ด้วยแรงศรัทธา 2 ศศิภาวัน ธรรมปัญญา

บทนำ�

งานออกแบบสถานปฏิ​ิบัติั ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน” ได้​้เสร็​็จสมบู​ูรณ์​์เมื่​่อ� ปลายปี​ี พ.ศ. 2564 ใช้​้เวลาออกแบบ และก่​่อสร้​้างกิ​ินเวลามากกว่​่า 4 ปี​ี ผมได้​้เกี่​่�ยวข้​้องกั​ับโครงการนี้​้� ในฐานะสถาปนิ​ิกผู้​้�ออกแบบ ได้​้คลุ​ุกคลี​ี กั​ับงานนี้​้�มาตั้​้�งแต่​่ต้​้นจนจบ และมี​ี โอกาสได้​้ทำำ�งานใกล้​้ชิ​ิดสนิ​ิทสนมกั​ับคุ​ุณหญิ​ิง ศศิ​ิมา ศรี​ีวิ​ิกรม์​์ นั​ักธุ​ุรกิ​ิจเลื่​่อ� งชื่​่อ� ของประเทศไทย ซึ่​่ง� เป็​็ นผู้​้�วางแนวคิ​ิดเบื้​้�องต้​้น เป็​็ นผู้​้�ดำำ�ริจัิ ดั ทำำ�โครงการและเป็​็ นผู้​้�ลงทุ​ุนใน การจั​ัดสร้​้างโครงการนี้​้�แต่​่เพี​ียงผู้​้�เดี​ียว การได้​้มี​ี โอกาสออกแบบโครงการที่​่�พิ​ิเศษและท้​้าทายเช่​่นนี้​้� ทำำ�ให้​้ผมได้​้ความรู้​้� ได้​้ประสบการณ์​์มากมาย ทั้​้�งยั​ังได้​้มี​ี โอกาสทำำ�งานร่​่วมกั​ับผู้​้�ที่​่�มีคี วามรู้​้�ความสามารถ อี​ีกมากมายหลายแขนง ทั้​้�งสถาปนิ​ิก วิ​ิศวกร นั​ักออกแบบตกแต่​่งภายใน นั​ักออกแบบทางแลนด์​์สเคป และศิ​ิลปิ​ิ นอี​ีกหลายแขนง รวมทั้​้�งยั​ังมี​ีผู้​้�รับั เหมาอี​ีกมากมายหลายสาขามาร่​่วมงาน เมื่​่อ� งานได้​้สำ�ำ เร็​็จเสร็​็จสิ้​้�น ผมได้​้มี​ี โอกาสบั​ันทึ​ึก เรื่​่อ� งราวความเป็​็ นมาของโครงการ ได้​้บัน ั ทึ​ึกเจตนารมณ์​์ต่า่ งๆ ของคุ​ุณหญิ​ิงศศิ​ิมา ที่​่� ได้​้ดำำ�ริม ิ าตั้​้�งแต่​่ต้​้นและทำำ�ให้​้ โครงการนี้​้�เกิ​ิดเป็​็ นรู​ูปเป็​็ นร่​่างขึ้​้�นมาปรากฏการณ์​์ทั้​้�งหลายทั้​้�งปวงนี้​้� มี​ีเรื่​่อ� งราวที่​่�น่า่ สนใจและเป็​็ นประสบการณ์​์ความรู้​้�ที่​่�ควรบั​ันทึ​ึกมากมาย ซึ่​่ง� จะเป็​็ นประโยชน์​์แก่​่ผู้​้�ที่​่ส� นใจ ทั้​้�งผู้​้�ที่​่�อยู่​่� ในสายปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรมและในกลุ่​่�มผู้​้�ฝึ​ึกฝนด้​้านวิ​ิปัสสนากรรมฐาน รวมทั้​้�งผู้​้�ที่​่�สนใจงานด้​้าน สถาปัตยกรรม ทั้​้�งคณาจารย์​์และนิ​ิสิ​ิตนั​ักศึ​ึกษาที่​่�จะเรี​ียนรู้​้�ถึ​ึงงานออกแบบอาคารที่​่� ใช้​้งานพิ​ิเศษ มี​ีคุ​ุณลั​ักษณะที่​่�พิ​ิเศษ เช่​่น สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน” แห่​่งนี้​้� นอกจากนี้​้� ในหนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้�ยั​ังได้​้บั​ันทึ​ึกถึ​ึงการทำำ�งานออกแบบด้​้านเทคนิ​ิคต่​่างๆ ได้​้บรรยายไว้​้ถึ​ึง ปัญหาต่​่างๆ ที่​่�เกิ​ิดขึ้​้�นในการก่​่อสร้​้างและการแก้​้ ไขปัญหาในแง่​่มุ​ุมต่​่างๆ หลายๆ เรื่​่�อง ซึ่​่�งเป็​็ นเรื่​่�อง แปลกใหม่​่ ในวงการ และเป็​็ นการเรี​ียนรู้​้�ทดลองทำำ�กั​ันด้​้วยความมุ่​่�งมั่​่�นและด้​้วยแรงศรั​ัทธา เพื่​่�อร่​่วม สร้​้างผลงานที่​่�มีลัี กั ษณะพิ​ิเศษสร้​้างเรื่​่อ� งราวที่​่�จะทำำ�ให้​้ผู้​้�คนหลงใหลศรั​ัทธาและประทั​ับใจ และแน่​่นอนว่​่า สถานที่​่�แห่​่งนี้​้� จะช่​่วยหล่​่อหลอมให้​้ทุ​ุกคนที่​่�เข้​้ามาศึ​ึกษาและปฏิ​ิบั​ัติ​ิ เป็​็ นคนดี​ีมี​ีจิ​ิตใจที่​่�งดงาม ซึ่​่�งเป็​็ น ไปตามเจตนารมณ์​์ของคุ​ุณหญิ​ิงศศิ​ิมา ศรี​ีวิกิ รม์​์.........ผู้​้�ริ​ิเริ่​่ม� โครงการ เมื่​่�อเขี​ียนบั​ันทึ​ึกเรื่​่�องราวความเป็​็ นมาของการทำำ�งานโครงการ “ศศิ​ิภาวั​ัน” ได้​้เนื้​้�อหาครบถ้​้วนแล้​้ว นึ​ึกเสี​ียดายถ้​้าเอกสารนี้​้�จะถู​ูกเก็​็บไว้​้ ไม่​่ ได้​้รั​ับการเผยแพร่​่ ให้​้ผู้​้�อื่​่�นได้​้รั​ับความรู้​้� ผู้​้�คนทั่​่�วไปจะไม่​่ ได้​้ รั​ับทราบถึ​ึงเจตนารมณ์​์ต่า่ งๆ ของการจั​ัดสร้​้างโครงการนี้​้� และไม่​่มี​ี โอกาสได้​้ล่ว่ งรู้​้�ถึ​ึงการแก้​้ปัญหาต่​่าง ๆ เมื่​่อ� ปี​ี พ.ศ. 2562 ผมมี​ี โอกาสได้​้จัดพิ ั มิ พ์​์หนั​ังสื​ือ ชื่​่อ� “ด้​้วยแรงศรั​ัทธา” เป็​็ นหนั​ังสื​ือที่​่�จัดพิ ั มิ พ์​์ขึ้​้น � ในโอกาส ที่​่�ผมอายุ​ุครบ 72 ปี​ี ในหนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้� ได้​้บัน ั ทึ​ึกไว้​้ถึ​ึงโครงการ “ศศิ​ิภาวั​ัน”

