Pampus - ruwe diamant van steen by Letty Reimerink

PAMPUS RUWE DIAMANT VAN STEEN

LETTY REIMERINK

Rinske Kruisinga, gedeputeerde provincie Noord-Holland

“Een stoer en geheimzinnig fort in het water.”

Eric Creemers, operationeel manager en fortwachter Pampus

Tegelijkertijd zie ik in mijn vrije tijd ook altijd werk op het eiland. Het is nooit klaar.”

Ook in de invulling van mijn werk heb ik heel veel vrijheid.

Je bent onderdeel van de elementen en dat geeft een enorm gevoel van vrijheid.

“Pampus is voor mij een tegenstrijdige combinatie van vrijheid en werk.

Leon Bobbe, directeur-bestuurder Dudok Wonen

elke lekkage, elk tegeltje een verhaal zit. Dat voel je ook.”

“Een ondoorgrondelijke stenen klomp in het water. Je weet dat er achter elke steen,

Bart Kwant, architect Rappange & Partners

“Je komt er op een plek die helemaal nieuw is op je netvlies.”

Bert Wever, projectleider Rappange & Partners

Een magistraal bouwwerk, zeker voor die tijd.”

“Het ultieme ruïnegevoel; de massiviteit van metselwerk en beton.

Jan Geesink, pionier en cateraar

Dat vind ik bijzonder en dat moet vooral zo blijven.”

Dat staat voor mij voor vrijheid, voor een eigen wereld, waarin de mensen het zelf wel regelen.

De manier waarop Pampus wordt gerund, met 60 vrijwilligers.

“Non-conformisme is het woord waar ik meteen aan moet denken.

Het Pampusge

André Hermsen, voorzitter bestuur Stichting Pampus

Het is net een warme familie en ik vind het bijzonder om daar deel van uit te mogen maken.”

“Al die mensen die voor hún eiland staan.

Anne Marie Worm – de Moel, burgemeester Muiden

Pampus is écht en geen decor uit een Van den Ende musical.”

met overleven en met authenticiteit.

“Pampus associeer ik met stoere mannen, met kracht,

Frans Evers, voorzitter Comité van Aanbeveling Pampus

midden op het IJmeer, tussen de boten, de mensen op het eiland en de wind.”

“Tijdens een evenement als de sloepenrace beleef ik Pampus in volle glorie;

Wim de Laaf, Van Hoogevest Renovatie

“Je bent er los van de wereld.”

evoel van

Voorwoord Wie had ooit kunnen denken dat een vrijwilligersorganisatie van totaal gecommitteerde mensen in staat zou zijn niet alleen een door de overheid verwaarloosd monument voor de toekomst te bewaren, maar ook voor de selectie van personeel nationale aandacht te krijgen? Dankzij de aandacht van burgers voor hun culturele erfgoed heeft de overheid een begin gemaakt met het herstel van fouten uit het verleden. De Hollandse Waterlinie en de Stelling van Amsterdam hebben opnieuw nationale status gekregen. De provincie Noord-Holland heeft er wezenlijk aan bijgedragen dat met de consolidatie van het fort Pampus verdere achteruitgang van dit grote monument van onze geschiedenis is gestopt. Pampus lijkt daarmee klaar voor de toekomst. Maar wat houdt die toekomst dan in? Blijft Pampus alleen een historisch monument dat zijn waarde vooral ontleent aan het verleden, aan de militaire geschiedenis? Of kan Pampus een nieuwe functie krijgen in de veranderende omgeving van het IJmeer, midden in een natuurgebied van internationale betekenis, tussen oprukkende steden als Amsterdam en Almere? De waarde die Pampus zal hebben in de toekomst, zal sterk afhangen van de functies die eiland en fort voor de omgeving kunnen krijgen. Gebouwen zonder functie blijken overal te worden verwaarloosd. De uitdaging voor het bestuur is dus om daarin heldere, aansprekende keuzes te maken. Met de consolidatie van het fort en de restauratie van de fortwachterswoning hebben de fortwachters, de vrijwilligers, het bestuur en alle betrokken partijen nu al een ongekende prestatie neergezet. Een prestatie die de betrokkenheid weergeeft van alle mensen die eraan hebben meegewerkt. En misschien is dat wel de echte waarde van Pampus: het vermogen om mensen aan zich te binden. Als de Stichting Pampus erin slaagt om die verbondenheid ook over te brengen op de bezoekers en de bestuurders in de omgeving, ligt er een mooie toekomst in het verschiet.

Mr. F.W.R. Evers Voorzitter ComitĂŠ van Aanbeveling

GESCHIEDENIS 1 AANLOOP NAAR PAMPUS (1871 – 1884)

Inleiding OVER STENEN EN DRIJFVEREN

Geschiedenis 2 Aanleg van Pampus (1887 – 1895)

INHOUDSOPGAVE Hoofdstuk 1

Hoofdstuk 2

Hoofdstuk 3

KRAKEND SUCCES

PLANNEN EN PECUNIA

BOUWEN AAN BEHOUD

Geschiedenis 3

Geschiedenis 4

Geschiedenis 5

Geschut op Pampus (1892)

Soldaten op het eiland (1914-1918)

Duitsers komen kanon van eigen makelij halen (1941)

Hoofdstuk 4

Hoofdstuk 5

Hoofdstuk 6

WONEN OP EEN EILAND

WERK IN UITVOERING

VERGEZICHTEN

Geschiedenis 6

Geschiedenis 7

Geschiedenis 8

Amerikaanse oorlogspiloot vindt toevlucht op Pampus (1944)

Pampus helpt Muiden door hongerwinter (1944)

De tand des tijds (1945 â&#x20AC;&#x201C; 1986)

GESCHIEDENIS 1

Aanloop naar Pampus (1871– 1884) Naar aanleiding van de Frans-Duitse oorlog (1870/´71) wordt in Nederland de Stelling van Amsterdam gebouwd om de hoofdstad te beschermen bij een eventuele aanval. Het gerucht gaat dat Duitsland een schip heeft ontwikkeld, ‘die Wespe’, dat zo weinig diepgang heeft, dat het via de ondiepte in de Zuiderzee Amsterdam zou kunnen bereiken. In 1879 wijst kamerlid Rutgers van Rozenburg, tijdens de behandeling van de ´vestingsbegroting´in de Tweede Kamer, op de noodzaak om op het Muiderzand een permanent fort aan te leggen. In 1884 gaat de minister van Oorlog akkoord met de bouw van het ´Fort in de Zuiderzee aan het Pampus´.

Inleiding OVER STENEN EN DRIJFVEREN Vraag je mensen naar hun associaties bij Pampus dan zijn ‘stoer’, ‘massief’, ‘ruw’ en ‘koud’ veel gehoorde kreten. Geen woorden waar je meteen een warm gevoel bij krijgt. En toch is dit alles behalve een kil en zakelijk boek geworden. Achter dat stoere fort gaan allemaal mensen schuil. Mensen die vanuit hun vak of vanuit hun persoonlijke betrokkenheid met Pampus te maken hebben. Mensen die vanuit hun diepste drijfveren verbonden zijn met deze unieke klomp steen in het IJmeer: de vrijwilligers die er werken, de architect, de aannemer en de projectleiders die aan de consolidatie werken, de pioniers van het eerste uur, de bestuursleden van de stichting, de bestuurders van gemeente en provincie en niet te vergeten de fortwachters. De passie die deze mensen aan de dag leggen voor het behoud van Pampus is hartverwarmend en oprecht. Zij dragen allemaal vanuit hun eigen kennis en kunde bij aan hetzelfde doel: het behoud van dit bijzondere forteiland, zodat ook in de toekomst nog duizenden mensen kunnen genieten van het unieke ‘Pampusgevoel’. 2007 is een keerpunt in de geschiedenis van Pampus. Het is het jaar waarin een halt is toegeroepen aan de teloorgang van het eiland. Nu kan er weer gebouwd worden aan de toekomst van Pampus. Dit boek gaat over het keerpunt, de consolidatie en over de dromen voor de toekomst. Het is bovenal een ode aan alle mensen die Pampus een warm hart toedragen. Hun verbeelding laat Pampus leven.

januari 2008

pampus | ruwe diamant van steen

KRAKEND SUCCES

01 Pampus is, als onderdeel van de Stelling van Amsterdam, een bekende toeristenattractie

Een nieuwe lente Het is voorjaar 2007. Op Pampus is het een drukte van jewelste. Niet alleen is het toeristen-

met meer dan 40.000 bezoekers per jaar. Het is echter nog niet zo heel lang geleden dat

seizoen alweer in volle gang, het eiland wordt ook bevolkt door grote groepen werklieden van verschillende pluimage. De werkzaamheden aan het fort en de fortwachterswoning zijn in volle

Pampus niet meer was dan een blok steen die lag te vergaan in het IJmeer. Het was niet

gang. Aan de ene kant van het eiland vaart de veerdienst met bezoekers af en aan, terwijl aan de andere kant van het eiland een heuse bouwplaats en tijdelijke haven is ingericht.

toegankelijk en niemand hechtte er veel waarde aan. Het verhaal hoe Pampus uit het niets een populaire toeristentrekpleister werd, is het verhaal van een paar mannen met

Per boot worden mensen en materialen aangevoerd en puin afgevoerd. De bezoekers- en de bouwstromen zijn zoveel mogelijk van elkaar gescheiden om logistieke knelpunten en ongelukken te voorkomen. Maar ze ontmoeten elkaar ook in het fort.

wilde ideeën en heel veel enthousiaste mensen.

Verbouwen is immers avontuur en dat vinden de mensen leuk! Tijdens de ‘hard hat tour’ kunnen bezoekers een kijkje nemen in de bouwplaats en krijgen ze tekst en uitleg. Maar ook de bezoekers die niet aan de tour meedoen, kunnen vanaf de rand van de bouwplaats zien hoe er gesloopt en gemetseld wordt. Voor fortwachters Eric Creemers en Nanette Elfring is het beheer van het eiland meer nog dan anders een hele logistieke puzzel. Het gevoel dat bij alle betrokkenen echter op dit moment overheerst is de opwinding. Na jarenlang plannen maken en lobbyen om de benodigde fondsen bij elkaar te krijgen, gebeurt het nu echt: Het tij wordt gekeerd: aan het verval van Pampus komt een einde.

GESCHIEDENIS 2

Tussen droom en daad

Aanleg van Pampus (1887 – 1895)

Wie kent niet het citaat van Willem Elsschot: “Want tussen droom en daad staan wetten in de

In 1887 starten de werkzaamheden. Op 13 meter onder NAP wordt een eiland

weg en praktische bezwaren.” Het openstellen van Pampus voor het publiek is de droom van

opgespoten met als kroon het fort. Het is een technisch hoogstandje voor die tijd

een paar enthousiaste Muienaars, waarmee Pampus wordt gered van de ondergang. Tussen

en een van de eerste bouwwerken waarbij gebruik wordt gemaakt van ongewapend

die droom medio jaren ’80 en het jaar 2003, waarin Pampus het record aantal bezoekers van

beton.

meer dan 40.000 bereikt, zijn veel obstakels getrotseerd. In 1893 wordt de 4de compagnie van het Korps Pantser Fort Artillerie opgericht, de De droom van Pampus begint medio 1984 als Jan Geesink, succesvol horecaondernemer in

toekomstige bewoners van het eiland. Twee jaar later is het fort gereed en draagt

Muiden, zijn oog laat vallen op Pampus. Het eiland ligt er verlaten bij en hij ziet wel mogelijk-

het ministerie van Oorlog het over aan de artillerie.

heden om er een toeristische attractie van te maken. Hij schrijft een brief aan de Dienst der Domeinen, onderdeel van het ministerie van Financiën, de eigenaar van Pampus. Er volgt al snel een reactie, maar van een andere instantie, de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP). Deze instantie is sinds 1966 verantwoordelijk voor het beheer van Pampus. De dienst laat weten dat er een studie gaande is naar het recreatieve gebruik van de Randmeren, maar dat een samenwerking daarin met particulieren toch echt niet aan de orde is. Geesink laat het er niet bij zitten en zoekt contact met een aantal vrienden en relaties in de omgeving van Muiden. Zij nemen het initiatief tot de Stichting Pampus in oprichting. In 1988 luidt de Stichting in oprichting de noodklok voor Pampus: het eiland verkommert en de stichting heeft ideeën, maar krijgt geen voet aan de grond bij de instanties, is de boodschap. De pers haakt er massaal op in en de golf van publiciteit is overweldigend. Ook bij de RIJP lezen ze de krant en bieden ze kort daarna, geheel onverwacht, Pampus te koop aan. In eerste instantie aan de gemeente Muiden, maar die wil er niets van weten. De initiatiefnemers van de stichting staan aan de zijlijn te popelen en uiteindelijk krijgen zij hun kans. In 1990 wordt het eiland voor fl. 50.000,- overgedragen aan de Stichting Pampus. De RIJP heeft nog wat fondsen in een potje en geeft het jonge stichtingsbestuur ook nog de toezegging dat er een steiger op het eiland komt. Het avontuur kan nu echt beginnen.

pampus | ruwe diamant van steen

GESCHIEDENIS 3

Geschut op Pampus (1892) De Duitse firma Krupp-Gruson is verantwoordelijk voor de bouw van de geschutskoepels. De koepels arriveren in 1892 in onderdelen vanuit Duitsland per trein in Amsterdam. Daar worden ze op de Handelskade overgeladen op dekschuiten die de koepels naar Pampus overvaren. Op het eiland worden ze deel voor deel op een treintje naar het dak van het fort gereden en in elkaar gezet. De twee grote kanonnen die op het dak van het fort worden geplaatst, hebben een vuurafstand van maar liefst acht kilometer. De kannonnen zijn bedoeld om Amsterdam te beschermen tegen een aanval over de Zuiderzee. De IJmond is namelijk het enige open stuk in de Stelling van Amsterdam. De overige eenenveertig forten beschermen de stad al voor aanvallen over land. De kanonnen van Pampus dichten nu ook de aanvalsroute over het water.

