VvL.nu 2014 by Vereniging van Letterkundigen

· ·

GEV E... K OF NT EN N B ES TE V RI RI DDER A K D A E RS W I J N B E S T E V R IE T N I E U W E U I T L B NDE DE MOR A AL N O E L E V H D F E N O G R T EN D T K I E N LO J N I U E D A K D E W K I K S R D W E R L A R U M O R A AD E R H E T N I E A Z I N W I N T E. . . E E N V E RT I TG E V E N B L LO N D E N B E T E V R I E E T N I E U W E U T E RS W I J K O F E M O R A A L R I D A A L R I D T E N DA S M AG S E B H N N D L A D K A NI J K O F LO N D ER A A L R I D D E R AG A Z I N W I V E RT R E K K E NN B L A D K A N TO T E R S W K K E N D E M O A N T E N DA S M V R I E . . . E E N W E U I TG E V E I N T E R S W I J K V E RT R EV E N B L A D K N D E N B E S T EE R H E T N I E U M AG A Z I N WS T E V R I E . . . H E U I TG ERS W I J K O F LOM O R A A L R I D D K A N T E N DA S LO N D E N B EE E N V E RT R E K K W I N T E RT R E K K E N D E E V E N B L A D T E RS W I J K O FE S T E V R I E . . . D E R H E T N I E E E N V E N I E U W E U I TGAG A Z I N W I NF LO N D E N B M O R A A L R I D B L A D K A N T E N E T E R H E A N T E N DA S MI N T E RS W I J K O E RT R E K K E N D E U I TG E V E N W I N T E RS W I J KS B L A D K AG A Z I N W V R I E . . . E E N V H E T N I E U W S M AG A Z I N N I E U W E B E N DA S MD E N B E S T E O R A A L R I D D E R D K A N T E N DAAG A Z I N H E T W I N T E RS W I J O F LO NR E K K E N D E M TG E V E N B L A N T E N DA S M A S M AG A Z I N N D E M O R A A L E A I T E N V E R E T N I E U W E U V E N B L A D KL A D K A N T E N DE N V E RT R E K KV E N B L A D K AI J D E R H I E U W E U I TG E I TG E V E N B S T E V R I E . . . E I E U W E U I TG E W I N T E RS W H E T N T N I E U W E U O N D E N B E D E R H E T N S M AG A Z I N N D E M O R A A A L HE ID REKKE N HE T NIE T R D D E R N T E RS W I J K O F D E M O R A A L RL A D K A N T E N D E V VE EEN N W I V E RT R E K K E NU I TG E V E N B E S T E V R I E . . . N I E U W E U I TG EN B L A D K A N T . . E E NH E T N I E U W E LO N D E N B I D D E R H E T W E U I TG E V E N T E RS W. . I W F U N R I NIE uLDlleti n AA VRIE GA Z T E E A D D E R I N T E RS W I J K ON D E M O RB T H M S E S B R A E I N W V E RT R E K K E M O R A A L R I D L A D K A N T E N D O F LO N D E N D E M O R A A L R I J KN T R E K K E N Nn iBg iI N RS W . . . E E NRT R E K K E N D E UVe r e n g VA ADK AN VE E L E T B R G E T I V W N E E N V E H E T N I E U W E S M AG A Z I N E V R I E . . . E E N W E U I TG E V EI J K O F LO N D E T I EU B ERSKU E TI N T E RS W D E M O R A A L R I D D E R D K A N T E N DAOLET H N N I E TE N D G E N D W R E N G A Z I N V E RT R E K K E N R H E T N I E U N B L AE RS W I J K O F L M O R A A L R I D D A M S A W I N T R T R E K K E N D E A D K A N T E N DE V R I E . . . E E N O R A A L R I D D E I N T E R S W I J K Z I N WL R I D D E R H E E N V E I TG E V E N B L N D E N B E S T T R E K K E N D E MS M AG2014 A A R O U I E U W E E RS W I J K O F LR I E . . . E E N V E D K A N T E N DAK E N D E M O R A E N B L A D K A BL A WI NT N B ES TE V RT R E K U W E U I TG E V A D K A N T E N N E E V V N E E G E E L T HAE.:T N I EU I TG E V E N B E E N V E RT R E U I TG E VE T N I E U W E U I O F LO N D EINNDIT NUMMER R E D O. E D D E R HW I N T E RS W I J KD E M O R A A L R I H E T N I E U W E B E S T E V R I E . . . A L R I D D E R H W A A ZI N R E K K E NW E U I TG E V E NK O F LO N D E N K K E N D E M O R E S T E V R I E . . . O T R E V . . E E N R H E T N I E U W I N T E R S W I J E E N V E RT R E E N DA S M A B R E K K E N D E M A VRIE... ... D K A N T N E E N V E RT I TG E V E N B L R L R I D D ES M AG A Z I N B E S T E V R I EBESTE A L B E N DA F LO N D E N TG E V E NI J K O F LO N D E E T N I E U W E UA Z I N W I N T E I U E W U T E RS W A L R IMORAALRIDDER D E R H E N DA S M AG E N B E S T E V S W I J K OE R H E T N I EEEN N D I W VERTREKKENDE A K A N T I J K O F LO N D E N D E M O R A MOR D E A L R I D DDA S M AG A Z I N A D L N B E W KK N KK M A N T E N E E N V E RT R EU W E U I TG E V EZ I N W I N T E RS E E N V E RT R EK A N T E N DA S N GA RIE ... VEN BL AD UITGEVEN V R I E . . . E R H E T N I E N DAHET M ANIEUWE V S E IE ... EE T R S V E E B E T D E G S D T ALRI D K A N O F LO N D E N T N I E U W E U I T LO N D E N B E O R A A L R I D D E RA D A L B G E V E NW I N T E RS W I J K R I D D E R H E E RS W I J K O F R E K K E N D E M TG E V E N B L O L BLADKANTT EN DAS MAGAZIN L I ZI N M O R A AAG A Z I N W I NI E . . . E E N V E RTE T N I E U W E U T E RS W I J K O F V E D N E WIN T R E K K T E N DA S M .. EEN R STE VR ALRIDDER H . N E I E I B Z R A V G N N E A SM B ES T R A A LRI DDE A D K A K O F LO N D E E N D ALONDEN M O R A T E NOF D E N WINTERSWIJK E D N BL A E RS W I JE E N V E RT R E K KN B L A D K A NS W I J K O F LO NR E K K E N D E M O E V E G T R I E . . . U W E U I TG E V EZ I N W I N T E RE . . . E E N V E RTE T N I E U W E U IAG A Z I N W I NM H E T N I EE N DA S M AG AN B E S T E V R I A L R I D D E R HA N T E N DA S M RT R E K K E N D E D K A N T I J K O F LO N D EK K E N D E M O R AV E N B L A D K R I E . . . E E N V E E U I TG E V E N I N T E R S W E E N V E RT R E I E U W E U I TG E E N B E S T E V R H E T N I E U WAG A Z I N W E RT R E K KE V R I E . . . I D D E R H E T NW I J K O F LO N DO R A A L R I D D E A N T E N DA S M E V N E M S ADK . . . E U W E U I TG R A ALR WINTER REKKENDE EN BL TE VRIE IE

· · ·

· ·

· · · · ·· · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · ·· ·· · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · ·

· ·

TREK TG E V E W I N T E RS W I J N B E S T E V R I T N I E U W E U I T N B L A D K A NO N I U E W N I E U M AG A Z I N LO N D E L R I D D E R H EU W E U I TG E V EE RS W I J K O F L R E K F O K S J I A EN D T E RS W E N D E M O R A AD E R H E T N I E A Z I N W I N T . . . E E N V E RT I TG N I W A Z I N N V E RT R E K K O R A A L R I D E N DA S M AG B E S T E V R I E T N I E U W E U E I N E E T R E K K E N D E M B L A D K A N T O F LO N D E N L R I D D E R H E A Z I N W I N T R R E E N V E W E U I TG E V E NW I N T E RS W I J KK E N D E M O R A AT E N DA S M AGR I E . . . E E N V EE T N I E U S M AG A Z I N E E N V E RT R E K N B L A D K A N E N B E S T E V H E T N I E U WA E N DA S T E V R I E . . . I TG E V E I J K O F LO N D R A A L R I D D E R N T E N DA S M U E W U E W A D K A S W I J K O F LO L B D E N B D E R H E T N I EI N W I N T E RS R E K K E N D E M O N T VE ER A A L R I DN DA S M AG A ZE . . . E E N V E RT I E U W E U I TG E A Z I N W I N T O N D E N B E S K OF L REKKENDE M J I K A N T EN B E S T E V R I I D D E R H E T NT E N DA S M AG W S R E T LO N D E D E M O R A A L R N B L A D K A NG A Z I N W I N TI E . . . E E N V E RH E T N I E U W E U M R E K K E NU W E U I TG E V EN T E N DA S M AE N B E S T E V RA A L R I D D E R K A N T E N DA S A H E T N I EE N B L A D K A I J K O F LO N DE K K E N D E M O R E V E N B L A D T E N DA S M AG M V E RT R N I E U W E U I TGN B L A D K A N K A N T E N DA S V U I TG E VN W I N T E RS W N E E AG A Z I B E S T E V R I E . . . R I D D E R H E T W E U I TG E V E E V E N B L A D V R I E . . . E E N W N D E N N D E M O R A A L E R H E T N I E U N I E U W E U I TGN D E N B E S T EE R H E T N I E UO T T R E K K EE M O R A A L R I D DL R I D D E R H E RS W I J K O F LOM O R A A L R I D D I N T E RS W I J K E K E N D N D E M O R A A Z I N W I N T E RT R E K K E N D E M AG A Z I N W RT R E K K E N D E E A E RT R E K KT E N DA S M AG R I E . . . E E N V EK A N T E N DA SV R I E . . . E E N V H E T N I E U W T DK A N EN B ES TE VLRI DDERB L A D DEN B ES TE R A A LRI DDER LRI DDER H E S F LO N D N D E M O R A A W I J K O F LO N E K K E N D E M OE N D E M O R A A K A N T E N DA F E D R S RT R E K KZ I N W I N T E R . . . E E N V E RTE E N V E RT R E K KTG E V E N B L AI N T E RS W I J K OE V W E UI W M AG A TE VRIE STE VRIE ... U S E A Z I N E V R I E . . . E E NU W E I B G N A T M E E N B E H S OND N D E N A A L R I D D E R D K A N T E N DAO N D E N B E S TD E R H E T N I E W O L F O WIJ K K EN DE MOR E VEN BL A SWIJ K OF L A A L R I D DA S M AG A Z I NN V R O M G K R T E E E I EE EN ND INT EU E RT R N I E U WM AG A Z I N W N V E RT R E K K E B L A D K A N T B E S T E V R I E . . . D E M O T E H R K K EN AS M DA S . . . E E E U I TG E V E N F LO N D E N E N E R I E T R R T V E N E V KA T EN D KEN B E S T H E T N I E U W E RS W I J K O R I E . . . E E N N A N K E D D LO N D D E R G A Z I N W I N T E N B E S T E VI TG E V E N B L A E E N V E RT R E KI E U W I R L A A M O R E N DA S M A TG E V N I E U W E U I U N DEN DDER H E T N U IT E O L W F U T T E O E I N H K UWE ET N R ALRI DK A WIJ E E H A S I D R R N E D O I T N T R E M E N L I F LO N DE N D E M O R A A AG A Z I N W RT R E K K E N D E U I TG E V E N HF LO N D E N B ET T R E K K A N T E N DA S MR I E . . . E E N V E H E T N I E U W E T E RS W I J K O L R I D D E R H E B L A D K E N B E S T E V A A L R I D D E R AG A Z I N W I NE N D E M O R A A L A D K A N T E N F LO N D K K E N D E M O R N T E N DA S M E N V E RT R E K K U I TG E V E N B O F LO N D E N V E RT R EV E N B L A D K AS T E V R I E . . . E H E T N I E U W E I N T E RS W I J K R I D D E R H E T W E E U I TG EF LO N D E N B R A A L R I D D E R S M AG A Z I N E N D E M O R A A LB L A D K A N T E N E RS W I J W I J K O E K K E N D E M OD K A N T E N DAE N V E RT R E K K E U I TG E V E N T N I W E R N V E RTI TG E V E N B L AS T E V R I E . . . E H E T N I E U WDA S M AG A Z I NS T E V R I E . . . E E U W E U LO N D E N B EO R A A L R I D D E RL A D K A N T E N LO N D E N B EE U W E U I TG E V D F I W I J K O T R E K K E N D E M U I TG E V E N BN T E RS W I J K O FD D E R H E T N S W I J K O F LO N N V E R H E T N I E U W E G A Z I N W I E M O R A A L R I I N W I N T E R E E N V E RT R E K K A K K E N D N DA S M AG A ZE S T E V R I E . . . I D D E R H E T N D D E R N T E N DA S MV E R T R E L A D K A N D E N E E N B L A D K A N T E F LO N D E N BD E M O R A A L R N DA S M AG A ZN K O F LO E U I TG E V E N I N T E RS W I J K O V E RT R E K K E N B L A D K A N T E I J K O F LO N D EK N I E U W AG A Z I N W V R I E . . . E E N E U I TG E V E N V E RT R E N N T E RS W I N W E E E M T N . W I . HET RIE . GA Z N I EU V N DA S N D E N B E S A R T E E M E T D S H S D E A I R I D D E RL A D K A N T E N D F LO N D E N BD E M O R A A L R B L A D K A N T. K O F LO L A A R O O . N N TE VRIE H E N D E MB E S T E V R I E . . . B I N T E RS W I J K N V E RT R E K K EU W E U I TG E V E S E B W E EN IDDER T A Z I N S T E V R I E . . . E D E R H E T N I EI J K O F LO N D E N R G L A A M A S R E N DA O N D E N B E M O R A A L R I D W I N T E RS W K K E N D E M O N B L A D K A NE B ES T E VEN JK OF L KENDE I TG E V E V E RT R E

· ·

· · ·

· ·

· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · ·· · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · ·· · ·· · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · ·· · · ·

INHOUD VvL.nu BULLETIN 2014 ................................................................................

................................................................................

2 VAN DE VICEVOORZITTER

27 BLADKANT

JEROEN THIJSSEN

ANOUK SMIT

................................................................................

3 VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN

28 DE SCHRIJVER IS EEN AMATEUR

................................................................................

5 L' ESPRIT DE L' ESCALIER

30 WAAR HAALT U HET VANDAAN? ROEL BENTZ VAN DEN BERG

ROBERT VAN DIJK, ANOUK SALEMING,

JEROEN THIJSSEN

................................................................................

DON DUYNS

33 DE COLUMN VAN NOORT

................................................................................

9 HET NIEUWE UITGEVEN JEROEN THIJSSEN

SELMA NOORT

................................................................................

34 INTERVIEW MET DOLF VERROEN

................................................................................

11 DE ONDERGANG VAN HET NIEUWE UITGEVEN

ANDREA KLUITMANN

................................................................................

38 UITERST INNERLIJK

PETER SMIT

................................................................................

14 LAUDATIO ANDREA KLUITMANN

................................................................................

NICOLETTE HOEKMEIJER

LEO VROMAN

39 VAN KWAAD TOT ERGER

................................................................................

16 EEN MORAALRIDDER NEEMT AFSCHEID HANS VAN HECHTEN

................................................................................

KEES HOLIERHOEK

40 HOORSPELFABRIEK

PETER SMIT

................................................................................

20 HET GEHEIM VAN DAS MAGAZIN

43 VvL HELPT

ARNOUD VAN ADRICHEM

JANNE RIJKERS

................................................................................

24 SCHRIJVER MEETS VERTALER JÉSUS CARR ASCO – ANDREA KLUITMANN

44 HIJ ZEI ZIJ ZEI

VvL .NU VERSCHIJNT VANAF NU NOG ÉÉN KEER PER JA AR.

"In der Beschränkung zeigt sich erst der Meister." J.W. von Goethe 1802

COLOFON VvL.nu is een periodieke uitgave van de Vereniging van Letterkundigen (VvL), een van de drie afdelingen van de Vereniging van Schrijvers en Vertalers (VSenV). Redactie: Nirav Christophe, Andrea Kluitmann, Janne Rijkers, Peter Smit en Jeroen Thijssen. Eindredactie: Joe Fortin en Jan Pieter van der Sterre. Grafisch ontwerp: Studio Odilo Girod, www.girod.nl. Druk: Drukkerij Tuijtel.

VAN DE VICEVOORZITTER

HET MOOISTE WAT ER IS JEROEN THIJSSEN

chrijver? De oude bekende op het feestje schudt meewarig zijn hoofd. ‘Daar valt toch geen droog brood mee te verdienen?’ Daar heeft hij gelijk in, maar dat zeg ik niet. ‘Ach,’ zeg ik. ‘Ik heb een hobby. Jij bent ongelukkig.’ Zo heb ik nog een paar dooddoeners op zak. Het zijn meestal niet de leukste feestjes waar dergelijke mensen komen, maar het worden er wel steeds meer. De toekomst van de schrijver ligt onder vuur en steeds meer mensen weten ervan. Ontlezing, krimp bij bibliotheken, bezuinigingen, e-books, de vaste boekenprijs… herenmijntijd, ik spring maar uit het raam. Twee weken na dit onaangename feestje bezoek ik een bijeenkomst van zeer jonge schrijvers, die eens in de week bij elkaar komen om te schrijven en het geschrevene voor te dragen. Sommige zijn al voorzien van een standaardcontract, andere zijn in onderhandeling met een uitgever. Wat denken zij van de toekomst als schrijver? Kan ik ze vast dienen met mijn dooddoeners? Maar nee. Hier geen getob over e-books en ontlezing, inkomsten of subsidie.

‘Schrijven is gewoon’, zegt een van hen, ‘het mooiste wat er is.’ Daar draait het om. Dat kan die vent van het feestje in zijn zak steken. Schrijven is het mooiste wat er is. Optimisme spat ook van de pagina’s van dit VvLnu-nummer. Een lang verhaal over hét nieuwe succes van jonge literatoren, Das Magazin. Wat is het geheim achter hun zo succesrijke veldtocht in het land van de letteren? Verder een interview met Oscar van Gelderen, eigenaar-uitgever van Lebowski en algemeen bekend als ‘nieuwe uitgever’. Judith Herzbergs lezing voor de werkgroep theater, nieuwe leden, René Appels citaten uit de literaire wereld, het is weer een nummer barstensvol positivo’s. En dat moet ook. Wij laten ons niet kisten. Schrijven is het mooiste wat er is. Voor nog meer optimisme zie de nieuwe website van de VvL, www.vvl.nu

VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN

RIANNE AARTS

WILLEM DE BRUIN

Rianne Aarts (1985) is na haar Master Italiaanse Taal en Cultuur: Vertalen aan de slag gegaan als zelfstandig vertaler en redacteur. In 2012 vertaalde ze een verhaal over Florence voor de bundel De Stedenverzamelaar (Serena Libri). Momenteel combineert ze haar werkzaamheden met het tweede jaar literair vertalen Italiaans-Nederlands aan de Vertalersvakschool.

Willem de Bruin werkte ruim 22 jaar als eindredacteur en commentator bij de Volkskrant. Sinds zijn vertrek bij de krant in 2010 wijdt hij zich volledig aan het schrijven over geschiedenis. Eerder dit jaar verscheen van hem het boek Je moet hier zijn geweest, over de geschiedenis van Nederlands eerste kunstenaarskolonie (Oosterbeek). Daarnaast levert hij bijdragen aan het Historisch Nieuwsblad.

