezien’

zou de avond presenteren en het feest was verplaatst naar de Grote Zaal. Daarna zou de Kleine Zaal er weer bijkomen, om iedereen die al gevraagd was op te treden een podium te kunnen bieden.

Er waren namelijk opnieuw een paar artiesten bijgekomen, onder wie Gerrit Komrij, Maarten van Roozendaal, Huub van der Lubbe en Youp van ’t Hek.

33

ONTWERPER POSTER: VOLKEN BECK

34

Publicitair was het tot dan rustig gebleven, maar eind februari veranderde dat. Het Parool was er als eerste bij en plaatste een interview met de vier organisatoren van het Bal der Geweigerden en CPNBdirecteur Henk Kraima, die ons ‘hartstikke aardige jongens’ noemde. Trouw, de Volkskrant en HP/De Tijd volgden. Toen hierna op de gevel van Paradiso een enorme, uit erotische foto’s opgebouwde afbeelding van het hoofd van Gerard Reve werd uitgerold, was het Bal der Geweigerden groot nieuws en raakte de zaal uitverkocht. Leuk voor ons, maar blijkbaar niet voor CPNB-baas Henk Kraima. Die liet alle boekhandels van Nederland weten dat ze niets mochten organiseren dat het merk ‘Boekenweek’ zou kunnen schaden.

nier in onze publiciteitsuitingen gebruikt mochten worden. Vervolgens kregen een paar dichters die bij het Bal der Geweigerden op het affiche stonden kaarten voor het Boekenbal en daarna een brief van het CPNB: als ze toch in Paradiso zouden optreden werden de kaarten weer ingetrokken. Dit tweede Bal der Geweigerden werd door Adriaan Jaeggi en mij georganiseerd. Omdat Adriaan een jury bij elkaar had getrommeld voor de uitreiking van de Gouden Doerian, een prijs voor het slechtste boek van het jaar, kreeg het tweede bal nog meer voorpubliciteit dan het eerste.

2006 Het daaropvolgende Bal der Geweigerden werd samen met de redactie van Propria Cures georganiseerd. Adriaan Jaeggi zou tijdens het Boekenbal optreden met de uitgeversband Half On Signature, waarin hij trombone speelde. Door dat optreden werd op ruwe wijze een streep getrokken middels de door Henk Kraima uitgesproken tekst: ‘Die Jaeggi komt er niet in!’ Zo was Adriaan ook bij het derde Bal der Geweigerden aanwezig. De voorpubliciteit was ditmaal beduidend minder dan de voorgaande keren, maar de zaal kwam toch vol omdat we vlak ervoor bij ‘Barend & Van Dorp’ en ‘De Wereld Draait Door’ waren geweest, en omdat er

2005 Na een geslaagde eerste editie zou het twee jaar duren voor er een vervolg kwam. Dat had te maken met onenigheid tussen de initiatiefnemers en met het feit dat Paradiso op de avond van het Boekenbal 2004 al gereserveerd bleek. Toen in 2005 dan toch een tweede editie van het Bal der Geweigerden werd aangekondigd bleek de relatie met het CPNB flink verzuurd. De juriste van het CPNB maakte mij per e-mail duidelijk dat de woorden ‘boekenbal’ en ‘boekenweekgeschenk’ op geen enkele ma-

35

ONTWERPER POSTER: EDWIN SMET

36

tussen de dichters door paaldanseressen optraden en tv-ploegen van zowat alle omroepen van Nederland dat live uitzonden. Zoiets trekt mensen aan, maar inmiddels kwamen er door alle gedoe wel telkens minder schrijvers en dichters naar Paradiso.

Omdat na de bankencrisis ook de sponsorgelden terugliepen werd in 2009 besloten om het Bal der Geweigerden voortaan in de Kleine Zaal van Paradiso te houden en het een literair thema te geven.

CPNB weer aan de lijn. Dit mocht beslist niet, nog een keer zoiets en er zou een kort geding volgen.

Een afspraak met de OBA om het Bal der Geweigerden daar te houden werd korte tijd later afgeblazen omdat OBA-directeur Hans van Velzen de goede relatie met het CPNB niet op het spel wilde zetten.