23

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ในช่​่วงเวลานั้​้�นโครงการ “ศศิ​ิภาวั​ัน” ยั​ังไม่​่ ได้​้เริ่​่ม� ต้​้นก่​่อสร้​้าง ในปี​ี พ.ศ. 2565 นี้​้� ทุ​ุกอย่​่างได้​้ก่อ่ สร้​้าง เสร็​็จสมบู​ูรณ์​์ ผมจึ​ึงมี​ีความคิ​ิดที่​่จ� ะจั​ัดพิม ิ พ์​์หนั​ังสื​ือในชุ​ุด “ด้​้วยแรงศรั​ัทธา” เล่​่มที่​่� 2 เกี่​่�ยวกั​ับเรื่​่อ� งราว ของโครงการ “ศศิ​ิภาวั​ัน” ขึ้​้น ิ พ์​์ � อี​ีกวาระหนึ่​่ง� และได้​้นำ�ำ หนั​ังสื​ือ “ด้​้วยแรงศรั​ัทธา” เล่​่มแรกนำำ�มาจั​ัดพิม ใหม่​่อีกี ครั้​้ง� และใช้​้ชื่อ่� “ด้​้วยแรงศรั​ัทธา” เล่​่ม 1 และนำำ�มาจำำ�หน่​่ายคู่​่�กั​ันเพื่​่อ� ให้​้ผู้​้�อ่า่ นได้​้อรรถรสต่​่อเนื่​่อ� งกั​ัน ผมหวั​ังเป็​็ นอย่​่างมากว่​่า การได้​้จั​ัดทำำ�หนั​ังสื​ือทั้​้�ง 2 เล่​่มนี้​้�ขึ้​้�นมาจะมี​ีส่​่วนช่​่วยสนั​ับสนุ​ุนแนวคิ​ิดและ เจตนารมณ์​์ของคุ​ุณหญิ​ิง ศศิ​ิมา ศรี​ีวิกิ รม์​์ ได้​้อีกี ทางหนึ่​่ง� อย่​่างน้​้อยที่​่�สุดุ หนั​ังสื​ือเล่​่มที่​่� 2 นี้​้� ก็​็จะเป็​็ นหนั​ังสื​ือ ำ ญอี ประวั​ัติ​ิศาสตร์​์ทางสถาปัตยกรรมที่​่�สำ�คั ั กี เล่​่มหนึ่​่ง� ให้​้คนรุ่​่�นหลั​ังๆ ได้​้ศึ​ึกษาหาความรู้​้�กั​ันต่​่อไป ผมต้​้องขอบคุ​ุณ คุ​ุณหญิ​ิง ศศิ​ิมา ศรี​ีวิ​ิกรม์​์ ที่​่� ได้​้ริ​ิเริ่​่ม � จั​ัดทำำ�โครงการนี้​้�เพื่​่�อให้​้สถานที่​่�แห่​่งนี้​้�เป็​็ นสมบั​ัติ​ิ อั​ันล้ำำ��ค่า่ ของประเทศชาติ​ิอีกี ชิ้​้�นหนึ่​่ง� และขอขอบคุ​ุณผู้​้�ร่ว่ มงาน ทุ​ุกคนที่​่� ได้​้มี​ี โอกาสช่​่วยกั​ันสร้​้างสรรค์​์ ผลงานชิ้​้�นนี้​้�ร่ว่ มกั​ัน และขอขอบคุ​ุณทีม ี งานที่​่�ช่ว่ ยจั​ัดทำำ�หนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้� จนสำำ�เร็​็จดั​ังเจตนารมณ์​์ที่​่ตั้​้� �งใจไว้​้ ทุ​ุกประการ

นิธิ สถาปิตานนท์

25

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

สารบัญ บทนำ�

คำ�สั่งสอนของพระอาจารย์หลวงปู่ชา วัดหนองป่าพง Introduction

21 22

บทที่ 1 บทที่ 2 บทที่ 3 บทที่ 4 บทที่ 5 บทที่ 6 บทที่ 7 บทที่ 8 บทที่ 9 บทที่ 10 บทที่ 11 บทที่ 12 บทที่ 13 บทที่ 14

จุดเริ่มต้นของโครงการ ความต้องการเบื้องต้น แนวความคิดในการออกแบบของสถาปนิก เริ่มเสนองานออกแบบครั้งแรก กระบวนการออกแบบร่าง และการจัดเตรียมแบบเพื่อนำ�เสนอได้เริ่มขึ้น เมื่อคุณหญิงได้พบกับ ศิลปิน นักประติมากรรมแก้ว อาคารศาลาปฏิบัติธรรม แนวความคิดเรื่อง Tropical Architecture การก่อสร้างเจดีย์แก้ว งานก่อสร้างเจดีย์แก้ว ด้วยเทคนิคพิเศษ งานก่อสร้างได้เริ่มขึ้น สถานปฏิบัติธรรม........ไม่ใช่วัด ความร่วมมือ ร่วมใจ และด้วยแรงศรัทธา ความภาคภูมิใจ และ ความผูกพัน

27 32 36 41 44 51 53 60 62 64 68 74 76 78

ANNEX 1 ANNEX 2 ANNEX 3 ANNEX 4

ความบังเอิญ ที่มาของพระประธาน รูปปั้น องค์สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวรัชกาลที่ 9 ทรงผนวช ภาพเขียนฝาผนังพระบรมราโชวาท ทศพิธราชธรรม ของพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 9 รูปหล่อแก้วผลึก พระสาวกทั้ง 8 ฐานพระประธาน ตำ�แหน่งที่จัดวาง แสงจากสวรรค์และเสียงระฆังใน วันที่ 5 ธันวาคม เสาโบราณทั้ง 8 ต้น การเข้าถึง ภายในโถงปฏิบัติธรรม ความร่มเย็นภายในศาลาปฏิบัติธรรมและอาคารประกอบอื่นๆ งาน Landscape (ภูมิสถาปัตยกรรม) งานก่อสร้างตกแต่งภายใน งานออกแบบเฟอร์นิเจอร์......ที่พิเศษของพวกเรา ฉัตรสแตนเลสสตีล 9 ชั้น ยอดเจดีย์แก้ว....มีเรื่องราวให้ต้องเล่าขาน การใช้สอยภายในเจดีย์ และบริเวณโดยรอบ บังกะโล (กุฏิ) ที่พัก ความขัดแย้งไม่ลงตัว.......ที่จบลงด้วยดี

84 86 90 94 98 100 104 112 114 118 122 128 134 140 146 148 150

รายนามผู้ร่วมจัดทำ�โครงการ ประวัติผู้เขียน

154 156

ANNEX 5 ANNEX 6 ANNEX 7 ANNEX 8 ANNEX 9 ANNEX 10 ANNEX 11 ANNEX 12 ANNEX 13 ANNEX 14 ANNEX 15 ANNEX 16 ANNEX 17 บทส่งท้าย

27

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

บทที่​่� 1

จุ​ุดเริ่​่�มต้​้นของโครงการ วั​ันหนึ่​่ง� ในช่​่วงปี​ี พ.ศ. 2561 ประมาณเดื​ือนมี​ีนาคม ผมได้​้รับั โทรศั​ัพท์​์จากเพื่​่อ� นสถาปนิ​ิกคนหนึ่​่ง� บอกว่​่า มี​ีผู้​้�มี​ีชื่​่�อเสี​ียงท่​่านหนึ่​่ง� อยากให้​้ผมเป็​็ นผู้​้�ออกแบบสถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรมแห่​่งใหม่​่ที่​่�จะก่​่อสร้​้างที่​่�เขาใหญ่​่ เมื่​่อ� ผมได้​้ทราบชื่​่อ� ของผู้​้�ที่​่�มีชื่ี อ่� เสี​ียงท่​่านนั้​้�นผมรู้​้�สึ​ึกประหม่​่าและเป็​็ นกั​ังวล ด้​้วยท่​่านเป็​็ นผู้​้�ที่​่�มีค ี นรู้​้�จั​ัก กว้​้างขวางในสั​ังคม ทั้​้�งยั​ังเป็​็ นผู้​้�มี​ีอำำ�นาจ มี​ีบารมี​ี แต่​่ผู้​้�ที่​่�ติ​ิดต่​่อผมมาก็​็ย้ำ�ำ�ว่​่าท่​่านเป็​็ นคนมี​ีเหตุ​ุมี​ีผล เป็​็ นคนสมั​ัยใหม่​่ เขามั่​่�นใจว่​่าจะทำำ�งานเข้​้ากั​ับผมได้​้และดู​ูท่า่ นจะมี​ีความมุ่​่�งมั่​่�นตั้​้�งใจมาก อยากให้​้ผม เป็​็ นคนออกแบบ ด้​้วยเหตุ​ุผลว่​่าท่​่านเคยเห็​็นผลงานของผมมาบ้​้างแล้​้ว รู้​้�สึ​ึกถู​ูกใจและเชื่​่อ� ว่​่าจะทำำ�งาน ชิ้​้�นใหม่​่นี้​้� ให้​้ถู​ูกใจท่​่านได้​้ ท่​่านได้​้ฝากมาว่​่า งานก่​่อสร้​้างชิ้​้�นนี้​้�คงจะเป็​็ นงานชิ้​้�นสุ​ุดท้​้ายของท่​่านแล้​้ว ด้​้วยท่​่านอายุ​ุ 80 กว่​่าปี​ี อยากใช้​้เงิ​ินที่​่�มีอี ยู่​่�สร้​้างสถานที่​่�ที่​่จ� ะเป็​็ นประโยชน์​์กั​ับสาธารณชน อยากมี​ีสถานที่​่� ที่​่�จะฝึ​ึ กฝนจิ​ิตใจผู้​้�คนให้​้เป็​็ นคนดี​ี มี​ีคุ​ุณธรรมและรั​ักความสงบสุ​ุข ถึ​ึงแม้​้เจตนารมณ์​์ของท่​่านจะดู​ูน่า่ เลื่​่อ� มใสและควรสนั​ับสนุ​ุนอย่​่างยิ่​่�ง แต่​่ผมก็​็ ได้​้ปฏิ​ิเสธไปด้​้วยเหตุ​ุผล สองสามข้​้อ ข้​้อแรกนั้​้�นคื​ือ ผมอายุ​ุมากแล้​้ว (ตอนติ​ิดต่​่อกั​ันช่​่วงนั้​้�นผมอายุ​ุ 70 กว่​่าปี​ี ) ผมตั​ัดสิ​ินใจ เกษี​ี ยณอายุ​ุตัวั เองจากการทำำ�งานออกแบบมาหลายปี​ี แล้​้ว ผมเลิ​ิกทำำ�งานวิ​ิชาชี​ีพสถาปัตยกรรม ออกมา เขี​ียนหนั​ังสื​ือ วาดรู​ูป และออกแบบวั​ัด ออกแบบเจดี​ีย์​์ ปี​ี หนึ่​่ง� อาจทำำ�เพี​ียงโปรเจคเดี​ียว เพราะการทำำ�งาน แต่​่ละครั้​้ง� ด้​้วยความเป็​็ นสถาปนิ​ิกเราต้​้องรั​ับผิ​ิดชอบไปดู​ูงานตรวจงาน ต้​้องเดิ​ินทางไปหลายๆ จั​ังหวั​ัด ต้​้องไปค้​้างแรม ต้​้องขึ้​้น � เขาลงห้​้วย กว่​่างานจะเสร็​็จก็​็ ใช้​้เวลาเป็​็ นปี​ี ๆ งานชิ้​้�นใหม่​่นี้​้ถ้� า้ ผมรั​ับจะทำำ�ผมคง ต้​้องเหน็​็ดเหนื่​่อ� ยอี​ีกหลายปี​ี และถ้​้าจะทำำ�ก็ต้็ ้องทำำ�ให้​้ถูกู ใจผู้​้�ที่​่�มาว่​่าจ้​้างให้​้ทำ�ำ ทั้​้�งสองข้​้อนี้​้�ก็ยั็ งั ไม่​่มั่​่น � ใจ ด้​้วยการเป็​็ นสถาปนิ​ิกนี้​้� การจะทำำ�อะไรให้​้ถูกู ใจใคร ความนึ​ึกคิ​ิดต้​้องไปกั​ันได้​้เคมี​ีต้​้องตรงกั​ัน รสนิ​ิยม ต้​้องประสานกั​ันได้​้ ในชี​ีวิติ การทำำ�งานของผมมากว่​่า 50 ปี​ี เรื่​่อ� งที่​่�พูดู มานี้​้�ก็ดู็ ูเป็​็ นเรื่​่อ� งยากที่​่�จะหาพบ ั ผั​ัสลู​ูกค้​้ารายใดที่​่�เคมี​ีต้​้องกั​ัน เจอะเจอกั​ันได้​้ หรื​ือในชี​ีวิตที่​่ ิ ผ่� า่ นมาก็​็ยังั ไม่​่เคยเจอ และยั​ังไม่​่เคยได้​้สัม เป็​็ นเพื่​่อ� นกั​ันได้​้จนจบโครงการ ผมได้​้ตอบปฏิ​ิเสธผ่​่านเพื่​่อ� นผมไป ด้​้วยเหตุ​ุผลที่​่�แสนสุ​ุภาพว่​่า ผมแก่​่เกิ​ินไปแล้​้ว งานที่​่�ท้า้ ทายเช่​่นนี้​้� ควรหาคนที่​่�มีพ ี ลั​ัง มี​ีแรงที่​่�จะทำำ�ให้​้ ได้​้ การตอบปฏิ​ิเสธไปในวั​ันนั้​้�นเงี​ียบหายไปร่​่วมสั​ัปดาห์​์ จนวั​ันหนึ่​่ง� ผมได้​้รับ ั โทรศั​ัพท์​์สายตรงจากท่​่านผู้​้�มี​ีชื่อ่� เสี​ียงท่​่านนั้​้�น ท่​่านแนะนำำ�ตั​ัวให้​้ผมรู้​้�จั​ัก ท่​่านบอกว่​่าขอพบ พู​ูดคุยุ กั​ันสั​ักครั้​้ง� อยากเล่​่าให้​้ฟังถึ​ึงความต้​้องการและเจตนารมณ์​์ของท่​่าน ผมจะไม่​่รับั ออกแบบให้​้ท่า่ น ก็​็จะไม่​่ว่า่ อะไร ในที่​่�สุดุ ผมก็​็รับ ั ปากและนั​ัดไปพบกั​ันที่​่�บ้า้ นท่​่าน