LIDEWIJ VAN DEN BERG

MARRIGJE DIJKSMA

Lidewij van den Berg is vertaler uit het Frans en Engels. In 1998 behaalde ze haar doctoraal Vertaalwetenschap aan de UvA en sindsdien werkt ze als zelfstandig vertaler van zowel fictie als non-fictie. Onlangs vertaalde ze samen met Katrien Vandenberghe De wonderbaarlijke reis van de fakir die vastzat in een Ikea-kast van Romain Puértolas voor De Bezige Bij.

Als theoloog ben ik afgestudeerd in mystiek, spiritualiteit en godsdienstpsychologie. Ik ben werkzaam in mijn praktijk voor geloofsen levensvragen. Vroeger heb ik Duits gestudeerd en recentelijk ben ik aan de VertalersVakschool afgestudeerd als literair vertaler. Ik richt me op het vertalen van biografisch, psychologisch en spiritueel werk.

VOORSTELRONDE NIEUWE LEDEN volgorde, overigens. Hij kan ook een moppie programmeren en is verrotte handig met spreadsheets. Schrijft op dit moment een roman om de boekbranche voor ondergang te behoeden.

TRACEY DROST

Na het VWO heb ik de Vertaalopleiding in Maastricht gevolgd, met Engels als eerste vreemde taal en medisch vertaalwerk als specialisatie. Ik ben al ruim twintig jaar freelance vertaler en heb acht jaar als ondertitelaar gewerkt. Bij het boekvertalen gaat mijn voorkeur uit naar literaire non-fictie. Mijn interesses zijn onder meer psychologie, geschiedenis en begraafplaatsen.

EDDY VEREYCKEN

Indien u tijdens de zomer een cursus scenarioschrijven wil volgen, dan kan dat in een exotische omgeving. Als auteur en uitgever nodig ik u uit in een riante QUINTA te Espariz (Centraal Portugal). Zie www.jabulon.nl. Ook zonder schrijfervaring welkom!

LUDO EIJKELKAMP

Ik ben Ludo Eijkelkamp en ben momenteel bezig met de eindvertaling Duits van de VertalersVakschool in Amsterdam. Twee jaar geleden heb ik het jeugdboek Kees, Admiraal der Tulpen vertaald, dat vorig jaar oktober verscheen. Naast literatuur vertaal ik teksten op het gebied van politiek, filosofie en cultuur.

MARLIES VERHELST

Mijn naam is Marlies Verhelst. In 2006 won ik een verhalenwedstrijd bij Libelle. Al richtte ik me op het schrijven van kinderboeken. In 2009 debuteerde ik bij educatieve uitgeverij Delubas. Deze zomer verschijnt bij Lemniscaat met het prentenboek Feestmaal voor de koning, mijn elfde boek.

SANNE MILTENBURG

Als fulltime illustrator en auteur wek ik verhalen tot leven voor kinderen van 0 tot 12 jaar. Ik geloof dat verhalen de wereld kunnen veranderen. Ik specialiseer me in prentenboeken met een waardevolle boodschap. Als illustrator heb ik illustraties verzorgd voor 200+ publicaties. Als auteur bracht ik inmiddels 9 publicaties uit.

TOM ZIJLSTRA

Tom Zijlstra (1947) was arts en ziekenhuisbestuurder. Vanaf 2007 zeilen hij en zijn vrouw met hun zeiljacht ‘Dulce’ door de wereld. Sinds 2006 publiceert Zijlstra. Eerst een dagelijks weblog op www.sailing-dulce.nl en daarna een romancyclus Soms priemt een lichtstraal. Inmiddels zijn er 3 delen af; de auteur werkt aan een vierde deel.

EMILE PROPER

Emile Proper is onder andere schrijver, copywriter en eindredacteur van ook onder andere tekst, televisie en internet. Niet noodzakelijkerwijs in die

JUDITH HERZBERG L’ESPRIT DE L’ESCALIER ROBERT VAN DIJK, ANOUK SALEMING, DON DUYNS

VOORBEREIDING OP EEN GESPREK

HET GESPREK ZELF

KORTE NASLEEP

Ze heeft meer geschreven dan we kunnen lezen. De afgelopen weken hebben we ons (weer) in haar werk verdiept: veel stukken gelezen, de film Leedvermaak gekeken en Het uur van de wolf. De prachtige poëzie nog eens bekeken. Een imposant oeuvre, dat je maanden zou kunnen bestuderen. We nemen eerst het verkeerde trapje, de verkeerde deur en de verkeerde bel, maar gelukkig wel het goede hekje. Het zullen de zenuwen zijn, of het handschrift van Don. Judith doet open. In de gang staat een maquette van haar vroege stuk Dat het ’s ochtends ochtend wordt. De maquette heeft wat stof op de miniatuurtribune. Anouk heeft het stuk net nog in de trein gelezen. De taal is zo zuiver als toen gebleven. We drinken thee. Judith heeft een chocoladekerstcadeau op tafel gezet. ‘Een goede dag om het op te eten’, zegt ze. Ze heeft het ergens eens gekre-

12 MAART 2014 DE VOORBEREIDING BIJ JUDITH THUIS ‘Alleen een paar dingen, je weet nooit waar je aan gehecht bent.’ (Lieve Arthur, Judith Herzberg) Wij, Anouk Saleming en Don Duyns, gaan bij de eminente schrijfster Judith Herzberg op bezoek. Als voorbereiding op het gesprek dat we zullen voeren op 16 maart 2014, in het kader van de ‘Marian Boyer-lezing’. Don heeft een krabbel in zijn agenda. Iets over een hekje, een trapje en een onderste bel. We zijn allebei een beetje nerveus, maar terdege voorbereid. Hoewel we ons afvragen of je je daadwerkelijk kunt voorbereiden op een gesprek met Judith Herzberg.

gen. Het chocoladekerstcadeau houdt het midden tussen een kandelaar en een banketstaaf. Midden door de cake loopt een koker van aluminiumfolie. Het ziet eruit alsof je er een kaars in kunt doen. Maar om het te snijden moet het ding overdwars op tafel. De buitenkant is gewelfd en met chocolade overdekt. Het is de vraag of je het ding neer moet zetten, of leggen. We spreken er geruime tijd over. Dit soort dingen is op de een of andere manier net zo belangrijk als het feitelijke gesprek zelf. Judith vertelt over haar Hongaarse hulp, die ze af en toe Nederlandse les geeft. Het verschil tussen zetten en leggen is nog niet zo eenvoudig. Waarom zetten we de borden op tafel, en leggen we bestek neer? Het brengt ons erop dat kleren ook goed zitten en mooi staan. Heel mooie zinnen van de hulp schrijft Judith op. Het zijn een soort mini-gedichten. We mogen tutoyeren, wat na enige hapering lukt. Judith vertelt dat ze binnenkort naar Neurenberg gaat, om de bewerking te bezoeken van de trilogie die met Leedvermaak begon en verder nog Rijgdraad en Simon bevat. Uit die bewerking, met de titel Über Leben, zijn voor Herzberg dierbare personages als de loodgieter weggelaten. Ze is er laconiek over. Begrijpt ook wel dat het anders veel te lang duurt, zo’n drieluik. We voelen ons thuis in de woning, die traditie en theater ademt en beginnen aan ons informele vragenlijstje. Hoe en waardoor word je geïnspi-

Anouk vertelt Judith over haar dochter die ook nooit muziek draait als ze iets anders aan het doen is dan luisteren. Dat ze medelijden heeft met de oude lamp, die ze laatst hebben vervangen door een nieuwe. Dikke tranen, die pas droogden toen ze de lamp (dan maar) op de wc hebben gehangen. En over een pyjama die sneller wordt aangetrokken als de pyjama het zelf heel lief vraagt (en niet Anouk). Als we afscheid nemen, na een rijk gesprek vol mooie anekdotes, na twee plakken chocoladekandelaar waar we de restjes aluminiumfolie uit hebben gepeuterd, na drie koppen thee en een paar Russische folksongs, geeft Judith Anouk een metalen dingetje in de hand. Een dingetje waarvan ik geen idee heb hoe het heet. Je stoomt er groenten mee in een pan. De bovenkant heeft losse flapjes die je in en uit kunt klappen. Onderaan mist er één pootje. ‘Zou je dit alsjeblieft mee willen nemen? Voor je dochter’, zegt Judith. ‘Ik kan het zo moeilijk wegdoen. Misschien kan zij er thuis iets leuks van knutselen.’ En nu staat of ligt het nog steeds thuis bij Anouk in haar keuken. 16 MAART 2014 HET GESPREK IN PERDU ‘Ik houd ontzettend van onaffe dingen. Ik vind een huis dat ingericht en klaar is ook nooit zo mooi als een huis waar net de stukadoors uit zijn, waar je nog alles mee kunt doen. Zo zou ik willen dat een toneeltekst beschouwd wordt: als een huis waar wel in gewoond kan worden, maar je weet nog helemaal niet hoe.’ (Judith Herzberg, inleiding bij tekstuitgave van De Caracal). Op de dag zelf zijn we opnieuw nerveus. Ergerlijk toch, als je al volwassen bent. Maar we willen het goed doen en recht doen aan Judith en haar werk. Het zaaltje van literair podium Perdu is goed gevuld en Judith komt op tijd. Don legt uit waarom de Marian Boyer-lezing de Boyer-lezing heet (als eerbetoon aan een bijzondere voorvechtster van het Nederlandse toneelschrijven, die in 2013 overleed). Ditte Pelgrom biedt vervolgens een nieuwe uitgave van Kras aan. Het Fonds Podiumkunsten stelt ‘denieuwetoneelbibliotheek’ in staat 25 sleutelteksten uit te geven. O.a. Leedvermaak was het idee, maar

‘Ik kan alleen

iets schrijven als ik niet weet waar het over gaat.’

reerd? Judith laat ons muziek horen die ze mooi vindt. We luisteren. De cd speelt door, maar het gesprek loopt vervolgens stroef. Dan zegt ze dat ze het zo onbeleefd vindt voor de muzikanten om door de muziek heen te praten. De cd gaat weer uit. Nu kunnen we weer rustig spreken over inspirerende zaken. De vonk, als het ware.

ANOUK SALEMING, JUDITH HERZBERG EN DON DUYNS. FOTO: JANNEMIEKE CASPERS

Judith Herzberg koos voor Kras. Ditte was daar wel blij mee, omdat Kras echt uit het drieluik (waar Leedvermaak deel 1 van is) lijkt voortgekomen. ‘O, daar ben ik het helemaal niet mee eens’, riposteert Herzberg. Maar Ditte houdt vol dat het lijkt of Kras de meest verfijnde vorm is van de wereld van Leedvermaak. ‘Dat zie ik zelf helemaal niet’, aldus Herzberg. Duyns probeert de kou uit de lucht te halen: ‘Nou, dat gaat lekker’. Duyns introduceert Herzberg, ook al vindt hij dat zelf ridicuul; Herzberg heeft geen introductie nodig. Duyns leest een zin voor uit En/of. Herzberg vertelt dat ze het net nog gezien heeft in Zeeland, waar Ilmer Rozendaal het aan het regisseren is. Bovendien speelt de trilogie (ingekort) nu in Neurenberg en in Berlijn. Na een lezing van een fragment uit Als het ’s ochtends ochtend wordt vertelt Herzberg dat dit stuk ontstond in reactie op het toen heersende credo Baas in eigen buik. ‘Makkelijker gezegd dan gedaan’, vond Herzberg. Zij wilde het wrange hiervan laten zien. Simon gaat dan weer over het gemak waarmee men met euthanasie omgaat. De kleine zeemeermin (naar het sprookje van

Andersen) was een autobiografisch stuk, ook al was het een bewerking, maar dat kon ze alleen met terugwerkende kracht vaststellen. Judith was destijds gek op een Israëliër en moest om die reden een taal leren, zoals de zeemeermin moest leren praten. Dit inzicht kreeg ze toen ze lang na dato besefte dat veel talen voor taal en tong hetzelfde woord hebben. Gelukkig zag ze dit niet tijdens het schrijven al in, want ze kan alleen iets schrijven als ze niet weet waar het over gaat. Wel is het handig om te weten hoe je een stuk moet opbouwen en dat heeft theatermaker Jan Joris Lamers haar uitgelegd. Herzberg vertelt dat ze een keer op een eiland in het voormalig Joegoslavië vastzat. Het bliksemde en donderde zo hard dat ze met een groepje andere toeristen een oud klooster in vluchtte, toen door de communisten ingericht als vakantieoord. Ze kwam naast een Nederlander te zitten en begon uit verveling voor hem zijn koffiedik te lezen. Kort daarvoor had ze van een Turk geleerd hoe je dat doet: je kijkt naar de drab en door de concentratie op die drab voel je dingen aan. Het heeft dus alles met deze concentratie te maken, aan koffiedik valt niks af te lezen. Tegen de Nederlander zei ze: ‘U bent ontrouw

geweest in de bergen hieromheen, zo’n vier of vijf keer.’ De beste man was verbijsterd. Hij had zich die ochtend met zijn agenda op schoot proberen te bedenken hoe vaak hij nu met zijn minnares was geweest, ofwel vier keer, ofwel vijf keer. Op haar twaalfde besloot Herzberg dat ze toneel wilde gaan schrijven. Ze dacht: ‘Dan schrijf ik een stuk met een pikzwarte man en dan vragen de mensen na afloop “Mooi stuk, maar waarom die zwarte man?” En dan kan ik zeggen: ”Waarom niet?”’ Over het verschil tussen poëzie en toneel: bij het schrijven van een gedicht moet je je bedoeling er al in stoppen. Voor toneel vindt Herzberg het leuk dat je de makers iets moeilijks geeft wat ze nog moeten oplossen. In mijn oeuvre, vertelt ze, komt altijd een vrouw voor die zich overal ongevraagd mee bemoeit. Ze is

een conventie neer te zetten en die dan af te breken. Het gesprek wordt op gezette tijden onderbroken door een theatrale lezing van scènes uit het oeuvre van Judith Herzberg. Het is opvallend hoe helder en klaar de taal is, en hoe totaal niet verouderd. Herzberg is zelf erg te spreken over de lezingen. Na afloop van het gesprek wil ze de namen van de vier acteurs weten (Matthijs Mahler, Liselore Knigge, Martin Willem van Duijn en Iris Vlutters). Enkele dagen later maken we een mapje met de namen van de acteurs en wat foto’s van de dag en stoppen het bij Judith in de bus, bij het ijzeren hekje. Dit keer kunnen we het adres wel vinden. NA HET GESPREK ‘Schrijvers zijn denk ik bijna-intelligente mensen. Doordat ze bijna intelligent zijn, kunnen ze net nog vorm geven aan wat ze denken. Als ze echt intelligent zijn dan lukt het niet meer. Dan zijn de tegenstrijdigheden te groot, dan staat de chaos in hun kop niet lang genoeg stil om er woorden voor te vinden. Schrijven en weergeven is toch altijd vereenvoudigen, dat kan nou eenmaal niet anders.’ (Eveline in Een goed hoofd, Judith Herzberg) Nog dagen, weken, lopen we rond met de bijzondere verhalen en teksten van Judith in ons hoofd. Het is bijzonder en erg dankbaar om zo openlijk in iemands hoofd te kunnen kijken, figuurlijk gesproken dan. Los van de poëtische taal valt met name de grote ruimtelijke intelligentie van Herzbergs stukken op: het zijn teksten die erom vragen gespeeld te worden, niet alleen nu, maar tot in lengte van dagen. Of, zoals VROUW 1 het zegt in En/of: ‘’t Geluk hangt als een druiventros.’

‘Dan schrijf ik een stuk met een pikzwarte man en dan vragen de mensen na afloop “Mooi stuk, maar waarom die zwarte man?” En dan kan ik zeggen: “Waarom niet?”’

op een intuïtieve manier heel intelligent, iemand die niet uit de higher circles komt, lomper is, ze spreekt een ander register. Zo’n personage reist als het ware door de stukken heen. De schrijfster zag ooit een voorstelling waarin twee meisjes samen een ladder op klommen met aan weerskanten sporten, elk aan de andere kant. De twee zagen elkaar zogenaamd pas toen ze helemaal boven waren. Dit inspireerde haar tot een stuk met een muur. Ze wilde twee gezinnen portretteren die naast elkaar woonden. De muur ertussen werd gesuggereerd, maar niet gebouwd. Op een goed moment, tegen het einde van het stuk, loopt iemand dan toch ineens door de zogenaamde muur. Oftewel, vat Duyns samen, Herzberg houdt ervan eerst

Robert van Dijk is toneel- en scenarioschrijver, studeerde Algemene Taalwetenschap en Writing for Performance; hij werkt & woont samen met zijn twee kindjes in Utrecht. Anouk Saleming is docent theater en toneelschrijver; ze geeft les aan de hogeschool voor de kunsten en woont en werkt met 30 andere kunstenaars in de kersenboomgaard in Utrecht. Don Duyns is schrijver voor theater, televisie en toneel; tevens doceert hij schrijven aan de HKU en de filmacademie.