Jan Geesink horecaondernemer en pionier op Pampus Beginfase was een kwajongensboek “Het avontuur begon voor ons pas echt toen we het eiland hadden verworven. Er was niets en het fort lag vol met puin. We wilden het openstellen voor publiek, dus er moest iets gebeuren. Alle bestuursleden zijn in hun relatiekring met de pistool rondgegaan. Dat heeft heel wat opgeleverd. Heineken stelde een noodgebouw van een school beschikbaar. Dat werd het Scheepskameel, de eerste ontvangstruimte. We kochten een boot en pontons. Daar maakten we weer reclame op voor Scheepsbitter. Anderen leverden een sjofel of ander gereedschap. Het leger hield een oefening op Pampus en hielp ons met het schoonmaken van het fort. Je had toen nog dienstplichtigen en geen vredesmissies, dus die militairen verveelden zich toch maar. In de beginfase was ik echt fulltime met Pampus bezig. We leefden in een kwajongensboek. In Graaf Floris, mijn café in Muiden, maakten we reclame, zodat er mensen naar het eiland zouden komen. Toen konden we ons geen voorstelling maken van hoe het ooit zou worden met 60 vrijwilligers en 35.000 bezoekers per jaar!”

Het bestuur van de nieuwe stichting ronselt vrienden en bekenden om op het eiland aan de slag te gaan. Met behulp van het leger wordt het fort schoongemaakt. Een noodgebouw van een school doet dienst als ontvangstruimte. Het Goois Natuurreservaat staat een paar schapen af die per boot worden overgevaren naar Pampus. Zij moeten ervoor zorgen dat de welige begroeiing tot acceptabele proporties wordt teruggebracht. Een brug over de gracht van het fort is het overblijfsel van een tweede legeroefening; een waardevolle aanwinst voor het eiland. Ondertussen bouwen de bestuursleden en andere vrijwilligers op het casco van de Duitse bunker op het eiland met minimale middelen een woning, waar in 1991 Jan Broekhof intrekt, de eerste fortwachter. Op 26 mei van dat jaar krijgt Pampus geheel onverwacht bezoek van koningin Beatrix, prins Claus en prins Willem Alexander. Kort daarop wordt Pampus officieel opengesteld voor bezoek en zetten de eerste bezoekers voet aan wal om het fort te ontdekken. Informatieborden en hekken zijn er nog niet. De bezoekers dalen langs touwen af in het fort. Maar dat vormt geen belemmering, want aan het einde van het eerste zomerseizoen hebben al 10.000 mensen Pampus bezocht. Nick van den Bergh en zijn vriendin Bianca Sol worden in 1992 de tweede fortwachters. Pampus heeft zich inmiddels een plek veroverd op het netvlies van bestuurders. In 1993 krijgt het van de provincie Noord-Holland de status van monument. Een dagelijkse veerdienst van-

OVERZICHT BEZOEKERSAANTALLEN, VRIJWILLIGERS EN OMZET:

uit Muiden zorgt voor een verdere stijging van het aantal bezoekers. Sportieve evenementen op het eiland, de herdruk van een stripboek van Kapitein Rob op Pampus en tochten met het

JAAR BEZOEKERS VRIJWILLIGERS OMZET

historische IJveer zorgen voor nog meer publiciteit en bezoekers. De strenge winter van 1994 doet hier nog een schepje bovenop. Het IJmeer vriest dicht en de

1997

26.893

± 80

Nlg. 320.204,-

1998

29.170

± 80

Nlg. 446.724,-

1999

33.657

± 80

Nlg. 526.384,-

2000

30.301

± 80

Nlg. 504.078,-

2001

30.251

± 85

Nlg. 558.565,-

2002

34.000

± 85

340.929,-

2003

40.000

± 90

417.133,-

2004

34.000

± 90

330.575,-

2005

35.729

± 100

407.805,-

fortwachters raken geïsoleerd. Alle tv-zenders doen verslag van de voedseldroppings die de Koninklijke Luchtmacht uitvoert. Een nieuwe mijlpaal wordt bereikt wanneer in 1997 de Stelling van Amsterdam, waar Pampus onderdeel van is, op de UNESCO Werelderfgoedlijst komt. Dit geeft een nieuwe impuls aan het eiland en kan deuren openen voor het werven van fondsen voor de verdere restauratie. In datzelfde jaar vertrekt het fortwachtersstel. Nick en Bianca hebben inmiddels twee kinderen en Pampus blijkt geen ideale plek om hun kroost op te voeden. De nieuwe fortwachters, Eric Creemers en Nanette Elfring, komen vol verwachting en ambitie naar het eiland. Het jaar na hun aantreden staat de teller van het aantal bezoekers op 30.000. Het vinden van voldoende vrijwilligers wordt echter steeds lastiger. De coördinatie van activiteiten en boekingen wordt geprofessionaliseerd en vindt plaats vanaf de wal. In de eerste jaren hebben er verschillende wisselingen in het bestuur plaats. De laatste leden uit het pioniersbestuur treden in 1999 terug en vormen samen met de andere bestuursleden van het eerste uur de Pioniersraad, een soort toezichtorgaan op afstand. In de loop der jaren volgen nog meer bestuurswisselingen tot in 2002 het huidige bestuur aantreedt.

Ondertussen worden er nieuwe dingen bedacht om bezoekers naar Pampus te lokken. In 2003 gaan bij voorbeeld de eerste puzzeltochten voor kinderen van start. In datzelfde jaar krijgt Pampus een cadeau in de schoot geworpen: een kanon van de Duitse voorpostenboot ‘Dirk van Minden’ uit 1917. Het kanon krijgt een mooie plek op het eiland en wordt een echte publiekstrekker. Alle nieuwe ideeën werpen vruchten af: in 2003 komen er voor het eerst meer dan 40.000 bezoekers naar het eiland. Het eiland begint letterlijk en figuurlijk te kraken onder het succes. Het fort staat al jaren bloot aan de elementen. Het vocht dringt steeds meer in de muren. Er ontstaan scheuren en de stalagtieten groeien uit het plafond. De grote hoeveelheden bezoekers zijn een aanslag op het fort, maar ook de logistiek kraakt onder de toestroom van belangstellenden. Fortwachter Eric Creemers over het succes: “We konden de toestroom niet meer goed aan. De bezoekers gingen klagen: het was te druk, ze konden geen versnaperingen krijgen. En gelijk hadden ze. Ons eigen succes, in combinatie met de economische recessie van dat moment, leidde tot een daling van het aantal bezoekers. Toen werd duidelijk dat we een verdere professionaliseringsslag moesten maken.”

Slopen en schaven aan Scheepskameel en structuur De organisatiestructuur met een bestuur en daaronder een directie die de walbasis en de fortwachters aanstuurt, die op hun beurt weer de vrijwilligers aansturen, werkt niet goed. Er zijn te veel lagen in de organisatie, waardoor de slagkracht afneemt. In 2004 besluit het bestuur daarom om de directielaag te vervangen door een driehoofdig Pampus Managementteam dat de dagelijkse leiding krijgt over het bedrijf. De twee fortwachters worden respectievelijk operationeel en commercieel manager en er komt een aparte manager voor het kantoor. Daarnaast wordt Frans Evers, voormalig directeur van Natuurmonumenten gevraagd om voorzitter te worden van een nieuw op te richten Comité van Aanbeveling. Evers formeert een team van zes mensen die op basis van hun ervaring en hun netwerk een nuttige bijdrage kunnen leveren aan de Stichting Pampus. Het comité kan deuren openen naar instanties, maar is vooral een klankbord voor het bestuur. Naast organisatorische ingrepen gaan in 2004 de handen uit de mouwen. Het Scheepskameel, de ontvangstruimte voor de bezoekers van Pampus, kan de toestroom niet meer aan; het is lek, het tocht er, het rot langzaam weg en begint letterlijk uit elkaar te vallen. “We

konden en wilden ons niet meer op die manier presenteren aan het publiek”, zegt commercieel manager en fortwachter Nanette Elfring. “Bovendien stond het de groei van de exploitatie van Pampus in de weg.”

pampus | ruwe diamant van steen

Op eigen kracht van de Stichting Pampus moet er een nieuw ontvangstcentrum komen. Opnieuw wendt de stichting zich tot het leger voor ondersteuning. De genie wordt – onder het mom van een oefening - ingezet. In het najaar van 2004 strippen de vrijwilligers van Pampus het Scheepskameel. Het kale skelet wordt door de genie gesloopt. Zij zorgen ook voor de afvoer van de materialen en maken de locatie gereed voor de nieuwbouw. De firma Hahbo levert een nieuw casco dat samen met de vrijwilligers wordt opgebouwd. De hele operatie is een ongelooflijk staaltje logistieke planning en doorzettingsvermogen en bovendien een race tegen de klok; de genie moet zijn materieel weghalen en de start van het nieuwe toeristenseizoen staat voor de deur. Ook de inrichting en afwerking van het gebouw wordt helemaal door vrijwilligers gedaan. De ruimte is in tweeën te splitsen, waardoor naast de reguliere bezoekersstroom ook nog evenementen kunnen plaatsvinden. Ook worden de ruimtes voorzien van av-apparatuur, om ook zakelijke bijeenkomsten te kunnen organiseren. Er komt een mooie keuken in, die het mogelijk maakt om grotere partijen te ontvangen. Zuydwal, het cateringbedrijf van Pampus-pionier Jan Geesink, bekostigt de keuken. Zuydwal heeft inmiddels een joint-venture gesloten met de stichting Pampus voor alle evenementen. De klant heeft nu nog maar één aanspreekpunt, waarmee hij alles kan regelen. In het voorjaar van 2005 opent de Muidense burgemeester, Anne Marie Worm – de Moel het nieuwe gebouw, dat de naam ‘Hollands Licht’ krijgt. De resultaten van de professionaliseringsslag, zowel in organisatie als in de fysieke ontvangst, zijn al snel na de opening zichtbaar: de baromzet stijgt, de hoeveelheid partijen neemt toe en de klanten en bezoekers zijn laaiend enthousiast. Wat blijft is de slechte fysieke gesteldheid van het fort zelf. Maar ook daarvoor is de redding nabij.

Eric Creemers operationeel manager en fortwachter Pampus

Een hecht team dat voor elkaar klaar staat â&#x20AC;&#x153;Ik ben er heel trots op dat we met een team van vrijwilligers het Hollands Licht hebben neergezet. Het werken met de vrijwilligers vind ik sowieso een van de leukste aspecten van mijn werk; aan de slag met de werkploeg en roeien met de riemen die je hebt. We hebben echt een goed team bij elkaar; allemaal mensen die voor elkaar klaar staan en elkaar steunen. Voor mij is de uitdaging om structuur te brengen in de chaos en alle poppetjes op de juiste plek te zetten. Iedereen te enthousiasmeren en ze aan te zetten om nog net iets harder te werken. En dan, aan het einde van de dag, samen de successen te vieren. De sloop van het oude Scheepskameel en de bouw van het Hollands Licht was wat dat betreft een ongelooflijke klus, waarbij we te maken hadden met de elementen en met een hele strakke deadline. Maar het is ons gelukt! Sterker nog, ons succes trok weer nieuwe vrijwilligers aan. Door alle publiciteit die we kregen, meldden zich spontaan onder meer een meubelmaker in opleiding en een styliste die ons hebben geholpen om de nieuwe ontvangstruimte ook echt helemaal af te maken.â&#x20AC;?

pampus | ruwe diamant van steen

PLANNEN EN PECUNIA

Pampus prikkelt de fantasie en iedereen die erbij betrokken is kan dromen over wat er allemaal mogelijk is. Dromen zijn mooi, maar in de echte wereld kost alles geld. De zoektocht naar het grote geld gaat niet over rozen en plannen moeten soms worden bijgesteld. Maar uiteindelijk komt alles goed.

Stapels rapporten

Gedeeltelijke restauratie kan het fort een enorme kwali-

Al vanaf de oprichting van de Stichting Pampus zijn plan-

teitsimpuls geven en maakt het mogelijk meer bezoekers te

nen gemaakt voor de (gedeeltelijke) restauratie van het

ontvangen en ze ook meer te bieden. Ook bieden de plannen

fort. Architecten, marktonderzoekers, stagiaires, kortom

mogelijkheden om de functie van Pampus als

deskundigen met verschillende achtergronden produceren

evenementenlocatie verder uit te breiden en te verbeteren.

duimdikke rapporten met onderzoeksgegevens, plannen en

Het plan voorziet onder meer in een bezoekersruimte die is

ontwikkelvisies. Soms gaan de onderzoekers daarbij uit van

weggewerkt in het talud, waardoor Pampus weer het oude

wel heel erg optimistische verwachtingen, zoals de 85.000

aanzicht krijgt. Het bezoekerscentrum zou ruimte moeten

jaarlijkse bezoekers die in een van de marktonderzoeken

bieden aan een waslijst aan functies van ontvangstruimten,

nodig zijn om de begroting sluitend te maken. Het feit dat

kantoren, toiletten, souvenirwinkel tot aan een educatieve

de Stelling van Amsterdam op de Werelderfgoedlijst van de

ruimte en een restaurant met aparte zaalruimte. Het plan

Unesco terecht komt, geeft de ontwikkelingen een impuls.

voorziet bovendien in het aanbrengen van nieuwe koepels

De provincie Noord-Holland stelt geld ter beschikking om de

met uitkijkruimte voor bezoekers. Al met al een prachtig

plannen verder te concretiseren. In 2001 verschijnt dan het

totaalplan dat vraagt om een investering van e 18,5 miljoen.

eerste echt serieuze voorstel: De haalbare toekomst voor

Het geld zou moeten komen van subsidies van de provincie

Pampus. Dit plan gaat uit van de consolidatie en gedeelte-

Noord-Holland, het Rijk en overige fondsen. Daarnaast moet

lijke restauratie van het forteiland. Consolidatie is absoluut

gezocht worden naar sponsors uit het bedrijfsleven.

noodzakelijk om het fort voor verder verval te behoeden en

Vol goede moed gaat het nieuwe bestuur, dat sinds 2002 in

openstelling in de toekomst te garanderen.

de huidige samenstelling opereert, op pad.

pampus | ruwe diamant van steen

Schuivende panelen

Een eerste succes is nu gelukkig snel geboekt. Het Bouwfonds Cultuurfonds en het VSBfonds

Het bestuur is optimistisch over de slagingskansen.

stellen geld ter beschikking om een architectenbureau de definitiestudie te laten uitwerken.