31

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

บทที่​่� 7

อาคารศาลาปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม ในช่​่วงที่​่�ผมทำำ�งานออกแบบเจดี​ีย์แ์ ก้​้วร่ว่ มกั​ับคุ​ุณจิริ วั​ัฒน งานออกแบบศาลาปฏิ​ิบัติั ธิ รรมก็​็ ได้​้ทำ�ำ ควบคู่​่� กั​ันไป ตามที่​่�เกริ่​่น� ไว้​้ตั้​้ง� แต่​่ต้น้ ว่​่า ศาลาปฏิ​ิบัติั ธิ รรมหลั​ังนี้​้�จะทำำ�หน้​้าที่​่�เป็​็ นอาคารที่​่� ใช้​้งานหลั​ักของโครงการ จะถู​ูกกำำ�หนดให้​้วางอาคารไว้​้กลางพื้​้�นที่​่�ดินิ อยู่​่�ในตำำ�แหน่​่งที่​่�มองเห็​็นเด่​่นชั​ัด เมื่​่อ� “Approach” เข้​้าสู่​่�โครงการ อาคารหลั​ังนี้​้�จึ​ึงต้​้องสวยงาม และมี​ีเอกลั​ักษณ์​์ที่​่� โดดเด่​่นเป็​็ นภาพลั​ักษณ์​์ของสถานปฏิ​ิบัติั ิธรรมแห่​่งนี้​้� ผมจิ​ินตนาการไว้​้ว่​่า อาคารนี้​้�เมื่​่�อผู้​้�คนมองเห็​็นครั้​้ง� แรกต้​้องให้​้ความรู้​้�สึ​ึกให้​้อารมณ์​์และสั​ัมผั​ัส ได้​้ถึ​ึง ความเป็​็ นไทย แต่​่เป็​็ นไทยในจิ​ิตวิ​ิญญาณ ไม่​่ ใช่​่การใส่​่ลวดลายไทยหรื​ือประดั​ับประดาด้​้วยสี​ีทอง เหมื​ือนอาคารทางศาสนาพุ​ุทธทั่​่�วๆ ไป สิ่​่�งหนึ่​่ง� ที่​่�ผมตั้​้�งใจ ผมจะออกแบบให้​้อาคารหลั​ังนี้​้�มี​ีหลั​ังคา แต่​่ก็​็ต้​้องเป็​็ นหลั​ังคาที่​่�มี​ีรู​ูปทรงพิ​ิเศษที่​่� ไม่​่เหมื​ือนหลั​ังคาหน้​้าจั่​่�วที่​่�เห็​็นในงานสถาปัตยกรรมไทย ประเพณี​ีทั่​่ว� ไป นอกจากรู​ูปทรงที่​่�พิเิ ศษแล้​้ว วั​ัสดุ​ุมุงุ หลั​ังคาก็​็ต้​้องแปลกตากว่​่าที่​่�ผู้​้�คนเคยพบเห็​็น เช่​่น กระเบื้​้�องเคลื​ือบหลากสี​ีแบบไทยๆ หรื​ือ มุ​ุงด้​้วยกระเบื้​้�องสมั​ัยใหม่​่ที่​่ผ� ลิ​ิตอยู่​่�ในปัจจุ​ุบัน ั หรื​ือ กระเบื้​้�องไม้​้ ที่​่�เคยใช้​้ ในงานออกแบบในอาคารบางหลั​ังที่​่�ดูเู ป็​็ นธรรมชาติ​ิและดู​ูเข้​้ากั​ับสภาพแวดล้​้อม แต่​่กระเบื้​้�องไม้​้ ก็​็มีข้ี อ้ เสี​ียที่​่�อายุ​ุใช้​้งานไม่​่คงทน

53

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ผมได้​้กำ�ำ หนดให้​้วัสั ดุ​ุมุงุ หลั​ังคาของอาคารศาลาปฏิ​ิบัติั ธิ รรมเป็​็ นแผ่​่นทองแดง เนื่​่อ� งจากเป็​็ นวั​ัสดุ​ุที่​่ค� งทน สู้​้�แดด สู้​้�ฝนได้​้ดีแี ละยั​ังมี​ีกรรมวิ​ิธีกี ารติ​ิดตั้​้ง� ที่​่�แข็​็งแรงสู้​้�กั​ับลมพายุ​ุได้​้ ผมได้​้เคยนำำ�มาใช้​้กับั อาคารขนาดใหญ่​่ คื​ือ หอประชุ​ุมแห่​่งใหม่​่ของมหาวิ​ิทยาลั​ัยมหิ​ิดล ที่​่�ศาลายา สร้​้างเสร็​็จมาแล้​้วหลายปี​ี ไม่​่พบปัญหาเรื่​่อ� ง การรั่​่�วซึ​ึมหรื​ือชำำ�รุ​ุดเสี​ียหายจากแรงพายุ​ุ ทั้​้�งยั​ังใช้​้งานได้​้ดี​ี หลั​ังคาผื​ืนใหญ่​่ๆ ที่​่�มี​ีรู​ูปฟอร์​์มพิ​ิเศษๆ แผ่​่นทองแดงสามารถวางเอี​ียงตามความโค้​้งของหลั​ังคาได้​้ ทำำ�ให้​้วั​ัสดุ​ุที่​่�มุ​ุงหลั​ังคาผื​ืนใหญ่​่ลื่​่�นไหล ไปตามรู​ูปทรงธรรมชาติ​ิที่​่� ได้​้ออกแบบไว้​้ หลั​ังคาของศาลาปฏิ​ิบัติั ิธรรมนี้​้� ดู​ูจะมี​ีบทบาทอย่​่างมากต่​่อภาพลั​ักษณ์​์ของสถานที่​่�นี้​้� ผมพยายามให้​้มี​ี องค์​์ประกอบหลายๆ อย่​่างที่​่�จะช่​่วยให้​้ดู​ูเป็​็ นไทย (ไทยสมั​ัยใหม่​่) ได้​้ เช่​่น ยื่​่�นชายคาโดยรอบ เพื่​่�อให้​้ กั​ันแดดกั​ันฝนได้​้ เหมื​ือนอาคารสถาปัตยกรรมไทยประเพณี​ีทั่​่ว� ๆ ไป ชายคาด้​้านข้​้างทั้​้�ง 2 ด้​้าน ผมออกแบบไว้​้ ให้​้มี​ีเสาไม้​้รั​ับชายคาไว้​้ทั้​้�งสองด้​้าน เสาไม้​้ที่​่�เรี​ียงรายทั้​้�ง 2 ด้​้าน ช่​่วยให้​้อาคารดู​ูเป็​็ น “ไทย” ดู​ูเป็​็ น Tropical Architecture มากขึ้​้น � ระหว่​่างช่​่วงเสา ผมออกแบบไว้​้ ให้​้มีช่ี อ่ งหน้​้าต่​่างที่​่�มีคี วามสู​ูงถึ​ึง 3.5 เมตร ลู​ูกฟักหน้​้าต่​่างเป็​็ นบานเกล็​็ดที่​่ป � รั​ับปิ​ิ ดเปิ​ิ ดได้​้ เพื่​่อ� ควบคุ​ุมการระบายอากาศในวั​ันที่​่�ฝนตกมี​ีพายุ​ุหรื​ือ ในฤดู​ูหนาวที่​่�ลมแรง