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

HET NIEUWE UITGEVEN JEROEN THIJSSEN

et is op een late juni-avond onverwachts druk in café Scheltema. Een twintigtal mensen, meest jong, luistert geïnteresseerd naar een tweetal mannen dat elkaar interviewt. Dat is weer eens wat anders. De een is Joost Nijsen, uitgever bij Podium, de ander Oscar van Gelderen, van Lebowski Publishers. Uitgevers, want dit is de eerste bijeenkomst in Nederland van Pub&Pub, wat staat voor Publishers in the pub. Het idee is over komen waaien uit Duitsland en trekt meteen veel belangstelling. Het onderwerp is ‘Het nieuwe uitgeven’, waarbij Van Gelderen het voorbeeld is van de nieuwe uitgever en Nijsen de oude vertegenwoordigt. Van Gelderen schiet stellingen op zijn tegenhanger af, die daarop moet reageren. ‘Verkoop geen boeken, verkoop auteurs,’ zegt hij. Nijsen kan het er wel mee eens zijn. Zo komen er nog negen stellingen voor-

bij. De neutrale schrijver in het publiek valt nog het meest deze uitspraak van Van Gelderen op: ‘Je moet elke dag opnieuw uitleggen aan je auteur wat je voor ze doet.’ Dat vraagt om een nader gesprek. SOCIAL MEDIA Lebowski huist in een groot kantoorgebouw aan de oostkant van Amsterdam, ver van de grachtengordel én de Zuidas. Van Gelderen ontvangt in een open ruimte met schilderijen aan de wanden en kantoortapijt op de vloer. ‘Geen marmeren plavuizen,’ zegt hij. ‘Dat is ook het nieuwe uitgeven.’ Het oude uitgeven van dure panden, whisky drinken en sigaren roken, wil hij maar zeggen, dat is voorbij. ‘Dat is een beetje anachronistisch.’ Hij denkt even na en zegt dan: ‘Het boekenvak is natuurlijk een beetje anachronistisch, met een stroperige dynamiek. Anders dan de kunstwereld,

‘ Verkoop geen boeken,

bijvoorbeeld. Je ziet in een keer waar een kunstwerk over gaat.’ Met een boek ligt dat anders. Daar doet de gemiddelde lezer toch een week (of twee) over. Die dynamiek probeert Van Gelderen omhoog te krijgen met beelden op social media. ‘Daar kun je laten zien hoe een boek er uitziet. Neem de cover van Stoner. Die hebben we er via de social media ingehamerd. Hij is, mede daarom, bij Libris cover van het jaar geworden.’ Veel uitgeverijen, vindt Van Gelderen, zijn op social media ‘non-existent’. ‘Zij doen het nog op de ouderwetse manier: interviews in kranten en recensies. Dat kan ook, maar dan ben je van anderen afhankelijk. Op de social media kun je je eigen verhaal kwijt. Daar zijn wij heel actief.’ UITVERKOCHT CARRÉ Van Gelderen: ‘Wij geven schrijvers uit maar we geven ze ook een podium. Het boek is heel belangrijk maar de auteur is nog belangrijker.’ Want het verhaal van de schrijver, zijn leven en zijn opvattingen, spreekt de mensen net zo aan als dat van een filmster, kunstenaar of muzikant. ‘Er is nog nooit iemand op zoek geweest naar een boek van een saaie schrijver.’ Bij Lebowski krijgt een auteur de kans om dat verhaal live aan het publiek te vertellen. ‘We hebben David Sedaris, een Amerikaans auteur, met Carré in contact gebracht. Hij is een van de beste live performers ter wereld, die in Amerika duizenden mensen trekt. Ook Carré was uitverkocht, twee keer al, met 1500 man.’ Carré zal niet voor iedere auteur weggelegd zijn, maar dat hoeft ook niet. ‘We organiseren niet alleen maar grote dingen. Er is voor iedereen iets te bedenken. Dat hangt van de schrijver af.’ De oude vertrouwde bibliotheek is niet zaligmakend, wat Van Gelderen betreft. ‘Daar betalen bezoekers vijf euro, en krijgen ze een schrijver, een kopje koffie en een kaakje, als het meezit. Bezoekers hebben zodoende niet het gevoel dat ze voor een auteur betalen, wat men wel doet voor een band, een film of een tentoonstelling in een museum. Haal het weg uit die stoffige omgeving, maak er een evenement van, een event. Je kunt toch geen hiphopparty organiseren in de bibliotheek van Kudelstaart?’ Na een korte pauze: ‘Al kan dat ook wel heel camp zijn, natuurlijk.’ ROCK ’N ROLL Een optreden als dat van Sedaris is voor uitgever en schrijver lucratief. ‘Je verkoopt boeken, je genereert

verkoop auteurs!’

pr en je hebt inkomsten uit tickets. In Carré kunnen ruim zestienhonderd mensen, dertig euro per kaartje, reken maar uit.’ Maar het is niet alleen het geld of de pr. ‘Het is kicken om met zestienhonderd man naar een schrijver te luisteren.’ Het is een manier om literatuur weer sexy te maken, zegt Van Gelderen. ‘We willen er meer rock ’n roll in brengen, niet alleen een strijkorkestje.’ En dat is nodig ook. ‘De boekenmarkt loopt terug dus moet er iets anders omhoog. Waar kan je dan geld mee verdienen? Met events, met digitale publicaties en met rechten: theaterrechten, vertaalrechten, filmrechten. Je kunt heel veel rond een boek doen.’ DODE SCHRIJVERS Dat blijkt wel uit de successen van Stoner, geschreven door John Williams. Een verkoopsucces van een dode schrijver, dat komt niet veel voor. ‘En dit jaar geven we Jan Arends uit,’ grinnikt Van Gelderen, ‘in samenwerking met de Bezige Bij.’ Het verhaal van Arends is spectaculair, maar daarom alleen gaat het niet. ‘Zijn poëzie is hartverscheurend’, vindt Van Gelderen, ‘de mooiste poëzie die er in Nederland is verschenen. Om over het legendarische Keefman nog maar te zwijgen. Want alleen een verhaal is niet voldoende. TOEKOMST VAN HET PAPIER Het traditionele boek? Van Gelderen: ‘Platenmaatschappijen zeggen: de drager verdwijnt, wat je verkoopt is geluid. Zo zal het bij ons ook gaan, denk ik. Het boek verdwijnt, en wij zullen tekst verkopen.’ Er zal wel een papieren boekenvariant overblijven. ‘Heel mooie boeken, als objets d’art. En verder worden boeken digitaal, waarbij het niet gaat om hoe het eruit ziet.’ Ook voor de traditionele schrijver, de kluizenaar met de pen, te verlegen om de lezer te ontmoeten, is geen rooskleurige toekomst weggelegd. ‘In elk geval niet bij Lebowski.’ Stilte. ‘Maar ken jij veel van zulke schrijvers?

POD EN ANDERE IDEEËN

DE ONDERGANG VAN HET NIEUWE UITGEVEN PETER SMIT

Technische ontwikkelingen op het gebied van tekstverwerking en drukken zijn door de meeste literaire uitgeverijen schoorvoetend en op ruime afstand gevolgd. Toen ik in 1989 het manuscript van mijn eerste jeugdboek bij uitgeverij Leopold inleverde werden daarin halverwege het verhaal een paar pagina’s geschrapt. Met als gevolg dat ik het hele manuscript opnieuw moest uittikken, anders zou de zetter in de war raken omdat de paginanummering niet meer klopte. Bij mijn tweede jeugdboek zou mij dit niet meer overkomen, dacht ik. Ik had inmiddels een computer en wandelde in 1990 bij Uitgeverijen Singel 262 naar binnen met twee floppy discs. (NB: Er pasten toen ongeveer 80 A4-tjes op een disc.) Het overhandigen van de floppy’s leverde echter bij geen van de vier aanwezige redactrices een blik van herkenning op. ‘Is dat iets voor in de prikklok?’ Ik begreep dat ik terug naar huis moest om een uitdraai te maken.

en paar jaar later kwamen in Nederland de eerste bedrijfjes van de grond die de nieuwe technieken gebruikten om boeken in kleine oplagen betaalbaar te maken. Het motto was POD. Printing on Demand, dus géén peperdure opslagkosten, géén overbetaalde redacteuren en correctoren, géén torenhoge kantoorhuren,

géén investering vooraf in papieren drukkosten. U betaalt alleen het boek, op het moment dat ú het nodig hebt! In de praktijk bleek dat de kwaliteit van het geleverde drukwerk nogal achterbleef. En dat de kosten per boek weliswaar vergelijkbaar waren met de prijzen die voor reguliere boeken in de boekhandel werden gevraagd, maar dat daar de winstmarge

al in zat en bij POD nog niet. Printing on Demand was toe te passen voor gelegenheidsboekjes, maar bleek voor de traditionele uitgeverijen geen concurrent. Daar leek verandering in te komen toen in 2008 Uitgeverij Compaan werd opgericht. Het was een project van Henk Muurlink, die een goed lopende ontwerpstudio had en kansen zag voor een nieuwe manier van uitgeven. In het kort: de auteur levert de tekst, Compaan zorgt voor redactie, ontwerp, druk en distributie en er worden geen royalties uitgekeerd. In plaats daarvan worden uit de eerste verkopen de produktiekosten betaald en wat daarna aan geld binnenkomt wordt 50/50 verdeeld tussen auteur en uitgever. Dit laatste gebeurde in de praktijk maar weinig. Toen Henk Muurlink vervolgens door gezondheidsproblemen een stapje terug moest doen bleek al snel dat de uitgeverij niet levensvatbaar was. Er was een grote hoeveelheid titels en een kleine schuld opgebouwd, maar het toekomstperspectief was dusdanig dat in 2013 faillissement werd aangevraagd.

In 2010 kwam Valentine van der Lande met een ander idee. Op Facebook en andere internet-communities was crowd-funding herontdekt en zoiets moest met boeken ook kunnen lukken. Van der Lande zocht en vond geldschieters en startte het bedrijf Ten Pages. Het Ten Pages-principe luidde: een auteur zet de eerste tien paginaâ&#x20AC;&#x2122;s van zijn manuscript online. De lezers kunnen voor 5 euro een aandeel in de titel kopen. Als er 2.000 aandelen zijn verkocht wordt het boek gedrukt. Ten Pages zoekt een uitgever die voor 9.000,- euro de eerste oplage wil verzorgen en de auteur krijgt een voorschot van 1.000,- euro. Bij succes krijgt de auteur 10% royalties, de verdere winst wordt verdeeld tussen Ten Pages, de uitgever en de aandeelhouders. Ten Pages sleepte er een grote hoeveelheid publiciteit mee binnen en haalde in 2012 zelfs de kolommen van The Huffington Post. In december 2013 noemde Van der Lande haar bedrijf in een televisie-interview: â&#x20AC;&#x2DC;the pain in the ass van de grote uitgeverijen, 2013 is het jaar waarin crowd-funding volwassen is geworden. We gaan ons op bekende auteurs richten, we gaan

De manuscripten zijn vaak beter, veel beter dan de auteurs zelf denken. (Boekscout) en: Kansrijk een boek uitgeven voor iedereen! (Free Musketeers) Een belrondje langs een aantal Nederlandse boekhandels geeft een ander beeld. POD-boeken op voorraad nemen via Centraal Boekhuis komt nauwelijks voor. Wel worden er soms boeken van de auteur zelf in consignatie genomen. Dat gaat dan om boeken die een binding hebben met de regio en/ of om auteurs die in de plaats zelf wonen. Het gaat in de regel om kleine aantallen, zo’n 2 tot 5 exemplaren per titel. Bestellingen van klanten zijn al even zeldzaam. Gemiddeld gaat het, alle POD-uitgevers bij elkaar, om 2 tot 3 boeken per boekwinkel per maand. Gevraagd naar de reden waarom de boekhandels deze boeken niet inkopen komen factoren als ‘relatief duur’, ‘weinig vraag door gebrekkige publiciteit’, ‘veel taalfouten’ en ‘slechte redactie en vormgeving’ naar voren. Van de traditionele verkoopkanalen moeten de auteurs van POD-uitgevers het duidelijk niet hebben. Maar deze uitgevers hebben ook een eigen website. Het boek krijgt daar in het jaar van uitgave een mooi plaatsje, maar daar moet in de jaren erna door de auteur wel iets voor betaald worden. Free Musketeers rekent er 72,60 euro voor om het boek een jaar lang op de website leverbaar te houden. Deze uitgever biedt de auteurs ook aan om – onder de slogan ‘Denk groot en waag een kans!’ – het boek in de USA uit te brengen. De kosten daarvan bedragen 695 euro, waarvoor het boek vertaald wordt en het in Maryland gevestigde America Star Books de promotie en distributie wereldwijd gaat verzorgen. Niet alleen in de VS, maar ook in landen als Canada, Engeland, Japan, Frankrijk en Spanje! Maar wacht even: America Star Books? Was dat niet het bedrijf dat werd opgericht door de Nederlander Willem M.? De uitgeverij waartegen boze auteurs tweemaal een class action zijn begonnen? En waarover beweerd werd: na de Apocalyps zullen alleen de kakkerlakken en America Star Books overblijven? Boekverkoper Ruth van boekhandel Van Kemenade & Hall drukte het met iets minder pathos uit: ‘de klanten van deze uitgevers zijn de schrijvers, met lezers hebben ze niet zo veel te maken.’

nog meer dingen anders doen. We denken de teruggang op de boekenmarkt om te kunnen draaien door die markt efficiënter te maken. We willen 1% van de boekenmarkt, die 557 miljoen euro groot is. Ik denk dat we dit binnen 1-2 jaar gaan halen.’ Twee maanden later valt het doek voor Ten Pages en wordt duidelijk dat de reclameslogan Succesvol Geld Verdienen op TenPages.com niet erg met de realiteit overeenkomt. Van de 85

‘Denk groot en waag een kans’

titels waarvoor geld is bijeengebracht zijn er 51 daadwerkelijk verschenen. Slechts een paar titels hebben winst opgeleverd. Van de meeste andere bleef de verkoop steken op een beroerd laag niveau: Moneymaker: 100 exemplaren verkocht Het Nieuwe Werken volgens Generatie Y: 164 exemplaren verkocht De Tijd is Nu: 66 exemplaren verkocht Complot Sebastiaan: 14 exemplaren verkocht Het was voor Ten Pages dus makkelijker om aandeelhouders geld te laten storten dan om kopers te vinden voor hun boeken. Of dat nog steeds zo is valt te betwijfelen. Het bedrijf kreeg een doorstart bij Uitgeverij Tekst en Uitleg, maar alle aandeelhouders zijn hun inleg definitief kwijt. Wie Ten Pages en Compaan overleefden zijn de bedrijven die volgens het Printing on Demandprincipe boeken leveren en de kosten bij de auteurs leggen. Daarvan zij er een flink aantal, van wie Free Musketeers en Boekscout de bekendste zijn. Hun principe is eenvoudig: een boek wordt gemaakt op voorwaarde dat de auteur er een vooraf vastgesteld aantal van inkoopt. Verder zorgt de uitgever voor de redactie, de vormgeving, de marketing en de distributie, dat laatste zowel via de eigen website als via het Centraal Boekhuis. De kansen voor de auteurs zijn groot, als je de uitgevers mag geloven:

Peter Smit is kinderboekenschrijver en redactielid van VvL.nu

BESTE VRIE... LAUDATIO VOOR ANDREA KLUITMANN, WINNAAR VvL-PENNING 2014

NICOLETTE HOEKMEIJER

“Dames en heren, Het is me een eer, en vooral een groot genoegen, om vandaag de jaarlijkse VvL-penning te mogen uitreiken. Zoals u weet, of misschien ook niet, is deze penning ‘een blijk van waardering voor mensen of instanties die, al dan niet op eigen initiatief, iets ondernemen of presteren dat schrijvers en/of vertalers ten goede komt en die daarvoor naar de mening van de VvL te weinig publieke waardering krijgen’. De penning is in 2007 ingesteld en wordt dit jaar dus voor de achtste keer uitgereikt. Elk jaar krijgt het VvL-bestuur een groot aantal nominaties binnen. De voordrachten worden gedaan door de leden van de VvL. Namens het bestuur wil ik iedereen bedanken die ook dit jaar de moeite heeft genomen een voordracht in te sturen. Het zijn zonder uitzondering gloedvolle aanbevelingen, waaruit het soms moeilijk kiezen is. Maar dit jaar had het bestuur het makkelijk. Er was één iemand die er met kop en schouders boven uitstak, te weten Andrea Kluitmann. Andrea ontvangt de penning 2014 voor haar… Tja, en nu wordt het lastig. Het zou mooi zijn om hier in een paar woorden te kunnen zeggen waarom Andrea deze penning verdient, maar daarmee zou ik het caleidoscopische karakter van Andrea’s inzet en gedrevenheid tekortdoen. Andrea is een literaire duizendpoot, die op talloze manieren het Nederlandse vertaallandschap inhoud en kleur, en niet te vergeten smaak, verleent – iemand die als geen ander zichtbaar maakt wat wij doen, en daarmee de noodzakelijke basis legt voor elke vorm van erkenning en waardering. Een kleine greep: Andrea heeft in de Raad van Advies gezeten van zowel het Nederlands Letterenfonds als het Expertise Centrum Literair Vertalen, ze heeft recensies geschreven voor

de Volkskrant, en voor het Expertisecentrum heeft ze niet alleen zeer zinnige maar ook heel geestige columns geschreven over vertalen, waarvan enkele zijn gebundeld in dit prachtige boekje, met de intrigerende titel: Take-away eekhoorntjes en geleerde pijlgifkikkers. Daarnaast heeft Andrea samen met Fedde van Santen, Rien Verhoef, Kiki Coumans en Hans van Pinxteren de prachtige website Vertaalverhaal in het leven geroepen, waar verhalen over vertalen uit de vergetelheid worden gehaald. Zelf maak ik Andrea al enkele jaren van heel nabij mee in de Vertalersgeluktournee, die we samen met Hanneke Marttin van het Nederlands Letterenfonds organiseren. Daar heb ik Andrea leren kennen als een ware Ghandi in vertalersland: onverstoorbaar, immer beminnelijk en met een onuitputtelijk vermogen eventuele onvrede om te zetten in ideeën – ideeën die niet per se Andrea zelf, maar ons als groep vooruit helpen. En natuurlijk, er zijn talloze mensen met ideeën, maar het mooie aan

ANDREA KLUITMANN. FOTO CARMEN HALFHIDE

‘Een onuitputtelijk

Andrea is dat zij die ideeën ook nog eens realiseert, en dat het onveranderlijk ideeën zijn die voortkomen uit de praktijk en ook weer iets teruggeven aan de praktijk. Zo zijn er veel vertalers die zich terecht boos maken dat wij niet altijd de aandacht krijgen die we verdienen. Andrea maakt zich niet boos, maar constateerde wél in een column voor het ELV in oktober 2008: Hier geldt dus wat eigenlijk voor alle vertalers geldt: Onbekend maakt onbemind. Wordt het niet eens tijd voor de grote boekenlegger-aktie? Dat gaat zo: We laten voor ongeveer 20 vertalers boekenleggers maken (100 stuks al voor € 19,50), met naam, foto, korte cv en een goede tekst. In een strak gecoördineerde actie – allemaal op hetzelfde moment – gaan we naar boekwinkels in het hele land en stoppen we ze in de boeken die de betreffende vertaler heeft vertaald. Daarna borrelen in Utrecht. Met één enkel verschil – het borrelen vond plaats in Amsterdam – kreeg dit idee dankzij het Letterenfonds handen en voeten, en nog geen jaar later wás er die actie, wáren er die boekenleggers. Uit die boekenleggeractie is uiteindelijk de Vertalersgeluktournee voortgevloeid, die we nu, betaald en gesteund door het Letterenfonds en sinds kort ook door het LIRA-fonds, voor het vierde achtereenvolgende jaar hebben georganiseerd. En ook bij de tournee geldt: Andrea bijt zich niet vast in problemen, maar komt met constructieve en creatieve oplossingen. Zo bleken sommige vertalers het moeilijk te vinden om voor publiek te spreken, en ineens was daar Andrea’s wonderworkshop ‘Spreken in het openbaar’, waar in één ochtend op mysterieuze wijze bedeesde vertalers met flinterdunne zenuwen worden getransformeerd in zelfbewuste sprekers, die vervolgens weer met verve uitdragen hoe mooi en belangrijk ons vak is. In die zin is Andrea de steen in een voortrimpelende vijver, en misschien is haar ongekend enthousiasmerende vermogen wel de gemene deler van alle voordrachten. In een van de vele nominaties wordt Andrea ook nog geroemd omdat ze ‘zo onverstandig is om overal voor in te zijn’. Janne weet inmiddels wel beter. Toen zij Andrea belde met het heuglijke nieuws dat Andrea de VvLpenning zou ontvangen, was Andrea’s eerste reactie of je de penning ook kunt weigeren… Het was halverwege de Vertalersgeluktournee, en die avond lichtte Andrea ons op een terrasje in Utrecht deze op zijn minst toch wat opmerkelijke reactie toe. Ze

vermogen eventuele onvrede om te zetten in ideeën’

vertelde nog altijd met iets van paniek, maar toch in geuren en kleuren, over haar afscheid bij de Sociale Verzekeringsbank, waar ze na 23 jaar trouwe dienst werd toegesproken, en in haar dankwoord niet verder kwam dan Beste Vrie… Zoals Andrea zei: ‘Ik raak danig in de war van applaus, huldigingen en lof’. Geloof me, lieve Andrea, ik heb mijn best gedaan, maar een laudatio schrijven zonder iemand te prijzen is al lastig, en bij jou is het echt onbegonnen werk. Je moet maar bedenken dat er een wezenlijk verschil is met is met de SVB: daar werd je toegesproken omdat je wégging, terwijl wij er niet aan moeten dénken dat je weg zou gaan. Andrea zou overigens Andrea niet zijn geweest als er niet diezelfde dag een Nieuw Idee was geboren – ik pak het nieuwe idee er even bij… Gevoed door twijfel over haar eigen ‘geringe voetlicht-behoefte’, om niet te zeggen voetlichtvrees, vroeg Andrea zich af of er niet speciaal voor vertalers een nieuwe onderscheiding in het leven kon worden geroepen: ‘Der Goldene Scheffel,’ ofwel De Gouden Korenmaat. Voor wie de uitdrukking niet kent: ‘Sein Licht unter den Scheffel stellen’, ofwel ‘Je licht onder de korenmaat stellen’ betekent zoveel als: Je talenten verborgen houden. Het goud moet u er maar even bij denken, maar speciaal voor Andrea heb ik hier het prototype. We moeten alleen nog even op zoek naar een sponsor... En tot die tijd, Andrea, zijn wij allemaal maar wat blij dat jij je licht niet onder de korenmaat stelt, dat jij je kennis en vaardigheden niet verbergt. Dus tot ‘Der Goldene Scheffel’ een feit is, haal ik de VvLpenning, en daarmee jou, even onder deze veilige grote korenmaat vandaan, en haal ik je toch voor het voetlicht, om je te feliciteren en te bedanken, namens heel vertalend Nederland.”

