Joanes Urkixo - Ekaitza urrun (iruzkina)

Juan San Martin Liburutegia “Idazlearekin harixa emoten”

EKAITZA URRUN Joanes Urkixo, Erein, 2018

Iruzkina: Antxon Narbaiza, 2019-03-05

Wikipedia https://es.wikipedia.org/wiki/Joanes_Urkixo Literaturaren zubitegia https://zubitegia.armiarma.eus/?i=235 Web gunea http://www.joanesurkixo.com/Joanes_Urkixo/ AuĂąamendi http://aunamendi.eusko-ikaskuntza.eus/eu/urkixo-beitiajoanes/ar-134991/

EKAITZA URRUN Sinopsia Kokapena historian Gure gaurko kontakizuna, gertaturiko historia batean oinarritutako nobelen artean kokatzen dela esango dugu. Berriro ere Espainiako Gerra Zibila deituak, guretzat militar eskuindarren Altxamendua esatea egokiago legoke, ematen digu langaia. Euskal Herrian kokatua, Bilbo inguruan batez ere, kontatzen diren gertakariak irailaren 24tik abenduaren 1era bitartean garatuko dira. 1936. urtean gaude. Oraindik ez da Gerra Bizkaira zabaldu guztiz, horregatik eleberriaren izenburua: Ekaitza urrun.

Ehuna Bi hilabete eta zazpi egun irauten duen istorio honetan, Wilhelm edo Guillermo Wakonigg-en bizitza kontatzen da, besteak beste. Deitura zaileko gizaseme hau Austriako kantziler izana da eta orain merkataritzazko negozioetan dihardu. Bestalde, Gerrak Bizkaian bere doilorkeria handiena ezagutuko duen urtearen atarian gaude.

Oraindik, -adierazi bezala, gerraren frontea ez dago Bilbon bertan edo inguruan.

Hurbiltzen ari da, dena den, mamu beltz eta suntsitzailea. Halere, Bizkaiko hiriburuan ere, Gerraren isla zuzena, frankistak edo errebeldeen aldekoak daude eta, bestetik, Errepublika sostengatu nahi duten euskal abertzaleak eta ezkerreko indarrak: komunistak, anarkistak. Bi mundu paralelo dira. Baina ez loturarik gabekoak. Arestian aipaturiko

Wakonigg

familiak

harremana

du

Eusko

Jaurlaritzako

Ortuzar

komandantearekin (berau haren alabaren senarra dugu, Ăąabardura inportantea gertakariak aurrera jo ahala). Frontea ez dagoen lekuetan gertatu ohi den bezala, aurrez aurreko erasorik ez badago ia, alderdi biak euren espioitza sareak antolatzen ari dira.

Guztia, jakina, Gerraren bilakaerak baldintzatzen du. Azpimarratu behar dugu historiaren ikerketa serioa dagoela egilearen aldetik, garaiak, denborak eta pertsonaiak egoki baitatoz aipaturik eta kokaturik. Hor ditugu Aitzolen atxiloketa eta fusilamendua, Leizaola, lehendakari zaharra deitu izango zenaren soslaia, Monzon, Eusko Gobernuan kontseilari, edota Bilboko Burdin Hesiaren aipamena, non egiazko protagonistetako bat, haren egilea eta traidorea izango zena gero, Alejandro Goicoechea, aipatua baita bidenabar.

Hitz larriz idazten diren izenen ondoan baina, Gabino gazte Galdakaoztarraren patua biziko dugu, hasieratik amaiera bitarte. Gabino eta Luziano anaiordea, batez ere lehenengoa, izango da beste batzuekin batera, protagonista nagusia istorioan.

