03.2014 www.davidsfonds.be . 3 euro
Herman Van Rompuy blikt terug
VERSCHIJNT VIER KEER PER JAAR. | AFGIFTEKANTOOR GENT X
“Niemand wil terug naar de tijd van vóór de EU, behalve een paar gekken dan” 24
32
38
HET LEVEN ZOALS HET WAS
BELGISCHE BIEREN BOVEN
EEN ONTZETTEND LANG VERLEDEN
Straffe verhalen uit WO I
Bierboek met 40 recepten
Opgravingen in de basiliek van Tongeren
cursussen
38
TEKST
Lieselotte De Snijder BEELD
Wouter Van Vooren
“Opgraven is gedocumenteerd vernielen” 2000 jaar archeologische vondsten in de basiliek van Tongeren Het oudste gebouw van het land. Die eretitel komt toe aan de Onze-LieveVrouwebasiliek van Tongeren. Uit opgravingen blijkt dat daar vroeger niet alleen andere kerken stonden, maar ook een Romeinse stadswoning. Over de boeiende ontstaansgeschiedenis van de basiliek gaan zowel een dagevenement van Davidsfonds Academie als een boek van Davidsfonds Uitgeverij in samenwerking met het agentschap Onroerend Erfgoed.
N
og voor je in de stad bent, zie je hem al staan: de toren van de Onze-LieveVrouwebasiliek van Tongeren steekt trots uit boven de omliggende boomgaarden. Maar wat ons naar de oudste stad van het land voert, is niet de toren, maar wel de kelder van de basiliek. Toen het kerkorgel een tiental jaar geleden aan restauratie toe was, werd beslist om een nieuwe vloerverwarming aan te leggen. Dat was meteen de aanleiding om de archeologische schatten in de ondergrond bloot te leggen en op te graven. Dat heeft – in verschillende fasen – 10 jaar monnikenwerk onder de kerkvloer gekost. “Je moet je zo’n opgraving voorstellen als één grote puzzel, waarbij je laag na laag blootlegt,” vertelt archeoloog Geert Vynckier
van het agentschap Onroerend Erfgoed. Samen met zijn collega Alain Vanderhoeven voert hij ons via een smeedijzeren poort achter in de kerk naar de basiliekkelder, een doolhof van gangen die tussen de restanten van verschillende Romeinse en middeleeuwse gebouwen door kronkelen. Alain Vanderhoeven: “We bevinden ons hier in het midden van de Romeinse en de middeleeuwse stad. Daarom vinden we ontzettend veel restanten terug. Vanaf 10 voor Christus hebben we hier zo’n vijfhonderd jaar lang Romeinse stadsontwikkeling gekend. Daarna werden hier zowat 1500 jaar lang kerken gebouwd die werden afgebroken of door branden en stormen werden verwoest – tot de kerk die er nu staat.” 39
cursussen
Romeinse burenruzie
(boven) Alain Vanderhoeven (rechts) en Geert Vynckier deden archeologisch onderzoek in de kerk en geven allebei een rondleiding op het dagevenement van Davidsfonds Academie. (onder) De eerste stenen Romeinse muur die in Tongeren ooit gebouwd is, is een terrasen perceelscheidingsmuur.
Het oog van een kenner, dat heb je nodig om wijs te raken uit alle stenen muurtjes die op, onder, naast, tussen en in elkaar staan onder de kerk. Gelukkig weten Alain Vanderhoeven en Geert Vynckier uit de kleinste details – een andere kleur mortel, een stukje houtskool tussen de stenen – de geschiedenis van de basiliek te reconstrueren. Zo weten we nu dat in de Romeinse tijd een elftal generaties elkaar hebben opgevolgd. Ze bouwden huizen, braken die weer af, bouwden op, braken af … Drie keer in die vijfhonderd jaar zijn de huizen ook afgebrand. Vanderhoeven: “De eerste Romeinse muur die hier ooit gebouwd is, is een terras- en perceelscheidingsmuur die het hele terrein onder de kerk in twee delen verdeelt. In het achterste deel van de
Respect voor oude gebouwen is een 19de-eeuwse uitvinding Geert Vynckier
kerk is dat één gezamenlijke muur, in het voorste deel worden dat twee muren die nauwelijks 10 centimeter van elkaar staan. Dat is natuurlijk belachelijk. Een van de muren is aan de buitenkant bovendien beschilderd, wat alleen kan betekenen dat de andere muur er later tegenaan gezet is. De conclusie: tussen de buren moet er een tijdlang heibel zijn geweest.” Terwijl we over houten planken van de ene kant naar de andere kant van de kelder lopen, blijven de twee archeologen maar 40
unieke vondsten aanwijzen en vertellen ze honderduit boeiende verhalen. Toch zijn nog niet alle mysteries ontrafeld. Aan het eind van de derde eeuw waren er geen stadswoningen meer. Daarop volgt een periode waarop de onderzoekers moeilijk greep krijgen. “We weten dat hier vlakbij een nieuwe stadsmuur werd gebouwd en dat het terrein onder de kerk als steengroeve diende,” legt Vanderhoeven uit. Graafmachines waren er vroeger niet: er werd dus altijd maar bovenop de restanten gebouwd. Dat verklaart waarom onder de kerk resten uit verschillende tijdperken bewaard zijn gebleven, in totaal zo’n vijf meter dik. “Respect voor oude gebouwen is een 19de-eeuwse uitvinding,” voegt Vynckier eraan toe. “In die tijd is men ook in Tongeren aan de opgravingen begonnen.”