‘...dat ik weer eens niet op het Boekenbal was’

2009 Het Friezenbal, een avond rond Friese dichters en muzikanten, leek publicitair weinig aandacht te trekken. Voorpubliciteit was er niet en op de dag na het feest stond er alleen een zuur stukje in de rubriek ‘Schuim’, waarin Het Parool feestjes in de hoofdstad besprak. Naast een foto van een overgeschoten schaaltje Friese worst en een omgevallen blikje Beerenburg/Cola stond het cijfer 2. Oorzaak was dat het (deels) Friese publiek stil was zolang er Fries werd gesproken en overal doorheen begon te praten zodra Nederlands de voertaal werd. Dat dit de goede stemming niet drukte en door een aantal bezoekers zelfs als komisch werd ervaren stond er niet bij. Als organisator is het uiteraard niet leuk om op deze manier afgeserveerd te worden, maar dit keer kreeg ik steun uit onverwachte hoek. In de zaterdagbijlage van De Telegraaf stond een dubbele pagina met kleurenfoto’s en werd het Friezenbal als een hoogtepunt van de Boekenweek neergezet.

Voor mij een geschenk, want op dat moment speelde in het bestuur van de Stichting P.C. Hooft, waar ik toen deel van uitmaakte, het voorstel om van de P.C. Hooftprijs een Nederlandstalige prijs te maken. Ik was daar niet voor, omdat het betekende dat de Friezen zouden worden uitgesloten ten gunste van de Vlamingen. (Toen dit voorstel kort daarna ter tafel kwam staakten de stemmen en werd het niet aangenomen.)

2011-2014 Het E-book Bal leverde opnieuw een reeks boze e-mails op, al gaf de juriste van het CPNB in dit geval toe dat ze hier ‘helaas niets aan kon doen’. Het Bal van 2012 was een noodsprong. Het thema zou de viering van de honderdste sterfdag van de Duitse indianenboekenschrijver Karl May zijn geweest.

De Karl May-werkgroep zou voor archiefmateriaal zorgen, maar een week nadat het thema bekend werd kreeg deze werkgroep een uitnodiging van het Letterkundig Museum om in de Boekenweek in Den Haag een middag rond deze schrijver te organiseren en moest ik naar een ander thema op zoek.

Het werd Ulysses, wat natuurlijk ook heel aardig is. Ook toonde de CPNB zich van een onverwachte kant door mij een dag voor het gebeuren 20 kaartjes voor het Boekenbal te sturen. (Deze kaartjes deelde ik om elf uur uit onder een deel van mijn bezoekers, die daarop meteen ‘naar de overkant’ vertrokken.

Waarna er 5 minuten later een tv-ploeg van RTL5 binnenkwam om de lege plekken te filmen.)

Na een zeer geslaagd Bal der Geweigerden rond de literaire nalatenschap van de in 2008 overleden Adriaan Jaeggi (Adriaans Boeken Bal) volgde in 2014 het tiende Bal der Geweigerden. Door gebrek aan middelen bij sponsors en subsidiegevers waren in de laatste edities de geschenkboekjes vervallen en dit jaar moest ook het welkomstdrankje eraan geloven. Al met al een goed moment om ermee te stoppen, wat dan ook gebeurde. Maar ja, dan zit je op de avond van het Boekenbal naar die Stadsschouwburg te kijken. Thuis, voor de televisie.

En dan begint het toch weer te kriebelen…

2010 Dat het Bal der Geweigerden ook op kleine schaal het ongenoegen van de CPNB opriep bleek bij de drie daarop volgende edities. In 2010 was het 40 jaar geleden dat de Kabouterpartij van Roel van Duijn wereldnieuws werd door bij de Amsterdamse gemeenteraadsverkiezingen vijf zetels te halen.