ด้​้านทางเข้​้าอาคารทิ​ิศตะวั​ันออก มี​ีกั​ันสาดไม้​้ระแนงเพื่​่�อบั​ังแดดบั​ังฝนหน้​้าประตู​ูทางเข้​้า เหมื​ือนบ้​้าน เหมื​ือนวั​ัดในชนบท ประตู​ูทางเข้​้าหลั​ักนี้​้�เป็​็ นประตู​ูสูงู 4.00เมตร ลู​ูกฟักเป็​็ นบานเกล็​็ดระบายอากาศได้​้ เช่​่นกั​ัน บานประตู​ูบานหน้​้าต่​่างทุ​ุกบาน มี​ีมุ้​้�งลวดกั​ันแมลงและกั​ันยุ​ุงได้​้ ผนั​ังอาคารโดยรอบเป็​็ นผนั​ังก่​่ออิ​ิฐฉาบปู​ูน ถู​ูกออกแบบไว้​้ ให้​้เป็​็ นแบบ “Free Form” ให้​้ดูไู ม่​่แข็​็งกระด้​้าง เหมื​ือนอาคารรู​ูปทรงสี่​่�เหลี่​่�ยม ผนั​ัง “Free Form” ทั้​้�ง 4 ด้​้านของอาคาร ลื่​่�นไหลไปตามธรรมชาติ​ิ ไม่​่เหมื​ือนกั​ันทั้​้�ง 4 ด้​้าน อาคารจึ​ึงดู​ูน่า่ สนใจขึ้​้�นเมื่​่�อมี​ีแสงเงามากระทบผนั​ัง ผนั​ังด้​้านทิ​ิศตะวั​ันตก มี​ีความสู​ูงกว่​่า 10 เมตร และผนั​ังก่​่ออิ​ิฐโค้​้งเป็​็ นรู​ูป ไข่​่ ภายในเป็​็ นบริ​ิเวณที่​่�ประดิ​ิษฐานองค์​์พระประธาน ผนั​ังบริ​ิเวณพระประธานได้​้ออกแบบไว้​้ ให้​้เป็​็ นช่​่องกระจกใส สู​ูงสุ​ุดเพดาน เพื่​่อ� มองไปเห็​็นองค์​์พระธาตุ​ุ เจดี​ีย์แ์ ก้​้ว ให้​้ความรู้​้�สึ​ึกที่​่�ต่​่อเนื่​่อ� งกั​ับภายนอกและภายใน ทั้​้�งยั​ังได้​้แสงธรรมชาติ​ิสาดส่​่องเข้​้ามาในโถง ภายในทั้​้�งกลางวั​ันและยามค่ำำ��คื​ืน ความพิ​ิเศษของห้​้องโถงศาลาปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรมนี้​้� ยั​ังตรึ​ึงความรู้​้�สึ​ึกของผู้​้�คนที่​่�เข้​้ามาเยี่​่�ยมเยื​ือนสถานที่​่� ด้​้ วยการออกแบบไว้​้ ให้​้มี​ีเสาไม้​้สั​ักโบราณอายุ​ุกว่​่าร้​้อยปี​ี 8 ต้​้น วางเรี​ียงรายอยู่​่�สองข้​้างของโถง เสาโบราณไม้​้สักั ที่​่�ว่า่ นี้​้�เป็​็ นเสาที่​่�คุณ ุ หญิ​ิง ได้​้ซื้​้อ� หามาเก็​็บไว้​้เมื่​่อ� 8 ปี​ี ก่​่อน วั​ันนี้​้� ได้​้นำ�ำ มาใช้​้ นำำ�มาเก็​็บ รั​ักษาไว้​้เป็​็ นการถาวรที่​่�ศาลาแห่​่งนี้​้� และคงจะได้​้อยู่​่�ที่​่�นี่​่อี� กี ชั่​่�วนิรัิ น ั ดร์​์ อี​ีกส่​่วนหนึ่​่ง� ด้​้านซ้​้ายมื​ือได้​้ถูกู ออกแบบไว้​้ ให้​้เป็​็ นผนั​ังรู​ูปทรงกลม สู​ูงทะลุ​ุขึ้​้น� ไปในหลั​ังคาเพื่​่อ� ให้​้แสงสว่​่าง ตามธรรมชาติ​ิส่อ่ งผ่​่านเข้​้ามาได้​้ ด้​้านล่​่างเป็​็ นที่​่�ประดิ​ิษฐานพระบรมรู​ูปงานปั้​้นองค์​์สมเด็​็จพระเจ้​้าอยู่​่�หั​ัว รั​ัชกาลที่​่� 9 เมื่​่อ� ครั้​้ง� ทรงผนวช พระบรมรู​ูปนี้​้�มีขี นาดเท่​่าครึ่​่ง� ของพระองค์​์จริ​ิง ซึ่​่ง� ผมจะขอเขี​ียนถึ​ึงที่​่�มาที่​่� ไป ของการจั​ัดสร้​้างพระบรมรู​ูปนี้​้�อีกี ครั้​้ง� หนึ่​่ง� ในบทต่​่อๆ ไป

55

เมื่​่�อการจั​ัดเตรี​ียมแบบของศาลาปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม พร้​้อมหุ่​่�นจำำ�ลองได้​้เสร็​็จสมบู​ูรณ์​์ ผมได้​้นำ�ำ แบบ เสนอคุ​ุณหญิ​ิงอี​ีกครั้​้ง� ในคราวนี้​้�ผมต้​้องนำำ�แบบ ไปอธิ​ิบายให้​้หลายคณะบุ​ุคคลทั้​้�งกลุ่​่�มลู​ูกๆ ครู​ูบา อาจารย์​์ที่​่คุ � ณ ุ หญิ​ิงเคารพนั​ับถื​ือ ทุ​ุกๆ คนชมว่​่า สวยงามแปลกตา น่​่าสนใจ แม้​้แต่​่พระผู้​้� ใหญ่​่ ที่​่�ผมเป็​็ นห่​่วงว่​่า ท่​่านจะติ​ิเตี​ียนรั​ับไม่​่ ได้​้กั​ับงาน สถาปัตยกรรมที่​่�ดู​ูสมั​ัยใหม่​่เช่​่นนี้​้� แต่​่ท้​้ายที่​่�สุ​ุด ท่​่านก็​็ ไม่​่ติ​ิชมอะไรรุ​ุนแรงและแนะนำำ�ให้​้ทีม ี งาน ของผม ดำำ�เนิ​ินการต่​่อไปในแนวทางนี้​้� ได้​้ มี​ีเพี​ียง คุ​ุณหญิ​ิงเท่​่านั้​้�นที่​่�อยากให้​้ผมปรั​ับแบบหลั​ังคาให้​้ ดู​ูอ่อ่ นช้​้อยเป็​็ นธรรมชาติ​ิขึ้​้น � ท่​่านให้​้ความคิ​ิดเห็​็น ว่​่าอยากให้​้หลั​ังคาศาลาปฏิ​ิบัติั ิธรรม มี​ีลักั ษณะ คล้​้ายดอกบั​ัวตู​ูม วางค้ำำ��อยู่​่�และเอี​ียงโน้​้มไปทาง พระธาตุ​ุเจดี​ีย์​์แก้​้ว จะให้​้ความรู้​้�สึ​ึกที่​่�ดี​ีและเป็​็ น มงคล ผมให้​้คำ�ำ อธิ​ิบายเพิ่​่�มเติ​ิมว่​่าถ้​้าทำำ�หลั​ังคาให้​้ คล้​้ายดอกบั​ัวตู​ูมนี้​้� หลั​ังคาจะต้​้องโค้​้งเหมื​ือน หลั​ังเต่​่ าโครงสร้​้างหลั​ังคาจะแพงขึ้​้�นอี​ีกมาก เพราะโครงสร้​้างหลั​ังคาเหล็​็กทุ​ุกชิ้​้�นต้​้องดั​ัดโค้​้งหมด ท่​่านตอบยิ้​้�มๆ ว่​่า คุ​ุณนิธิ​ิ ิ ออกแบบมาก็​็ดู​ูเสี​ียเงิ​ิน ไปเยอะแล้​้ว ขออี​ีกนิ​ิดหนึ่​่ง� อาคารของเราคงสวยขึ้​้น� อี​ีกมาก ผมเป็​็ นสถาปนิ​ิก ลู​ูกค้​้าต้​้องการ ลู​ูกค้​้ามี​ีทุน ุ ทรั​ัพย์​์ จะจ่​่ายได้​้ ผมก็​็คงต้​้องทำำ� การเสนอแบบร่​่าง ในครั้​้ง� นั้​้�น ผ่​่านพ้​้นไปได้​้ด้ว้ ยดี​ี ที​ีมงานของผม กลั​ับไปดำำ�เนิ​ินการพั​ัฒนาแบบต่​่อในเดื​ือน มิ​ิถุน ุ ายน พ.ศ. 2562