De provincie Noord-Holland schijnt e 9 miljoen ter

De tijd dringt echter steeds meer. Consolidatie is nodig. De financiering lijkt rond te komen,

beschikking te hebben. Voor wat betreft de subsidies

maar de Stichting Pampus kan nog steeds niets voorfinancieren. Ten behoeve van het op-

van het Rijk, blijkt al snel dat de status van Rijksmonu-

stellen van het bestek stelt daarom, na intensief overleg, de provincie Noord-Holland, voor-

ment nodig is, om überhaupt hiervoor in aanmerking

uitlopend op goedkeuring door Gedeputeerde en Provinciale Staten, alvast e 45.000,- ter

te komen. Via goede connecties van het bestuur bij de

beschikking. Dit is veel minder dan de architect denkt nodig te hebben, maar meer geld kan de

Rijksdienst voor de Monumentenzorg komt die monu-

provincie op dat moment niet vrijmaken. Het architectenbureau Rappange & Partners strijkt

mentenstatus er begin 2004 inderdaad. Geld van het

met de hand over het hart en gaat ultimo 2005 aan de slag.

Rijk levert het helaas niet meer op. Het geld voor de

Zoals Rinske Kruisinga, gedeputeerde van de provincie zegt, maakt geld van de provincie

zogenaamde ‘kanjer-projecten’ van minister Zalm is al-

ander geld los. En dat gebeurt ook. Het grootste bedrag van e 1,2 miljoen komt van de Dienst

lemaal al vergeven aan projecten die al veel langer be-

Landelijk Gebied van het ministerie van LNV. Het VSBfonds zegt e 100.000,- toe en het Prins

zig zijn met fondsenwerving. Als dan, na de provinciale

Bernard Cultuurfonds nog eens e 25.000,-. Door goede contacten van het bestuur wordt ook

verkiezingen, ook blijkt dat in het potje van de provin-

bij het Consortium Bloemendaler Polder e 40.000,- binnengehaald. De grootste verrassing

cie slechts e 900.000,- in plaats van e 9 miljoen zit, is

komt van de gemeente Muiden die bereid is e 50.000,- te geven. Daarmee komt de teller op

het tijd het roer om te gooien. Het bestuur besluit het

iets minder dan e 2,3 miljoen en is de eindstreep in zicht. De Gemeenteraad van Muiden be-

plan op te delen in deelplannen. De focus ligt op fase 1

sluit daarna, als klap op de vuurpijl, nog een garantie van e 135.000,- te verstrekken,

en 2: de vervanging van het bezoekerscentrum en de

waardoor alle volgende procedures, met name besluitvorming bij de provincie en vergunningen

consolidatie van het fort. Het bij elkaar brengen van de

aanvragen, kunnen starten. Inmiddels begint immers ook de factor tijd een rol te spelen.

hiervoor voorlopig begrote e 2,5 miljoen is nog steeds

Voorwaarde voor Gedeputeerde Staten is namelijk dat het plan, inclusief de financiering, rond

een uitdaging, maar ligt meer in de sfeer van de be-

is én dat het plan uitvoeringsgereed is. In 2006 moet de schop de grond in.

klimming van de Matterhorn dan van de Mount Everest. De financiering van het nieuwe bezoekerscentrum

Voor het bestuur van de Stichting Pampus is het al met al geen gemakkelijke klus om op één

neem de Stichting Pampus zelf ter hand.

moment het geld voor het gehele project bij elkaar te krijgen. Voorzitter André Hermsen: “Wat het lastig maakt, zijn de schuivende panelen. Je hebt steeds met andere omstandighe-

Daarvoor wordt bij de bank een lening afgesloten voor

den te maken, die je dwingen om de koers weer aan te passen. In die tijd dat we ermee bezig

200.000,-. De aflossing laat de daaropvolgende ja-

zijn geweest hebben we te maken gehad met wisselende gedeputeerden en staatssecretaris-

ren zijn sporen achter op de exploitatie van het eiland.

sen van O.C.& W., we hebben vijf wethouders van Economische Zaken in Amsterdam versleten

Voor wat betreft de consolidatie is de provincie Noord-

en twee colleges in de gemeente Muiden. Iedere keer verandert het beleid opnieuw.”

Holland bereid de eerder genoemde e 900.000,- voor

Aan het einde van de rit komt er een onverwachte meevaller. Er zijn blijkbaar weinig restaura-

Pampus te reserveren. Om in aanmerking te komen,

tieprojecten in uitvoering in Nederland, waardoor de restauratiebouwers graag werk vinden.

moet echter eerst door de gekozen architect Rappange

Van de vier aannemers die inschrijven voor de klus op Pampus, komt de laagste ruim onder

& Partners een definitiestudie worden opgesteld om

de begroting uit. De vraag waar het resterende geld vandaan moet komen, is als sneeuw voor

een exactere beschrijving van de benodigde werkzaam-

de zon opgelost. Voorzitter Hermsen ziet zijn kans schoon en stuurt daags daarop een brief

heden en de begroting van de kosten te verkrijgen.

naar de provincie met de vraag of het resterende geld niet besteed kan worden aan een nieuw

Die investering moet wel worden goedgekeurd door

energiecentrum en de plots noodzakelijke nieuwe golfbreker. Hij komt bedrogen uit. Zo werken

Gedeputeerde Staten en daarvoor is een uitgewerkt

de subsidieregels helaas niet. Het teveel aan fondsen moet worden teruggestort aan het mi-

bestek nodig. Voor het werk van de architect is op-

nisterie van Landbouw, de provincie en het VSBfonds. De jarenlange investering in de relatie

nieuw geld nodig. Geld waarover de Stichting Pampus

met de provincie levert echter uiteindelijk toch iets op: er komt ook geld voor de vernieuwing

niet beschikt.

van de golfbreker van het haventje van het forteiland.

pampus | ruwe diamant van steen

Rinske Kruisinga gedeputeerde Noord-Holland

Terug naar een reĂŤle basis â&#x20AC;&#x153;Voor ons als provincie is Pampus van grote waarde als onderdeel van de Stelling van Amsterdam. Onze inspanningen zijn erop gericht om de Stelling te behouden en om de verbindingen tussen de verschillende forten via water, fiets- en wandelroutes weer te herstellen. Al sinds mijn aantreden in 2003 wordt de Stelling van Amsterdam genoemd in het streekplan. Die streekplannen zijn richtinggevend voor de bestemmingsplannen van de gemeenten en in die zin dus belangrijk. Maar geld was er niet aan gekoppeld. Toen kwam de Stichting Pampus met een plan voor de restauratie van het fort en de ontvangstruimten. Totale kosten: bijna e 20 miljoen. De stichting had de illusie dat een deel van het geld wel van het Rijk zou komen. Ik heb toen snel een einde gemaakt aan die romantische droom. Ik heb ze opgeroepen om het vooral stapje voor stapje te doen. Dat er iets moest gebeuren, was duidelijk, want anders zou het fort op den duur onveilig worden voor bezoekers. Het heeft nog een hele tijd geduurd voordat de Stichting Pampus het grote plan heeft laten varen en met een aangepast plan kwam. Vanuit de investeringsimpuls en de Investering Landelijk Gebied hebben we vanuit de provincie uiteindelijk geld beschikbaar gesteld voor de consolidatie van het fort. Ons uitgangspunt is echter altijd dat wij nooit meer dan 50% financieren. Ook andere partijen moeten wat ons betreft investeren. Maar geld van de provincie maakt weer ander geld los. En zo is uiteindelijk in 2005 akkoord gegeven op het plan voor de consolidatie en is het benodigde geld er toch gekomen.â&#x20AC;?

Erika Happe VSB fonds Met weinig middelen krijgen ze veel voor elkaar â&#x20AC;&#x153;Het VSBfonds is een fonds voor maatschappelijke initiatieven in Nederland. Een van onze aandachtsgebieden is kunst en cultuur. Dus toen de Stichting Pampus bij ons een aanvraag indiende, hadden wij daar wel oren naar. Het water sijpelde aan alle kanten het fort in, maar de stichting had niet eens geld om een plan te laten maken door een architect. Zonder plan geen fondsen, dus wij hebben ze in eerste instantie geld gegeven om een plan te laten maken. Later, toen het plan er eenmaal lag, hebben we de stichting ook nog een donatie gegeven voor de consolidatie van het fort. Ik verwacht dat geld ook in de toekomst een knelpunt zal blijven voor Pampus, want zelfs al is het fort nu geconsolideerd, de vraag blijft zich voordoen hoe je het ook op de lange termijn kunt onderhouden. Ik hoop van harte dat het ze lukt, want wat mij het meeste raakt aan Pampus is de bevlogenheid van de mensen. Met enorme inzet is het ze tot nu toe gelukt om met een klein beetje geld het hoofd boven water te houden. Petje af!â&#x20AC;?

pampus | ruwe diamant van steen

André Hermsen voorzitter bestuur Stichting Pampus

Als iets niet lukt, drink je een borrel en ga je weer verder “Het binnenhalen van de benodigde subsidies voor de consolidatie van Pampus, was een traject van vier jaar. Daarvan zijn we wel zo’n twee jaar bezig geweest om Pampus op de kaart te zetten, mede met behulp van ons Comité van Aanbeveling. Voor het verkrijgen van subsidies van de overheid moet je als organisatie bekend zijn in het veld op het moment dat een subsidieregeling wordt opgezet. De naam Pampus moet op het netvlies staan, zodat je een behoorlijke kans hebt om ooit aan de beurt te komen. Een belangrijke les die we als bestuur hebben geleerd in dit traject, is dat je oog moet hebben voor het hele speelveld, zowel bij de diverse overheden, overheidsinstanties, de culturele fondsen, als in de zakenwereld. We hadden bijvoorbeeld een contact met het Consortium dat de Bloemendaler Polder ontwikkelt. Maar op zo’n moment is het ook cruciaal dat je investeert in de relaties met de gemeenten die bij dit bouwproject betrokken zijn. Ook zij moeten Pampus een warm hart toedragen. Dat is weer van belang voor de verantwoording van het consortium naar zijn eigen relaties in de omgeving. Bij fondsenwerving draait eigenlijk alles om het opbouwen van goede relaties. Je moet bovendien geloofwaardig en voldoende professioneel overkomen. Dat maakt het ook belangrijk dat je binnen Pampus onderling goede afspraken maakt over wie met wie contact onderhoudt. Het is ook noodzakelijk dat je de begunstigers steeds op de hoogte houdt van de ontwikkelingen en dat je uitdraagt wie onze Stichting heeft willen helpen. Natuurlijk zijn er in zo’n proces regelmatig teleurstellingen. Als het niet lukt, dan drink je een borrel. Daarna ga je gewoon maar weer verder. En als er geen reactie komt, ga je er zelf weer achteraan, want dat hebben we ook geleerd: vanzelf gebeurt er helemaal niets.”

Anne Marie Worm - De Moel burgemeester van Muiden

Bijzondere verbondenheid met Pampus “Pampus is een belangrijke pijler voor de identiteit van Muiden. Zoveel gemeentes met een overzees gebiedsdeel zijn er niet en daar zijn we best trots op. Op het gebied van cultuureel erfgoed hebben we de mensen ook veel te bieden met het Muiderslot, het vestingpad en Pampus. De grote aanloop van publiek zorgt voor een gezonde spanning binnen de gemeente. Ondernemers profiteren ervan, maar de toestroom zorgt ook voor parkeeroverlast en een hoop drukte. Daar moeten Muidenaren misschien soms nog een beetje aan wennen. Als vestingstad was Muiden natuurlijk altijd een heel gesloten gemeenschap. Vroeger had je de kruitfabriek en de scheepswerf. De mensen werkten én woonden in Muiden. Dat was heel bepalend voor de cultuur. Het is nog steeds een redelijk behouden gemeente, maar de deuren gaan wel langzaam open. En laten we wel wezen, die reuring is ook leuk. We krijgen leuk publiek en we willen de mensen graag laten meegenieten van ons rijke culturele erfgoed. De belangstelling voor de waarde van de eigen geschiedenis is de afgelopen jaren langzaam weer toegenomen. Ook de bestuursovereenkomst over de nieuwe Hollandse Waterlinie, die de vijf betrokken gemeenten in 2005 tekenden, past hierin. Pampus profiteert van deze hernieuwde belangstelling voor cultureel erfgoed. Gezien de bijzondere band die Muiden met Pampus heeft, hebben wij, ook al zijn we een kleine gemeente, natuurlijk ons steentje bijgedragen aan de consolidatie van het fort.”

pampus | ruwe diamant van steen

Veel kopjes thee

nistratief soepel verloopt. Eerlijk gezegd heeft het bestuur zich verkeken op deze doorlooptijd.