Nicolette Hoekmeijer is vertaalster Engels en docente aan de VertalersVakschool in Amsterdam. Ook verzorgt ze regelmatig vertaalateliers voor de Master Literair Vertalen.

EEN MORAALRIDDER NEEMT AFSCHEID INTERVIEW MET PROF. DR. HANS VAN DEN HEUVEL

HANS VAN HECHTEN

Begin van dit jaar kondigde de voorzitter van het Sociaal Fonds Letterkundigen Hans van den Heuvel zijn vertrek aan. Voordat hij ‘sleets’ zou worden, zoals hij het zelf formuleert.

Vanaf de oprichting van het fonds in 1994 maakte Van den Heuvel deel uit van het be-

stuur, aanvankelijk als secretaris/penningmeester, de laatste acht jaar als voorzitter. Twintig jaar bestuurlijke activiteit bij de ondersteuning van schrijvers in financiële nood: alle reden voor een interview. Ik zoek hem op in zijn fraai verbouwde boerderij ergens in de Achterhoek, op enige afstand van de dorpskern, verscholen in het groen en onttrokken aan het zicht van de buitenwereld. Van den Heuvel werd in SchijndeI geboren, in Brabant, en groeide daar ook op. Na de HBS in Den Bosch studeerde hij aan de Katholieke Universiteit in Nijmegen sociologie en politicologie. Op de middelbare school was hij al zeer geïnteresseerd in samenleving en staatsrecht. ‘Dat zijn de pijlers’, zegt hij, ‘waarin ik ben doorgegaan, zonder me daarvan echt bewust te zijn.’ Eigenlijk wilde hij rechten studeren, maar dat leek hem toch te beperkt. Wel volgde hij colleges in de Nederlandse taal- en letterkunde, bij Van Duinkerken. ‘Maar ook dat vak vond ik te eenzijdig.’ BOFKONT Aan het eind van zijn studie kreeg hij de kans om een jaar in Frankrijk te studeren, in Nancy. Daar was een universitair instituut van de Europese Unie gevestigd. Dat trok hem. ‘Je kreeg daar Franse

taal en cultuur, waar ik nog steeds een zwak voor heb.’ Het was een internationaal gezelschap, allerlei studenten uit de pas opgerichte Europese Unie zaten daar. Ze waren gehuisvest in een oud kasteeltje op de campus. Er waren excursies, concerten, uitvoeringen. ‘Een jaar weg uit Nijmegen,’ zegt Van den Heuvel, was toen nog niet zo gebruikelijk. Maar het kwam op mijn weg en die kans moest ik benutten.’ Natuurlijk waren er ook veel colleges over de Europese Unie, historisch vooral ook. ‘Het lag helemaal op mijn pad.’ Het was de eerste helft van de zestiger jaren. ‘Die hele Europese Unie was toen nog in opbouw, ontwikkelde zich,’ zegt hij. ‘Mansholt met zijn landbouwbeleid, vrijheid van goederenen personenverkeer. Heel actueel was dat en heel boeiend. In totaal waren we met twintig à dertig studenten. Uit al die landen, overal vandaan, zelfs

HANS VAN DEN HEUVEL. FOTO HANS VAN HECHTEN

uit Griekenland.’ Hij vond zichzelf een bofkont dat mee te mogen maken. GOUDEN TIJD Toen hij afgestudeerd was in Nijmegen, organiseerde hij met een paar anderen een congres. Daarbij raakte hij in contact met de directeur van het toenmalige Ministerie van Cultuur, Recreatie en Maatschappelijk werk. Van den Heuvel: ‘En die man zei: “Wil je bij mij komen werken?” Ik hoefde niet te solliciteren, dat was helemaal niet nodig. Ik was toen 25, 26. In een keer ging ik weg van Nijmegen en dat katholieke enge kringetje.’ Dat is de grote sprong voorwaarts geweest, zoals hij het achteraf benoemt. Hij had in Nijmegen

kunnen blijven. Maar dat was ‘incrowd’. En hij kwam in het westen terecht, waar alles zo heel anders was. ‘En waar je je tegelijkertijd ook veel meer waar moest maken.’ Van den Heuvel heeft zo’n tien jaar op dat ministerie gewerkt, bij de Directie Radio, TV en Pers. Het bleek zijn grote passie. Hij werd al snel hoofd perszaken, rechtstreeks onder de minister. ‘Dat was een gouden tijd,’ zegt hij. ‘Met een heel fijn team om mee samen te werken. Ik heb er heel veel geleerd.’ Zijn directeur was jurist en een heel goede schrijver. Dat had nadelen. ‘Veel van mijn nota’s in conceptvorm kwamen weer terug op mijn bureau: helemaal rood van alle doorhalingen en correcties.’ Dan kwam zijn secretaresse, een oudere vrouw,

en die zei dan troostend: “Max bedoelt het niet zo, daar moet je van leren”. Intussen was Van den Heuvel ook belast met kredietverlening aan de pers. ‘Alle grote kranten stonden er in die tijd slecht voor,’ zegt hij. ‘Er werd overgestapt van het oude drukprocedé naar offset en dat kostte veel investeringen. Die kranten konden dat allemaal niet betalen en werden daarom gesubsidieerd.’ Het waren spannende tijden, want het ging om miljoenen. Van den Heuvel: ‘De Telegraaf was heel moeilijk. Die had liever geen concurrenten. Ook de VVD lag dwars. Maar het kabinet van Joop van den Uyl heeft dat toen heel goed gezien. En bovendien, de toenmalige minister van CRM, mevrouw Klompé, was een geweldig mens.’ Het was niet gemakkelijk bij haar, weet hij zich nog te herinneren. ‘Ze had een fotografisch geheugen. Ze wist precies wat je de vorige keer verteld had. En dat moest allemaal heel precies kloppen.’ Het klinkt misschien wat opschepperig, voegt hij er aan toe, maar hij zat vaak met ministers in de auto en dan reden ze naar het parlement. Een eclatant begin van zijn loopbaan. Beter kun je het niet treffen. Zo vat ik het samen. LOU DE JONG ALS OPPONENT In zijn avonduren had Van den Heuvel intussen ook zijn proefschrift geschreven, over de verzuiling van het omroepbestel in Nederland. Hij had hiervoor een beleidsanalyse gemaakt hoe dat hele bestel tot stand was gekomen en welke beleidslijnen erin te ontdekken zijn. Van den Heuvel: ‘Ook over de oorsprong van het bestel, natuurlijk: al die bevolkingsgroepen die hun eigen geluid moesten laten horen. En de strijd die daarmee gepaard ging.’ Uiteraard ging het ook over de oorlogsperiode. Lou de Jong was een van de opponenten. Hij heeft hem zelfs durven corrigeren, vertelt Van den Heuvel met een glimlach. ‘De Jong had iemand beschuldigd van collaboratie met de Duitsers. Maar dat had hij toch verkeerd gezien.’ Van den Heuvel concludeert het niet zonder enige trots. Voor zijn onderzoek had hij toegang tot alle archieven, die van de omroepen en van Oorlogsdocumentatie. Dat werd allemaal naar Rijswijk gebracht, naar het Ministerie en beneden in een kluis gedaan. Op afroep werden de dossiers naar boven gebracht. Hij schreef het proefschrift in de tachtiger jaren, in alle opzichten een spannende tijd. Na 1968

‘Als je anderen op hun tekortkomingen wijst moet je zelf uiterst behoedzaam te werk gaan.’

was er de fluwelen revolutie. De VPRO was heel erg stout, zoals hij het noemt. Van den Heuvel: Zo is het toevallig ook nog eens een keer, dat soort programma’s. Het gaf een enorme spanning in de politiek. De VVD met name wilde hebben dat de minister ingreep. Maar deze gaf geen krimp, noch Klompé, noch de latere minister Van Doorn.’ Hij zwijgt even. ‘Ja,’ zegt hij dan. ‘Ik heb zo goed ingeprent gekregen wat het belang is van de vrijheid van meningsuiting.’ ONKREUKBARE BESTUURDERS Na die jaren werd hij gevraagd hoogleraar te worden aan de Erasmusuniversiteit, in beleid en bestuur. En vervolgens aan de VU, ondanks zijn katholieke achtergrond. Langzamerhand heeft hij zich gespecialiseerd in bestuurskunde, een amalgaam van geschiedenis, rechten en maatschappijleer, zoals hij het nu omschrijft. In 1992 riep mevrouw Dales dat bestuurders zich netjes moesten gedragen, onkreukbaar moesten zijn. Dat thema kwam toen op de agenda. Met zijn collega Leo Huberts heeft hij toen het initiatief genomen daar speciaal aandacht aan te besteden. ‘Dat was volkomen nieuw in de wetenschap,’ zegt Van den Heuvel, ‘en ook in het openbaar bestuur. Tot die tijd wist het volk, de samenleving nog niet veel van een bestuur af. Heel veel kwam niet in de openbaarheid. De burgemeester, de wethouders, de gemeenteraad, de dokter en de notaris, dat waren de notabelen, die stonden op grote afstand. Mensen hielden zich daar niet mee bezig.’ ABSOLUTE SCHANDALEN ‘Het was een gouden tijd voor onze vakgroep. We moesten het vak helemaal ontwikkelen. Ook hoe je met corruptie en fraude om dient te gaan, hoe je het moet hanteren.’ Nog steeds lijken fraude en

belangenverstrengeling eerder toe dan af te nemen. Vrijwel dagelijks lees je erover in de krant. Allemaal absolute schandalen, ook bij eerbiedwaardige instituten als NZA et cetera. Er wordt misbruik gemaakt van overheidsgeld. ‘Maar’, zegt Van den Heuvel, ‘het is eigenlijk altijd al zo geweest. Dat waren de hoge heren boven. En in het bedrijfsleven bestaat het nog. Allerlei goederen worden daar ook besteld ten laste van de “company”. Maar wij zien het niet. Bij de overheid zien we het nu gelukkig wel. Die transparantie heeft heel veel goed gedaan.’ Ook zijn de mensen mondiger geworden. Hij en zijn collega’s werden de moraalridders van de VU genoemd. ‘Het was wel heel precies werk. Er mocht geen fout gemaakt worden. Als je anderen op hun tekortkomingen wijst moet je zelf uiterst behoedzaam te werk gaan.’ NIET BIJ GELD ALLEEN Bij die vakgroep bestuurskunde van de VU zat Alex Reinders. Die was docent staatsrecht. Van den Heuvel: ‘Hij was toen ook voorzitter van de VvL en heeft mij gevraagd zitting te nemen in het bestuur van het Sociaal Fonds met Hugo Verdaasdonk als voorzitter.’ Hij vindt het nog steeds heel interessant werk met boeiende discussies. Na afloop van de vergaderingen werd in die eerste jaren vaak een stevige borrel gedronken. Daar deed hij nooit aan mee. Het hoort niet tot zijn leefstijl. Hij was altijd hard aan het werk en daar hoort geen drank bij, vindt hij. ‘Je moet je niet te buiten gaan. Het fonds was noodzakelijk en nuttig. Want in die tijd van hoogconjunctuur waren er toch wel wat auteurs die met calamiteiten werden geconfronteerd en geld nodig hadden. Men was gewend aan subsidies en men wist ons te vinden. In die zin liepen wij in de pas

met de tijdgeest.’ Maar er is iets veranderd. Van den Heuvel: ‘De schrijvers die toen geld nodig hadden waren mensen van de oude garde die hun verdiensten hadden.’ De laatste jaren, daarentegen, had hij vaak het gevoel: die man of vrouw moet een ander beroep gaan zoeken. ‘In die zin is het heel moeilijk om in deze tijd de missie van het fonds opnieuw te definiëren.’ Hij ervaart dat als een heel groot probleem. ‘Er moet nog maar eens kritisch gekeken worden naar de opdracht van het fonds. Wat hebben we te doen?’ Hij formuleert voorzichtig: het moet niet alleen blijven bij geld geven, er moet een stimulans uitgaan, een omscholingstraject, dat soort dingen, of iets om je anders te oriënteren. ‘Wat kunnen we structureel doen? Dat zou de vraag moeten zijn. Niet meer zo incidenteel. Ook zou je goed moeten kijken naar bewezen verdiensten, anders ben je in de marge bezig of je bent iemands hobby aan het subsidiëren.’ ONKREUKBAARHEID Hij is nu met emeritaat, maar nog steeds doen mensen en instellingen een beroep op hem. Immers hij is onafhankelijk en onpartijdig. Niet alleen de overheid, maar ook onderzoeksjournalisten van Brandpunt, RTL4, Eén Vandaag. ‘Toch heeft het een keerzijde. Je moet voorzichtig zijn, ontzettend uitkijken met wat je zegt. En je moet zorgen geen proces aan je broek te krijgen.’ Hij maakt een behoedzame selectie bij de keuze van zijn opdrachten. ‘Ik ben nu zo oud, 73,’ zegt hij, ‘dat ik geen problemen meer wil hebben.’ Als ik voorstel bij dit interview een foto te maken, staat hij erop zijn nette pak met das aan te trekken. Zo wil hij zich aan de buitenwereld vertonen. Het is de prijs die je moet betalen als je anderen beoordeelt op hun onkreukbaarheid. Bij mijn vertrek verzucht hij dat het hem best zwaar valt afscheid te nemen. ‘Wie weet zich over honderd jaar nog te herinneren wie Prof. dr. Hans van den Heuvel was?’ Maar voorlopig staat hij nog in ons geheugen gegrift als een begenadigd wetenschapper en vooral als een bevlogen voorzitter.

‘De schrijvers die geld nodig hadden waren mensen van de oude garde die hun verdiensten hadden.

Hans van Hechten (1946) is sinds 1980 werkzaam als acteur, regisseur en toneelschrijver. Hij was een aantal jaren actief in bestuurlijke functies binnen de VSenV. Op dit moment is hij bestuurslid bij het Sociaal Fonds Letterkundigen.

Dat is veranderd.’

Wie de discussies over het literaire tijdschrift in Nederland de afgelopen jaren een beetje heeft gevolgd, kan niet anders concluderen dan dat het literatuurperiodiek in zwaar weer verkeert. Zacht uitgedrukt. Sommige literatuurbeschouwers spreken ronduit van een crisis in het literaire tijdschriftenlandschap. Deze sombere diagnose wordt gestaafd door recente feiten en cijfers over het literaire tijdschrift. Daaruit komt inderdaad een dramatisch beeld naar voren. Het aantal abonnees is de laatste decennia sterk gedaald, de publieke en mediale aandacht neemt steeds verder af en onder druk van de neoliberale logica blijkt overheidssubsidie inmiddels allesbehalve vanzelfsprekend. Ook veel uitgeverijen – waar literaire tijdschriften traditioneel onder ressorteren – zitten met de relatief dure tijdschriften in hun maag en investeren nauwelijks meer. Daarbij komt nog dat boekhandels en bibliotheken liever geen literaire tijdschriften meer aanschaffen, omdat die de kostbare plankruimte innemen van uitgaven die wél plegen te renderen.

HET ONGERIJMDE SUCCES VAN DAS MAGAZIN ARNOUD VAN ADRICHEM

maakt nu dat Das Magazin in zo’n korte tijd kon uitgroeien tot het grootste literaire tijdschrift van Nederland, terwijl oude, gereputeerde periodieken als De Gids, De Revisor en Tirade slechts met moeite overeind blijven en een trits andere inmiddels tot het verleden behoort? Hoe valt dit ongerijmde succes te verklaren? Wat is het geheim van Das Magazin? De zegetocht van het blad valt deels toe te schrijven aan de uitgekiende (hier volgt een lelijk woord:) marketing- en communicatiestrategie, mede ontwikkeld door Hagens PR. Dit Amsterdamse pr-bureau probeert ‘het wederzijdse begrip

nder zulke omstandigheden moet je haast wel gek zijn om een nieuw literair tijdschrift te lanceren. Toine Donk (1981) en Daniël van der Meer (1986) trokken zich echter niets aan van de conjunctuur en richtten drie jaar geleden het kwartaalblad Das Magazin op. Daarbij lieten zij zich niet leiden door uitgesproken poëticale beginselen. Hun tijdschrift moest vooral fris en hip zijn, met volgens de makers als enige doel ‘opgepakt en gelezen worden’. Getuige het ongekend hoge abonneeaantal en de ruime mediabelangstelling blijkt die ogenschijnlijk pretentieloze insteek te werken. Maar wat

tussen Das Mag en de buitenwereld’ te bevorderen, aldus de website. Deze strategie komt er kortweg op neer dat het lezerspubliek niet alleen wordt verleid om te consumeren, maar vooral ook om te participeren. Das Magazin lijkt meer bepaald een soort gemeenschap op te bouwen, waarin literatuurliefhebbers zich deelgenoot voelen van alles wat er in en rondom het periodiek plaatsgrijpt. Het nulnummer – dat ironischerwijs het thema ‘De mislukking’ meekreeg – kwam bijvoorbeeld tot stand dankzij een geslaagde crowdfundingsactie. De jonge redacteurs haalden binnen 12 dagen het benodigde bedrag van 5000,- euro op. Daarmee

konden zij niet alleen het (overigens wisselvallige) nulnummer financieren, maar wisten ze tegelijkertijd een trouwe lezersschare aan zich te binden. Wie investeert in een literair tijdschrift is immers meer betrokken bij dat blad dan degene die zich abonneert op een literatuurperiodiek dat al sinds jaar en dag bestaat. Of misschien moet ik schrijven nóg meer betrokken, omdat het aangaan van een abonnement sowieso al betekent dat de lezer vanaf dan geen enkel nummer meer wil missen. De echte grote klapper beleefde Das Magazin echter toen het tijdschrift in 2012 in zee ging met het dagblad nrc.next, dat zich net als Das Maga-

zin met name richt op jongere generaties lezers. De krant nam een bijlage van 24 pagina’s op, met hoogtepunten uit de eerste twee nummers. Daardoor kwam het oplagecijfer van Das Magazin rond de 80.000 exemplaren te liggen; in de wereld van het literaire tijdschrift een record. (Ter vergelijking: in zijn hoogtijdagen kende Bzzlletin een oplage van ‘slechts’ 25.000 exemplaren.) Met deze coöperatie, die in datzelfde jaar nog eens werd herhaald, wist Das Magazin in de eerste plaats haar oplage tot grote hoogten te stuwen en aan naamsbekendheid te winnen. En in de tweede plaats rijfde het tijdschrift ook het nodige symbolische en culturele kapitaal binnen. Dat lijkt misschien een detail, maar deze vorm van institutionele in-

als David Sedaris, Herman Koch en Donna Tartt, maar ook BN’ers als Hugo Borst, Jort Kelder, Katja Schuurman en de onvermijdelijke Arie Boomsma schoven aan voor een vrolijk babbeltje over hun lievelingsboek. Een ‘babbeltje’ inderdaad, want naar de mening van Das Magazin moet literatuur in de eerste plaats leuk zijn en plezier uitstralen, en vooral niet ontaarden in ‘grote literatuurwetenschappelijke discussies’. Niet voor niets luidde de slogan van Literaturfest dan ook ‘niet gehinderd door enige kennis van zaken’. Zelf noemden ze het Literaturfest in een radio-interview treffend een ‘VI over boeken’, maar dan minus de hoge zuurgraad die deze talkshow soms parten speelt. Daarnaast organiseert Das Magazin gemiddeld één keer per maand een zogeheten ‘sneak preview-leesclub’. Vijfentwintig mensen krijgen de drukproef van een nog niet verschenen boek opgestuurd, lezen het en treden op een afsluitende avond in gesprek met de schrijver. Daarna ontvangen ze ‘als eerste’ het echte boek. Aan deze doorgaans uitverkochte avonden namen onder anderen Özcan Akyol, Hanna Bervoets, Alex Boogers, Thomas Rosenboom, Ivo Victoria en Christiaan Weijts deel. Maar ook buitenlandse auteurs als Eleanor Catton, Marie Calloway en het internetfenomeen Tao Lin maakten hun opwachting voor een gesprek met hun lezers. Verder is er het jaarlijkse ‘Das Magazin Festival’, waarop dertig leesclubs één avond bijeenkomen op diverse locaties in Amsterdam. Vanwege het succes beleeft het festival dit jaar ook een Vlaamse editie, weliswaar iets bescheidener qua omvang (twaalf leesclubs), maar met klinkende namen als Herman Brusselmans, Tom Lanoye, Erwin Mortier en Charlotte Mutsaers in het vooruitzicht. Ten slotte (maar dat ‘ten slotte’ suggereert geenszins volledigheid) konden twintig aspirantschrijvers zich aanmelden voor het Das Magazinzomerkamp, dat afgelopen augustus plaatsvond in een Limburgse hoeve. Onder begeleiding van auteurs als Peter Buwalda, Joost de Vries en Maartje Wortel schreven deelnemers in een week een kort verhaal. Ook niet-schrijvers als Katrijn van Hauwermeiren (redacteur Prometheus) en Alexander Klöpping (technoviking) traden aan om de schrijvers in de dop workshops te geven. Hoewel Das Magazin niet belooft dat de verhalen ook daadwerkelijk in het tijdschrift zullen verschijnen, scheren ze met hun ‘genadeloze leerschool’ dicht langs wat een van de kerntaken van een literair tijdschrift