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

อาคารหอฉั​ัน และโรงอาหารของผู้​้�ที่​่�มาปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม อาคารหลั​ังนี้​้� ได้​้ถูกู ออกแบบและจั​ัดวางไว้​้ทางด้​้านทิ​ิศเหนื​ือของโครงการ รู​ูปแบบทางสถาปัตยกรรม ค่​่อนข้​้างเรี​ียบง่​่าย เราตั้​้�งใจออกแบบให้​้หลั​ังคาเป็​็ นหลั​ังคาที่​่�เอี​ียงลาดไป ด้​้านเดี​ียว ทำำ�ด้​้วยโลหะเคลื​ือบสี​ี เหตุ​ุผลที่​่�เลื​ือกใช้​้หลั​ังคาเป็​็ นแบบเอี​ียงลาดด้​้านเดี​ียวนี้​้� ก็​็เพื่​่�อให้​้อาคารหลั​ังนี้​้�มี​ีหลั​ังคาที่​่� ไม่​่ โดดเด่​่น ด้​้วยเป็​็ นอาคารบริ​ิการหลั​ักของโครงการ ซึ่​่�งมี​ีการใช้​้สอย ทั้​้�งเป็​็ นหอฉั​ันของพระสงฆ์​์ โรงอาหารของ ฆราวาสที่​่�มาปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม มี​ี โรงครั​ัว มี​ีห้​้องพั​ักของเจ้​้าหน้​้าที่​่�ที่​่�ดู​ูแลสถานที่​่� มี​ีห้​้องเก็​็บของขนาดใหญ่​่ ที่​่� ใช้​้เก็​็บเครื่​่อ� งใช้​้อุปุ โภคบริ​ิโภคต่​่างๆ รวมทั้​้�งโรงทาน สำำ�หรั​ับให้​้ผู้​้�ที่​่ม� าร่​่วมงานในวั​ันสำำ�คัญ ั ๆ ได้​้เข้​้าไปใช้​้ เรื​ือนโรงอาหารนี้​้� ได้​้ถูกู ออกแบบไว้​้ ให้​้ดูโู ปร่​่งโล่​่ง เมื่​่อ� เข้​้าไปใช้​้งานในอาคารจะมองเห็​็นทิ​ิวทัศั น์​์ ไปได้​้ ไกลๆ แต่​่ก็​็วางไว้​้ ในตำำ�แหน่​่งที่​่�หลบซ่​่อนไว้​้ด้​้านริ​ิมของที่​่�ดิ​ิน เพื่​่�อไม่​่ ให้​้อาคารหลั​ังนี้​้� ไปบดบั​ังและรบกวน อาคารหลั​ักอื่​่น � ๆ โดยเฉพาะการมองจากด้​้านหน้​้าอาคาร หรื​ือในขณะที่​่� Approach จากถนนด้​้านหน้​้า เข้​้าสู่​่�สถานปฏิ​ิบัติั ิธรรมแห่​่งนี้​้�

57

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

59

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ทำำ�บุ​ุญแล้​้วก็​็พยายามทำำ�อะไรที่​่ดี � ีที่​่ถู � ก ู ต้​้อง ที่​่ส � วยงามที่​่สุ � จ ุ ริ​ิต ที่​่ไ� ม่​่ทำ�ำ ให้​้เดื​ือดร้​้อนก็​็เป็​็นศี​ีล แล้​้วก็​็เมื่​่�อมี​ีศี​ีลแล้​้ว เราก็​็สามารถที่​่จ � ะพิ​ิจารณาอะไร ก็​็เป็​็นการภาวนา การภาวนาทำำ�ไปทำำ�มาก็​็เป็​็นสมาธิ​ิ เมื่​่�อมี​ีสมาธิ​ิแล้​้วก็​็ภาวนาอยู่​่�ตลอดทุ​ุกวัน ั ติ​ิดต่อ ่ ไป มั​ันก็​็เกิ​ิดปัญ ั ญา

“ทศพิ​ิธราชธรรม” หลั​ักธรรมของพระราชา

บทที่​่� 8

แนวความคิ​ิดเรื่​่�อง Tropical Architecture การทำำ�งานจากนี้​้� ไป คงต้​้องทำำ�ความเข้​้าใจเรื่​่อ� งคุ​ุณลักั ษณะของ Tropical Architecture ว่​่าเป็​็ นเช่​่นไร ผมได้​้พยายามอธิ​ิบายให้​้คุ​ุณหญิ​ิงทราบว่​่า อาคารที่​่�จะก่​่อสร้​้างขึ้​้�นในประเทศไทย ควรสอดคล้​้องกั​ับ ภู​ูมิอิ ากาศและภู​ูมิป ิ ระเทศ คื​ือ ภู​ูมิภ ิ าคนี้​้�เป็​็ นภู​ูมิภ ิ าคที่​่�มีอี ากาศร้​้อนชื้​้�น มี​ีฝนตกชุ​ุกปี​ี ละ 6 เดื​ือน พื้​้�นดิ​ิน มี​ีความชุ่​่�มชื้​้�นสู​ูง มี​ีสิ​ิงสาราสั​ัตว์​์ที่​่�จะมารบกวนความเป็​็ นอยู่​่�ของผู้​้�คน หน้​้าร้​้อนก็​็มี​ีอุ​ุณหภู​ูมิ​ิสู​ูง อาคาร ทุ​ุกหลั​ังควรคำำ�นึ​ึงถึ​ึงการระบายอากาศที่​่�ดี​ี การออกแบบอาคารก็​็ต้อ้ งคำำ�นึ​ึงถึ​ึงความชื้​้�นที่​่�จะเข้​้าสู่​่�อาคาร ซึ่​่ง� ในระยะยาวก็​็ทำ�ำ ความเสี​ียหายให้​้ตั​ัวอาคาร ยิ่​่�งอาคารที่​่�ถูกู สร้​้างขึ้​้น � ในป่​่ าเขาซึ่​่ง� มี​ีความชื้​้�นสู​ูง ปัจจั​ัย เหล่​่านี้​้�ต้​้องนำำ�มาแก้​้ปัญหาในการออกแบบด้​้วย เหตุ​ุผลที่​่�ผมต้​้องพยายามทำำ�ความเข้​้าใจในเรื่​่อ� งนี้​้� เพราะถ้​้าอาคารทุ​ุกหลั​ังที่​่�ออกแบบได้​้คำ�นึ​ึ ำ งถึ​ึงปัจจั​ัย เหล่​่านี้​้� ไว้​้ล่ว่ งหน้​้า เราก็​็จะได้​้อาคารที่​่�เหมาะสมกั​ับการเข้​้าไปอยู่​่�อาศั​ัยและใช้​้งาน ผู้​้�ที่​่�มาอยู่​่�มาใช้​้อาคาร ก็​็จะรู้​้�สึ​ึกประทั​ับใจ อยู่​่�อาศั​ัยแล้​้วรู้​้�สึ​ึกร่​่มเย็​็นเป็​็ นสุ​ุข โดยไม่​่ต้อ้ งอาศั​ัยเครื่​่อ� งปรั​ับอากาศ ประหยั​ัดพลั​ังงาน ที่​่�จะนำำ�มาใช้​้ ในอาคารได้​้มาก หน้​้าที่​่�ของสถาปนิ​ิกก็​็ต้อ้ งออกแบบให้​้ออกมาสวยงาม ควบคู่​่�ไปกั​ับการ ใช้​้งานได้​้ดี​ี การออกแบบให้​้อาคาร ดู​ูทึ​ึบตั​ันมากๆ มี​ีการเปิ​ิ ดช่​่องหน้​้าต่​่างเพี​ียงเล็​็กน้​้อยเพื่​่อ� หลี​ีกเลี่​่�ยง อากาศหนาวเย็​็น เหมื​ือนอาคารใน ภู​ูมิภิ าคตะวั​ันตกนั้​้�น คงไม่​่สัมั ฤทธิ์​์�ผลถ้​้าจะนำำ�มาใช้​้ ในประเทศไทยเรา