Omdat Van Duijn en het woord ‘alternatief’ bij elkaar horen werd in de voorpubliciteit over ‘het alternatieve boekenbal’ gesproken. Maar zodra ik dit, overigens in de vorm van een citaat, in een van de persberichten overnam kreeg ik de juriste van het

37

GELAUWERDEN DR. ELLY JAFFÉPRIJS CHARLOTTE KÖHLER STIPENDIUM VVL-PENNING

38

VERWONDERING OVER DE TAAL, OVERMOED EN NEDERIGHEID DR. ELLY JAFFÉPRIJS VOOR HANNIE VERMEER-PARDOEN

Pas met pensioen aan professioneel vertalen beginnen en toch de Elly Jaffé-prijs winnen.

Dat overkwam dr. Hannie Vermeer-Pardoen. Op 25 februari van vorig jaar nam zij de grootste particuliere prijs van Nederland, een bedrag van veertigduizend euro, in ontvangst. De jury, bestaande uit Marcel van den Boogert, Caroline Meijer en de vorige laureaat Jan H. Mysjkin, bekroonde de vertaling van De reizigers op de imperiaal (Van Gennep, 2014) van Louis Aragon.

BEVROREN WOORDEN In haar dankwoord ging mevrouw Pardoen uitgebreid – en uit het hoofd – in op haar ervaringen als vertaalster en de haken en ogen van het vertalersvak. De vertaler tracht volgens haar ‘de nog bevroren woorden van het origineel te koesteren tot ze ontdooien tot een vertaling waarvan hij hoopt dat die in kleur en intensiteit het origineel zo dicht mogelijk benadert. Vertalen is voor mij een kwestie van verwondering over de taal, van overmoed en van nederigheid.’

DR. ELLY JAFFÉ Dr. Elly Jaffé-Freem (1920-2003) was jarenlang docente Frans aan een Amsterdamse middelbare school. Daarnaast schreef ze honderden recensies over Franse literatuur in de Groene Amsterdammer.

Dat maakte haar tot dé ambassadrice van de Franse letteren in Nederland. In de rol van mecenas richtte ze in 2000, samen met de VvL, de dr. Elly Jaffé Stichting op.

Deze stichting wil door middel van vertaalprijzen en -stipendia de Franse literatuur verder ontsluiten voor ons taalgebied.

Het is tot op de dag van vandaag een zeer geslaagde missie gebleken.

LEVENDIG EN MEERSTEMMIG NEDERLANDS De jury, over het werk van Hannie VermeerPardoen: ‘Met haar uitmuntende vertalingen van het werk van onder anderen Rabelais, Voltaire, Diderot, De Nerval en nu ook Aragon is dr. Johanna Maria Vermeer-Pardoen (1930) er meesterlijk in geslaagd zes eeuwen Franse taalevolutie trefzeker te herscheppen in levendig en meerstemmig Nederlands.’

De Elly-Jaffé-prijs wordt uitgereikt naar aanleiding van één specifiek werk van een vertaler of vertaalster, maar geldt tevens als oeuvreprijs.

39

CHARLOTTE KÖHLER STIPENDIUM 2015 VOOR TONEELSCHRIJVER MICHAEL BIJNENS Het Charlotte Köhler Stipendium, een jaarlijks stipendium voor beginnend literair talent, is dit jaar toegekend aan de Vlaamse toneelschrijver Michael Bijnens. De jury, bestaande uit Berthe Spoelstra, Rik van den Bos en Sara van der Kooi, kent hem de prijs toe voor onder andere De onzichtbare man (Orkater, 2014) en Valley of Saints (Bronks & C-Mine i.s.m.

Aurelie Di Marino, 2015).

Uit het juryrapport: ‘Doorgaans ontwikkelen jonge theaterschrijvers zich op drie niveaus: structuur en vorm, stijl en taalgebruik en de verbintenis die het stuk aangaat met de wereld. [...] Bijnens blijkt in staat een eigen universum te creëren dat alle drie de niveaus bestrijkt. Hij kiest sterk en maatschappelijk relevant materiaal als uitgangspositie en verhoudt zich zo tot materiaal dat groter is dan hijzelf.’

En: ‘Uit het theaterwerk van de nog jonge Michael Bijnens spreekt een volkomen eigen en authentieke stem die misschien ‘ongepolijst’ genoemd kan worden. Hier spreekt iemand die niet is opgegroeid met vanzelfsprekendheden of andere rijkdommen. Bijnens benadert de wereld en zijn geëngageerde, politieke onderwerpen als een outsider, maar gaat hier vervolgens als kunstenaar een diepe en geloofwaardige verbintenis mee aan.’