Wakonigg-z hitz batzuk Nobela honetako protagonista nagusia dugun W. Wakonigg hezur eta haragizko pertsona dugu (1875-1936). Bere biografia arakatzen badugu, ikusten dugu egun Sloveniako errepublika den lurretan jaio zela, garai hartan Austria zena. Meatze ingeniari ikasketak burutu zituen eta Euskal Herrira etorri zen 1905ean, Bilbora, non ezkondu eta familia bat osatu baitzuen. Lantegi bat eraikiarazi zuen Bilbon Wakonigg izenekoa eta, bere lan ofizialaz kanpo, iberiar penintsulako espioitza burua zen ipar aldean I Gerra Handiaren sasoian. Bere espioitza edo kolaborazio lana Alemaniarekin aspaldikoa du beraz: aliatuen iturriek ziotenez, bere eginkizuna orduan Ingalaterrako itsasontziei eraso egiten zieten alemaniar urpeko ontziei biberak, erregaia eta munizioak hornitzea zen.

Gero, espioitza lanak burutu zituen estatuan bertan eta, Errepublikaren aldeko indarren kontra. Atxilotu eta fusilatu egin zuten Derion bertan. Horra errealitate diren gertakariak laburbildurik.

Soslaiak Gerra garaiko gertakariak etengabe erakusten dira; jakina denez, horrelako egoeretan maitasun-gorrotozko harremanak muturrera eraman ohi dira. Dena den, Urkixok berak elkarrizketa batean dioen bezala1, ez dago pertsonaia on-onik, ezta gaiztogaiztorik ere, bat izan ezik: “testuinguruaren arabera denek dituzte arrazoi onargarriak egiten dutena egiteko�. Bat etorriko gara denok gaizto-gaiztoa, bera ere nahikoa inuzentea, orduan jada, sastakaia erabiliz, pistola aseptikoaren ordez, Heuss izeneko alemana dela, eskuineko jendeari edozein lan zailetan laguntzeko prest.

Nolako nobela Gerra batek eztanda egin berri duen arren, Urkixoren nobela ez da sensu stricto, zehatz esateko, gerra nobela bat. Egia da bai, gerra eleberriko gertakari gehienen arrazoi eta eragile dela, baina, oro har, irakurleak ez du aurkituko indarkeria eta bortxazko gertakari berezirik. Baina arestian esan dugun bezala, gerrak dena kutsatzen du: zirrara zoragarrien lekukoa izan liteke: solidaritatea eta jende sufrituaren batasuna, esaterako, eta guztiz ifrentzua, edo, jakina, nagusi izan ohi diren ekintza doilorrenen lekukoa ere.

Lehen planoan jarriko genituzke, arestian aipaturiko W. Wakoniggekin batera, Gabino Beitia eta Luziano bere anai ordea. Biek ala biek esku hartuko dute Gerran, Gabino lehendakariaren eskolta multzoan arituz aurrenik eta, espioitzan gero, hain zuzen, Wakonigg eta bere ingurua zelatatuz. Luziano bere anaiak, ostera, ekintza zuzena 1

Diario Vasco, Nerea Azurmendirekin elkarrizketa (2018-10-17).

aukeratuko du eta komunisten batailoian arituko du Elgeta aldeko frontean. Aipagarria da Gabinoren eta Luzianoren egiazko anaitasuna eta elkarri dioten fideltasuna, etxekoek, oro har, ez bezala. Gabinok Luziano biziki estimatzen du, eredua da beretzat, haren ideia politiko-sozialak jaso eta, galdekizun ugariren artean, beretzat hausnartzen ditu. Askorentzat gudari heterodoxo samarra den mutil hura ereduzkoa da beretzat.

Langileriaren batasuna eta askatasuna lehenesten ditu Luzianok bestelako helburuen artean, ideal horri buru belarri lotzen zaiolarik.

Rosa Gabino eta Rosaren arteko maitasun istorioa, berriz, Gerrak baldintzatua dator.

Neskak, beste bandokoa baita, aita militar errebeldea espetxean du Madrilen eta, horregatik, alaba, haren patuaz beldur da. Fusilatua izatea edo trukaketa, horixe izaten zen preso batek zuen aukera ia bakarra gerraren gogorrenean. Horregatik Rosaren kezka eta beldurra, horregatik Heuss alemanaren besoetan erori beharra. Ostera, Gabino eta Rosaren artekoa, harreman sutsuaren ondoren, hasierako lotura hura ahitzen joango da Gerraren bilakaeraren haritik. Halako batean, Rosa desagertu egingo da Gabinoren bizitzatik, bai eta eleberriaren dinamikatik ere.