Begin 2006 is de financiering helemaal rond. De Stichting heeft, op papier althans, haar doel-

Verwacht werd dat beide procedures gelijk opliepen. Niet alleen de officiële procedures vragen

stelling om Pampus weer vijftien jaar vooruit te helpen, behaald. Van het binnenhalen van

hun tijd, maar ook tussen de procedures door wordt veel tijd verloren. Tussen het afgeven

fondsen gaat de aandacht nu naar de meer praktische zaken, want de eis van de provincie

van de monumentenvergunning en het opstarten van de procedure voor de bouwvergunning

staat nog steeds: in 2006 moet begonnen worden met de werkzaamheden.

zaten maar liefst vier weken”. Bestuurslid Hilbert Kruithof, die de schone taak op zich heeft

Klein detail zijn de vergunningen die de gemeente Muiden nog moet afgeven. Althans, zo lijkt

genomen om de vergunning rond te krijgen, gaat regelmatig op het gemeentehuis in Muiden

het. In werkelijkheid is het nog een grote hobbel die genomen moet worden. ”De termijnen die

langs. Er zijn heel wat kopjes thee met verschillende ambtenaren gedronken in een poging het

voor de vergunningen nodig zijn, zijn ons behoorlijk tegengevallen”, zegt bestuurslid Theo van

proces te versnellen. Hij neemt, vanwege de krapte in de bezetting op het Gemeentehuis, de

de Klashorst. “Als je een aanvraag indient, komt er eerst een periode van zes weken

vergunningaanvraag zelf mee om te zorgen dat hij boven op de volgende te behandelen stapel

“ter visielegging”, waarin de bewoners kunnen reageren op het voornemen van de gemeente

terecht komt. De aannemer en de projectleiders van het fort en de fortwachterswoning staan

een monumentenvergunning af te willen geven. Dan wordt deze vergunning afgegeven en heeft

te trappelen, maar mogen nog niet aan de slag. De tijd tikt door. Maar in december 2006 kan

men wederom een periode van zes weken om daar op te reageren. Daarna wordt de sloop/

op de valreep van het jaar toch gestart worden met de voorbereidende werkzaamheden.

bouwvergunning afgegeven waarop weer een periode van zes weken volgt voor het indienen

De top van de Matterhorn is met succes bedwongen!

van eventuele bezwaren. In theorie een periode van tenminste achttien weken als alles admi-

GESCHIEDENIS 4

Soldaten op het eiland (1914 – 1918) Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn voor het eerst soldaten gelegerd op Pampus. Nederland behoudt echter zijn neutraliteit in de oorlog. Er wordt geen schot gelost. Het is ook meteen de laatste keer dat Pampus ´vol in bedrijf´ is. De komst van vliegtuigen en de snelle ontwikkeling van andere oorlogstechnieken maken dat Pampus zijn functie als verdedigingfort tegen de vijand die over zee komt heeft verloren, nog voordat het zijn nut heeft kunnen bewijzen. De soldaten vertrekken en er komt een fortwachter voor in de plaats. De laatste fortwachter, Harm Alberts, verlaat het eiland in 1933.

pampus | ruwe diamant van steen

BOUWEN AAN BEHOUD

Aan het verval van Pampus moet een einde komen. Deskundigen buigen zich over de staat van het fort en architectenbureau Rappange & Partners komt met een plan voor consolidatie. Op papier krijgt de toekomst van Pampus vorm. In dit hoofdstuk leest u over de oorspronkelijke plannen. Verderop in het boek ontdekt u hoe de plannen in de praktijk zijn verwezenlijkt en bijgesteld.

Verval In 1933 vertrekt de laatste fortwachter van Pampus. Het fort wordt aan zijn lot overgelaten tot in de Tweede Wereldoorlog de Duitsers komen en de twee geschutskoepels opblazen. Het gietijzer wordt afgevoerd naar de oorlogsindustrie in Duitsland. Wat achterblijft zijn twee enorme gaten, waardoor de elementen vrij spel krijgen in het fort. Naar alle waarschijnlijkheid zijn de scheuren in het dak van het fort ook een rechtstreeks gevolg van de explosie. Niet alleen de geschutskoepels, maar ook andere gietijzeren elementen zijn verwijderd, zoals de gietijzeren goten. Dit veroorzaakt veel schade aan de dakranden en gevels. Het sloopwerk wordt niet bepaald zachtzinnig uitgevoerd, waardoor ook het beton op het dak en boven het metselwerk grotendeels is verdwenen. Het regenwater kan zijn gang gaan en dringt diep door in het metselwerk. Het regenwater bevriest en zet uit, waardoor horizontale en verticale scheuren ontstaan. Door vorst en dooi is op verschillende plaatsen de buitenschil weggedrukt en van het metselwerk afgeschilferd. Op sommige plaatsen is de muur zelfs helemaal bol gaan staan en moeten metalen strips verdere verschuiving voorkomen. Het voegwerk is op veel plaatsen slecht of zelfs helemaal niet meer aanwezig.

pampus | ruwe diamant van steen

Architectenbureau Rappange & Partners huurt geologen in om de kwaliteit van het metselwerk en beton te onderzoeken. Het fort, dat ruim honderd jaar geleden

zouden doen, het fort echt binnen tien tot vijftien jaar gewoon te gevaarlijk zou zijn voor bezoekers.”

gebouwd is, is een van de eerste constructies met ongewapend beton. Voor die tijd

De conclusie van de experts is eenduidig:

was dat iets heel bijzonders. Gelukkig blijkt

het fort moet zo snel mogelijk waterdicht

dat het beton zelf nog in redelijke staat

gemaakt worden om verder verval en op

is en er ook geen sprake is van zoutvor-

termijn zelfs instorting te voorkomen.

ming. Wel is op sommige plaatsen schade

Gezien de ongelooflijke hoeveelheid vocht

ontstaan aan het metselwerk: op een paar

zal het ook na afsluiting nog jaren duren

plekken zitten nog de gietijzeren ankers

voordat al het vocht uit het metselwerk is

van de dakgoot en die zijn in de loop der

verdwenen.

jaren gaan roesten. Het roest tast het metselwerk aan.

Wat gedaan moet worden om het fort te behouden, is allereerst het afdekken van

Bert Wever, projectleider van het archi-

de gaten waar de geschutskoepels heb-

tectenbureau zegt erg geschrokken te

ben gezeten en van het keelgeschut. Als

zijn over de snelle achteruitgang van het

tweede moet het betonnen dak waterdicht

fort. “We

worden gemaakt en een nieuwe goot aan-

hebben twee achtereenvolgende winters opnamen gemaakt en het is echt schrikbarend te zien hoe het metselwerk in zo’n korte tijd achteruit gaat. Ik denk dat als we niets

gelegd om het hemelwater af te voeren. Daarna is het zaak om het metselwerk van de buitenschil te conserveren en verder afbrokkelen en verschuiven te voorkomen.

pampus | ruwe diamant van steen

Bart Kwant architect Rappange & Partners

Met liefde ontworpen “Er is maar één Pampus. Dat maakt deze opdracht voor ons zo uniek. Hoewel ons bureau gespecialiseerd is in renovaties van oude, monumentale panden is deze opdracht toch iets heel anders. Pampus is een fort. Het is niet door een architect ontworpen, maar door een ingenieur, een militair bovendien. Maar je ziet aan alles in het fort dat het met heel veel liefde is ontworpen. Het is een uiterst efficiënt ontwerp, maar er is heel veel aandacht besteed aan mooie detailleringen en er is met prachtige materialen gewerkt. Die materialen, zoals de houten kozijnen en de tegels, zijn in de loop van de tijd uit het fort geroofd, maar in de vele tekeningen die er zijn van Pampus, vind je alles terug. Wat deze opdracht voor ons lastig en tegelijk uitdagend maakt, zijn de elementen. Pampus is een enorme steenmassa die al jaren aan weer en wind blootstaat. Dat betekent dat in die steenmassa allerlei chemische processen op gang zijn gekomen die we een halt moeten toeroepen. Je ziet het bijvoorbeeld aan de stalagtieten die overal van het plafond hangen. Dat zijn in feite kleine chemische fabrieken. De uitdaging zit erin om die processen te stoppen, zonder dat het fort als nieuw wordt. Juist het ruïnegevoel maakt Pampus in mijn ogen bijzonder. Dat willen we graag bewaren.”

Geschutskoepels en keelgeschut De geschutskoepels bepaalden vroeger het silhouet van het forteiland. Dit historische silhouet wordt hersteld om een indruk te geven van de oorspronkelijke vorm van het fort. Doordat de geschutskoepels met grof geweld zijn verwijderd, zijn de openingen veel groter geworden. De oplossing die de architecten kiezen is om de openingen te overspannen met gebogen houten liggers. Tussen de liggers worden gordingen geplaatst met een lichte afronding aan de bovenzijde, die de kromming in de koepel volgt. De bovenzijde wordt afgedekt met een waterdichte kunststof laag. De overkoepeling staat op verhoogde voeten. Het lijkt daardoor alsof de koepel boven de krater zweeft. Dit zorgt voor een goede ventilatie van de onderliggende ruimte en bevordert de droging van het metselwerk. Deze optie maakt het ook mogelijk om de onderliggende ruimte weer begaanbaar te maken voor bezoekers. De opening kan dan bovendien dienst doen als kijkspleet. Uit oude tekeningen blijkt dat in de ronde wand van het keelgeschut drie geschutsopeningen hebben gezeten. Het geheel was waarschijnlijk uitgevoerd met stalen liggers en bepantsering. Er is voor gekozen om het keelgeschut op de oorspronkelijke manier weer op te bouwen. De bovenzijde zal worden afgedekt met loden platen. Het lood onderstreept het robuuste uiterlijk en voorkomt dat er opnieuw water vanaf het dak naar binnen sijpelt.

pampus | ruwe diamant van steen

Dak dicht In alle spleten en scheuren op het dak tieren de planten welig. Als eerste is het dus zaak al het gras en ander groen te verwijderen. Vervolgens zullen de spleten worden gedicht. Het dak krijgt daarna een hele nieuwe cementlaag, als basis voor de nieuwe dakbedekking. Het vinden van de juiste dakbedekking is een uitdaging. Het is immers niet zomaar een gebouw, maar een monument. Monumentenzorg kijkt dus voortdurend mee over de schouder van de architect. Architect Bart Kwant:

â&#x20AC;&#x153;We hebben veel discussies gevoerd met Monumentenzorg. Immers, de belangen van de gebruikers en van het monument zelf zijn lang niet altijd hetzelfde. Maar die discussies waren heel vruchtbaar, want uiteindelijk heb je toch hetzelfde doel voor ogen. Dat maakt van Monumentenzorg een goede sparringpartner.â&#x20AC;? Voor het dak wordt in het plan gekozen voor het materiaal Triflex, een kunststof. Het materiaal voldoet aan alle gestelde eisen. Het is waterdicht, maar dampopen, zodat het vocht uit het fort wel naar buiten kan. Het is bovendien duurzaam en bestand tegen de grote temperatuurswisselingen op het eiland. De architecten kiezen een antracietgrijze kleur, die heel erg lijkt op beton. Daardoor past het goed in het uiterlijk van het fort en is het ook voor Monumentenzorg acceptabel. Wat ook meehelpt is dat bij andere monumenten al goede ervaringen zijn opgedaan met dit materiaal. Een extra punt van aandacht vormt de rand van het dak. Die is namelijk grotendeels verdwenen en moet dus opnieuw gestort worden. Met roestvrijstalen draden wordt de nieuwe rand verankerd aan het achterliggende bestaande gedeelte.

pampus | ruwe diamant van steen

Herstel metselwerk

Goten voor behoud metselwerk

Logistiek puzzelwerk

Het uitgangspunt voor het metselwerk is behoud van wat

De schade aan het metselwerk is voor een belangrijk deel

De uitdaging van het bouwen op Pampus is natuurlijk de

er nu is. Op sommige plekken zijn reparaties nodig om te

het gevolg van het ontbreken van de goten. De nieuwe goten

logistiek. Hoe ga je dat aanpakken op zoâ&#x20AC;&#x2122;n eiland? Bij de

voorkomen dat loszittende stukken straks gevaar opleveren

zorgen er, samen met de nieuwe betonnen dakrand, voor dat

aanbesteding van het werk, vragen de architecten daarom

voor bezoekers.

de buitenwanden niet meer te lijden hebben van het vocht.

om een visie op het project. Niet alleen de prijs onder de

Als eerste zullen de muren worden gereinigd. Ook hier is

Gelukkig zijn veel van de oorspronkelijke tekeningen van het

nemer denkt dit project zowel financieel als logistiek voor

het zaak alle plantengroei te verwijderen. Op plaatsen waar

fort bewaard gebleven. Daarop kunnen de architecten onder

elkaar te krijgen. Van Hoogevest Restauratie komt als win-

het metselwerk echt loskomt van de achtergrond, zal het

meer zien dat de goten in gietijzer waren uitgevoerd.

naar uit de bus.

worden weggehaald en vervangen door metselwerk met

Op basis van de beschikbare documenten maken de archi-

dezelfde soort steen. De scheuren in het metselwerk wor-

tecten een verantwoorde constructie van de aanwezige goot

De sleutel zit volgens de aannemer in het transport. Dat is

den, waar nodig, steens diep uitgehakt en opgevuld met

en de beugels, waarop de goot steunt. Omdat het om zoveel

de bottleneck. De aannemer wil een aantal pontons in het

hetzelfde type steen. De afgeschilferde stenen zullen, daar

tientallen meters goot gaat, wordt overwogen om de goten

water leggen die als bouwplaats dienen. Al het materiaal,

waar het metselwerk technisch nog in orde is, niet worden

in China te laten gieten.

inclusief de bouwkeet en een aggregaat voor de stroom-

streep is dit keer doorslaggevend, maar ook hoe de aan-

vervangen. Alle voegen worden verwijderd. De aannemer

voorziening, zal gedurende het hele project op die pontons

doet het voegwerk opnieuw met knipvoegen naar het oor-

Tipje van de sluier

staan. Voor de dagelijkse aanvoer van de bouwvakkers en

spronkelijke ontwerp.