61

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

อาคารต่​่างๆ ที่​่�จะถู​ูกออกแบบขึ้​้น � ที่​่�สถานปฏิ​ิบัติั ิธรรมที่​่�เขาใหญ่​่ ผมจึ​ึงตั้​้�งใจให้​้งานออกแบบของทุ​ุกๆ อาคาร ให้​้ความสำำ�คัญ ั ในแนวทาง Tropical Architecture ดั​ังนี้​้� - การวางตำำ�แหน่​่งอาคารทุ​ุกหลั​ัง ต้​้องจั​ัดวางให้​้ถูกู ทิ​ิศทาง คื​ือ รั​ับลมและหลี​ีกเลี่​่�ยงแสงแดด ที่​่�จะมากระทบอาคาร - ต้​้องมี​ีช่อ่ งเปิ​ิ ดให้​้ลมพั​ัดผ่า่ นเข้​้าและออกจากอาคารได้​้อย่​่างมี​ีประสิ​ิทธิภิ าพ - ต้​้องพยายามหลี​ีกเลี่​่�ยงไม่​่ ให้​้แสงแดดเข้​้าสู่​่�ภายในได้​้ โดยตรง - วางแผนให้​้สามารถนำำ�อากาศร้​้อนออกจากอาคารได้​้ - ทุ​ุกส่​่วนของอาคารต้​้องวางแผนไว้​้ที่​่จ� ะต้​้องต่​่อสู้​้�กั​ับพายุ​ุฝนหรื​ือแสงแดดกล้​้าและไอแดดในฤดู​ูร้อ้ น - ต้​้องป้​้ องกั​ันยุ​ุงกั​ับแมลง หรื​ือแก้​้ปัญหาเรื่​่อ� งมดปลวกไว้​้ล่ว่ งหน้​้า - การเลื​ือกวั​ัสดุ​ุที่​่จ� ะมาใช้​้ ในอาคาร ก็​็ต้อ้ งคำำ�นึ​ึงถึ​ึงผลกระทบต่​่างๆ ทั้​้�งในระยะสั้​้�นและระยะยาว การออกแบบในรายละเอี​ียดต่​่อจากนี้​้� ไป ที​ีมงานออกแบบทุ​ุกคนทั้​้�งสถาปนิ​ิกและวิ​ิศวกรต้​้องใช้​้แนวทางนี้​้� เป็​็ นเงื่​่อ� นไขสำำ�คัญที่​่ ั จ� ะใช้​้ประกอบในการออกแบบต่​่อๆ ไป

77

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

บทที่​่� 13

ความร่​่วมมื​ือ ร่​่วมใจ และด้​้วยแรงศรั​ัทธา มี​ีความพิ​ิเศษอย่​่างหนึ่​่ง� ที่​่�ผมสั​ัมผั​ัส ได้​้ ในโครงการจั​ัดสร้​้างสถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรมแห่​่งนี้​้� ตั้​้�งแต่​่เริ่​่ม � ต้​้น จนเสร็​็จโครงการ คื​ือ ผมได้​้เห็​็นความร่​่วมมื​ือ ร่​่วมใจ ของหลายๆ ฝ่​่ ายที่​่�อยากจะเข้​้ามาช่​่วย เข้​้ามา มี​ีส่ว่ นร่​่วมสร้​้างสรรค์​์งานจั​ัดสร้​้างสถานที่​่�แห่​่งนี้​้� แน่​่นอนว่​่าทุ​ุกคนมาด้​้วยแรงศรั​ัทธา ทั้​้�งในตั​ัวคุณ ุ หญิ​ิง และความมุ่​่�งมั่​่�นตั้​้�งใจของคุ​ุณหญิ​ิง คุ​ุณหญิ​ิงเป็​็ นผู้​้�ที่​่�กว้​้างขวางรู้​้�จั​ักผู้​้�คนมากมาย ทั้​้�งยั​ังมี​ีลู​ูกหลาน ที่​่�เรี​ียนจบหลายสาขา ทุ​ุกคนอยากมาช่​่วยและให้​้คำ�ำ แนะนำำ� ผมมี​ี โอกาสได้​้พบได้​้พูดคุ ู ยุ หลายช่​่วงเวลา ตลอดการก่​่อสร้​้าง ผมเป็​็ นสถาปนิ​ิกได้​้เคยพบปะผู้​้�คนมามาก เคยชิ​ินกั​ับการต้​้องทำำ�งานร่​่วมกั​ับคนหมู่​่�มาก ที่​่�ต่​่างความคิ​ิดเห็​็น แต่​่ท้า้ ยที่​่�สุดก็ ุ ต้็ ้องหาข้​้อสรุ​ุป หาทางออกกั​ัน เพื่​่อ� ให้​้งานดำำ�เนิ​ินต่​่อไปได้​้ แต่​่ท่​่ามกลางความร่​่วมมื​ือร่​่วมใจและหลายๆ คนอ้​้างว่​่า เขามาด้​้วยแรงศรั​ัทธานี้​้� ก็​็ยั​ังมี​ีคนที่​่�เข้​้ามา หาประโยชน์​์ และการเข้​้ามาหาประโยชน์​์ที่​่ว่� า่ นี้​้�ก็ส่็ ง่ ผลให้​้เกิ​ิดความเสี​ียหายเกิ​ิดความล่​่าช้​้า เกิ​ิดการ หยุ​ุดชะงั​ักของการก่​่อสร้​้างเป็​็ นช่​่วงๆ จากที่​่�เคยวางแผนกั​ันตอนเริ่​่ม� ต้​้นว่​่าจะก่​่อสร้​้างสถานปฏิ​ิบัติั ธิ รรม แห่​่งนี้​้� ให้​้เสร็​็จภายใน 1 ปี​ี ด้​้วยอาคารทั้​้�งหมดนี้​้�เป็​็ นอาคารในแนวราบทั้​้�งหมด สู​ูงเพี​ียง 1-2 ชั้​้�นเท่​่านั้​้�น สามารถก่​่อสร้​้างขึ้​้น� มาพร้​้อมๆ กั​ันได้​้ทั้​้ง� โครงการ ทั้​้�งสถานที่​่�ก่อ่ สร้​้างก็​็ยังั มี​ีเนื้​้�อที่​่�กว้​้างขวาง เอื้​้�ออำำ�นวยให้​้ ผู้​้�รั​ับเหมาทำำ�งานได้​้สะดวก อาคารข้​้างเคี​ียงก็​็แทบจะไม่​่มี​ี สามารถทำำ�งานได้​้ทั้​้ง� กลางวั​ันและยามค่ำำ�คื​ื � น แต่​่ท้า้ ยที่​่�สุดุ การก่​่อสร้​้างก็​็หยุ​ุดชะงั​ัก หยุ​ุดรอเป็​็ นช่​่วงๆ กอปรกั​ับในช่​่วงก่​่อสร้​้างเป็​็ นช่​่วงเวลาที่​่�มี​ี โรคระบาด โควิ​ิด 19 เกิ​ิดขึ้​้�นต่​่อเนื่​่�องยาวนานร่​่วม 3 ปี​ี ทำำ�ให้​้การก่​่อสร้​้างต้​้องยึ​ึดยาวมาจนถึ​ึงปลายปี​ี พ.ศ. 2564 นั​ับได้​้เป็​็ นเวลากว่​่า 4 ปี​ี นั​ับตั้​้�งแต่​่เริ่​่ม� โครงการ