Arestian aipatu dugun pertsonaien ontasuna vs. gaiztakeriaren artean, interesgarria da Wilhelm Wakonigg soslaia. Gizaseme honek ideologia eskuindarra du, jakina, baina onberaz (=benevolentemente) marraztua dator. Egia da, azken finean bere jomuga espioitzan arituz, Francoren Altxamenduaren alde egiten diharduela, hildako, erbesteratu eta hamaika kalamitate sorraraziko duen gerra-gizon kolpistei lagunduz.

Halere, egia bada pentsatzen duena, bere espioitza etsaiak lehenbailehen errenditu eta hildako gutxiago ahalbidetzearen alde ari da bera lanean, gaitz erdi. Noski, Errepublikaren legezkotasunari iseka egiten zaio horrela nagusikeria hiltzailea erakusten baita horrelako jarreretan.

Nobelaren harira Emakumeak nobelan Zenbait analistaren ikuspegitik2 kritikatu izan da emakumearen parte eskasa nobelan.

Zehatz esateko, Rosa dugu, oker ez bagaude, protagonismoa duen emakume bakarra.

Feminismoaren aldetik egiten den kritika egileari, alegia, emakumearen rol hori sortu eta bere eginkizuna amaitu ondoren, desagertu arazten duela “deus esan gabe”. Ez dugu ukatuko hori horrela denik, baina iruditzen zaigu idazleak ezin duela eleberri batean parekide diratekeen pertsonaiak sortzeagatik bere eleberriaren garapena baldintzatu.

Ez dirudi beti horrelakorik egitea horren erraza denik.

Zinemagintzarako aproposa?

Beste alde batetik, pentsatzen dugu Urkixoren nobela honek ongi funtzionatuko lukeela pelikula edo tele sail baten barruan, osagai aski baititu: ehun edo trama polit bat, gerra baten inguruko giro interesgarria, bere maitasun istorioa eta gertakari aski bisualak barne.

Epika eta lirika Eleberri honetan ukitzen den gaiak berak eramaten gaitu, pertsonaia adoretsuak, jarrera ausartak espero izatera. Gabino eta Luziano anaien artean, aurpegia eta ifrentzua ikusten dugu: bata, erasokor eta izukaitz, gudari on bezala, bestea, berriz, gizatiarragoa agian, herabe samarra, espioitza xume batean aritzean eraginkortasunez baino borondatez hobeto dabilena, itsasoan gonbitoak bota guran, nahiz eta bere etsai zuzena bilakatuko zen Heuss alemanaren aurrean tinko eutsiko dion bere buruari. Ayestaran Gabinoren gudari kidearen heriotza “injustuak”, berriz, gerraren gogorkeria eta, bidenabar, injustizia erakusten dizkigu.

2

Joannes Jauregi, “Filma behar zuen”, Berria, 2019-02-03

Iragan mina eta nobela Eleberriaren harian ikusten dugu hark antolaketa txukuna duela, gauzak egoki daudela ordenatuak, egintzak eta ekintzak era orekatuan emanak. Azpimarra daiteke, egilearen aldetik iragan gogor eta doilor hura gogoratuz, –eta, hari kontrajarriz, zelanbait–, ez duela denbora galdu, ostera, bere kezka estetikoa lagun, Bilbo eta bere inguruko bizitza goraipatzeko: Bilbo Zaharra adibidez, non angulero eta guzti bizi baitira, edo Ibaizabal arroko parajeak jasotzen: Luziano eta Gabino gaztetxoak ur jolasetan aritzen ziren euren bizitzako hastapenezko bidaia erakutsiz.