Aan de hand van de beschikbare tekeningen ontdekken de

kleinere materialen wordt voorgesteld een boot van Con-

architecten al snel met hoeveel aandacht voor detail het

nexxion te huren, die op afroep kan varen. Het puin wordt

In het metselen het betonwerk zitten nog veel restanten

stoere fort is afgewerkt. Een paar van die details zullen wor-

zoveel mogelijk verzameld en tussentijds afgevoerd.

van oud ijzerwerk. De verankeringen van het smeedwerk

den teruggebracht om de bezoeker toch een indruk te geven

worden daarom vrijgehakt, ontroest en ter conservering

van hoe het was. Een deel van de buitenwand â&#x20AC;&#x201C; om precies te

Al in 2006, nog voor de winter, worden zoveel mogelijk voor-

behandeld. Dit om te voorkomen dat roest de muren verder

zijn het oude ketelhuis â&#x20AC;&#x201C; krijgt daarom weer ramen en deu-

bereidingen getroffen. Er komt een nieuwe aanlegsteiger en

aantast.

ren. De grenenhouten raamkozijnen en de bijzondere ophan-

de bouwplaats wordt al ingericht, zodat in maart het echte

ging van de deuren worden zoveel mogelijk in oude luister

werk meteen van start kan gaan.

hersteld. Zo wordt toch een tipje van de sluier opgelicht die de ware schoonheid van Pampus verborgen houdt.

pampus | ruwe diamant van steen

Wim de Laaf aannemer Van Hoogevest Restauratie

Succesfactoren niet altijd in de hand “Wij hebben veel restauraties van monumenten gedaan. Dat geeft je ervaring in het soort werk. We weten dat we de coördinatie en de moeilijkheidsgraad aankunnen, maar toch blijven er altijd factoren die je niet zelf in de hand hebt. De grootste uitdaging is het weer. Wat als het gaat vriezen of stormen en we Pampus helemaal niet kunnen bereiken? Een andere factor is dat je bij restauraties nooit helemaal kunt voorspellen wat je tegenkomt, ook al heb je een opname gedaan. Die onzekerheden moet je zo snel mogelijk weghalen. En als laatste succesfactor zie ik de samenwerking met de fortwachters. Tijdens de bouw is het eiland toegankelijk voor bezoekers. Die stromen zijn weliswaar gescheiden, maar de bezoekers zitten toch heel dicht met hun neus op het metselwerk of op het betondek. Je moet dus zorgen dat er geen gevaar is voor bezoekers en dat beide stromen goed verlopen. Dat vraagt om goede communicatie.”

pampus | ruwe diamant van steen

GESCHIEDENIS 5

Duitsers komen kanon van eigen makelij halen (1941) De Duitse bezetters nemen ook bezit van Pampus. Ze halen het eertijds door de Duitse fabrikant Krupp geleverde geschut weg en blazen de koepels met explosieven uit het fort. Het ijzer wordt in Duitsland omgesmolten en voor andere oorlogsdoeleinden gebruikt. Het fort blijft zwaar beschadigd achter.

WONEN OP EEN EILAND

Wonen op een onbewoond eiland klinkt heel romantisch, maar heeft ook een keerzijde. Een van die minder aantrekkelijke kanten is de fortwachterswoning, die tocht en letterlijk wegrot. Twee woningcorporaties uit het Gooi en Amsterdam nemen de broodnodige restauratie op zich.

Waar doet u boodschappen? Wie droomt er niet van: wonen op een (onbewoond) eiland. Voor de fortwachters Eric Creemers en Nanette Elfring was het in 1997 inderdaad een droom die uitkwam. Veel mensen kunnen zich maar moeilijk een voorstelling maken wat leven op Pampus eigenlijk inhoudt. Dat merken Nanette en Eric aan de vragen die ze regelmatig krijgen van bezoekers. Eric en Nanette wonen inmiddels elf jaar op Pampus en hebben alle aspecten van het eilandleven aan den lijve ondervonden: van het fantastische uitzicht en het gevoel van vrijheid tot aan elke ochtend voor het ontbijt naar buiten moeten om het aggregaat aan te doen. Want naast de romantiek kent het leven op Pampus ook een schaduwkant.

pampus | ruwe diamant van steen

De 5 meest gestelde vragen over het wonen op Pampus 1 Bent u hier niet eenzaam?

Nee, dat valt wel mee. We hebben 100 tot 1000 mensen per dag op het eiland. Dan is het ook best wel eens lekker als iedereen weer weg is.

2 Hoe doet u uw boodschappen?

In de winkel. Dan moeten we natuurlijk wel eerst met onze boot naar Muiden varen.

3 Waar haalt u elektriciteit en water vandaan?

Elektriciteit komt uit een aggregaat dat iedere avond uit gaat. Water wordt van de wal aangevoerd en gebunkerd.

4 Woont u hier het hele jaar?

Ja, in principe wel, maar â&#x20AC;&#x2122;s winters geven we de voorkeur aan een tropisch eiland.

5 Bent u â&#x20AC;&#x2122;s nachts niet bang in het fort?

Als de geest herrie maakt is het best wel griezelig.

Nanette elfring

Schimmels als ongewenste huisgenoten

commercieel manager en fortwachter

Een van die minder rooskleurige kanten is de staat waarin de fortwachterswoning verkeert. De laatste jaren heeft het verblijf in het huis steeds meer aan comfort ingeboet. De pioniers van Pampus bouwen de woning in 1990, zodat er permanent een fort-

Ik kan het soms niet bevatten

wachter op het eiland kan wonen. Het fundament en de dikke stenen muren van een oude Duitse bunker dienen als basis. De

“Ik geniet als ik ’s ochtends vroeg met de honden een ommetje

beschikbare middelen zijn zeer beperkt en dat begint zich na 16 jaar te wreken. Het huis gaat snel achteruit. Het vocht is diep

maak om het eiland. Dan luister ik naar de vogels en kijk naar

doorgedrongen in de stenen muren en heeft ook de rest van het huis aangetast. Op sommige plaatsen rot het letterlijk weg,

de opkomende zon. Je bent hier één met de elementen. Nood-

waardoor de vloer in de woonkamer al verzakt is. Er zit schimmel op de muren en het stucwerk laat op sommige plekken los.

weer zie je aankomen en beleef je hier heel intens. Alles gaat dan

De gevels zijn afgewerkt met planken, die met spijkers zijn vastgemaakt. Door de sterke wind die regelmatig over het eiland

tekeer. De keerzijde is natuurlijk dat ik ’s ochtends nooit zomaar

raast, zijn de spijkers los getrild en springen er soms zelfs uit. Daardoor krijgen regen en wind nog meer vat op het huis. Zeven

een kop koffie kan zetten of een douche kan nemen. Ik moet

jaar geleden is het dak al een keer vervangen, maar eigenlijk was het toen al te laat. Het vocht zat inmiddels in het huis en kon

altijd eerst naar buiten om het aggregaat aan te zetten. Na ruim

ongestoord zijn werk doen. Het woonklimaat is niet meer gezond te noemen en dat merken de bewoners. Nanette:

tien jaar Pampus begin ik ook wel tegen mijn fysieke grenzen

“Alles is altijd vochtig en klam. Dat merk je bijvoorbeeld als je ’s avonds in je bed stapt. Een elektrische deken moet dat

aan te lopen. Het is zwaar werk en we maken soms absurd lange

ongemak een beetje compenseren, maar écht aangenaam wordt het nooit. En als we even een paar dagen van het eiland af

dagen. En ook al woon je met z’n tweeën op een eiland, af en

zijn, zitten de keukenkastjes vol met schimmel en ben je uren bezig om alles weer een beetje schoon te krijgen.”

toe ervaar ik ook wel een tekort aan privacy. Er komen immers

De woning op het eiland is eigendom van de stichting en de fortwachters mogen er wonen, zolang ze op Pampus werken. Het

jaarlijks bijna 40.000 mensen over de vloer. Maar toch, als ik met

huis maakt deel uit van het forteiland en is dus, net als het fort zelf, onderdeel van het monument. Dat heeft natuurlijk conse-

de boot naar huis vaar en Pampus zie liggen, dan gaat er ook

quenties. Slopen en een nieuw huis bouwen, voorzien van alle gemakken en comfort van deze tijd, is geen optie. De basis blijft

een intens geluksgevoel door me heen. Dan kan ik het eigenlijk

en dus moeten slimmere oplossingen worden bedacht om er weer een goede woning van te maken.

nauwelijks bevatten dat ík daar woon.” In 2005 wordt in de Gooise woningcorporatie Dudok Wonen een sponsor gevonden voor de fotwachterswoning. Zij vinden in woningcorporatie De Key uit Amsterdam een partner om de lasten te verlichten. Dudok Wonen zet er een projectleider op die met een plan komt. De uitdaging die er ligt is om van een bunker met metersdikke stenen muren een comfortabel huis te maken. Projectleider Ton van Leuveren heeft een idee: “Het probleem is dat de woning ’s winters leeg staat. Alles koelt dan weer af en wordt vochtig. Ook zomers voelt het dan nog kil en akelig. Daarom willen we gebruik maken van aardwarmte. We kunnen voorzetwanden neerzetten, waarin de leidingen zijn verwerkt. Aan de buitenkant zit isolatie. De aardwarmte verwarmt zo de hele muur, ’s winters en zomers. Daardoor krijg je een behaaglijk gevoel in huis.”

pampus | ruwe diamant van steen

Leon Bobbe directeur-bestuurder woningcorporatie Dudok Wonen

Verbonden aan cultureel erfgoed “Pampus is onderscheidend door z’n naam: iedereen kent de uitdrukking ‘voor Pampus liggen’. Dat maakt je nieuwsgierig, dan wil je op ontdekkingstocht. Wat ik fascinerend vind aan Pampus, is dat het fort nooit gebruikt is. De oorlogstechnieken veranderden in zo’n korte tijd, dat het fort alweer achterhaald was. Ook toen veranderde de tijd dus al heel snel. Dat zet je aan tot nadenken over het tijdsgewricht. De bijzondere plek van Pampus in het culturele erfgoed in de regio was voor ons reden om te gaan praten over een investering. Als woningcorporatie met een groot bezit van architect Dudok hebben wij behoud van cultureel erfgoed tot een van onze speerpunten gemaakt. Alleen van forten hebben we geen verstand. Gelukkig wel van huizen. Vandaar dat we samen met de Amsterdamse woningcorporatie De Key de fortwachterswoning opknappen. De woning is immers net zo goed onderdeel van het cultureel erfgoed als het fort zelf.”

GESCHIEDENIS 6 Amerikaanse oorlogspiloot vindt toevlucht op Pampus (1944) De jonge luitenant Claude Murray van de US 8th Air Force vertrekt in de vroege ochtend van 6 oktober 1944 in zijn fotovliegtuig vanuit het Britse Oxford om in Duitsland fotoâ&#x20AC;&#x2122;s te maken van de in de nacht daarvoor uitgevoerde bombardementen. Onderweg komt hij onder vuur te liggen van de Duitse Messerschmidt bommenwerpers en wordt vol geraakt. Murray komt in een duikvlucht terecht. Het vliegtuig draait om zijn as en Murray, die zich al klaar heeft gemaakt om het vliegtuig te verlaten, valt naar beneden. Met zijn parachute landt hij in een ijskoude Zuiderzee. In een rubber opblaasboot dobbert hij midden in de nacht rond op het verlaten IJsselmeer. Hij denkt het vasteland te zien, maar komt op het verlaten eiland Pampus terecht. De volgende dag maakt hij een groot vuur, in de hoop dat iemand het opmerkt. Als na enkele uren niemand heeft gereageerd, maakt hij zich in zijn bootje op weg richting vasteland. Op dat moment komen er net drie vissers aan, die het vuur hebben gezien. De vissers nemen hem mee en regelen een onderduikadres voor hem. Als doofstomme boerenknecht komt hij het laatste oorlogsjaar door. In 1970 en in 1990 bezoekt Claude Murray Pampus opnieuw. De Stichting Pampus benoemt hem tot erelid en correspondeert nog steeds met hem.

pampus | ruwe diamant van steen

Strippen en weer opbouwen De eerste stap in het opknappen van de woning is het strippen van de binnenkant. Alles wordt eruit gehaald tot het casco over blijft. Daarna worden als eerste alle buitenmuren geïsoleerd. Het vocht moet gestopt worden. Pas dan kan begonnen worden met de opbouw. Het idee is om dan de voorzetwanden te plaatsen, waarin de leidingen voor de aardwarmte zijn ingebouwd. Ook de verzakte vloer in de woonkamer moet opnieuw worden gelegd. Als laatste zullen de bouwvakkers de topgevels opnieuw opbouwen. Dit moet wel snel gebeuren. In één dag moeten de oude topgevels eraf gehaald worden en de nieuwe erop worden gezet. Projectleider Ton van Leuveren: “Bij andere projecten zetten we er dan een tent omheen om het huis te beschermen tegen regen en wind, maar hier is dat onmogelijk. Het waait hier zo hard, daar is geen tent tegen bestand. De enige optie is dus om een mooie, droge dag te kiezen en het in één keer uit te voeren.” Eén element van de woning krijgt – tot groot plezier van de bewoners – een ander aanzien. Aan de westzijde van de woning worden de twee ramen vervangen door twee deuren. Daarmee kunnen de fortwachters vanaf de bank genieten van een prachtig uitzicht over het IJmeer. De aanleiding voor deze wijziging is overigens niet het uitzicht, maar de veiligheid. Het huis heeft anders maar één uitgang en in geval van nood is dat toch niet zo’n veilig idee. Een extra vluchtweg lijkt dan ook geen overbodige luxe. Fortwachters Eric en Nanette zullen zelf niet meer kunnen genieten van de nieuwe woning. Zij vertrekken aan het einde van het seizoen 2006/2007 van het eiland. Hun laatste maanden moeten ze nog even afzien; tijdens de bouw kamperen ze in een tot woning omgebouwde bouwkeet op het eiland. De nieuwe fortwachters daarentegen komen in een gespreid bedje.