‘Literatuur moet in de eerste plaats leuk zijn en plezier uitstralen’

bedding (erkenning door een landelijke kwaliteitskrant) heeft ongetwijfeld een niet-geringe bijdrage geleverd aan het succesverhaal van Das Magazin, dat inmiddels over een even uitgebreid als vruchtbaar netwerk kan beschikken, waartoe onder meer uitgeverijen, culturele festivals en boekhandels behoren. Zoals het een hip and happening tijdschrift betaamt, manifesteert Das Magazin zich niet alleen op papier, maar organiseert het ook allerlei literaire activiteiten. Zo vond tot afgelopen mei vijf keer per jaar de literaire talkshow ‘Literaturfest’ plaats. Donk en Van der Meer lieten zich daarbij bijstaan door medepresentatoren Ernst-Jan Pfauth (uitgever van De Correspondent) en Tim de Gier (werkzaam voor Vrij Nederland). Tijdens deze talkshows (waarbij Donk de bezoekers naakt in bad verwelkomde) praatten bekende gasten uit binnen- en buitenland over hun favoriete boek. Denk bijvoorbeeld aan internationale bestsellerauteurs

heet te zijn: de functie van kweekvijver. Door al deze happenings en evenementen zou je haast vergeten dat Das Magazin in de eerste plaats gewoon een papieren literair tijdschrift is dat je in veel Nederlandse en Belgische boekhandels kunt kopen. Zoals al werd opgemerkt, liggen aan dit periodiek geen programmatische uitgangspunten of vlammende manifesten ten grondslag, al lijkt misschien een lichte voorkeur bespeurbaar voor literatuur die vooral mikt op de verbeelding. Het zal niet verbazen dat het blad vooral gevuld wordt door jongere schrijvers – met terugkerende namen als Joost de Vries, Daan Heerma van Voss en cabaretier Jan Jaap van der Wal –, maar de redactie weet bijvoorbeeld ook een oudere, gerenommeerde auteur als Remco Campert tot het insturen van gedichten (op een bierviltje) en verhalen te verleiden. De diversiteit van de bijdragen kenmerkt het redactionele beleid van Donk en Van der Meer. Gezocht wordt naar een mix van aanstormend talent en gevestigde namen, zowel binnen als buiten de literatuur. Typerend is bijvoorbeeld een tekst van rapper Sticks (bekend van de band Opgezwolle) die in het blad zijn literaire debuut maakte. Das Magazine trekt zich weinig aan van grenzen, maar biedt onbekommerd ruimte aan uiteenlopende stemmen en disciplines. Sinds 2012 zijn er tien volledige nummers uitgekomen, waarin steeds een bepaald (niet altijd even origineel) thema centraal staat, zoals ‘Het Kapitaal’, ‘De Superheld’, ‘De Dandy’ en recentelijk ‘De Tien’. In dit jongste nummer staan korte verhalen van de volgens de redactie – voor de gelegenheid uitgebreid met Herman Brusselmans en Katrijn van Hauwermeiren – tien beste jonge schrijvers uit Nederland en Vlaanderen. Dat wil zeggen: beloftevolle talenten die geboren zijn na 1 januari 1980. Publicitair gezien een slim thema natuurlijk, omdat zo’n ranking onherroepelijk uitnodigt tot zowel bijval als tegenspraak. Hetgeen geschiedde: vrijwel alle grote kranten en weekbladen uit ons taalgebied bespraken deze verhalenbundel, waarbij steevast de nadruk lag op de vraag waarom schrijver X niet en schrijver Y wel een plekje op Das Magazins Olympus kreeg toebedeeld. De gekozen thema’s komen vaak terug in de cover en elementen in het binnenwerk. De vormgeving is in handen van Vruchtvlees. En het moet gezegd: Das Magazin is een lust voor het oog. Je ziet meteen dat het blad met liefde en aandacht voor detail is opgemaakt. Vooral de gedurfde, maar geenszins overheersende typografische experi-

menten en het vaak subtiele kleurgebruik tillen het tijdschrift naar een visueel hoger plan. Terecht won dit Haagse bureau dan ook een zilveren medaille tijdens de European Design Adwards 2014. Vruchtvlees is eveneens verantwoordelijk voor het ontwerp van de website. Die bevat naast informatie over het tijdschrift en de evenementen ook hoogtepunten uit het papieren blad en verhalen die exclusief voor de site zijn geschreven. Vanzelfsprekend maakt Das Magazin bovendien gretig gebruik van social media als Facebook (bijna 9.000 duimpjes) en Twitter (haast 3.000 volgers), waarmee ze hun producten met ongetemperd enthousiasme en, toegegeven, soms ook enigszins zelfvoldaan aan de man proberen te brengen. Ik begon dit overzichtsartikel met een korte reflectie op de stand van het literaire tijdschrift in de Lage Landen. Die biedt, zoals gezegd, weinig reden tot vreugde. Maar Das Magazin bewijst minstens dat het literatuurperiodiek nog steeds bestaansrecht heeft en dat er nog genoeg lezers bereid zijn om te betalen voor het oude vertrouwde papier. Dat het blad daarbij een nogal marktconforme koers vaart en de publiciteitsmachines geregeld op volle toeren laat draaien, zal misschien niet iedereen bekoren. Toch zullen ook de criticasters van het blad moeten toegeven dat Donk en Van der Meer het literaire tijdschriftenlandschap een welkome impuls hebben gegeven. Dat zij zich van De Wereld Draait Door tot de nieuwsrubriek van AT5 en van Vrij Nederland tot Elle met een hoegenaamd ten dode opgeschreven medium in de kijker hebben weten te spelen mag dan ook gerust een prestatie van formaat worden genoemd. Bronnen www.dasmag.nl www.europeandesign.org www.hagenspr.com www.voordekunst.nl www.vruchtvlees.com Arnoud van Adrichem (1978) is dichter en redacteur van De Reactor. Binnenkort verschijnt zijn derde dichtbundel, Geld. Arnoud zit tevens in het VvL-bestuur.

SCHRIJVER MEETS VERTALER

JESÚS CARRASCO. FOTO: ALEJANDRO ESPADERO

- SCHRIJVER MEETS VERTALER -

JESÚS CARRASCO ‘Vanuit zijn lemen schuilplaats hoorde hij de echo van de stemmen die hem riepen en als waren het krekels, probeerde hij iedere man afzonderlijk te plaatsen binnen de grenzen van de olijfboomgaard. Gebrul als verschroeide rotsrozen.’ (Eerste twee zinnen van de roman De vlucht van Jesús Carrasco. Op de website van Atheanaeum boekhandel licht vertaler Arie van der Wal zijn keuzes toe: www.athenaeum.nl/nieuws/6248/jesus-carrasco-de-vlucht)

ANDREA KLUITMANN

e Spaanse auteur Jesús Carrasco (1972) bracht de maanden juni en juli door als writer in residence in de Amsterdamse schrijversresidentie aan het Spui. We spreken af in het ertegenover liggende café Hoppe. Ooit werkte Jesús als copywriter in de reclame en in 2013 debuteerde hij met de roman Intemperie, die in de Nederlandse vertaling van Arie van der Wal bij Meulenhoff verscheen onder de titel De vlucht. Door een verzengend heet en dor Spaans landschap is een jongen op de vlucht voor een dorpsrechter (later hoort de lezer waarom). Onderweg ontmoet hij een oude geitenhoeder met wie een bijzondere vriendschap ontstaat.

Inmiddels zijn de rechten voor deze Spaanse bestseller verkocht aan zo’n 29 landen. De Madrileense boekhandelaren riepen de roman uit tot boek van het jaar en de Nederlandse vertaling was genomineerd voor de Europese Literatuurprijs 2014. Enkele dagen voor ons gesprek vond er een vertaalsymposium rondom Intemperie plaats, waarbij Carrasco’s Engelse, Franse en Nederlandse vertalers over hun werk spraken en ook diverse universitair docenten hun licht lieten schijnen over de roman. Carrasco: ‘Ik was verbaasd dat er 45 man publiek op dat congres afkwamen. Ik kan het enorme succes van mijn eerste boek sowieso nog niet bevatten. Toen ik het had geschreven, was ik al

heel gelukkig dat ik een Spaanse uitgever vond, dat was mijn grote doel geweest. Aan vertalingen had ik helemaal niet gedacht.’ Jesús beschouwt het symposium als een cadeau. ‘Vertalers zijn de allerbeste lezers die er zijn, ik geniet ervan om met hen samen te werken. En dat er mensen van overal vandaan bij elkaar komen om te spreken over de tekst die ík heb geschreven is een groot voorrecht.’ De wereld van de literair vertalers is nieuw voor hem, maar als lezer was hij al wel doordrongen van het grote belang van deze beroepsgroep. ‘Je leest een boek dat lijkt op het origineel, maar wel een ander boek is. De vertaler is co-auteur, herschrijft het boek in zijn eigen taal. Dat nieuwe boek moet zo goed mogelijk worden, en daar help ik graag bij.

ving, en de Engelse vertaler Margaret Jull Costa vertelde in haar mooie voordracht op het symposium aanschouwelijk hoe dankbaar ze was voor de korte cursussen geitenmelken op YouTube, de websites die het vocabulaire leverden om een ezel te zadelen en de afbeeldingen van Google. Ook zei ze hoe blij ze was met haar schrijver Jesús Carrasco. Ze verwoordde het zo: Translation is all about making choices and finding the right word or words, trying to get the right nuance, register, sound, rhythm. In Intemperie I also had to find the right terminology, the right name for the right part, and to translate a whole situation that is quite alien to our largely urban, non-rural culture. This, for me, was what made translating the novel even more of a challenge, but it was a very enjoyable challenge, made all the more enjoyable by Jesús’ willing participation in answering all my many questions. Tijdens zijn verblijf in Amsterdam gaf de auteur ook lezingen, was hij te gast bij het literatuurfestival van DAS MAGAZIN en bezocht hij een aantal boekwinkels. Amsterdam bevalt hem erg goed. Op mijn vraag of hij hier naast al zijn activiteiten wel aan schrijven toekomt, antwoordt hij: ‘Ik kan hier goed schrijven, doordeweeks, en dan vooral ’s ochtends. De weekeinden zijn voor dingen als promotiebezoeken, festivals, interviews, etc. En voor mijn gezin. We hebben samen de hele stad op de fiets verkend. Ik doe hier ook onderzoek voor mijn volgende roman. En ik kreeg het idee om mijn woning te ruilen met mensen in andere landen, misschien wel met vertalers die graag een tijd in Sevilla willen wonen.’ Met vertalingen in 29 landen zou dat moeten lukken.

‘Vertalers

zijn de allerbeste lezers’

Dat zie ik ook als mijn plicht als schrijver. Ik beantwoord vragen, maak tekeningen en stuur foto’s.’ Hij houdt van vertalers die vragen stellen, maar er zijn ook vertalers waar hij niets van hoort. ‘Weten ze alles, zijn ze lui, verlegen, hebben ze te veel respect voor de auteur? Wat zou het zijn? Ik heb geen idee.’ Bijna alle vertalers met wie hij contact heeft, vragen naar de tweede zin van de roman. Die is ook in het Spaans niet makkelijk te begrijpen. ‘Dat was helemaal niet mijn bedoeling, maar die zin is er nu eenmaal en de vertalers moeten er iets van maken. In mijn roman komen veel voorwerpen voor die niet meer bestaan, of in het land van de doeltaal nooit hebben bestaan. Het symposium heeft me er nog meer van doordrongen hoe ingewikkeld en complex sommige dingen voor een vertaler zijn.’ Intemperie speelt zich af in een landelijke omge-

BLADKANT, EEN ONLINE VAKBLAD VOOR SCHRIJVERS ANOUK SMIT

aast alle mooie en interessante tijdschriften over schrijven die er al waren, is er nu iets nieuws: Bladkant, een online vakblad voor schrijvers. Het is, zoals te lezen valt op www.bladkant.nl, een tijdschrift ‘voor schrijvers over schrijven, met veel letters en weinig gedoe’. Nog maar een paar maanden bestond Bladkant en meteen al mocht het tijdschrift paraderen met grote namen als Herman Koch, Kira Wuck en tweevoudig Gouden Griffelwinnaar Simon van der Geest. Zij waren bereid om hun schrijfproces uit de doeken te doen door vragen te beantwoorden als: Tussen welke benaderingen schakel jij heen en weer gedurende je schrijfproces? en Kom je wel eens vast te zitten en wat doe je dan? Niet alleen worden bekende schrijvers (van proza, toneel en poëzie) gevraagd te vertellen over hun schrijfproces, ook geven andere professionals die dagelijks samenwerken met schrijvers, hun kijk op dat vreemde volk: Is het werkelijk zo’n ramp om met een schrijver samen te werken? Of is het juist een zegen? Reflecties, rampverhalen en lofdichten op de schrijver, door mensen die het kunnen weten: toneelregisseur Daniëlle Wagenaar en uitgever Tilly Hermans vertelden al openhartig en uitgebreid over hun ervaringen met schrijvers. Zo’n kijkje aan de andere kant van de samenwerking kan voor schrijvers interessant en vooral nuttig zijn. Het idee is ontstaan doordat ik zelf gewoon zin had in een blaadje waarin vakgenoten met elkaar praten over hun vak, pretentieloos en inhoudelijk, zonder zichzelf daarmee te hoeven verkopen. Natuurlijk is het ondertussen ook een prima manier om je werk te promoten, en dat mag ook, maar meer is het een uitwisseling, een onderonsje; niemand anders leest dit. En omdat Bladkant een online tijdschrift is, zijn de lijnen kort en is het contact tussen makers en lezers heel direct. Het feit dat de makers en de lezers allemaal professionele schrijvers zijn, en Bladkant geen commercieel uitgangspunt heeft, stelt je in de gelegenheid om inhoudelijk te blijven. En je kunt meteen de diepte in; iedereen weet waar je het over hebt.

Zo doen romanschrijvers Renée van Marissing en Liesbeth Mende, en sinds kort ook toneelschrijver Jibbe Willems, moedig verslag van hun schrijfproces. Voor veel schrijvers zijn de verslagen van hun strubbelingen, afwegingen en overwinningen een feest van herkenning. Het is fijn om te zien dat je collega’s dezelfde processen doorwerken als jij. Het mooie van Bladkant is dat er geen grote uitgeverij achter zit; er hoeft niet aan verdiend te worden. Met de paar advertenties die hier en daar in een zijlijn te zien zijn, hoopt de redactie ooit de kosten voor het onderhoud van de website te kunnen dekken. Elke keer als er op een advertentie geklikt wordt, komt er bij Bladkant een paar cent binnen. Verder is het liefde voor het vak. ‘Een sympathiek initiatief’ noemde Herman Koch het, toen hij gevraagd werd de aftrap te geven in de rubriek ‘Het schrijfproces van’. En dat is het. Voor een gratis abonnement op Bladkant kun je het formulier invullen op: http://www.bladkant.nl/gratis-abonnement.html Je vindt er artikelen over schrijven, verslagen van schrijvers over hun schrijfproces en er komen anderen aan het woord, over hoe het is om met schrijvers samen te werken. Verder is er nieuws over wat er te lezen, te zien en te doen valt op schrijfgebied en natuurlijk de promohoek, om lekker ongegeneerd je eigen werk te promoten. Heb je interesse in Bladkant, wil je meewerken als schrijver of redacteur aan een van de rubrieken of een artikel publiceren? Mail dan naar: schrijf@bladkant.nl Anouk Smit schrijft voor toneel en film. Ze is hoofdredacteur van www.bladkant.nl en geeft schrijfles. Dit voorjaar was Anouk residentieel schrijver in Vlaams Cultuurhuis de Brakke Grond.

WINTERSWIJK OF LONDEN DE SCHRIJVER IS EEN AMATEUR

JEROEN THIJSSEN

d Hoornik, dichter, dronk veel maar bleef scherp. Op een feest zegt hij tegen de directrice van een groot textielbedrijf: ‘Ik vind het maar vreemd dat jij met bedrukt katoen zoveel meer verdient dat ik met bedrukt papier.’ Hoorniks verbazing in deze door Bert Voeten opgetekende anekdote is ook de mijne, maar net even anders. Sinds mijn debuut in 1996 ben ik omringd geweest door aardige, deskundige, hoogopgeleide, goedbetaalde professionals met hypotheek en pensioen. Zelf ben ik ook aardig, deskundig en hoogopgeleid maar daar houdt de vergelijking op. Als ZZP’er draai ik ieder dubbeltje om en kom met moeite rond. Ik kan een week leven van de bedragen die mijn redacteuren stukslaan tijdens onze overlegrondjes in café’s. Inmiddels ben ik drie jaar bestuurder van de VvL. In die functie heb ik omgang met uitgevers en met lieden van de uitgeversorganisaties, met bestuurders van het Letterenfonds en met krantenredacteuren, met mensen van het Centraal Boekhuis en met boekhandelaren. Zij allen hebben een hypotheek, een pensioen en gaan op en neer naar London, als tussendoortje. Ik ga met de tent naar Winterswijk.