85

สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ANNEX 1

ความบั​ังเอิ​ิญ อาจจะดู​ูแปลกที่​่�ขึ้​้น � หั​ัวเรื่​่อ� งว่​่า “ความบั​ังเอิ​ิญ” จากการที่​่� ได้​้คลุ​ุกคลี​ีกับั งานนี้​้�มาหลายช่​่วงเวลายาวนาน เกื​ือบ 4 ปี​ี นอกจากออกแบบอาคารหลั​ักๆ ในโครงการแล้​้ว ผมยั​ังต้​้องให้​้คำ�ำ ปรึ​ึกษาพู​ูดคุยุ ต่​่อเนื่​่อ� งอี​ีก หลายๆ เรื่​่อ� ง เช่​่น งานตกแต่​่งภายใน งานแลนด์​์สเคป งานก่​่อสร้​้าง เจดี​ีย์แ์ ก้​้ว งานสร้​้างพระประธาน หรื​ืองานหล่​่อรู​ูปปั้​้นในหลวงรั​ัชกาลที่​่� 9 รวมทั้​้�งงานก่​่อสร้​้าง ทุ​ุกๆ งานจะมี​ีบุ​ุคคลมากหน้​้าหลายตา เข้​้ามาเกี่​่�ยวข้​้องด้​้วย และมี​ีเหตุ​ุการณ์​์หลายอย่​่างที่​่�ดู​ูเป็​็ น “ความบั​ังเอิ​ิญ” ทั้​้�งที่​่�ตั้​้�งใจและไม่​่ ได้​้ตั้​้�งใจ เหมื​ือนกั​ับมี​ีพลั​ังอะไรบางอย่​่างที่​่�ช่ว่ ยสนั​ับสนุ​ุน ช่​่วยผลั​ักดั​ันให้​้การงานต่​่างๆ ดำำ�เนิ​ินไปอย่​่างราบรื่​่น � หลายๆ โอกาสมี​ีคนเสนอตั​ัวเข้​้ามาช่​่วยเหลื​ือเมื่​่อ� ต้​้องการ อาจเป็​็ นด้​้วยบุ​ุญบารมี​ีและความมุ่​่�งมั่​่�นตั้​้�งใจ ที่​่�บริ​ิสุ​ุทธิ์​์�ของคุ​ุณหญิ​ิง จึ​ึงทำำ�ให้​้การงานต่​่างๆ เดิ​ินหน้​้าต่​่อเนื่​่�องมาอย่​่างดี​ี ผ่​่านวิ​ิกฤตของโรคระบาด โควิ​ิด 19 มาตลอดการเดิ​ินทาง อาจจะสะดุ​ุดบ้​้าง การงานหยุ​ุดชะงั​ักบ้​้าง แต่​่ท้​้ายที่​่�สุ​ุดปัญหาต่​่างๆ ก็​็คลี่​่�คลาย บุ​ุคคลใดที่​่�มุ่​่�งร้​้ายมุ่​่�งหาประโยชน์​์ก็เ็ ลิ​ิกราหายไป แล้​้วก็มี ็ ค ี นใหม่​่คนที่​่�ปรารถนาดี​ีเสนอตั​ัว เข้​้ามาช่​่วยเหลื​ือ เข้​้ามาเสริ​ิมกำำ�ลั​ัง บุ​ุญกุ​ุศลของการคิ​ิดดี​ีตั้​้�งใจดี​ีคงมี​ีจริ​ิง ผมอยากมองเรื่​่�องนี้​้� ในเชิ​ิง วิ​ิทยาศาสตร์​์ว่า่ เป็​็ น “ความบั​ังเอิ​ิญ” ที่​่�ช่ว่ ยสนั​ับสนุ​ุนให้​้งานต่​่างๆ จบลงด้​้วยดี​ี และขอบั​ันทึ​ึกในบทแทรกนี้​้� หลายๆ เรื่​่�องอาจได้​้สาระ อาจได้​้ข้​้อคิ​ิดและได้​้ความรู้​้�สำำ�หรั​ับผู้​้�จะมี​ี โอกาสจะได้​้ทำำ�โปรเจคทำำ�นองนี้​้� ในโอกาสข้​้างหน้​้า

105 สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ANNEX 7

แสงจากสวรรค์​์ และเสี​ียงระฆั​ัง ในวั​ันที่​่� 5 ธั​ันวาคม ผมได้​้ออกแบบสถานที่​่�จัดว ั างรู​ูปปั้​้นองค์​์พระบาทสมเด็​็จพระเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวรัชั กาลที่​่� 9 ทรงผนวช ไว้​้บริ​ิเวณ ด้​้านซ้​้ายของห้​้องโถงปฏิ​ิบัติั ิธรรม ซึ่​่ง� อยู่​่�ทางด้​้านทิ​ิศใต้​้ของอาคาร เมื่​่อ� ดวงอาทิ​ิตย์อ้์ อ้ มไปทิ​ิศใต้​้ ในช่​่วง ฤดู​ูหนาว เดื​ือนพฤศิ​ิกายน ถึ​ึง เดื​ือนมกราคม ดวงอาทิ​ิตย์จ์ ะทำำ�มุมุ ส่​่องแสงเข้​้าสู่​่�อาคารด้​้านนี้​้� บริ​ิเวณที่​่� รู​ูปปั้​้นจั​ัดวางอยู่​่� ผมออกแบบไว้​้ ให้​้เป็​็ นรู​ูปทรงกระบอกผนั​ังสู​ูง พุ่​่�งทะลุ​ุขึ้​้�นไปเหนื​ือส่​่วนหลั​ังคา ทำำ�ให้​้ สามารถเจาะส่​่วนหลั​ังคาบริ​ิเวณนี้​้� ได้​้ และทำำ�ให้​้สามารถบั​ังคั​ับแสงอาทิ​ิตย์​์ ให้​้ส่​่องลงไปถึ​ึงเบื้​้�องล่​่าง ที่​่�จัดว ั างรู​ูปปั้​้นได้​้ ในจิ​ินตนาการของผม ผมตั้​้�งใจไว้​้จะสร้​้าง “Gimmick” บางอย่​่างเพื่​่อ� ให้​้บริ​ิเวณที่​่�ประดิ​ิษฐานพระบรมรู​ูป มี​ีความหมายมากกว่​่าการเป็​็ นพระบรมรู​ูปทรงประทั​ับยื​ืนอยู่​่�เงี​ียบๆ เราอยากให้​้มีเี รื่​่อ� งราว สร้​้างความ ประทั​ับใจสร้​้างความผู​ูกพั​ันบางอย่​่างเพื่​่อ� ทุ​ุกคนที่​่� ได้​้มาเยี่​่�ยมชมได้​้รำ��ลึ​ึกถึ​ึงพระองค์​์ท่า่ น โดยเฉพาะอย่​่างยิ่​่�ง ในวั​ันที่​่� 5 ธั​ันวาคมของทุ​ุกๆ ปี​ี ผมพยายามหาที​ีมสถาปนิ​ิกหรื​ือวิ​ิศวกรที่​่�มีคี วามรู้​้�เรื่​่อ� งแสง และมี​ีความรู้​้�เรื่​่อ� งเสี​ียงมาช่​่วยแต่​่งเติ​ิมบริ​ิเวณนี้​้� เป็​็ นไปดั​ังที่​่�เราได้​้ตั้​้�งใจไว้​้ คื​ือ เราได้​้วางแผนกั​ันไว้​้ว่า่ เราจะให้​้แสงธรรมชาติ​ิที่​่ส่� อ่ งเข้​้ามาในอาคารจาก ช่​่องแสงด้​้านบน ให้​้แสงแดดธรรมชาติ​ินี้​้ส่� อ่ งตรงลงมากระทบบริ​ิเวณองค์​์พระรู​ูปนั้​้�น ในวั​ันที่​่� 5 ธั​ันวาคม ของทุ​ุกๆ ปี​ี แสงจะเริ่​่ม� ส่​่องพาดผ่​่านจุ​ุดเริ่​่ม� ต้​้นที่​่�บริ​ิเวณพระเศี​ียร และค่​่อยๆ เคลื่​่อ� นต่ำำ�� ลงไปที่​่�พระบาท ตั้​้�งแต่​่เวลา 9.99 นาฬิกิ า หรื​ือ 10.39 นาฬิกิ า หลายคนถามผมว่​่า ทำำ�ไมต้​้องใช้​้เวลา 9.99 นาฬิกิ า ผมก็​็ ได้​้ อธิ​ิบายไปว่​่า เลข 9 เป็​็ นเลขที่​่�ประชาชน คนไทยถื​ือเป็​็ นเลขมงคล และเป็​็ นเลขที่​่�ทำ�ำ ให้​้ระลึ​ึกถึ​ึงองค์​์พระบาท สมเด็​็จพระเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวรัชั กาลที่​่� 9 ได้​้ ยิ่​่�งตั​ัวเลข 9.99 ยิ่​่�งดู​ูจะมี​ีความหมายมากขึ้​้น ู และเมื่​่อ� � อี​ีกเป็​็ นทวี​ีคูณ แสงเริ่​่ม� ส่​่องกระทบองค์​์พระรู​ูป จะมี​ีเสี​ียงระฆั​ังดั​ังขึ้​้น� 9 ครั้​้ง� เสี​ียงระฆั​ังที่​่�จะดั​ังขึ้​้น� มานี้​้� จะดั​ังขึ้​้น� โดยอั​ัตโนมั​ัติ​ิ มี​ีการคำำ�นวณและตั้​้�งเวลาไว้​้ก่อ่ นแล้​้ว มั​ันเป็​็ นความบั​ังเอิ​ิญอีกี เรื่​่อ� งหนึ่​่ง� ที่​่� ได้​้รู้​้�จักั กั​ับกลุ่​่�มอาจารย์​์ จากมหาวิ​ิทยาลั​ัยเทคโนโลยี​ีพระจอมเกล้​้าธนบุ​ุรี​ี ำ กั งานสถาปนิ​ิกของผม เรื่​่อ� งการให้​้แสงสว่​่างในงานสถาปัตยกรรม เมื่​่อ� อาจารย์​์กลุ่​่�มนี้​้� ได้​้มาบรรยายที่​่�สำ�นั ผมมี​ี โอกาสได้​้พบและได้​้เล่​่าให้​้ฟังถึ​ึงแนวคิ​ิดที่​่ผ� มกำำ�ลังั จะทำำ�ให้​้กับั สถานปฏิ​ิบัติั ธิ รรมที่​่�เขาใหญ่​่ อาจารย์​์ ดู​ูมีคี วามสนใจมากและอยากร่​่วมทำำ�งานด้​้วย เพื่​่อ� เป็​็ น “Case Study” ให้​้กลุ่​่�มนั​ักศึ​ึกษาระดั​ับปริ​ิญญาโท ของคณะสถาปัตย์​์ฯ ได้​้ศึ​ึกษาเป็​็ นงานวิ​ิจัยั