pampus | ruwe diamant van steen

Jaap van Gelder directeur-bestuurder en Peter van Ling directeur Wonen en Vastgoedonderhoud van woningcorporatie De Key

De fortwachters die dit cultureel erfgoed beschermen verdienen een goed huis Jaap van Gelder: “Toen Leon Bobbe van Dudok Wonen bij ons kwam met het verzoek of we mee wilden betalen aan de fortwachterswoning op Pampus, hebben we eigenlijk meteen ‘ja’ gezegd. Wij zijn als woningcorporatie nauw verbonden met de historie van Amsterdam en met het behoud van gebouwen. Pampus maakt deel uit van de Stelling van Amsterdam en is ooit gebouwd om onze stad te beschermen. We willen graag dat dit stukje van ons cultureel erfgoed behouden blijft, zodat men er ook in de toekomst naartoe kan gaan en van kan genieten. Het zou leuk zijn als onze bewoners daarvan mee kunnen profiteren. Daarnaast willen we onze activiteiten ook graag uitbreiden naar Almere en Pampus ligt natuurlijk prachtig tussen beide steden in. Maar eigenlijk zijn dat gezochte argumenten. Soms moet je gewoon iets doen omdat het leuk is!” Peter van Ling: “Ik heb persoonlijk veel met water en met scheepvaart. Vroeger lagen die schepen letterlijk voor Pampus te wachten op hoogwater, zodat ze de haven in konden varen. Als je dan het fort ziet, dat helemaal kapot gemaakt is en in staat van verval verkeert, dan doet je dat wel iets. De fortwachters die op het eiland wonen, vervullen een hele belangrijke rol in het behoud van dit waardevolle erfgoed. Als je zag hoe de fortwachterswoning eruit zag; daar werd je niet vrolijk van. Wij hebben in ieder geval een bijdrage kunnen leveren aan een goed huis, zodat de nieuwe fortwachters fatsoenlijk kunnen wonen.”

pampus | ruwe diamant van steen

WERK IN UITVOERING

Plannen maken is mooi, maar de praktijk is altijd anders. Dat blijkt ook tijdens de uitvoering van het in hoofdstuk drie gepresenteerde plan voor de consolidatie van Pampus. Leveranciers die niet kunnen leveren, materialen die bij nader inzien toch niet helemaal voldoen aan de eisen, deadlines die overschreden worden en een extreem natte zomer: het zijn slechts een paar van de hindernissen die overwonnen moeten worden.

Verborgen gang ontdekt Eind 2006 en begin 2007 wordt de bouwplaats ingericht op het eiland en een tijdelijke haven aangelegd. Van het idee om de bouwplaats in te richten op pontons ziet men bij nader inzien af. Het water is hiervoor te ruw als het hard waait. Er is dan inmiddels al wel een nieuwe aanlegsteiger gebouwd, die het werk een stuk makkelijker maakt. Er moet daarvoor een opening worden gecreëerd in de stenen ring van basaltblokken die onder water om het eiland loopt. Eind februari komen de slopers op het eiland. De dakbedekking moet eraf, het oude metselwerk wordt verwijderd en het puin en beton uit de koepelgaten moet worden afgevoerd. Tussen alle stenen blijkt zich ook enorm veel grond te bevinden. Dagelijks worden containers afgevoerd met drie à vier ton puin. Tijdens het puinruimen stuiten de slopers op een verborgen gang in het fort. Fortwachter Eric Creemers:

“We wisten dat de gang bestond, want hij staat op de kaart, maar we hadden nooit verwacht hem ook echt te vinden. Samen met de vrijwilligers hebben we de gang helemaal met de hand uitgegraven.” Vanaf maart zet Van Hoogevest Bouw een fulltime uitvoerder op het project. Pampus blijkt niet een project te zijn dat makkelijk met andere projecten te combineren is. Marcel Kronenburg neemt de klus over van een collega en is de eerste maanden dagelijks aanwezig om alle werkzaamheden te coördineren. Terwijl het puinruimen gewoon doorgaat, komen in april ook de metselaars het eiland op om een begin te maken met het vernieuwen van het metselwerk. Overal wordt druk gewerkt en de fortwachters worden ’s ochtends voor dag en dauw wakker van al het hakwerk. Het zal lang duren voordat de rust terugkeert.

pampus | ruwe diamant van steen

Metselwerk moet niet te mooi worden Vanaf begin april gaan drie metselaars en drie opperlieden - dit zijn de jongens die de specie maken en met de stenen slepen - aan de slag om de gehavende muren van het fort te herstellen. De opdracht is om ernstig beschadigde stukken te vervangen en wat enigszins goed is te laten zitten. Dit vervangen van stenen in bestaand metselwerk heet in vakjargon ‘inboeten’. Dit is een secuur en tijdrovend werk. De metselaars doen zo’n honderd à tweehonderd stenen per dag. De binnenbogen van het fort gaan nog trager. Voor deze holle en bolle vormen moet iedere steen precies in de juiste vorm gezaagd worden. Een heidens karwei. Ondertussen komt ook de Rijksdienst voor de Monumentenzorg een kijkje nemen op het eiland. Ze zijn niet heel erg enthousiast over de gekozen kleur van de baksteen, die was uitgezocht op basis van gelijkenis met de bestaande steen. Tijdens het werk blijkt echter dat er allerlei verschillende kleuren bakstenen in het fort zijn gebruikt. Al vanaf het begin van het fort was er dus sprake van een mengelmoes van stenen. Dus ook voor het nieuwe metselwerk wordt uiteindelijk gekozen voor verschillenden kleuren stenen. De grootste vijand van de metselaars is echter het water. Als metselwerk pas gevoegd is, is het bijzonder kwetsbaar. Een flinke regenbui kan alles zo weer wegspoelen. En regenen doet het vaak en hard! Uitvoerder Marcel Kronenburg:

“Ik heb nog nooit zo extreem weer meegemaakt als deze zomer op Pampus. Het ene moment is het prachtig en dan opeens slaat het weer om en komt het met bakken uit de hemel.”

pampus | ruwe diamant van steen

Het regenwater loopt via de koepel het fort in en spoelt daar het verse metselwerk weg. Afdekken heeft geen zin. De buitenmuren zouden beschermd moeten worden door de gietijzeren goten, maar die worden niet op tijd geleverd. Ook dat heeft veel schade en veel extra werk tot gevolg. Het zit de metselaars niet mee, maar vaklui als ze zijn, willen ze hun werk zo goed mogelijk doen. Maar zelfs daar krijgen ze nauwelijks de kans voor van Bert Wever, projectleider van architect Rappange. “Ik moet soms ongelooflijk moeite doen om te zorgen dat het metselwerk niet te mooi wordt. De afspraak is dat we kapotte stukken die in principe goed zijn, laten zitten. Dat vinden de metselaars soms lastig, want die willen het natuurlijk zo mooi mogelijk maken. Als architect zitten we daar toch bovenop. We hebben immers gekozen voor conservatie en niet voor restauratie van het fort. De tand des tijds moet zichtbaar blijven”, aldus Bert. Uiteindelijk wordt het metselwerk pas in november 2007 afgerond.

De bouwplaats is niet meer van ons! Normaal gesproken is een bouwplaats niet toegankelijk voor publiek. Bouwvakkers zijn er in hun eigen domein en kunnen ongestoord hun gang gaan. Zo niet op Pampus. Terwijl de slopers nog druk bezig zijn en de metselaars hun posities al hebben ingenomen, gaan op 1 april de deuren van Pampus voor het publiek gewoon weer open. Als er honderd mensen op het eiland zijn – een verwaarloosbaar aantal voor een gemiddelde dag op Pampus – roept een van de bouwvakkers verschrikt: “Is het hier altijd zo druk!” De insteek van de Stichting Pampus is om de bouw als een extra attractie aan de bezoekers te presenteren en niet als een ongemak. Daarom wordt een aantal malen een ‘hard hat tour’ georganiseerd, waarin een kleine groep een bijzondere rondleiding krijgt over de bouwplaats. Niet alleen gewone bezoekers, maar vooral ook vakmensen komen hier met grote belangstelling op af. Een bouwavontuur op Pampus moet natuurlijk wel veilig zijn voor de bezoekers. En omdat de bouwvakkers worstelen met de voor hen ongewone situatie, leidt dit nogal eens tot conflicten en heftige discussies tijdens de bouwvergaderingen. Bijvoorbeeld over een hek dat open blijft staan of bouwafval dat rondslingert. “Je moet er toch niet aan denken dat er een kind verongelukt op de bouwplaats. Dan kunnen we de tent wel sluiten”, aldus Eric Creemers. Juist in de zomervakantie, als de bezoekersstromen een piek bereiken, zijn de bouwvakkers bezig met het schoonstralen van het dek. Marcel Kronenburg: “De blokken steen vlogen soms gewoon de gracht in. We hebben het werk een paar keer stil moeten leggen, omdat het echt te gevaarlijk werd voor de bezoekers.” Het plan is om het werk altijd te concentreren op een deel van het eiland, zodat het andere deel toegankelijk blijft voor publiek. Maar in de praktijk komt daar weinig van terecht. De planning loopt in het honderd. De goten worden niet op tijd geleverd, waardoor de steiger nog niet weg kan. Het metselwerk loopt vertraging op door het slechte weer en er blijft maar puin uit het fort komen. Eric Creemers: “Over het algemeen reageert het publiek positief, maar er zijn ook mensen die er minder blij mee zijn. Zo zijn er al twee grote partijen afgezegd. Dat is toch jammer met het oog op de inkomsten.”

pampus | ruwe diamant van steen

Goten met tranen Die gietijzeren goten die het hele fort omzomen zijn niet alleen een belangrijke blikvanger, maar ook van levensbelang voor het fort. Door het ontbreken van de goten, kon veel regenwater het fort in sijpelen en heeft daar veel schade aangericht. Architectenbureau Rappange & Partners wil de nieuwe goten in China laten maken, maar ziet daar bij nader inzien toch vanaf. Om zeker te zijn van tijdige levering zoekt men een leverancier dichter bij huis. Eind maart komen de eerste monsters op het eiland ter keuring. Voor Bert Wever een hoogtepunt. Het ziet er veelbelovend uit. De Nederlandse leverancier zegt toe vanaf 1 mei vijftien goten per week te leveren. In totaal zijn 260 goten nodig. Eind april gaan projectleider Bert Wever en uitvoerder Marcel Kronenburg vol verwachting een kijkje nemen in de fabriek. De goten zijn niet klaar. Na aandringen besluit de gotenmaker uit te wijken naar Turkije en daar een deel van de productie neer te leggen. De goten worden ondertussen wel steeds duurder. Marcel Kronenburg heeft er de pest over in: “Het is net alsof je een biefstuk bestelt die op de kaart e

15,- kost en op de rekening staat dan opeens e 19,-.

Dat kan toch ook niet?” Ondertussen teisteren buien het eiland. Marcel Kronenburg:

“Ik moet iedere keer de voegers weer naar huis sturen, omdat de nieuwe voegen met het slechte weer zo weer wegspoelen.” De werklui hebben in meer dan één opzicht te kampen met de slechte weersomstandigheden. Ze kunnen hun werk niet afmaken, maar moeten ook om de haverklap in slecht weer het IJsselmeer op. De reddingssloep die ze vervoert is absoluut veilig, maar zo voelen de passagiers zich niet altijd. Door de korte golven wordt menigeen zeeziek. In te langzaam tempo worden de goten uiteindelijk stukje bij beetje geleverd. Eind juni, het loopt al tegen de bouwvak, is het eerste stuk muur met goten klaar en kan de steiger worden weggehaald. Bert Wever geniet van dit eerste resultaat. Marcel Kronenburg: “De late levering van de goten heeft ook één voordeel: de muren zitten inmiddels onder het stof, waardoor de stenen er meteen oud uitzien!”

pampus | ruwe diamant van steen

Tussentijds feestje: de eerste steenlegging

zich in het fort waar alles is voorbereid om de plaquette met

randen van de koepels gestort. Half mei komen de spanten

23 mei is een prachtige, zonnige dag. De ideale dag voor een

de naam van mevrouw Koolsteeg in te metselen. De jongste

erop, die kant en klaar vanuit de fabriek worden aangeleverd.

feestje. Vandaag wordt de eerste steen gelegd om het begin

bouwvakker valt de eer te beurt om de oude dame hierbij

Bert Wever: “Toen we in de fabriek gingen kijken hoe de

van de restauratie te markeren. Daarvoor is een bijzondere

te helpen. Het is een emotioneel moment voor haar en ze

spanten eruit kwamen te zien, trok Marcel helemaal wit weg.

eregast uitgenodigd: mevrouw Koolsteeg- Van Capelle.

kan er maar niet over uit wat een eer ze het vindt. Na de

Ik heb nog nooit zo’n strak gezicht gezien. De spanten waren

Van 1924 tot 1929 woonde zij als klein meisje op het eiland.

officiële handeling, als iedereen weer naar boven is, halen de

groter dan groot.”