Het Charlotte Köhler Stipendium bedraagt 5.000 euro en wordt jaarlijks toegekend aan een veelbelovend auteur in een wisselend literair genre, in 2015 was dat theater. Het jaarlijkse Charlotte Köhler Stipendium en de driejaarlijkse Charlotte Köhler Prijs worden uitgereikt sinds 1988 op initiatief van mevrouw Charlotte Köhler. Het bestuur van de Stichting Charlotte Köhler kent de prijzen toe op voordracht van een deskundige jury.

De Stichting wordt beheerd door de Vereniging van Letterkundigen (VvL), een afdeling van de Vereniging van Schrijvers en Vertalers (VSenV).

Voorgaande laureaten van het Stipendium zijn o.m.: Mischa Andriessen (poëzie, 2014), Joost de Vries (proza, 2013), Arieke Kroes (literaire vertalingen, 2011) en Robbert Welagen (proza, 2008).

40

MICHAEL BIJNENS

41

VIJFTIEN JAAR VECHTEN VOOR RECHT VvL-PENNING VOOR MARIJKE REINSMA

N

a een jarenlange carrière in de hoogste echelons van juridisch Nederland krijgt Marijke Reinsma mogelijk haar mooiste eerbetoon: de VvL-penning. De gepromoveerde juriste Reinsma heeft de laatste vijftien jaar in het centrum van de wetgeving rond boeken gestaan. Eerst voor het Ministerie van Justitie, waar zij de Auteurswet onder haar hoede had.

Vanaf 2004 zat Reinsma in het bestuur van de FLA en namens deze weer in het bestuur van de VSenV. De penning krijgt zij toegekend, schreef het bestuur van de VvL, ‘voor haar enorme inzet voor een sterk auteursrecht voor de schrijvers en vertalers van de VvL. Zij leverde een belangrijke bijdrage aan de verbetering van de positie van auteurs.’

oplossing, die in haar ogen lag in een wettelijke regeling. Die wettelijke regeling is er nu gekomen als onderdeel van het nieuwe auteurscontractenrecht. Zelden is een VvL-penning meer op zijn plaats geweest.

VvL PENNING De VvL-penning is een blijk van waardering voor mensen of instanties die, al dan niet op eigen initiatief, iets ondernemen of presteren wat schrijvers en/of vertalers ten goede komt en die daarvoor naar de mening van de VvL te weinig publieke waardering krijgen.

Op voordracht van de leden van de VvL kent het bestuur de VvL-penning jaarlijks toe.

Eerder ontvingen onder andere Stichting Schrijvers School Samenleving, Molly van Gelder (de Vertalersvakschool) en Andrea Kluitmann de penning.

DUURZAAM AUTEURSRECHT Een aantal jaar geleden oordeelde de Mededingingsautoriteit dat de afspraken die de VvL met uitgevers maakte over royalty’s en tarieven, onwettig waren. In de daaropvolgende strijd was de bijdrage van Reinsma van doorslaggevend belang. Haar kennis en inzicht maar ook haar werkdrift deden de kansen keren. Ze publiceerde invloedrijke artikelen en hielp de VvL op weg naar een duurzame

42

TEKSTSMEDERIJ IN DE SPOTLIGHTS VvL-PENNING 2016

D

it jaar gaat de VvL-penning naar De Tekstsmederij. De Tekstsmederij begeleidt beginnende toneelschrijvers in hun artistieke ontwikkeling, biedt hun een netwerk en zorgt voor contact met acteurs, regisseurs, theaterproducenten en literaire zielsverwanten. Daarnaast biedt De Tekstsmederij een podium voor de teksten van deze beginnende schrijvers en spant zich achter de schermen in om de positie van toneelschrijvers in het algemeen te verbeteren.