Euskararen tratamendua Euskarari nahi baino lerro gehiago eskaini behar diogu eleberri honen kontura. Duela zenbait egun banatu genuen eleberriaren hiztegi laburrean saiatu ginen liburuan barrena –gure ustez askotxo– agertzen diren hainbat hitzen ordaina edo esanahia argitzen. Bertan nabari daitekeen bezala, badira edozenbat berba zeinen erabilera egungo prosan oso urria den. Gehienak, bizkaieratik jasoak ditugu. Hitz baten ulermenak –pentsa liteke– irakurlearen ardura behar du izan. Ezin egotz dakioke bada, idazleari betekizun hori. Onar liteke planteamendu hau. Baina hori esanda ere, euskararen egungo egoera sozio-linguistikoaz ohartu behar dugu. Zilegi bedi idazleari eskatzea, bere jardun literarioan zehar Atxagak behin hiztegietako gorpu deitu zituen hitzak ez erabiltzea, edo, beraien erabilera puntuala baino ez egitea. Maiztasuna kontua izan liteke arazo, behar bada, baina ez dago zalantzarik fikziozko lan batean irakurketa oztopatuko duen terminorik erabiltzea ez dela gomendagarri. Gureari lotuz, eta, nobelatik adibide zenbait jasoz, honelako hitzak: abando, ailagin, asago, ikotika, irato, letxigatu, murrikaz, eta beste hainbat, aise ordezka daitezke beste hitz ulerterrazago batzuengatik.

Erratak eta erabilerak Erraten eta erabilera zenbaiten gainean esan dezagun zerbait amaitzeko. Ohi bezala, liburu honetan ere, isuri dira zenbait. 118. orrialdean, azken paragrafoan, errata dator.

Erantsi behar du -n: “Gabino berriz ezin pozago zegoen saltsan hartan”. Ildo beretik, 197. orrialdean, oraingoan kendu: “jankintsuago” irakurriko dugu. 33. orrialdean, berriz, “astakirtena halakoa”, idazten du egileak; izenari itsatsi dion –a hori soberan dago.

Mugatzailea falta du oraingoan 112. orrialdeko 2. paragrafoan: “Esataria atrilera hurbiltzen zen bitartean”...

169. orrialdean, azken aurreko paragrafoan, “fronteko milizianok” dator idatzita, milizianoak behar luke.

Bestalde, 62. orrialdearen hasieran, honakoa irakurri dugu: “Hara, Wakonigg, ondo dakizu zer irizten dudan Eickhoffi? Aditz komunztadura edo bigarren izen nagusiak dakarren datiboa aldatu beharra dago.

Bestalde, inor, inora, inork...partikulen erabilera perpaus enuntziatibo baiezkoetan arraroa egiten zaigu, hara nola, 185. orrialdean, 2. paragrafoan, (...) “ez zuen ezta ezaguna zuenik ere adierazi eta beste inora begiratu zuen segidan” (Ezagunagoa egiten zaigu guri: norabait, edo beste nonbaitera). Adibide berbera dakusagu, 78. orrialdean, 1. Paragrafoan, (...)”eta ondoren lehendakaria inora laguntzea bere kargua zin egitera” 196an berriz, 1. paragrafoan, 2. lerroan, “Gauetik goizera, familiako inori otu zitzaion”...; guk ez partikula espero genuen hemen. Ikus, halaber, adibide bertsua, 204. orrialdean inora-ren erabilera.

Iritzia Joanes Urkixoren nobelak itsasoaren gorantzako mugimenduak nola hondartzarantz astiro baina etengabe aurrera egiten duen kontakizuna bezalakoa da: ez dago crescendo handirik, dena garatzen doa unean uneko tentsio zenbait –gutxi– ematen direlarik.

Guztia bere lekuan dago, pertsonaiak bakoitza irakurleak espero duen lekuan eta –a priori– dagozkien paperetan ikusten ditugu. Kolpistak bere lekuan, errepublikazaleak eurenean; ez da bestalde beren kokapen politikoaren defentsa ideologiko handirik sumatzen, ez bada Luzianok Gabinorengan egiten duena, alde batetik, eta, Wakonigg jaunaren aldetik bestetik, ikusten duguna, azken honek planteamendu posibilista, ordenaren aldekoa egiten duelarik, azken finean ideologikoa ere badena noski, baina kontakizunaren harian ia ohartzeke isuri dena. Nobelaren azkenak berak iragarri litekeen amaiera dauka, fikzioa errealitate bihurtzen delarik, kontakizunaren egia nagusia baita W. Wakoniggen fusilamendua.