Hoe komt het dat zij zo kunnen leven van mijn, van onze bedrukte papieren, en wij niet? Drie verklaringen. DE SCHRIJVER LEEFT VAN STATUS Schrijvers zijn amateurs. Zij scholen zichzelf, zij begeleiden zichzelf, zij handelen hun zaakjes zelf af. Een keer in de zoveel tijd komt de schrijver bij de uitgeverij en bespreekt de voortgang van zijn of haar boek. Dan gaat hij weer naar huis, of zij, en schrijft verder in de stille hoop op een goede verkoop en fijne recensies. Het zakelijke gedeelte heeft de schrijver overgelaten aan de uitgever, net als de reclame en het bezoek aan de boekhandel. De schrijver leeft van status, lezingen bij de bibliotheek en subsidie van het Nederlands Letterenfonds. HET IS ALTIJD ZO GEWEEST Nicolaas Beets was predikant en later hoogleraar. Hij bracht zijn handgeschreven verhalen naar de uitgever, die er een boek van maakte. Natuurlijk ontving Beets daarvoor een tegemoetkoming in de kosten, maar hij deed het niet om geld. Geld was, voor predikant-professoren in die periode, iets voor het volk. Een schrijver hád geld.

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

Schrijvers zonder geld vonden andere oplossingen. Willem Kloos trouwde een rijke vrouw, Douwes Dekker ging in overheidsdienst, James Joyce, om maar eens een buitenlands voorbeeld te geven, verdiende de kost als huisleraar. Ook grote Nederlandse namen, Vestdijk bijvoorbeeld, verkocht maar matig. Er waren wel schrijvers die van hun verkopen konden leven, maar die schreven dan weer geen litteratuur. Merijntje Gijzen leverde A.M. de Jong voor de Tweede Wereldoorlog grote sommen op – naast het met jaloezie gemengde dedain van de literaire elite. Pas aan het einde van de jaren zestig begon de bestsellercultuur ook voor literaire schrijvers, maar de cultuur bleef lang hangen: een schrijver doet het niet voor geld. Die schrijft om gelezen te worden. En God hoort hem brommen. Of haar. DE SCHRIJVER IS EEN DERDE WERELDLAND Op de literaire markt heerst het neo-liberale systeem. Schrijvers dienen als grondstofleveranciers, net als Derde Wereldlanden. Aan een bestsellerauteur biedt de uitgever een stoel met kussens. Zo’n schrijver kan eisen stellen en doet dat ook; zo’n schrijver heeft zich in het neo-liberale systeem van de boekenmarkt een plaats veroverd. Wanneer de

minder of slecht verkopende auteur eisen stelt zal de uitgever een andere, meegaander auteur publiceren. Die zijn er genoeg, want schrijver zijn is een begeerde positie. WAT DOE JE ERAAN? Samenwerken is de enige mogelijkheid van individuen om in een markt te overleven. Samenwerken in een vakvereniging als de VvL, of door het opzetten van een coöperatieve uitgeverij, om maar eens iets geks te noemen. Dat klinkt allemaal naar de negentiende eeuw en kacheltjes gestookt op turf, maar het zou best eens heel modern kunnen zijn. Met printing on demand, de beschikbaarheid van zelfstandige redacteuren en een beetje loyaliteit zou het moeten lukken, een eigen uitgeverij voor en door schrijvers. Zodat die eens een weekje ertussenuit kunnen naar London. MAAR JA Samenwerkende schrijvers? Dat is een contradictio in terminis. Natuurlijk, van de mooie vereniging VvL zijn er enkele lid, en dat is prachtig. Maar veel schrijvers, en vooral de beter verkopende, halen hun neusjes op voor een vakvereniging. Die regelen hun eigen zaakjes wel.

WAAR HAALT U HET VANDAAN?

‘Inspiration exists, but it has to find us working.’ – Pablo Picasso –

ROEL BENTZ VAN DEN BERG

oen ik destijds filosofie ging studeren kreeg ik voor ‘existentiefilosofie’ een docent die Heideggers definitie van het begrip ‘Dasein’ uitsprak op een manier die achteraf gezien een van mijn belangrijkste inspiratiebronnen bij het schrijven is geweest. Die definitie van het ‘Dasein’, als aanduiding van – zou je kunnen zeggen, al mag het van de puristen niet – de specifiek menselijke manier van in-de-wereldstaan, luidt als volgt: ‘het “Dasein” is het zijnde dat in zijn zijn om dat zijn zelf gaat’. Maar wacht, zo vlak en bleekjes als die woorden er hier nu bij staan zei hij ze niet, die docent, een ietwat gedrongen jongeman met tot over zijn ogen naar voren gekamd haar en een enorme neus, geen knappe man, maar aantrekkelijk door zijn intensiteit - hij zéi ze eigenlijk helemaal niet, hij zóng ze: het zijnde dat het in zijn zijn om dat zijn zelf gaat. Hij blies ze stuk voor stuk een andere lading in, al die verschillende ‘zijns’, liet ze zweven, als ragfijne sluiers die, gedragen door de wind, met elkaar een dans aangaan.

Ik zou willen dat u die dansende woorden even heel goed in u opneemt en ze een paar keer stil voor uzelf herhaalt, zoals je dat doet bij een mantra of kort gebed. Misschien wel in combinatie met ‘Namu Amida Butsu’, de boeddhistische uitdrukking voor hetzelfde soort ‘niet-tweeheid’ als waar Heidegger het over heeft. Dus, one more time for the broken-hearted, en denk er maar zo’n boven en voor de woorden uit dansend karaoke-balletje bij: het zijnde dat het in zijn zijn om dat zijn zelf gaat. Voelt u dat er iets gebeurt, dat er iets losgetrild wordt van binnen wanneer je jezelf dat zo hoort zingzeggen? Iets moois, iets waars, iets vreemd ontroerends ook. Iets droevig makends misschien wel, maar ook iets opstandigs, iets dat tegelijk getuigt van een groot verlangen als van het gevoel dat je je op de rand van een openbaring bevindt, iets dat je leven kan veranderen. Wat er daar losgetrild wordt, en hoe en waardoor: dáár is het mij in eerste en laatste instantie om begonnen wanneer ik – essayistisch of anders-

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

zins – begin te schrijven. Iets bewegends in zijn beweging proberen te vatten, dát is de kunst: het zijnde in zijn zijn. Ik weet het, daar moet je lenig voor zijn, en snel – denk maar aan de zee-otter, een dier dat zo ruim in zijn vacht zit dat hij zich razendsnel in die vacht om kan draaien, wat heel gevaarlijk kan zijn als je denkt hem van achteren in de houdgreep te hebben – zo snel moet je zijn om

iets te pakken te krijgen wat altijd net over de rand van het denken ligt. En dan heb je opeens verdomd weinig meer aan de klassieke vorm van redeneren, met een stelling hier of een hypothese daar, die je in de loop van je verhaal betogenderwijs moet proberen te bewijzen - al was het maar omdat je in de meeste gevallen helemaal niet kunt (of moet willen) weten waar je uit gaat komen.

De bewijzen die ik zoek, en die ik ook graag bij anderen aantref, moeten eerst nog helemaal uit het ongerijmde komen, of het nog niet gerijmde. Alleen wanneer het me op een of andere manier is gelukt om in taal teweeg te brengen wat datgene waarover ik schrijf bij mij teweeg kan brengen, kan ik zeggen: q.e.d. En om iets uit het ongerijmde te kunnen bewijzen moet je er je hele hebben en houden tegenover zetten, en ook stilistisch en vormtechnisch moet alles uit de kast, alle middelen die de verbeelding ter beschikking staan: fictie, feit, poëzie, experiment, autobiografie, zang en dans. Wezenlijk voor deze benadering is altijd de vraag: waarom raakt mij dit zo? Bij mij is het ooit begonnen met een bepaald soort muziek, die ik graag in taal wilde vangen: van de existentiële rillerigheid van de rock ’n roll tot aan de punk-jazz van het zijnde in zijn zijn. Maar al snel bleek er ook buiten de muziek om sprake te zijn van een ondergronds ritme dat alles met alles verbindt, een

Maar om terug te komen op de vraag ‘waarom raakt mij dit zo?’ (en zoals iemand eens heeft gezegd ‘ware onschuld is zowel niet kwetsen als niet gekwetst kunnen worden,’ zo zeg ik ‘van binnen dood zijn is niet raken en niet geraakt kunnen worden’): die vraag is de steen die je door de ruit van je geest moet gooien, of, andere metafoor, in de vijver van je gemoed, om dan te kijken wat dat teweegbrengt, wat er allemaal meeklinkt in de echo ervan, dan wel hoe ver de kringen in het water zullen reiken: thematisch, maar ook persoonlijk, filosofisch, psychologisch, maatschappelijk. Waar het ook begint, het is altijd middenin. En dat laten uitwaaieren is geen willekeurig proces, er blijkt een innerlijke logica aan ten grondslag te liggen, een ‘inner rhythm’, op dezelfde manier als een muzikant die improviseert op een thema dat thema in alle bochten waarin hij zich wringt kan laten dóórklinken, terwijl hij ondertussen langzamerhand, of juist heel snel, omhoog en omlaag spiraalt naar allerlei verschillende niveaus. In die zin is het essay dan weer niet alleen de meest vrije vorm van schrijven denkbaar, maar wat mij betreft ook, juist dóór die vrijheid, het literaire genre dat als geen ander iets kan bewerkstelligen dat de directe ervaring tot op een haar na kan benaderen. En daar moet het toch allemaal om begonnen zijn, denk ik, om de even vluchtige als desolate als lyrische waarheid van de directe ervaring, het voortdurend uit elkaar halen en in dezelfde beweging weer in elkaar zetten van de werkelijkheid, het zijnde in zijn zijn: chocola maken van de wereld, of, ander woord voor chocola: soul.

‘Een steen door de ruit van je geest’

‘unchained melody’ die overal begint en nergens eindigt. Bij een tros gekleurde ballonnen bijvoorbeeld zoals ik die bij een trouwpartij op de gracht de lucht in zag gaan en waarbij ik moest denken aan de schilderijen van Karel Appel die toen net was overleden, en aan de twee mensen bij wie ik een paar van die schilderijen thuis aan de muur had zien hangen, de een rijk en een warm bad, de ander rijk en een afgrond, maar het kan ook een passage uit een boek zijn of een beeld uit een film of een moreel dilemma waar iemand je voor stelt, of, zoals laatst, een envelop die ik in de bus kreeg met daarin weer een kleinere envelop, die van een liefdesbrief bleek te zijn die ik veertig jaar geleden stuurde aan een meisje dat inmiddels, zo bleek uit het begeleidende briefje, in een zenklooster bleek te zitten. Als abdis.

Van Roel Bentz van den Berg verschenen vier essaybundels, waarvan Zapdansen in 2007 werd bekroond met de Jan Hanlo Essay Prijs Groot, en de roman Dagen van vertrek (2004, longlist AKOliteratuurprijs). Begin 2015 verschijnt van hem de roman Het naderen van een brug. Op voorstel van Roel Bentz van den Berg schrijft Thomas Verbogt de volgende aflevering in deze serie.

DE COLUMN VAN NOORT -6-

EEN OUDE BEKENDE SELMA NOORT

nlangs ging ik voor Stichting Schrijvers, School, Samenleving met de auto naar een basisschool in Leiden, waar ik geboren en getogen ben. Onderweg volgde ik met belangstelling een verhitte discussie over ‘pesten’ op de radio. Ook ik werd vroeger jarenlang gepest tot ik in de hoogste klas van de middelbare school zelf angstaanjagend werd met bontjas, hasj en mes. Later, toen ik een poos administratief werk deed, werden daar mensen met opzet buitengesloten en belachelijk gemaakt en redelijke afdelingshoofden getreiterd tot ze door het lint gingen. Zelfs op de kunstacademie nog, weer jaren later, waren er mensen met verbeten lippen die manipulatieve spelletjes speelden, anderen schamper bejegenden en met scherpe ellebogen probeerden in het gevlei te komen bij reeds gevestigde kunstenaars. Op de Leidse basisschool hingen er tekeningen en slingers en ik werd hartelijk begroet door een aantal juffen die dezelfde kweekschool als ik doorlopen bleken te hebben, dus we wisselden enthousiast hartelijkheden en ervaringen uit. Het beloofde een leuke dag te worden. Toen de bel ging, vertrokken de juffen om de kinderen te gaan halen. Wachtend in mijn versierde stoel bladerde ik wat door mijn papieren tot er plotseling een vrouw voor me stond waarmee ik in de jaren tachtig een aantal jaren in een volleybalteam zat. Ze was het type ‘verbeten fanatiek’ en ‘een en al honende opmerkingen’ over de ene schouder terwijl ze zich over haar andere schouder lief glimlachend verzekerde van een achterban. Haar manier van kijken toen, alsof ik stront onder haar schoen was, maakte dat ik al verstijfde als zij de kleedkamer binnenkwam. En nu stond ze hier ineens, waar het

allemaal net nog zo prettig, hartelijk en veilig had geleken. Haar naam wrong zich uit mijn keel. Ik herinner me zelden iemands naam. Maar de hare dus wel. ‘Wat doe jij hier?’ piepte ik er achteraan. Zat zij in het onderwijs? Minzaam grimlachte ze op me neer. ‘Ik geef les aan groep acht.’ Er was mij zonet nog verteld dat in die groep veel vluchtelingenkinderen zaten die bijzondere begeleiding nodig hadden en kampten met een grote (school)achterstand. Het was de enige groep van de school waaraan ik geen bezoek zou brengen. Respect! Iemand die de schouders onder dit werk zette moest toch wel idealistisch, gemotiveerd en oprecht aardig zijn. Ik moest me in haar vergist hebben. ‘Ik heb al met de kinderen over je gesproken,’ zei ze. Zie je wel, ze was wel okee. Wat zou ze hebben verteld over de schrijfster waarmee ze vroeger volleybalde en die nu naar de school kwam? Dat ik vroeger aardig kon blokken aan het net? Dat ik inmiddels drie zoons had? Dat veel van mijn boeken zich in Leiden afspelen? Misschien had ze wel een boek van me besproken met de kinderen, of een stukje voorgelezen... ‘Ik zei dat ik je vaak genoeg in je blote kont heb gezien.’ Ik was met stomheid geslagen. ‘De kinderen geloofden me niet,’ vervolgde ze opgewekt. ‘Maar ik zei: “Echt waar hoor, na elke wedstrijd onder de douche”.’ Later zag ik haar groep acht voorbij lopen. Veel kinderen uit Noord-Afrika, hoofddoekjes, sluiers, en lange magere slungels met luide stemmen. Welkom in de Lage Landen, kinderen, waar de juf zich over jullie ontfermt.

IK HEB GEBOFT IN MIJN LEVEN Dolf Verroen (1928) is kinderboekenschrijver. Hij ontving drie griffels en is Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw. Zijn schrijverschap begon met vijf romans voor volwassenen. We spreken onder meer over zijn keuzes, de oorlog, en zijn boek Slaaf kindje slaaf, dat in Duitsland en Italië werd bekroond met belangrijke prijzen.

ANDREA KLUITMANN

hier. Hij las mijn Slaaf kindje slaaf en zei: ‘Godverdomme, ik kan wel naar huis gaan met dat boek van mij, jouw boek is geweldig!’ Karlijn Stoffels zat erbij en zei: ‘Maak je niet druk, Gerbrand, het is een kinderboek.’ Ze heeft gelijk gekregen. Niet helemaal, je hebt met je boek wel de Deutscher Jugendliteraturpreis, de Gustav-HeinemannFriedenspreis für Kinder- und Jugendbücher en de Italiaanse Premio della Città di Bella ontvangen, een soort Gouden Griffel. Slaaf moet natuurlijk naar Amerika, misschien lukt dat in het kader van het eregastlandschap op de Frankfurter Buchmesse 2016, het is een belangrijk boek. Het idee ontstond waarschijnlijk toen ik in 1976, een jaar na de Onafhankelijkheid, met Miep Diekmann voor het eerst naar Suriname ging en we Mariënburg bezochten, een suikerrietplantage. Mariënburg, waar uitsluitend slaven werkten, maakte ongelooflijke indruk op me. Vooral sociaal – ik ben met de blauwe knoop en het gebroken geweertje opgevoed – ik wilde erover schrijven vanuit de zwarte slaaf, maar dat lukte natuurlijk niet. Ongeveer tien jaar geleden werd ik door de NOB (Nederlands Onderwijs in het Buitenland) uitgenodigd naar Ghana. Daar heb ik een lezing gehouden voor volwassenen, heel feeëriek in een verlichte tuin van de ambassade. De volgende dag bezochten we Fort Elmina. Ik zag de kelders waarin de geronselde mensen werden gestopt. Mooie jonge meisjes werden op de binnenplaats aan de

olf en zijn partner Gerard ontvangen me in hun oude herenhuis in het Friese Sint Nicolaasga. Meteen komen we in gesprek over de onlangs overleden schrijfster D. Hooijer, pseudoniem van Kitty Ruis, ooit ook geïnterviewd op deze plek. Je bent een echte lezer, jullie huis is vol met boeken. Hoe heb je D. Hooijer ontdekt? In een antiquariaat vond ik Kruik en Kling. Ik las een zin en was verkocht. Ik was verrukt van het boek. Er zat een door haar aan iemand gerichte kaart in met haar adres. Ik heb haar geschreven en kreeg een ontzettend leuk briefje terug. Ze kende mijn boeken en had ze met veel plezier gelezen. Koren op de molen van mijn ijdelheid natuurlijk. Haar werk is niet erg bekend geworden en dat is toch te wijten aan een gebrek aan officiële aandacht. Ik vind het vreemd dat heel goede schrijvers soms niet gekend worden. Kinderboekenschrijvers misschien nog minder dan schrijvers voor volwassenen? Zeker, en wat me ook verbaast is dat er op dit moment in de volwassenenliteratuur heel veel jongensboekenliteratuur wordt geschreven. Daar is niets op tegen, maar doe dan niet of het allemaal literatuur is. Als een jeugdboekenauteur zo’n zelfde soort boek schrijft, wordt het meestal niet gezien, niet gelezen, niet besproken. Toen Gerbrand Bakker zijn roman Boven is het stil af had logeerde hij

‘Ik wil niet dat kinderen een verhaal van mij lezen waarmee ze niets kunnen, alleen omdat ík het zo nodig wil schrijven.’