Haar vader was de laatste fortwachter van het eiland.

bouwvakkers de plaquette meteen weer uit de muur.

Marcel Kronenburg: “Er moest een aanvalsplan komen om

Zij is de enig levende persoon die het fort in volle glorie

De kans op beschadiging is te groot, dus hij wordt voorlopig

die spanten op z’n plek te krijgen. In eerste instantie zouden

heeft gezien, voordat het door de Duitsers is verwoest.

nog even goed opgeborgen. Mevrouw Koolsteeg wordt on-

we gebruik maken van helikopters van de luchtmacht, maar

Fortwachter Nanette Elfring: “Ik heb mevrouw Koolsteeg pas

dertussen geïnterviewd door het televisieprogramma Vier

het blijft altijd lastig om met hen afspraken te maken. Dus

gisteren gebeld om te vragen of ze vandaag hier wilde zijn.

in het Land van RTL4: “Ik heb iets met het eiland. Het zit in

hebben we in een gezamenlijke actie met slopers en timmer-

Ik was bang dat ze anders te veel tijd zou hebben om erover

me. Ik moet er gewoon ieder jaar naartoe, hoewel dat na-

lieden de klus geklaard. We hebben de spanten in een platte

na te denken en zich heel erg druk ging maken en misschien

tuurlijk voor mij wel steeds lastiger wordt.”

kar om de koepel getrokken. Met een minikraan hebben we

uiteindelijk ‘nee’ zou zeggen. De aanpak is geslaagd, want ze

De feestelijke dag is precies wat iedereen op dat moment

ze vervolgens vanaf de kar opgetild en geplaatst. Het ging

is er vandaag en ze staat te stralen. Bijna ging het plan nog

even nodig heeft. Geen gestress, geen discussies, maar

net!” Met trots kijkt Marcel Kronenburg terug op deze span-

mis, want een paar dagen geleden stond er al een bericht

gewoon even genieten van het bijzondere werk dat iedereen

nende operatie, die voor hem het hoogtepunt vormt van het

over de eerste steenlegging in de regionale krant. De nicht

gezamenlijk verricht.

project. Half mei liggen de spanten erop, maar daarmee is

van mevrouw Koolsteeg had het gelezen, maar zij had mijn

de kous nog niet af. Het blijkt dat de leverancier de straal

strategie gelukkig meteen door en heeft haar niets verteld.”

Het spant erom

van de buitenspanten niet goed heeft gemeten en dit moet

De persaandacht voor het publiciteitsevenement is enorm.

De twee koepels moeten de blikvanger van Pampus worden.

ter plekke worden bijgewerkt. Met kinderbalkjes tussen de

NOS-radio is er, RTL-televisie en de regionale kranten.

Met nieuwe koepels is Pampus ook vanaf het water weer

spanten wordt de straal bijgewerkt. De koepels worden eind

Op het moment suprême verzamelen pers en genodigden

goed herkenbaar als forteiland. In april worden de betonnen

augustus afgewerkt met planken. Ze zijn nu klaar voor de finishing touch.

Kopzorgen Het materiaal waarmee Rappange & Partners het dak wil bedekken is Triflex. Dit is een kunsthars en heeft van een afstand het uiterlijk van beton. Maar ook hier leidt nadere bestudering van de situatie tot nieuwe inzichten. Er is toch nog meer vocht in het fort dan eerst werd aangenomen en Bert Wever is bang dat er damp omhoog trekt, waardoor er blazen in de dakbedekking ontstaan. De firma die het materiaal levert garandeert dat het goed hecht aan de onderliggende cementlaag. Daaronder zit echter nog een betonlaag. Terwijl de onderaannemer die de cementlaag aanbrengt op zijn beurt garandeert dat deze goed hecht op het beton, is er niemand die een garantie wil afgeven voor het geheel. In totaal gaat het wel om een oppervlak van 3400 m2. De twijfel slaat toe bij de betrokkenen en er komen alternatieven op tafel. Een minerale mortel kan de damp beter afvoeren en biedt dus meer garantie dat het materiaal blijft zitten. Er worden proefstukjes aangelegd om de verschillende materialen in verschillende kleurstellingen te beoordelen. Men is enthousiast over het nieuwe materiaal. Tijdens een bouwvergadering in juni praten de betrokkenen erover alsof het om een nieuwe auto gaat:

“Kijk eens wat een mooie dichtheid van het beton.” “Die kleur, prachtig!” Uiteindelijk wordt gekozen om voor het dak de minerale mortel te gebruiken en voor de koepels zelf het Triflex. Hier speelt het vochtprobleem niet, want het materiaal zit op een houtlaag die aan de onderkant geventileerd wordt. De dakbedekking heeft echter ook zwaar te lijden van het slechte weer. Om het Triflex aan te brengen, moet eerst een coating worden aangebracht. Deze moet vijftien minuten drogen. Marcel Kronenburg: “Heb je net in de zon de coating aangebracht, slaat het weer in een paar minuten om en komt er een stortbui naar beneden. Dan moet je dus weer alles eraf schuren en opnieuw beginnen. Om gek van te worden! Ook de werklui worden er moedeloos van, want het is opnieuw een planning die niet wordt gehaald.” Ook het aanbrengen van de minerale mortel gaat met horten en stoten. De opdrachtgever is niet altijd tevreden over het geleverde werk en het werk moet een paar keer overnieuw worden gedaan. Uiteindelijk kan de dakbedekking in november worden afgerond.

pampus | ruwe diamant van steen

Sluitstuk

En ondertussen in de woning…

Het zware werk is geleverd. De muren staan weer stevig, de koepels zitten erop, het dak is

Met alle megaprestaties die in het fort worden geleverd, zou je bijna vergeten dat er ook nog

vernieuwd. Het fort kan er weer tegenaan. Wat rest is de afwerking. Zoals de houten kozijnen

een fortwachterswoning moet worden opgeknapt. Van Hoogevest is ook de aannemer voor dit

die op maat worden gemaakt in een werkplaats. Ook de acht centimeter dikke deuren moeten

project en benut de regenachtige zomerdagen om de bouwvakkers in de woning aan het werk

nog op hun plek komen. Met speciale verf krijgen ze een zo authentiek mogelijk karakter. Het

te zetten. Woningcorporaties Dudok Wonen en De Key zijn verantwoordelijk voor de realisatie

hangen sluitwerk maakt het plaatje compleet.

van het huis. Projectleider Ton van Leuveren van Dudok Wonen: “Voor ons is dit wel een heel

In de eerste plannen is ook sprake van een gedeeltelijk herstel van het interieur van het fort.

uniek project. Je hebt met omstandigheden te maken die we bij andere projecten niet kennen,

Dit plan wordt bij nader inzien voorlopig terzijde geschoven. Eric Creemers: “Er zou opnieuw

zoals de aanvoer van materialen. Niet alleen moet alles per boot worden aangevoerd, maar

gestukadoord moeten worden en dat kan niet vanwege het vocht. Het vocht valt als het ware

van de haven moet het allemaal met mankracht naar het huis worden gesleept. Wat dat betreft

door de muur naar beneden, waardoor een witte zoutlaag ontstaat. Het fort moet eerst

petje af voor de aannemer die dat allemaal voor elkaar heeft gekregen.”

helemaal uitdampen, voordat er iets aan de binnenkant gedaan kan worden.”

De grootste plannen voor een nieuw dak en aardverwarming via de muren kunnen echter al

Vocht is een blijft een onzekere factor. Doordat de bovenkant van het fort nu droog wordt,

snel de kast in. Ook hier haalt de realiteit de ambitieuze plannen in. Ton van Leuveren “Ik vind

trekt het vocht van beneden langzaam verder omhoog, totdat het op een gegeven moment

het echt heel erg jammer, maar de toepassing van aardwarmte blijkt financieel niet haalbaar,

wordt tegengewerkt door de zwaartekracht. Marcel Kronenburg:

omdat het maar om één losse woning gaat. Dat is doodzonde, want nu koelt het huis toch weer

“Het is spannend om te zien hoe het fort zich in de nieuwe situatie gaat gedragen. Wat dat betreft is het echt een levend project.”

af in de winter. Daardoor blijft er een klein risico op vochtproblemen bestaan, hoewel de woning nu wel veel beter is geïsoleerd.” Als de bewoners Eric en Nanette hun woning hebben verruild voor kant en klare cosy cabins tien meter verderop en hun bezittingen hebben opgeslagen in een grote container ernaast, kan begonnen worden met het strippen van het huis. Wat daarbij zichtbaar wordt slaat zelfs de ergste verwachtingen. De zeventig centimeter dikke muren blijken niet, zoals gedacht, van beton te zijn, maar van steen. Echte, keiharde, Duitse klinkers! Bovendien blijken de muren zwaar geïnfecteerd te zijn met huiszwam. De muren worden afgebikt en geperforeerd.

GESCHIEDENIS 6

Een week lang is de woning verboden terrein en prijken er doodskoppen op de voordeur. Een gespecialiseerd bedrijf injecteert alle muren met een zeer giftige stof om de zwammen te

Pampus helpt Muiden door hongerwinter (1944)

doden. Daarna kan de opbouw starten. Het dak blijft echter, in tegenstelling tot het oorspron-

Als de Duitsers zijn vertrokken, wagen de omwonenden zich in de hongerwinter van

kelijke plan, gewoon liggen. Het is beter van kwaliteit dan gedacht. De kopse gevel is daaren-

1944 naar Pampus. Alles van hout, zoals de kozijnen, deuren en vloeren wordt uit het

tegen in slechtere staat dan aangenomen en gaat er wel helemaal uit. Ook in de woonkamer

fort gesloopt en in bootjes aan wal gebracht. Er worden kachels mee gestookt die de

komen twee deuren die toegang naar buiten geven en schitterend uitzicht bieden. De deuren

lijdende bevolking de lange en extreem koude winter door helpen.

zijn in eerste instantie vooral bedoeld als extra vluchtweg. De restauratie van het huis leidt tot verschillende reacties. Sommigen vinden het jammer dat

Ook later komen omwonenden nog terug om alles van waarde, waaronder de prachtige

de kans niet is gegrepen om er echt iets anders van te maken. Volgens fortwachter Eric Cree-

tegels mee te nemen. Alles komt immers van pas om de beschadigde woningen na de

mers is het resultaat het gevolg van de afweging tussen verschillende belangen: “We hebben

oorlog weer op te knappen. Pampus blijft zwaar gehavend achter.

te maken met het budget dat Dudok Wonen en De Key ter beschikking hebben gesteld en met de gemeente Muiden, die nogal behoudend is als het gaat om de monumentale waarde van Pampus. Alles op het eiland, dus ook de fortswachterswoning, moest zoveel mogelijk in originele staat worden teruggebracht. Dan sneuvelen dus ambitieuze plannen als een glazen pui in de woonkamer en een dak vol met zonnecollectoren. Wat een absoluut vereiste was voor de herbouw van de woning, is dat er een constructief goed huis zou komen met een gezond leefklimaat. Dat is zeker gelukt. Als je nu door het huis loopt, merk je meteen dat het veel droger en warmer is. Ook als ik de nieuwe badkamer zie, ben ik bijna jaloers op de nieuwe bewoners.” “De uitdaging voor de stichting en de nieuwe bewoners is om het huis ook goed te houden”, aldus Ton van Leuveren. “Wellicht moet in de winter ook iemand af en toe de verwarming aanzetten. Ook zou ik het idee voor aardwarmte nog niet helemaal opgeven. Er komt vast een moment dat zich een geïnteresseerde partij meldt die het wel aandurft. Zolang de energieprijzen verder blijven stijgen, wordt het misschien zelf nog wel een keer rendabel.”

pampus | ruwe diamant van steen

VERGEZICHTEN

Met de consolidatie van het fort is Pampus klaar voor de toekomst. Maar wat gaat die toekomst bieden? Nog meer bezoekers? Blijft de museumfunctie met aandacht voor de militaire geschiedenis van het fort centraal staan of slaat Pampus een andere weg in? Ook de omgeving verandert voortdurend. Er liggen plannen om het IJmeer af te sluiten, Almere wil bouwen op het water en ook IJburg rukt steeds verder op. Zijn het bedreigingen of juist kansen voor de toekomst van Pampus? Een aantal betrokkenen heeft er wel een mening over. We leggen de verschillende beelden graag aan u voor. Droom mee…

Pampus als eigen achtertuin De belangrijkste aanvoer van bezoekers vindt momenteel plaats via de veerboot, die een paar keer per dag vanuit Muiden op en neer vaart naar Pampus, en via de charterschepen die met groepen aanleggen op het eiland. De aanlegruimte aan de stijger is vrij beperkt, dus veel andere boten kunnen er ook niet aanleggen. Daar ligt volgens velen een kans. Ook burgemeester Worm-de Moel van Muiden zou graag zien dat er meer aanlegmogelijkheden komen voor de pleziervaart. Fortwacher Eric Creemers kan zich helemaal voorstellen dat mensen die in de omgeving wonen een seizoenkaart voor Pampus kopen, alleen al om op het heerlijke terras, in de zon, van het uitzicht te genieten. Dat is natuurlijk geen gek idee, gezien de oprukkende bebouwing, zowel vanuit Almere als IJburg. Architect Kees Rijnboutt is als voorzitter van het kwaliteitsteam nauw betrokken bij IJburg en is bovendien lid van het Comité van Aanbeveling van Pampus. Hij ziet Pampus als het centrum van dit stedelijk gebied: “De groei van de noordelijke Randstad is een feit. Door de ligging van Schiphol is dit gebied economisch gezien toch de motor voor onze welvaart. Amsterdam groeit en juist het aandeel van jongeren neemt toe. Er zijn nu meer kinderen dan tien of vijftien jaar geleden. Aan de andere kant van het IJmeer groeit Almere verder. Ze mikken daar op 450.000 inwoners. Pampus is het kraaiennest van waaruit je alle ontwikkelingen in de regio kunt zien. Ook Amsterdam heeft het IJ ontdekt; er wordt gebouwd, gewoond en een metroverbinding aangelegd. De stad keert zich als het ware meer naar het water. Kortom, de hele omgeving wordt geürbaniseerd. Pampus is de recreatieve buitenplaats, de verbinding tussen Almere, Amsterdam en Muiden.” Volgens Frans Evers, voorzitter van het Comité van Aanbeveling van Pampus, is het niet meer dan logisch dat er straks naast meer pleziervaart ook een veerboot komt die Muiden, Amsterdam en Almere met elkaar verbindt via Pampus.