Diogun guztiagatik aski erraz irakurtzen den eleberria da, nahiz eta zurruntasuna aipatu behar pertsonaien trataeran; halaber, arestian aipatu dugun eragozpentxoa aipatu behar, garapen txikiko hiztegiaren aldeko hautua .

Nobela errazago irakurtzeko hiztegi laburra Joanes Urkixoren eleberrian zerbait bada arantzatsua, hiztegi mailan, egileak darabilen sona gutxiko berba andanagatik izan liteke. Hori dela eta, irakurketa erosoagoa izateko hona hemen hiztegi labur bat irakurlearen lana errazteko. Bizkaieraz erabiltzen diren berbak ditugu nagusiki, oro har, gure bizkaieran behintzat, oso ezagun ez diren hitzak, hain zuzen.

HIZTEGIA Abondo: ugari Adikune: begiratua Aiko-maiko: zalantza Alaka: bisela, txaflana Ameneko: agian Apo-apoan: ozta-ozta, nekez Arbintasuna: larritasuna Arenbaten: antzerakoa denean Arteztu: zuzendu Asago: urruti/ asagotu: urrundu Asapala: galopea Astrapala: zarata Aurgora: aldapa Aurtemein: arestian, duela gutxi Baldituta: harrituta Baratx: astiro Beresi: txara, sastraka Berma: berme Betaro: astiro, arretaz Biao: lo kuluxka Destatu: apuntatu Deungaro: gaizki Droga: istilua, zarata Eduko: antzeko: “iragartzen zituenaren edukoa� (17) Erantatu: jaikiarazi

Ereti: Une Erion: isuri Etorkor: zintzoa, tolerantea Gesu: berehalakoan Gidoin: manillarra Gutizia: kapritxoa Idazpuru: (=gazt. membrete Ikotika: jauzika Indriska: zaparrada Irato (ta): ito norbait (iragankorra: haurra irato zuen).

Irozo: eutsi, jasan Isil-ostuka: Ezkutuan Jagole: zaintzaile Jasa: zaparrada, ekaitza Kakaloratu: harrotu, satisfetxoa izan Kalamatrika: oihu, zarata Karel: itsasontziaren egonlekua (gazt. borda).

Karra: garra Kera-deia: gazt. toque de queda Kilikatu: kili-kili egin Kirik egin: espiatu Kroskoa: (baforearen) kaskoa Laborriak hartu: beldurtuta Letxigatu: zitaldu, haserretu Lei: izotza; Leituta: izoztuta Lo-kaikuak egin: loak hartzen ibili Maloka: malutaka Milarraizko frakak: fraka milraiak Nekez eta pekez: arriskuz Obo (obu): zirkulua Oka egin: errebesau, gonbitoak bota Okelu: ezkutaleku Otamen: kopau, piskolabis

Otoz otoan: ez ustekoan Pentzua: konfiantza Premian ekarri (esakera): berehala (=gazt. urgente) ekarri Segizio: (=gazt. comitiva) Sostean: bat-batean Suete: sukalde Sunda: kiratsa Tamaldu: pena izan Txairo: dotore Txordo: kopetilun Tutorre(tik): sustraitik atera Uger egin: igeri egin Urguria: neurritsua, zuhurra Urlo: ibaia lasai, ia korronterik gabe doan lekua (=gazt. remanso) Zaldain: oinezkoentzako zubixka edo pasabidea Zemendi : azaroa, bizkaieraz Zizakadura: esan ezina, (=gazt. balbuceo) Zirats: guapoa Zorrot: zorrotada Zuzian joan: zuziatuz, zuzen-zuzen.