Hoe werd daarop gereageerd? Vreselijk, al had ik natuurlijk wel het geluk dat ik niet omhoog hoefde te klimmen, ik ging omlaag. Collega’s vroegen me of ik het deed omdat het makkelijker was, of omdat het meer verdiende. Niemand vroeg: Waarom doe je dat, het waren allemaal uiterlijke vragen. Maar in die tijd, begin jaren zeventig, werd het nieuwe kinderboek wel serieus genomen. Wat is er toch gebeurd dat het kinderboek tegenwoordig zo’n lage status heeft? Ik heb ooit tegen Hanneke Groenteman in een interview gezegd, naar aanleiding van mijn boek Karel en de kindermoordenaar, dat kinderen alleen nog maar interessant zijn als er iets met ze gebeurt, als ze worden misbruikt. Ze was daar wat ontsteld over. Toch is het zo, het kind in de literatuur is helemaal niet belangrijk meer. Wat er met kinderen gebeurt, dat is belangrijk. Verder is het ook zo dat – mede door al die fusies – de commerciële afdeling van de uitgeverij bepaalt wat wel en wat niet wordt uitgegeven. Ik sprak onlangs iemand van een kinderboekenwinkel die zei dat de hele winkel volstond met makkelijke dingen. Uitgevers hebben niet in de gaten dat ze nu met iets bijzonders moeten komen, dat durven ze niet meer. Maar dat gaat natuurlijk ook wel weer voorbij. Zelf schrijf je zonder voorbehoud vanuit de positie van het kind. Denk je aan je doelgroep tijdens het schrijven? Ik krijg een idee voor een verhaal en dat idee leeft heel lang bij me. Meestal ontstaat het vanuit een bepaald gevoel. Het idee is niet: ik reis van A naar B, het idee is: ik durf niet. Dat is het uitgangspunt,

DOLF VERROEN MET ENGEL. FOTO: G. BELTZIG

gouverneur getoond. Toen vroeg ik me af hoe het kan dat je mensen als voorwerpen kunt zien en niet als mensen? Dat blijkt in elke oorlog de kernvraag, die fascineert me. Je begon als schrijver voor volwassenen en bent toen kinderboeken gaan schrijven, hoe kwam dat? Ik publiceerde vanaf 1956 drie romans en twee verhalenbundels. Ze gingen goed. Mooie kritieken en verkoopcijfers. Te danken misschien aan het feit dat mijn eerste boek Van Eeuwigheid tot Amen gelijk met Het zwarte licht van Mulisch werd genomineerd voor de Stadsprijs van Amsterdam, dat ik er een reisbeurs voor kreeg en Boek van de maand in de Groene werd. Maar ik kreeg steeds meer moeite met schrijven. Soms schreef ik maar één zin per dag. Alles moest worden opgediept uit een enge leegte. Tot ik op een nacht wakker werd en zinnen wist. Ik ben gaan schrijven en alles viel op zijn plaats: ik voelde me herboren. Het was een boek voor jonge kinderen, maar ik voelde me voor het eerst volwassen, volledig.

daar denk ik heel lang over na, en langzamerhand gaat zich daar dan taal bij voegen. En dan weet ik ongeveer voor welke groep het is. Ik vraag me niet af of kinderen mooi vinden wat ik maak, maar ik vind het wel belangrijk dat hetgeen ik schrijf aansluit bij hun belevingswereld. Ik wil niet dat kinderen een verhaal van mij lezen waarmee ze niets kunnen, alleen omdat ík het zo nodig wil schrijven. Maar weet je, schrijven is toch een heel raar proces. Ik kan nu bijvoorbeeld niet meer voor heel jonge kinderen schrijven, dat ben ik helemaal kwijt. De essentie van schrijven is dat ik dingen maak die uit mezelf komen. En ik wil schrijvend dingen ontdekken. Ga je dan nu iets nieuws doen? Ik ben bezig met memoires. Daar komen portretten in van mensen die ik kende, Albert Vogel, Miep Diekman, Jenny Dalenoord. En ik ben nu ook zo ver dat ik me niet meer geneer om dingen te schrijven, ik kan het nu ook met een bepaalde nuance doen en ik weet dat het echt goed is wat ik aan het doen ben. De mensen over wie je schrijft zijn vaak niet meer zo bekend. Het doet er ook niet toe over wie je schrijft, het gaat erom hoe je het doet. Ik maak me niet ongerust. Ik heb een apart computertje waar ik het op schrijf, zonder e-mail, zonder Facebook, zonder internet. Ik denk dat het volgend jaar klaar is. Ik wil een inleiding schrijven over de hele korte Amsterdamse periode die ik heb meegemaakt meteen na de oorlog. Ik was eerst een tijd lang in Frankrijk en ging daarna in die enorme chaos in Amsterdam zitten. Wat Remco Campert eens schreef, ‘heel Europa was één groot matras,’ dat is waar! De jaren zeventig waren er niks bij. Maar alles op een andere manier. Iedereen ging met elkaar naar bed en iedereen leefde van elkaar, en iedereen experimenteerde, wilde ontdekken. Het was spannend, opwindend, maar ook bedreigend. Armoede hing er als een zwarte deken overheen. Allemaal jonge mensen, iedereen zat bij Eijlders, iedereen was arm. Je at in de mensa of in de gaarkeuken en dan waren er een paar van die maecenassen die geld hadden, en die vrat en dronk je dan uit. Er werd ontzettend veel gedronken. Door vrienden in Den Haag werd ik een beetje gered. Ik kreeg baantjes, schreef geen woord, voelde me diep ongelukkig, maar ik had geen honger en kon me redden.

Mis je die tijd? Nee, helemaal niet. Het hoort ook bij een bepaalde leeftijd, het zou bespottelijk zijn als ik me nu zo gedroeg als toen. Je moet natuurlijk ook niet vergeten dat het een heel ontredderde tijd was, en de oorlog was iets van heel zwart-wit. Ik herinner me nog goed dat mijn ouders op een gegeven moment tegen me zeiden dat ik de straat op moest gaan, het was feest, de oorlog was voorbij. Maar ik kwam niet in een feest terecht, ik kwam terecht in dat kaalknippen van die meiden en de manier waarop dat ging. Toen dacht ik, ik wil gewoon weer terug naar de oorlog. Walgelijk. Het had niets met vergelding te maken, maar met pure wreedheid en machtswellust. Ik wist dat mijn moeder ertussen zou zijn gesprongen, zo was ze. Ik niet. Dat is iets wat me nog steeds dwarszit. Mijn hele leven lang betrap ik mezelf erop dat ik iemand ben die kijkt. Ik kan goed kijken, ik zie heel veel aan mensen, maar ik ben slecht in reageren. Wel geloof ik dat ik in mijn werk niet laf ben, in mijn werk durf ik veel. Maar ik ben een observeerder. De dingen die veel indruk op me hebben gemaakt zijn trouwens niet de dingen waarvan iedereen dat zou denken. Ik zat misschien in de derde of vierde klas, en toen kregen we een kwekeling, meneer Olivier. Hij had een vioolkist bij zich en ging spelen. Hij speelde niet Lang zal ze leven of een of ander deuntje, maar iets echts, ik denk zelfs Bach. Thuis luisterde ik op een gegeven moment naar de radio, naar een sopraan. Mijn vader vroeg of ik dat kattengejank alsjeblieft uit wilde zetten, maar toen ik zei dat ik het mooi vond mocht ik het wel afluisteren. Hij zei dat het een aria uit de Matthäus-Passion was, en dat die volgende week in de kerk zou worden opgevoerd. ‘Het kost één gulden en het duurt vier uur, en je blijft zitten!’ Hij dacht natuurlijk dat ik daarna voor altijd genezen zou zijn, maar er ging een wereld voor me open. En ik ben ervan overtuigd dat ik dat aan meneer Olivier te danken heb.

‘Ik schreef een boek voor jonge kinderen, maar ik voelde me voor het eerst volwassen.’

roos, dat was ongelooflijk, ik ben dat nooit vergeten, dat heeft zo veel indruk op me gemaakt. Dat is wat je met een boek kunt doen, toen, je had als schrijver echt een huis. Liesbeth ten Houten van uitgeverij Leopold gaf me alle ruimte, en ze was een fantastische aanjager. Dan kwam je een manuscript brengen en ze zei: ‘Ik lees het meteen. Ga jij maar ergens koffiedrinken.’ Of ze kwam bij ons thuis om te lezen. Op een dag kwam ik Allemaal de boom in brengen. Een bundel verhaaltjes voor jonge kinderen waarin de volwassenen net zo’n belangrijke rol spelen. Dat was toen totaal nieuw. Liesbeth las het en zei: ‘Ik heb nog nooit zoiets raars gelezen. Volgens mij verkoop ik er geen tien van, maar ik ga het toch uitgeven.’ Er kwamen illustraties bij van Thé Tjong-Khing en het werd een succes. Ik was straatarm en begon ineens geld te verdienen. Na De kat in de gordijnen, dat een griffel kreeg, begon het geld in stromen binnen te komen. Goede verkoop, veel lezingen. Zomaar ineens een ton per jaar. Je verkocht dus waanzinnig veel boeken. Ik heb zo geboft in mijn leven, vanaf 1975 heb ik van mijn werk kunnen leven. Nu niet meer. Ook op het eind van de vorige eeuw werd het minder omdat er zo verschrikkelijk veel te veel boeken kwamen. Men werd gek van de welvaart, er moest steeds meer komen. Het kinderboek had alle belangstelling. Wij leefden in een gouden tijd, maar we beseften het niet. Ik heb weleens het gevoel dat jonge collega’s mij beschouwen als uit een ander tijdperk. En dat is natuurlijk ook zo. Door je leeftijd word je toch een beetje afgeschreven. Ted van Lieshout, bij wie ik een keer op bezoek was, zei: ‘Voorzichtig op de trap, hoor. Je bent ouder dan mijn moeder.’ Tja… Mijn boeken hebben vaak weerstand en verontwaardiging opgeroepen. Dat moet ook. Een schrijver die alleen bijval en prijzen oogst, is een lakei (Paul Léautaud). Ik heb dan ook moeite met deze thrillertijd. Ik vind het bijvoorbeeld moeilijk om de selfies in het Letterkundig Museum van Heleen van Royen normaal te vinden. Ik vind het prima dat mensen veel geld verdienen, maar het verschil tussen kwaliteit en kwantiteit begint in mijn idee erg te vervagen. Ik zie dat het gebeurt en ik probeer het te accepteren. Wie weet trouwens waar het allemaal terecht komt. Schrijvers hebben het mooiste beroep van de wereld. Ik ga ermee door zolang ik kan.

DOLF VERROEN EN NANNIE KUIPER. FOTO: LIES WIEGMAN

Daarom denk ik dat alles wat je aan kinderen aanreikt zo belangrijk is, het kan nieuwe werelden openen. Jullie hadden onderduikers thuis en je hebt een boek geschreven over de oorlog, waarmee je ook door Duitsland hebt gereisd. Mijn ouders waren heel erg anti-Duits. We hadden veel onderduikers in huis, jongens en mannen, waarmee ik mijn eerste seksuele ervaringen had, trouwens. Een van hen was Polly, een gigantisch lange jongen uit Zeeland. Ik weet nog dat mijn moeder zei: ‘Mijn god, hoe moet dat, die kan ik toch niet in de koffiepot kwijt?’ Polly was nuchter en maakte zich om niets druk. Een keer hadden we een inval en hij was de enige die niet meer weg kon komen. ‘Zeg maar dat ik tbc heb,’ zei hij. Hij ging in bed liggen met een pispot naast zich en mijn moeder leidde de soldaten rond en ging meteen naar die kamer toe en zei: ‘Ja, een ding moet ik u wel vertellen, hier ligt iemand met tbc, dat is erg besmettelijk.’ Ze waren zo weer vertrokken. Het boek dat ik heb geschreven over de oorlog Als oorlog echt is, kun je zo downloaden van de site van de dbnl. In het Duits heet het So geht es dir, wenn Krieg ist, en in 1995 ben ik er heel Duitsland mee doorgegaan. Dat was zo ontzettend leerzaam. Ik had veel lezingen, maar bijvoorbeeld op een gymnasium in een rijke Berlijnse buurt was er ook veel weerstand van de kinderen, die van hun grootouders hele andere verhalen hoorden dan ik ze kwam vertellen. Ik heb mijn manier van vertellen toen aangepast, geprobeerd om de positie van de grootouders mee te nemen in mijn verhaal. Aan het einde, toen ik wegging, gebeurde er iets ontzettend aandoenlijks: ik kreeg van alle kinderen een

UITERST INNERLIJK Na veel onvoelbaar pogen heb ik eindelijk mijn ogen open gedicht, maar zozeer naar binnen gericht dat ze in de spiegel blijken op 2 witte schelpjes te lijken Geen gezicht.

LEO VROMAN Nee, nog niet dood Querido, Amsterdam 2008

VAN KWAAD TOT ERGER Nr.22

STRATEGISCH DENKEN BIJ DONKER WEER KEES HOLIERHOEK

itgevers hebben het moeilijk. Met het digitale terrein als nieuw speelveld lijkt het een kwestie van erop of eronder. Ons aller perspectief lijkt veranderd. Donkerder geworden. Zeker als ook nog eens de mededingingsautoriteit ACM onbekommerd gaat pleiten voor het afschaffen van de vaste boekenprijs. Alsof we al niet genoeg digitale ellende in pikzwarte wolken over de lage polders op ons af zien komen. Ik vraag me weleens af: wat zou ik als uitgever doen als de nood zo hoog zou stijgen dat de golven me dreigden te overspoelen? Met andere woorden: wat zou mijn strategie zijn wanneer de uiterste consequenties op de Afsluitdijk bonkten? Ik zou één ding zeker niet doen: ik zou niet proberen de VvL en Lira uit elkaar te spelen. Dat kan een tijdje goed gaan, maar uiteindelijk zullen auteurs vanuit hun welbegrepen gezamenlijk belang elkaar terugvinden en zich verenigd teweerstellen. Maar veronderstel even dat het wél lukt een wig te drijven tussen de vertegenwoordigers van de creatieve geest: hoe zou ik daarbij te werk gaan? Ik zou op zoek gaan naar een onderwerp waar auteurs door alle groeperingen heen verschillend over denken. Ik zou als uitgever eerst met de kleinste club gaan praten, dat is dus de VvL. In dat gesprek zou ik een individuele contractuele benadering voorstaan, omdat die benadering de VvL al gauw van nature zou bekoren. Vervolgens zou ik die individuele benadering via het modelcontract voor de uitgave van boeken zo aantrekkelijk mogelijk willen maken om in samenwerking met de beroepsvereniging dat lastige collectief, Lira, terug in het hok te krijgen. Ik zou als uitgever overal verkondigen dat Lira geen verdediger van de belangen van auteurs, maar een verdediger van eigen belangen is. Althans, ik zou een advocaat inhuren die ik heel voorzichtig

van zijn laatste beetje verstand zou ontdoen en die ik vervolgens in een procedure voor de rechter in Den Haag zulke onzin hardop uit zou laten spreken onder gelijktijdige overlegging van een brief waarin – ten onrechte – wordt beweerd dat VvL en uitgevers samen tot een en dezelfde opvatting zijn gekomen over e-lending. Jammer natuurlijk dat die bereikte overeenstemming vervolgens door de VvL uitdrukkelijk wordt ontkend. Laat je als auteur toch niks wijs maken: het digitale probleem haalt het slechtste in de mens naar boven, omdat grote delen van het digitale terrein nog niet in kaart gebracht zijn en vele beren zich vrijelijk over vele wegen bewegen. Afspraken laten zich moeilijk als netjes beschrijven als ze niet of nauwelijks geremd worden door bestaande en gedeelde kaders, bestaande en aanvaarde verdienmodellen. Ach kom nou, hoor ik de welwillende exploitant verzuchten, cbo’s hebben primair dan misschien wel niet de eigen belangen op het oog, maar dan in ieder geval wel ándere belangen dan de belangen van de beroepsverenigingen. Alsof er verschil zou zijn tussen waar de cbo naar streeft en waar het de beroepsvereniging om te doen is. In beide gevallen gaat het om de optimalisering van de waarde van de gebruiksrechten op het werk van leden en aangeslotenen. Wie cbo’s nader bekijkt, kan als wezenlijke missie de correctie noemen die cbo’s aanbrengen op het verstoorde evenwicht tussen makers en de exploitanten van hun creaties, hetzelfde doel dat de overheid nastreeft met de introductie van een auteurscontractenrecht – waar eindelijk schot in lijkt te zitten. Kees Holierhoek is voorzitter van Lira.

Door technologische ontwikkelingen en rechtelijke uitspraken over tweedehands verkopen staat een nieuwe ontwikkeling als het e-book qua verdienmodel voor auteurs en uitgevers al een paar jaar na de introductie onder zware druk. In een boekenwereld die het toch al moeilijk heeft is dat geen goed bericht. Maar er is ook positief nieuws: het hoorspel is terug en heeft een literaire vorm aangenomen.

DE WEDEROPSTANDING VAN HET HOORSPEL DE HOORSPELFABRIEK GEBRUIKT LITERAIRE BOEKEN

PETER SMIT

n de jaren vijftig en zestig volgde half Nederland de avonturen van de radiohelden Paul Vlaanderen en de Familie Doorsnee. Gemiddeld waren er per avond twee hoorspelen geprogrammeerd. Er was een speciale hoorspelcommissie, die erop toezag dat die hoorspelen elkaar niet in tijd overlapten en die bemiddelde als er problemen waren. Om de producties soepel te laten verlopen was er een hoorspelkern, een vaste groep van 20 acteurs en 20 actrices die een speciale cursus hadden gevolgd en die op vaste tijden inzetbaar waren. Dit om te voorkomen dat de naar uitzendmateriaal hongerende omroepen hun zendtijd ongebruikt moesten laten voorbijgaan. De opkomst van de televisie maakte een eind aan de hoogtijdagen van het hoorspel. Het aantal uitzendingen begon aan het eind van de jaren

zestig te dalen en in 1986 werd de hoorspelkern opgeheven. Er werd nog af en toe een hoorspel opgenomen, maar te weinig om een gespecialiseerde organisatie in stand te houden. Zo werden er kort na de eeuwwisseling een nieuwe aflevering van Paul Vlaanderen en een korte serie over Tom Poes en Heer Bommel tot stand gebracht. Het succes van de boeken van J.J. Voskuil (Bij nader inzien en Het Bureau) leidde eerst tot een tv-bewerking en later tot een hoorspelreeks, die met 360 afleveringen meteen de langstlopende Nederlandse hoorspelserie ooit was. Het bleef niet de enige hoorspelbewerking van een literaire roman. Sinds de oprichting van De Hoorspelfabriek in 2005 zorgen Marlies Cordia en Vibeke von Saher ervoor dat er jaarlijks een aantal literaire boeken als hoorspel wordt uitgebracht. VvL.nu sprak met Cordia en Von Saher. Â

ILLUSTRATIE: FLORIS TILANUS

Marlies, jullie hadden allebei ervaring met hoorspelen. Jij werkte bij de TROS en Vibeke bij een Duitse omroep. Was die gedeelde ervaring met hoorspelen de hoofdreden om met De Hoorspelfabriek te beginnen? Nou, in elk geval niet direct. Vibeke en ik werkten voor de Humanistische Omroep en we waren allebei betrokken bij documentaires. Vibeke vond het jammer dat die documentaires na de uitzending nooit meer gebruikt werden en wilde er iets mee doen. Nu vond ik dat ook jammer, maar ik voelde aan dat daar geen markt voor was. Maar wel voor hoorspelen! En zo hebben we op een terras bij een kop koffie spontaan besloten om in hoorspelen te stappen. Waarbij al meteen bleek dat we elkaar prima aanvullen. Vibeke is Deens en Duits, heeft een opleiding in de musicologie en heeft een soms heel verrassende kijk op het Nederlandse taalgebruik. Ik heb dertig jaar ervaring bij de Nederlandse omroepen, ik weet wat er speelt en ik heb veel contacten. Produceren jullie de boeken die jullie tot hoorspel gaan bewerken zelf? Nu niet meer. In het begin deden we dat wel, maar daar hebben we veel geld op verloren. We kwamen met behoorlijk grote namen, zoals Grunberg en Mulisch, maar we kwamen ook met een afgerond product en op een of andere manier valt dat niet goed, omroepen willen zelf ook een stem hebben in het proces. Sindsdien bieden we een in hoorspelen geïnteresseerde omroep een aantal titels aan, als tips. Zodra de omroep dan een keuze heeft gemaakt, komen ze weer bij ons terug. Dan maken wij een begroting, we gaan op zoek naar subsidies of andere financieringen en als alles rond is gaan we met het hoorspel aan de slag.