De Tekstsmederij is opgericht door de toneelschrijvers Timen Jan Veenstra en Malou de Roy van Zuydewijn in de periode van bezuinigingen na 2012, toen talentontwikkeling in de cultuursector tot een minimum werd ingeperkt. Nog altijd verrichten Malou De Roy van Zuydewijn en Timen Jan Veenstra vernieuwend, noodzakelijk en baanbrekend werk voor hun beginnende collega’s. Hoewel zij daardoor zelf minder tijd aan hun schrijfpraktijk kunnen besteden, blijven ze zich actief inzetten om de mogelijkheden van collega’s uit te breiden.

De VvL-penning 2016 wordt op zaterdag 18 juni rond half drie uitgereikt tijdens de algemene ledenvergadering van de VvL in De Balie (Kleine-Gartmanplantsoen 10, Amsterdam).

MALOU DE ROY VAN ZUYDEWIJN EN TIMEN JAN VEENSTRA

43

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · ·· · · · · · · · ·

S IK D E ES , KL N G E N R K E RS I K L E R EG E N H A RET W E R K E RS I E T B A L D E R GRT S T I K K E A A RG Z S T E W E E N P R I J Z E N N E N N O E S T W I J L E Z E N HN R EG E N H A R D E N Z A N A N Z I N G B O EG B E E L D EE S , J I J L E E S T, G E N P R I J Z E D E R G E W E I G E Z I N G E N H N G E N R K E RS I K L E Z A A D E N Z I NE N H E T B A L A N G Z A A D E NH A RT S T I K K E A S T E W E R D E N Z A N GE E S T, W I J L E Z W I J L E Z E N ZJ Z E N R EG E N W E R K E RS I K D E W E I G E I K L E E S , J I J L E S , J I J L E E S T, Z I N G E N P R I N E N N O E S T EE N H E T B A L A I N G E N E R K E RS I K L EA N G Z A A D E N B O EG B E E L D EE E S T, W I J L E Z E N R EG E N H Z E S T E WE I G E R D E N Z E N Z I N G E N I K L E E S , J I J LI N G E N P R I J ZW E I G E R D E N D H E R G E WN Z A N G Z A A S T E W E R K E RS N G Z A A D E N ZE T B A L D E R G E E N Z I N G E N E G E R D E L D E N E N N O EI G E R D E N Z A I J L E Z E N H Z A N G Z A A DE N S B O EG B E E EG B E E L D E R G E W E S , J I J L E E S T, WT, W I J L E Z E N R D I G E J O N G E E S T, W I J L E Z H E T B A G E N I K L E E E E S , J I J L E E S RT S T I K K E A A I K L E E S , J I J L G E W E I G E R D EA L N A R D E N Z I W E R K E R S I K E N R E G E N H S T E W E R K E R S H E T B A L D E H A RT S T I K K E A N O E S T E I N G E N P R I J ZL D E N E N N O E T, W I J L E Z E N Z E N R EG E N I G E R D E N Z A D E N Z N B O EG B E E L E E S , J I J L E E SZ I N G E N P R I J A L D E R G E W E E N Z I N G E N K D E K B N Z I N GE W E R K E RS I A N G Z A A D E N L E Z E N H E T N Z A N G Z A A N H A RT S T I K N O E S T E I G E R D E N Z J I J L E E S T, W I JE S T, W I J L E Z E P R I J Z E N R EG ES T E W E R K E RSE R G E W E N I K L E E S , K L E E S , J I J L E E N Z I N G E N L D E N E N N O E R K E RS I K L E N Z I N GE W E R K E RS I Z A N G Z A A D N B O EG B E E N N O E S T E W EW E I G E R D E N N O E S T E W E I G E R D E N A A D E N Z I N G EEG B E E L D E N E T B A L D E R G E D E N Z I N G E N L D E R GD E N Z A N G ZJ O N G E N S B O I J L E Z E N H EN Z A N G Z A AE R K E RS I K L E N W E I G E RK K E A A R D I G E E S , J I J L E E S T, RWG E W E I G E R D EE N N O E S T E WA D E N Z I N G EG B RT S T I G E N S I K L E H E T B A L