pampus | ruwe diamant van steen

Binden en boeien De belangrijkste uitdaging voor Pampus is om te zorgen dat mensen na een eerste bezoek terugkomen op het eiland. Om dat te bereiken moet je een band opbouwen tussen Pampus en de bezoekers. Dit zegt Frans Evers, die in zijn vorige functie als hoofddirecteur van Natuurmonumenten veel heeft geleerd over communicatie met achterbannen. Onder zijn leiding heeft Natuurmonumenten immers een enorme ledengroei doorgemaakt. “Waarvoor je je inzet als organisatie, moet passen bij de beleving van mensen. Bij Natuurmonumenten kwamen we er bijvoorbeeld achter dat mensen bij natuur vooral aan zee en duinen dachten en dan pas aan bos en veel minder aan koeien in de wei. Daar moet je gebruik van maken in je uitingen. Wil je mensen actief krijgen, dat moet je zorgen dat ze betrokken zijn. Wij hebben dat bij Natuurmonumenten bereikt door het organiseren van provinciale ledendagen. Dat was zo’n succes, dat men er uiteindelijk mee is opgehouden. Bij Pampus moeten mensen niet alleen een gevoel krijgen van: ‘wat geweldig wat de mensen hier allemaal doen’, maar ook: ‘dit heeft met mijzelf te maken’. Het lastige is dat bij gebouwde monumenten vaak de perceptie bestaat dat ze van iemand anders zijn. Van de overheid of van een persoon. Daardoor voelen mensen zich minder betrokken en zijn de ledentallen van monumentenorganisaties relatief klein. Dat kun je alleen doorbreken door mensen naar het eiland te halen, ze te laten zien wat je allemaal doet en wat dat met henzelf te maken heeft.” Volgens Erica Happe van het VSB-fonds zijn vooral kinderen een belangrijke doelgroep. “Zij zijn degenen die zich in de toekomst zullen moeten inzetten om Pampus te behouden. Dan moet je ze dus nu al erbij betrekken.” Ook Kees Rijnboutt ziet veel kansen om jongeren te bereiken. “De groei van het aantal kinderen in de omgeving biedt daartoe kansen. Ga een joint venture aan met scholen in Almere, Amsterdam en Muiden. Dan heb je zo een potentiële doelgroep van honderdduizend mensen te pakken. Of zorg dat alle nieuwe bewoners in de omringende gemeenten en welkomstpakket krijgen met daarin een vrijkaartje voor Pampus. Als je het fort ook nog gedeeltelijk overdekt, kun je ook in de winter meer bezoekers ontvangen. Volgens mij moet het aantal bezoekers in de huidige constellatie wel tot honderdduizend per jaar kunnen groeien.” Ook Evers gelooft dat groei logistiek gezien mogelijk is. “Maak een heldere routing door het fort, zodat mensen allemaal één kant uitlopen en elkaar niet in de weg zitten. Werk met audiotours naast de rondleidingen met gidsen. Zorg dat je in het fort zoveel mogelijk functioneel maakt wat er is. Belangrijker nog dan dat is dat je veel meer gebruik maakt van de buitenruimte van Pampus. Daar liggen nog zoveel mogelijkheden. Zo ben ik voorstander van het verhogen van de onderwaterdam tot boven de waterspiegel en het maken van een moerasachtige overgang tussen die dam en het eiland. Dat zal de natuurwaarde aanzienlijk kunnen vergroten. Daardoor komt een partnerschap met de natuurorganisaties meer binnen bereik.”

Pampus als luxe evenementenlocatie Pampus is door zijn aard en ligging een unieke plek en bijzondere locaties doen het altijd goed in de zakelijke markt en bij mensen die bij voorbeeld van hun bruiloft iets heel speciaals willen maken. Pampus wil zich als evenementenlocatie in een hoger segment neerzetten. Met de verdere verstedelijking groeit de potentiële doelgroep gestaag door. Horeca-exploitant Jan Geesink: “Pampus

moet ruw blijven. Dat is de bijzondere aantrekkingskracht van het eiland. Door de ligging en de omstandigheden is het organiseren van evenementen echter duur. Alles moet aangevoerd worden over het water: het eten, de tenten, het personeel, de gasten en ga zo maar door. De gasten die deze prijzen willen betalen, verwachten ook kwaliteit. Daarom willen we nu hoger gaan inzetten op de kwaliteit, onder de naam ‘Pampus Exclusief’. Mensen betalen hier prijzen die ze ook in het Amstel Hotel betalen. Je betaalt hier alleen vooral voor de unieke locatie.” Kies en zoek strategische partners Als je eenmaal aan het dromen bent, zijn de mogelijkheden die Pampus biedt haast eindeloos. Met gebruik van audio-visuele middelen kan de geschiedenis van het fort tot leven worden gebracht op een manier die zowel volwassenen als kinderen aanspreekt. Fortwachter Eric Creemers ziet kansen in het organiseren van evenementen op het gebied van kunst en cultuur, iets dat al op bescheiden schaal plaatsvindt. Zo zijn er exclusieve concerten geweest van onder meer popgroep Kane en zijn er klassieke zondagochtendconcerten gehouden in het fort. Die ervaringen smaken naar meer. Frans Evers en Kees Rijnboutt pleiten vooral voor het zoeken van strategische samenwerkingspartners. “Leg contacten met de omringende gemeenten en de stadsdeelwethouders in Amsterdam. Zoek samenwerking met scholen, maar ook met organisaties als de ANWB en Natuurmonumenten. Daar kan een mooie kruisbestuiving uit ontstaan.” De belangrijkste uitdaging is volgens Evers echter om een heldere keuze te maken voor de toekomst van Pampus. Hij ziet daarin twee mogelijkheden: “De nadruk heeft altijd vooral gelegen op de monumentale en historische waarde van Pampus. De keuze die gemaakt zal moeten worden is of je de historische waarde wilt blijven benadrukken, los van de omgeving of dat je Pampus, binnen de veranderende stedelijke omgeving, een nieuwe functie wilt geven.” Pampus spreekt tot de verbeelding van menigeen. De mogelijkheden zijn schier eindeloos als je eenmaal met dromen begint. De toekomst zal laten zien welke keuzes gemaakt zijn en welke dromen werkelijk worden.

pampus | ruwe diamant van steen

Frans Evers voorzitter comité van Aanbeveling Pampus en voormalig directeur Natuurmonumenten

Ik verzet me tegen het heilig verklaren zoals het nu is “De waarde van Pampus in de toekomst zit in de functie die je het geeft. Functieverlies is waardeverlies. De uitdaging is om een stap vooruit te zetten en het een functie te geven die het nooit heeft gehad. Ik verzet me wat dat betreft tegen het heilig verklaren van Pampus zoals het nu is. Kijk naar de omgeving, bij voorbeeld naar de oprukkende verstedelijking. Bedenk iets waardoor het binnen die veranderende omgeving een nieuwe functie krijgt. Het moet interessant zijn voor mensen om terug te komen. Streef daarom naar een band tussen bezoekers en Pampus. Mensen moeten zich verbonden voelen met Pampus en het geweldig vinden wat mensen daar doen. Waarom bijvoorbeeld geen ronddraaiend restaurant boven op de koepel met prachtig uitzicht over het IJmeer? Sommige mensen zullen ervan gruwen, maar in het antwoord op de vraag ‘waarom niet?’ ligt de echte waarde van Pampus verborgen.”

Kees Rijnboutt lid comité van Aanbeveling Pampus, architect en voormalig Rijksbouwmeester

Pampus is stepping stone in ecologische zone “De belangstelling voor Pampus kan nog een enorme groei doormaken. Ik denk dat je makkelijk naar 100.000 bezoekers per jaar kunt groeien. Met de huidige capaciteit is er nog veel mogelijk. Kijk naar een museum als Beelden aan Zee in Den Haag; die werken ook hoofdzakelijk met vrijwilligers. Daarvoor moet Pampus wel echt in de harten van mensen komen. Pampus leunt nu nog heel sterk op haar militaire geschiedenis. Je kunt dit verder uitbouwen en er een soort buitenpaviljoen van het Scheepvaartmuseum in Amsterdam van maken. Maar je zou ook kunnen denken aan een hele andere positionering, namelijk de bijzondere ecologie. Het IJmeer is in feite een soort stepping stone tussen Zeeland en het Waddengebied; een ecologische natte zone. Met de plannen om het IJmeer in verschillende delen op te splitsen met verschillende functies, zou hier wel eens een bijzondere biotoop kunnen ontstaan. Daar kun je maximaal gebruik van maken.”

pampus | ruwe diamant van steen

GESCHIEDENIS 8

De tand des tijds (1945 – 1984) Pampus komt volledig leeggeroofd en zwaar beschadigd uit de oorlog. Niemand heeft nog belangstelling voor het ooit zo stoere fort. In 1952 wordt Pampus bij Koninklijk Besluit opgeheven als vestingwerk en een paar jaar later overgedragen aan het ministerie van Financiën. In 1966 bepaalt het ministerie dat het beheer van het fort wordt overgedragen aan de Rijksdienst voor de IJsselmeerpolders (RIJP). De bedoeling is dat de RIJP het fort gaat inpassen in de recreatieve ontwikkeling van de Randmeren. Al die jaren gebeurt er niets op het eiland. De elementen hebben vrij spel en tasten het fort verder aan. Totdat in 1984 een enthousiaste ondernemer uit Muiden Pampus in het vizier krijgt…

E pi loog 29 november 2007: Eric en Nanette zitten

solideren van het fort. Eric en Nanette:

De nieuwe fortwachters komen in een gespreid

een boot op waterstof, zoveel mogelijk

met een boterham in de hand in hun cosy

“We zijn ontzettend trots dat we het eiland op deze manier kunnen achterlaten.”

bedje: Pampus staat op de kaart, het fort kan

recycling van afval en een energievoorziening

weer jaren mee en de woning is warm en com-

die volledig op zonne- en windenergie draait.

fortabel. Wat voor uitdagingen zien zij voor

Er is echt nog genoeg te doen.”

cabins op Pampus als er op de deur wordt geklopt. Iemand van Van Hoogevest Bouw:

de toekomst? Maartje: “Het is prachtig wat

“We gaan nú de cosy cabins weghalen. En o ja, er zit duizend kilo te veel gewicht in jullie con-

Hun opvolgers staan al klaar in de startblok-

er nu is bereikt en opgebouwd. Dat we hierin

Fortwachters komen en gaan. Een nieuw tijd-

tainer. Kunnen jullie even wat uitpakken!”

ken. Via het televisieprogramma ‘Slag om

mogen stappen om dit voort te zetten is voor

perk brengt nieuwe ideeën en hopelijk ook

Pampus’ zijn de nieuwe fortwachters gewor-

ons een cadeau. Op dit moment ligt de nadruk

weer nieuwe bezoekers die Pampus gaan ont-

Met deze woorden komt er een abrupt en wei-

ven. Dit was een idee van de oude fortwach-

vooral op de nautische en historische kant van

dekken en oude bezoekers die terugkomen.

nig romantisch einde aan een tijdperk.

ters, die daarin niet alleen een unieke kans

Pampus. Wij zouden heel graag nog meer wil-

De vrijwilligers staan ook de komende jaren

Eric Creemers en Nanette Elfring vertrekken

zagen om Pampus opnieuw op de kaart te zet-

len doen met de mogelijkheden die Pampus

klaar om iedereen rond te leiden en mensen

definitief van Pampus. Hoewel Nanette nog

ten, maar ook om potentiële kandidaten voor

biedt voor evenementen op het gebied van

een onvergetelijke dag te bezorgen. Het fort is

wel aanblijft als directeur zal haar werkomge-

de functie in de praktijk te testen.

kunst en cultuur. Denk aan exposities, theater

(voorlopig) van de ondergang is gered, dank-

ving minder het eiland, maar meer de walbasis

Maartje Terwindt en Kris van de Voorde zijn

en concerten. En als we echt op de lange ter-

zij de bijdrage van alle sponsoren die Pampus

zijn. Na elf jaar zit het erop.

als beste uit de bus gekomen van de in totaal

mijn kijken en ambitieus aan de slag gaan, dan

een warm hart toedragen.

Ze hebben hun doelstelling bereikt: het op-

zeventig kandidaatstellen die gesolliciteerd

zouden we van Pampus heel graag een ‘groen

bouwen van een succesvol bedrijf en het con-

hebben.

eiland’ willen maken. Een milieuvoorbeeld met

CO LO FON

Dit is een uitgave van de Stichting Pampus. Het boek kwam tot stand dankzij een belangeloze medewerking van de auteur, de vormgever, de fotograven en de drukker.