Wordt het verhaal door de auteur van het boek tot hoorspel bewerkt? Ik heb les gegeven in hoorspel aan de Hogeschool voor de Kunsten Utrecht, als onderdeel van ‘writing for performance’ en het is een heel apart specialisme. Arthur Japin kan het, maar die is als hoorspelauteur begonnen en enkele van zijn romans zijn oorspronkelijk als hoorspel geschreven. Verder zijn ook Esther Gerritsen en Wanda Reisel uitzonderingen, die schrijven romans, maar hebben allebei veel voor toneel en theater geschreven. In de regel is het zo dat wij een hoorspelschrijver vragen om het boek te bewerken en dat we topacteurs vragen om in het hoorspel te spelen. Wat staat er voor een auteur financieel tegenover? Hanteren jullie een 10%-regel, zoals in het Modelcontract voor literair werk? Nee, we bieden een bedrag voor het bewerkingsen uitzendingsrecht en dat bedrag is gerelateerd aan de uiteindelijke lengte die het hoorspel krijgt. We dichten de zaak verder auteursrechtelijk zo goed mogelijk af met een beperkte licentie, zodat het hoorspel niet eindeloos herhaald of anderszins gebruikt kan worden zonder dat de auteur daar iets voor krijgt. En, zoals gezegd, we produceren het hoorspel pas als we een contract met een omroep hebben. De auteur krijgt in beginsel na de uitzending kabelgeld. Maar dat loopt verder via Lira, daar gaan wij niet over. Succesvolle boeken worden steeds vaker verfilmd. Is dat voor jullie een voordeel of een nadeel? Het zijn heel verschillende producten en ik denk niet dat het veel uitmaakt. We hebben soms wel problemen met de rechten. De filmproducent heeft vaak ook de audiorechten van het boek en in zo’n

geval wordt het voor ons heel moeilijk om tot zaken te komen. Dat geldt ook voor luisterboeken, dan heeft de producent van het luisterboek de audiorechten en hebben wij het nakijken. Heel vervelend, en ik zou auteurs dan ook willen vragen om in zo’n contract een voorbehoud voor bewerking tot hoorspel op te nemen. Zijn jullie hoorspelen geen concurrent voor luisterboeken? Dat denk ik niet. We hebben een webwinkel waar onze hoorspelen als cd of als podcast besteld kunnen worden, maar de verkopen zijn echt heel bescheiden. Voor ons zijn de omroepen het belangrijkst, en de instituten die zich voor blinden inzetten. De verkoop aan particulieren is voor ons eigenlijk meer een service dan een bron van inkomsten. Je gaf aan dat de start van De Hoorspelfabriek moeizaam verliep. Hoe gaat het nu? Nou, eigenlijk verbazingwekkend goed. We mer-

ken een groeiende vraag waar we eigenlijk een teruggang hadden verwacht. We hebben met Bonita Avenue van Peter Buwalda een echte uitschieter gehad. Naar de uitzending hebben 150.000 mensen geluisterd en in de dagen erna is de site met de podcast door nog eens 150.000 mensen bezocht. Dat zijn wat je noemt resultaten om blij van te worden. Verder waren we dit jaar genomineerd voor de Zilveren Reissmicrofoon voor de kwaliteit van onze producties en omdat we veel goede jonge dramaschrijvers kansen geven. Dus hoogconjunctuur in de Hoorspelfabriek? We hebben het er druk mee en als auteurs hun boeken geschikt vinden om tot hoorspel te worden bewerkt, moeten ze ons zeker even tippen. Of hun werk uiteindelijk gekozen wordt ligt niet bij ons, maar we als we er mogelijkheden in zien zullen we het zeker bij onze opdrachtgevers onder de aandacht proberen te brengen.

VERZILVER JE RECHTEN – SLUIT JE AAN BIJ LIRA! De rechten van makers staan onder druk. Auteursrechtelijk beschermde werken worden steeds vaker digitaal gekopieerd of online (her)gebruikt, zonder dat daar een vergoeding voor de auteur tegenover staat.

Het is daarom belangrijk om uw auteursrechten te borgen. Dat kan bij Stichting Lira (Literaire Rechten Auteurs). Lira incasseert en verdeelt al meer dan een kwart eeuw de vergoedingen die schrijvers en vertalers toekomen. Zo ontvangen auteurs via Lira bijvoorbeeld de wettelijke vergoedingen voor het kopiëren van boeken en tijdschriften door bedrijven, overheids- en onderwijsinstellingen, het privé-kopiëren van films en tv-series en het uitlenen van boeken door openbare bibliotheken.

Ook voor nieuwe (digitale) exploitatievormen kan Lira uw rechten beheren. Door u aan te sluiten, zorgt u dat Lira de rechten uitoefent voor exploitaties waarvoor u zelf niet, of alleen met veel moeite, een vergoeding zou kunnen incasseren.

Aansluiten? Laat uw gegevens achter via onze website of door het aansluitingscontract te printen en te ondertekenen via www.lira.nl/contract/. Kruist u ook de rechten onder III aan, dan worden uw digitale rechten bewaakt door Lira.

opbrengst krijgt in plaats van de hier gebruikelijke 60%. Dit is redelijk omdat de uitgever in zo’n geval niet optreedt als ‘agent’ voor de auteur en dus ook geen (hoge) vergoeding hoeft te ontvangen ter compensatie. *** OPTIECONTRACT FILMPRODUCENT V: Mijn uitgever sloot voor mijn boek een optiecontract met een filmproducent, wat houdt dat in?

A: Een optiecontract is een contract waarin de optie tot het maken van de film naar het boek wordt vastgelegd door één partij. Het wordt altijd voor een aantal jaren afgesloten. In die periode mag de auteur of de uitgever geen afspraken met anderen maken over een eventuele verfilming. De lengte van de periode heeft te maken met het (laten) schrijven van het scenario, maar vooral met de financiering van de film als geheel. Het maken van een film is een kostbare aangelegenheid. Vaak komt een film tot stand met hulp van een flink aantal fondsen en andere financiers.

JANNE RIJKERS

***

HOORSPELBEWERKING V: Als ik een hoorspel van mijn werk wil laten maken, wat moet ik dan met mijn uitgever regelen? (Zie ook het artikel van Peter Smit over de Hoorspelfabriek.)

OPTIECONTRACT V: En als ik handige contacten heb in de filmwereld en er komt een (optie)contract tot stand voor het schrijven van een scenario, heeft de uitgeverij dan ook recht op een percentage?

A: Een hoorspel is een bewerking van je boek. Er moet eerst iets met de tekst ‘gebeuren’ alvorens je van een hoorspel kunt spreken. Voor een luisterboek geldt dat niet, dit is ‘slechts’ een gesproken versie van het boek. Het Modelcontract regelt in artikel 1 de licentie en de reikwijdte daarvan: wat mag de uitgever doen met jouw werk en wat is je vergoeding? Het luisterboek valt onder artikel 1 lid 6 onder a. Het hoorspel valt onder artikel 1 lid 6 sub c: het bewerken van het werk voor radio en het maken van reproducties. Luisterboek en hoorspel staan elkaar dus niet in de weg. Als je bij het sluiten van het contract voor je boek al weet dat er interesse bestaat voor een hoorspel of als je zelf contact hebt met hoorspelmakers, hou daar dan rekening mee. Je kunt de uitgever voorstellen dit artikellid te schrappen, of – als de uitgever daarmee niet akkoord gaat – het percentage aanpassen. Je kunt in het contract opnemen dat als de afspraak over een hoorspel door jouw inspanningen tot stand komt, jij 80% of 90% van de

A: De uitgeverij heeft recht op een percentage als dat geregeld is in het contract tussen jou en je uitgever. Voor het bewerken van het boek tot filmscenario of tot toneeltekst geldt hetzelfde als hierboven. Ook hiervoor kan dus een afwijkende afspraak worden gemaakt. Handig is om bij het sluiten van het contract je uitgever meteen te vragen naar zijn contacten en activiteiten voor het verfilmen van je boek. Niet voor ieder boek geldt dat er een film in zit, maar hou rekening met de mogelijkheid, de licentie voor verfilming staat namelijk wel standaard in het contract!

VvL helpt verder via de vernieuwde site www.vvl. nu, zie met name de rubriek Veel gestelde vragen. Janne Rijkers is coördinator van de VvL.

HIJ ZEI ZIJ ZEI

‘Als je bezig bent met: “Ziet iedereen mij wel?” ben je meer bezig met gezien te worden dan met zelf kijken. En bovendien moet een schrijver niet kijken naar wat er mooi en geweldig is, zoals iedereen op de sociale media doet. Je moet juist zoeken naar rafeltjes en scheurtjes. Daar worden je personages misschien minder knuffelbaar van. Tja, ik wil niet pleasen.’ Wytske Versteeg in NRC Handelsblad van 24-12014 ‘Oooh, schrijven is de hel! Het is iets voor mensen die een reddingsboei nodig hebben, zo van: ik ga schrijven want anders spring ik van een brug. Waarom zou je schrijven als je een leuk en vrolijk leven hebt? […] Dat jaren zitten priegelen en dan niet eens weten of het boek geniaal is of een gedrocht. Schrijven is een soort exorcisme, een uitdrijving van de duisternis.’ Carolina Trujillo in Vrij Nederland van 14-6-2014 ‘Ik doe pas iets als ik er zin in heb en moet mezelf voortdurend motiveren om zin te maken, zeker voor het schrijven van een lastig stuk, een boek. Ik moet er altijd weer mijn hele hebben en houwen in stoppen. Je moet jezelf ontzettend serieus nemen en echt geloven in je idee. Dat kost tijd en ondertussen heb ik allerlei vluchtroutes, zoals eindeloos op het internet naar kleren zoeken. Dat is het ultieme lanterfanten, volkomen tijdverspilling. Dan moet ik mezelf tot de orde roepen.’ Jessica Durlacher in: Vrij Nederland van 28-6-2014 ‘De literatuur is in eerste instantie voor mij een vehikel voor verzet en zelfbehoud. De taal is daarbij de scherprechter. Wanneer in het buitenland een boek van mij verscheen, werd ik prompt opgeroepen door mijn vaste ondervrager bij de Securitate, de Roemeense geheime dienst. In die zin zorgden mijn teksten voor persoonlijke problemen, maar tegelijkertijd waren ze mijn vrijgeleide. Op een of andere manier kon het regime het zich niet veroorloven om mij langdurig gevangen te zetten of monddood te maken. Het bleef meestal bij een dag of twee, drie ondervragen. Zodra ik daar van bekomen was, begon ik direct weer met schrijven.’ Nobelprijswinnaar Herta Müller op: Literatuurplein.nl

CITATEN UIT DE BOEKENWERELD Samengesteld door René Appel

[Naar aanleiding van de vraag of gevestigde schrijvers een sta-in-de-weg zijn voor jongere schrijvers:] ‘Een sta-in-de-weg? Niet dat ik weet. Wel wordt er fors geroddeld in de literaire wereld, zachtjes, achter elkaars rug om, op fluistertoon. Al gebeurt dat volgens mij meer onder ouderen dan onder jongeren. Als tiener opereerde ik vooral in de hiphopcultuur, waar het gebruikelijk is om iemand op de schouder te tikken en te zeggen wat je op het hart hebt. Die directheid mis ik weleens in de literaire wereld.’ Thomas Heerma van Voss op Nu.nl (18-1-2013) [Over self-publishing-uitgaven:] ‘We kunnen geen 1000 boeken gaan lezen om te beoordelen of we ze willen inkopen. Daarom zijn we nog altijd blij met uitgevers die uit het aanbod kiezen en die hun vertegenwoordigers door het land heen sturen om hun boeken aan te prijzen. Bij hen weten we zeker dat ze kwaliteit verkopen.’ Winkelchef Herm Pol van de Amsterdamse boekhandel Athenaeum in NRC.next van 26-10-2013 ‘Voor mij is de ideale schrijfhouding: lekker klooien zoals ik als kind klooide. Wanneer je gaat denken: “dit boek gaat de mensheid veranderen”, dan blokkeert alles. (…) Ik merk dat veel beginnende schrijvers zich drukker maken om de roem die het schrijven wellicht oplevert, dan om het schrijven zelf. Dat is nu eens een voordeel van opgroeien in een artistiek milieu: mijn zus en ik waren als kind al omgeven door succesvolle kunstenaars, musici en componisten voor wie roem een vervelende bijzaak was van datgene waar het ze werkelijk om te doen was: lekker iets moois maken.’ Marente de Moor in NRC Handelsblad van 25-72014

· · ·

· ·

E E L E T EN D N F LO N D A L R I D D E R HI E U W E U I TG E VT E RS W I J K O F T R E K K E N D E M A K D A L E M O R AD D E R H E T N G A Z I N W I N I E . . . E E N V E R U I TG E V E N B F LO N D E N BI R A A L R I N T E N DA S M AE N B E S T E V R H E T N I E U W EI N T E RS W I J K OD E M O R A A L RT L A D K A I J K O F LO N D R A A L R I D D E R AG A Z I N W V E RT R E K K E NN B L A D K A N E M O N T E N DA S M V R I E . . . E E N E U I TG E V E I N T E R S W I J K D N T E RS W N E K K H W UW KA TE RE N V E RT E V E N B L A D O N D E N B E S D E R H E T N I E S M AG A Z I N B E S T E V R I E . . . K G RT R E E N DA LO N D E N E T V W E U I TT E RS W I J K O F LE M O R A A L R I D N N A E K E F W I N RT R E K K E N D E V E N B L A D T E R S W I J K O E S T E V R I E . . . D E R H E T N I E E E N V E N I E U W E U I TGAG A Z I N W I NF LO N D E N B M O R A A L R I D B L A D K A N T E N E T E R H E A N T E N DA S MI N T E RS W I J K O E RT R E K K E N D E U I TG E V E N W I N T E RS W I J K B L A D K AG A Z I N W V R I E . . . E E N V H E T N I E U W S M AG A Z I N N I E U W E B E M R T A IJ E N DA S N D E N B E S T E O R A A L R I D D EA D K A N T E N D AG A Z I N H E W I N T E RS W L M O R A AA K O F LO T R E K K E N D E MI TG E V E N B L A N T E N DA S M AG A Z I N E M D S N A E D E N V E R E T N I E U W E U V E N B L A D KL A D K A N T E N E N V E RT R E K KV E N B L A D K D E R H I E U W E U I TG E I TG E V E N B S T E V R I E . . . E I E U W E U I TG EN E E N V E RT RN HET H E T N T N I E U W E U O N D E N B E D E R H E T N O F LO N D E R E D E D K L I D J H I D D E R N T E RS W I J K O F D E M O R A A L R W I N T E RS W IN D E M O R A A L R T N I EUW E H L N N W I V E RT R E K K E N A S M AG A Z I NN V E RT R E K K E W E U I TG E V E U I TG E V E N B T E RS W . . . E E N A D K A N T E N DT E V R I E . . . E E E R H E T N I E UH E T N I E U W E N I W . D D E R B LO N D E N B E S M O R A A L R I D D A A L R I D D E R DA S M AG A Z I N B E S T E V R I ER J K O F L RT R E K K E N D E K K E N D E M O R L A D K A N T E N K O F LO N D E N D E M O R A A L E E N V E E E N V E RT R EU I TG E V E N B W I N T E RS W I J V E RT R E K K E NN B L A D K A N . E N E E V R I E . . H E T N I E U W EA S M AG A Z I N T E V R I E . . . E EE U W E U I TG E V I J K O F LO N D T E RS W D E M O R A A L I DDER DK A NT EN D O N DEN B ES DER H E T N I N I W N A U N E N B LT E RS W I J K O F L E M O R A A L R I D DA S M AG A Z IE N V E RT R E K K ED E R H E T N I EI J W I N RT R E K K E N D A D K A N T E N E V R I E . . . E A L R I D W I N T E RS W A R O M E T L E E N V I TG E V E N B N D E N B E S T R E K K E N D E S M AG A Z I N DER H D I R L A R O U A L E A A E N I E U W T E RS W I J K O FV R I E . . . E E N VL A D K A N T E N EDK K E N D E M O RE V E N B L A D K N N W I NE V E N B E S T E U I TG E V E N B E E N V E RT R N I E U W E U I TG B L A D K A N T E E E U I TG H E T N I E U W E K O F LO N D E N I D D E R H E T E U I TG E V E N . . E E N V E RT R B D D E R W I N T E RS W I J D E M O R A A L R H E T N I E U W B E S T E V R I E . U I TG E V E N W E N N A ZI N T R E K K EU W E U I TG E V EJ K O F LO N D E N H E T N I E U WB E S T E V R I E . . . M O R E V N . . . E E R H E T N I E W I N T E R S W I R A A L R I D D E R E N DA S M A R E K K E N D E E T L T A L R I D DA S M AG A Z I N R E K K E N D E M ON B L A D K A N E N E E N V E RU I TG E V E N B E VERENIGING (VVL) U W E E LETTERKUNDIGEN WINT E TG E VVAN T E N D . . . E E N V E RT W F LO N DH E T I I O U N N I K E Z J I A DER A S M AG D E N B E S T E V N T E RS WA A L RVan D T E V R I ED E R H E T N I E U Deysselhuis I I D W N E T N F LO N K E N D E M O R A A L R I D DA S M AG A Z I K K E N D E M O R N BDeLLairessestraat O A D K A NS125 K J I T E R W E N V E RT R E K T E N DA S M HH I NAmsterdam A N T E N E E N V E RT R EU W E U I TG E V EZ I N 1075 W E ... E N BL ADK AN RIE ... EEN R I0803 V R I E . . . E R H E T N I E N DA S M AG A B E S T V624 T: E 020 D E I TG E V E E N B E S T E V L R I D D E R U7755 F: W 020E624 A A L R I D B L A D K A N T O F LO N D E N N I E U OND DE MOR A A L T K N E F J I E E: vvl@vsenv.nl BL AD H O V W E K S J R G N N I R E E E E W D T V K S GE O REK WIN LRID TER N V E RTE T N I E U W E U I TE RS W I J K O F LV A Z I N E N D E M O R A A G A Z I N W I NE . . . Ewww.vvl.nu E T R E K K T E N DA S M A TE VRI ALRI DDER H GA ZI N WI NT VRI E . . . EEN S E B O N D E NK E N D E M O R A T E N DA S M A D E N B E S T EO R A A L R I D D E R L ADK AN L F O K E RS W I JE E N V E RT R E K N B L A D K A NS W I J K O F LO NR E K K E N D E M I TG E V E N B L A R I E . . . U W E U I TG E V EZ I N W I N T E RE . . . E E N V E RTE T N I E U W E U AG A Z I N W I NM H E T N I EE N DA S M AG AN B E S T E V R I A L R I D D E R HA N T E N DA S M RT R E K K E N D E D K A N T I J K O F LO N D EK K E N D E M O R AV E N B L A D K R I E . . . E E N V E E U I TG E V E N I T E R S W E E N V E RT R E I E U W E U I TG E E N B E S T E V R H E T N I E U WAG A Z I N W RT R E K KE V R I E . . . I D D E R H E T NW I J K O F LO N DO R A A L R I D D E A N T E N DA S M E V N E E K R O R A A L E N W I N T E RSRT R E K K E N D E ME V E N B L A D E S T E V R I E . . . N I E U W E U I TG B W T U I TG E VR I E . . . E E N V E N I E U W E U I TGF LO N D E N E R H E S M AG A Z I N E S D D I R L T O B V A E A K

· ·

· · · · ·· · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · ·· · ·· ·· · · · · · · · · · · · · · · ·· · · · · · · · · · · · · · · · · · · · ·