D E E G B E E L D E N N Z A N G Z A G E N B O E E N G E J O NT E W E R K E RS J O N G E N S B OG E W E I G E R D E G Z A A D E N Z I E R K E RS I K L N N O E SI K K E A A R D I G E H E T B A L D E RG E R D E N Z A NE N N O E S T E WE W E I G E R D E NN A RT S T T E W E R K E R S L D E R G E W E I O E G B E E L D E N E T B A L D E R G A D E N Z I N G E L N N O E SE Z E N H E T B A J O N G E N S BW I J L E Z E N HE N Z A N G Z AW E R K E RS I K E , W I J L I K K E A A R D I G E E S , J I J L E E S T, R G E W E I G E R D E N N O E S T E D E R G E W E I GE L E N H A RT S T N G E N S I K LS H E T B A L D EB O EG B E E L D E Z E N H E T B A B O EG B E E L DZ IJ LE G E N S E E S T, W I J L E RKER JONGENS W E N , DIGE JO T O W S J E E E T E L S L E IG D E N N O ET I K K E A A R D I GS I K L E E S , J I J S T I K K E A A R DS I K L E E S , J I J RS H E T B A L E H A RT S E S T E W E R K E R R E G E N H A RT I G E J O N G E N O E S T E W E R K E O N G E N S B O E N N O E N P R I J Z E N T S T I K K E A A R DE E L D E N E N N K E A A R D I G E JT B A L D E R G E W HE EWEIG G E I G E R D I N G E N H A R E N S B O EG BN H A RT S T I KE R K E RS R E D G AL A D E N Z A R D I G E J O N GP R I J Z E N R EG EE N N O E S T E W E Z E N H E T B N G E N S B O EE T I K K E A E N Z I N G E N EG B E E L D E N I J L E E S T, W I J LE A A R D I G E J OJ L E E S T, W I J L L E E S , J H A RT S T I K K S I K L E E S , J I I G E R D E N Z AB G Z A A DJ O N G E N S B O K I S R R D I G E E S T E W E R K E R I J Z E N R EG E N D I G E J O N G E NA L D E R G E W E G E N S B O EG LETTERKUNDIGEN (VVL) HE T B ARD E A A RVAN E JON DER GEWEIG E N P T SVERENIGING K G G N EN NO I K S I N I R T Z E K N I K K E A E N H E T BA L L D E R G E W E TDeysselhuis Z A A D E Z I N G E N H A R N O E S T E W E RH A RTVan S N E T BA H W I J L E ZE125 H A RT S T A A D E N EG B E E L D E N E I J Z E N R EG E N I J L E E S TDe, Lairessestraat N E N Z E L G E IJ ,W AmsterdamP R I J Z E N R S THH R K E RS D N S B ON Z I N G E N P RRS I K L E E S , J , J I J L E E1075 E W E T N S R INGE EN EN NOE A A D E E S T E W E R K E E RS I K L E E S A D E NT: Z K K E A A ZE I 020 624 0803 T S T D R L A O K A E E 7755 G E N H G B624 N E N N N O E S T E W E R D E N Z A N G ZN S B OF:E020 , W I J L EA L T S E E R E N L E J R E RIJZ EN EN R GEWEIGE DIGE JONG L E E S , J IL E Z E N H E T B E N N E:Pvvl@vsenv.nl K E I G E N R S I D A R Z RKE BA L KE A , W I J P R I J Z E N R EG D E N E S T E W Ewww.vvl.nu T K I S A T E A S E Z T L R G N H A E R D E N Z A N L D E N E N N O S I K L E E S , J I J E N Z I N G E N S T E W E R K E RSR E W E I G N B O E G B E E E S T E W E R K E R Z A N G Z A A D L D E N E N N O E RT S T I K K E A A Z A E E N Z I N GE E L D E N E N N O E W E I G E R D E NE N S B O EG B E E N R EG E N HJ L E E S T, W I J L EA O EG B E T B A L D E R G R D I G E J O N G N G E N P R I J ZS I K L E E S , J I E Z E N H E T B E Z E N HA RT S T I K K E A A G Z A A D E N Z IE S T E W E R K E R I J L E E S T, W I J L P R I J Z E N R EGR E N H E R D E N Z A NE L D E N E N N ORS 44 I K L E E S , J E N Z I N G E N E S T E W E R K E A A AD EIG BE NO KE