113 สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ANNEX 8

เสาโบราณทั้​้�ง 8 ต้​้น คุ​ุณหญิ​ิง ได้​้ซื้​้อ� เสาไม้​้ โบราณ 8 ต้​้น ซึ่​่ง� เป็​็ นเสาไม้​้สักั กลม ที่​่�มีอี ายุ​ุกว่​่า 200 ปี​ี เสาทั้​้�ง 8 ต้​้นนี้​้�เดิ​ิมเป็​็ น เสาโครงสร้​้างของโบสถ์​์เก่​่าแก่​่หลั​ังหนึ่​่ง� ทางภาคเหนื​ือที่​่�มีสี ภาพทรุ​ุดโทรมและถู​ูกรื้​้อ� ถอนลงเพื่​่อ� สร้​้าง โบสถ์​์หลั​ังใหม่​่ คุ​ุณหญิ​ิงได้​้ ไปพบเสาชุ​ุดนี้​้ที่​่� ร้� า้ นขายของเก่​่าที่​่�จังั หวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ ด้​้วยความงดงามของ ลวดลายไทยที่​่�ปรากฏบนเสา กอปรกั​ับเสาทุ​ุกต้​้นยั​ังอยู่​่� ในสภาพสมบู​ูรณ์​์ คุ​ุณหญิ​ิงได้​้ขอซื้​้�อไว้​้และ เก็​็บรั​ักษาไว้​้มากว่​่า 10 ปี​ี เมื่​่�อมี​ีความคิ​ิดที่​่�จะสร้​้างสถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรมที่​่�เขาใหญ่​่ คุ​ุณหญิ​ิง ได้​้เอ่​่ยถึ​ึง เสาโบราณทั้​้�ง 8 ต้​้นนี้​้� อยากให้​้นำ�ำ มาใช้​้ประโยชน์​์ ในอาคารหลั​ังใหม่​่ เมื่​่อ� ผมได้​้เดิ​ินทางไปดู​ูของจริ​ิงที่​่�จังั หวั​ัดเชี​ียงใหม่​่ ได้​้เห็​็นเสาทั้​้�ง 8 ต้​้นนี้​้�ครั้​้ง� แรก ผมรู้​้�สึ​ึกตื่​่น� ตาตื่​่น� ใจที่​่�สภาพเสาทุ​ุกต้​้นยั​ังดู​ูสมบู​ูรณ์​์ ดู​ูสวยงาม และดู​ูสง่​่างามด้​้วยเป็​็ นเสาไม้​้สักั กลมขนาดใหญ่​่ที่​่ห� าไม่​่ ได้​้อีกี แล้​้วในยุ​ุคสมั​ัยนี้​้� ทั้​้�งยั​ังมี​ีลวดลายไทยสี​ีทอง แบบโบราณเขี​ียนไว้​้ตลอดความยาวของเสา และหั​ัวเสา ทำำ�ให้​้ผมจิ​ินตนาการไปได้​้ถึ​ึงการนำำ�เสา ทั้​้�ง 8 ต้​้นนี้​้� มาประดั​ับไว้​้ ในอาคารปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรมหลั​ังใหม่​่ที่​่�ผมออกแบบ ช่​่วยให้​้บรรยากาศในศาลา ปฏิ​ิบัติั ธิ รรมดู​ูสวยสดงดงามขึ้​้น ู ทำำ�ให้​้ทัศั นี​ียภาพภายในศาลาดู​ูร่ว่ มสมั​ัย ดู​ูสงบ ดู​ูย้อ้ นยุ​ุค � อี​ีกเป็​็ นทวี​ีคูณ กลั​ับไปได้​้อีกี เป็​็ นร้​้อยปี​ี และสั​ัมผั​ัส ได้​้ถึ​ึงจิ​ิตวิญญ ิ าณของงานศิ​ิลปะไทย เมื่​่อ� ผสมผสานกั​ับงานที่​่�ตกแต่​่ง และจั​ัดวางเข้​้าไปเพิ่​่�มขึ้​้น� เช่​่น มี​ีองค์​์พระประธาน พระบรมรู​ูปองค์​์พระบาทสมเด็​็จพระเจ้​้าอยู่​่�หั​ัวรัชั กาลที่​่� 9 ผนั​ังโค้​้งสี​ีแดงรอบๆ ด้​้าน พื้​้�นไม้​้สั​ักสี​ีธรรมชาติ​ิ และโถงเพดานสู​ูง ทำำ�ให้​้บรรยากาศภายในศาลา ปฏิ​ิบัติั ธิ รรมแห่​่งนี้​้�ดูสู วยสดงดงามในทุ​ุกๆ กาลเวลา กอปรกั​ับการเคลื่​่อ� นย้​้ายเสาทั้​้�ง 8 ต้​้น มาจากเชี​ียงใหม่​่ และมาติ​ิดตั้​้ง� ที่​่�เขาใหญ่​่ ก็​็มีเี รื่​่อ� งราวที่​่�น่า่ สนใจเพราะการเคลื่​่อ� นย้​้ายเสาไม้​้สักั โบราณขนาดใหญ่​่จำ�ำ นวน มากๆ ข้​้ามหลายๆ จั​ังหวั​ัดเช่​่นนี้​้�ต้อ้ งได้​้รับั อนุ​ุญาตจากผู้​้�ว่​่าราชการจั​ังหวั​ัดต้น ้ ทาง ต้​้องมี​ีคณะกรรมการ ที่​่� ได้​้รับ ั แต่​่งตั้​้�งจากทางจั​ังหวั​ัดมาพิ​ิสูจู น์​์ความถู​ูกต้​้องและออกใบอนุ​ุญาตให้​้เคลื่​่อ� นย้​้ายได้​้ การขนย้​้าย ก็​็ต้​้องใช้​้รถเทรลเลอร์​์ขนาดใหญ่​่ ผ่​่านการตรวจเช็​็คจากทางการในแต่​่ละจั​ังหวั​ัดตลอดเส้​้นทาง ทำำ�ให้​้ ภารกิ​ิจนี้​้�ควรบั​ันทึ​ึกไว้​้ ในหนั​ังสื​ือเล่​่มนี้​้� เพื่​่อ� เป็​็ นตำำ�นานของการก่​่อสร้​้างอาคารพิ​ิเศษหลั​ังนี้​้� ให้​้ ได้​้ศึ​ึกษา หาความรู้​้�กั​ันต่​่อไป

149 สถานปฏิ​ิบั​ัติ​ิธรรม “ศศิ​ิภาวั​ัน”

ANNEX 16

บั​ังกะโล (กุ​ุฏิ​ิ) ที่​่�พั​ัก สถานปฏิ​ิบัติั ธิ รรม “ศศิ​ิภาวั​ัน” แห่​่งนี้​้� มี​ีที่​่พั � กั ของพระสงฆ์​์และคณาจารย์​์ที่​่ม� าสอนอบรมในโอกาสต่​่างๆ 3 หลั​ัง ในรู​ูปของบั​ังกะโล บั​ังกะโลทั้​้�ง 3 หลั​ัง จั​ัดวางไว้​้บริ​ิเวณที่​่�เอี​ียงลาดชายเขา มองเห็​็นทิ​ิวทั​ัศน์​์ เขาใหญ่​่ ได้​้กว้​้างไกล ภายในของบั​ังกะโลจั​ัดไว้​้ ให้​้เป็​็ นส่​่วนห้​้องนอนพร้​้อมห้​้องน้ำำ�� ส่​่วนห้​้องน้ำำ�� ได้​้ ออกแบบไว้​้ ให้​้พระสงฆ์​์ ใช้​้งานได้​้ โดยสะดวก มี​ีส่​่วนเปิ​ิ ดให้​้อากาศถ่​่ายเทได้​้ดี​ีและมี​ีแสงเข้​้าสู่​่�ภายใน ไม่​่มื​ืดอั​ับชื้​้�น มี​ีเฉลี​ียงให้​้ท่​่านออกไปซั​ักจี​ีวรและตากจี​ีวรได้​้ มี​ีแผงระแนงไม้​้บั​ังสายตาเพื่​่�อความเป็​็ น ส่​่วนตั​ัว และเพื่​่อ� ความเป็​็ นระเบี​ียบเรี​ียบร้​้อยของสถานที่​่� ส่​่วนพั​ักอาศั​ัยของพระส่​่งฆ์​์นี้​้� มี​ีทางเดิ​ินเชื่​่อ� มต่​่อกั​ับอาคารปฏิ​ิบัติั ธิ รรม ลานแสดงธรรมและโรงฉั​ันอาหาร ซึ่​่ง� อยู่​่�ในระนาบเดี​ียวกั​ัน เพื่​่อ� ความสะดวกปลอดภั​ัยในยามค่ำำ��คื​ืน

การที่​่�จะทำำ�งานให้​้สั​ัมฤทธิ์​์�ผลที่​่�พึ​ึงปรารถนา คื​ือ ที่​่�เป็​็นประโยชน์​์ และเป็​็นธรรมด้​้วยนั้​้�น อาศั​ัยความรู้​้�แต่​่เพี​ียงอย่​่างเดี​ียวมิ​ิได้​้ จำำ�เป็​็นต้​้องอาศั​ัยความสุ​ุจริ​ิต ความบริ​ิสุ​ุทธิ์​์�ใจ และความถู​ูกต้​้องเป็​็นธรรมประกอบด้​้วย

“ทศพิ​ิธราชธรรม” หลั​ักธรรมของพระราชา