De kerken onder de kerk “In het midden van de 4de eeuw wordt hier een basilica gebouwd,” gaat Vanderhoeven enthousiast verder, want we moeten nog zo’n 1600 jaar overbruggen. Een basilica is een rechthoekige vergaderzaal met apsis. Uit geschreven bronnen weten we dat er in die periode in Tongeren een bisschop leefde: Servatius. “De vraag die we ons stellen is of de basiliek misschien de kerk van die Servatius was. Als je streng bent, mag je alleen maar van een kerk spreken als er een vroegchristelijke inscriptie of afbeelding mee verbonden is. En die hebben we niet. Maar als je gelooft, maak je daar een kerk van. Ik ben geneigd om naar de gelovige kant over te hellen, maar ik kan het niet hard maken.” Wat denkt Vynckier? “Het kan ook een vergaderzaal zijn die later tot kerk omgebouwd is. De bouwers van de eerste vroegmiddeleeuwse kerk, in de 6de eeuw, hebben de
Een andere kleur steen of mortel, een stukje houtskool tussen de stenen: de kleinste details onthullen de geschiedenis van de basiliek.
Romeinse basilica in hun kerk hergebruikt – daar zijn genoeg bewijzen van.” Dat was de eerste Merovingische kerk, die aan het begin van een lange reeks kerken staat: de tweede Merovingische kerk, de Karolingische kerk, de Ottoonse kerk, de romaanse toren en de gotische kerk, die ook nog eens twee fasen heeft gekend. De grootte van die kerken wisselde sterk en roept archeologische vraagstukken op. “Zo is het een punt van discussie of de 9de-eeuwse Karolingische kerk wel afgewerkt is,” geeft Vanderhoeven toe. “Hoe meer je vindt, hoe meer vragen er rijzen. Als ooit de laatste vraagstukken worden opgehelderd, zijn wij er al lang niet meer.” Van de Ottoonse kerk, die bijna volledig breekt met de voorgaande kerk, zijn dan weer veel overblijfselen bewaard. Later werd daar een enorme romaanse toren aan toegevoegd en vanaf 1240 wordt de kerk stap voor stap afgebroken en vervangen door de gotische basiliek die er nu staat.
Het stof van eeuwen Alle overblijfselen in de basiliek kunt u vanaf 2017 zelf bekijken, want dan opent in de kelder een museum. “Een uitdaging,” geeft Vanderhoeven toe. “Het boek dat nu verschijnt, mikt op een breed publiek, maar daarna volgen nog vijf gespecialiseerde boeken die ook als basis zullen dienen voor de
Het boek Anton Ervynck, Kris Vandevorst en Evelien Oomen bundelden de resultaten van het archeologisch onderzoek in de basiliek van Tongeren in een boeiend boek dat werd uitgegeven bij Davidsfonds Uitgeverij, in samenwerking met het agentschap Onroerend Erfgoed. De Onze-Lieve-Vrouwbasiliek van Tongeren. Een ontzettend lang verleden telt 138 pagina’s en kost 29,95 euro. U kunt het – met korting – bestellen via www.davidsfonds.be/uitgeverij. INFO www.davidsfonds.be/uitgeverij
41
cursussen
Uit de basiliek kwamen zo’n 46.000 Romeinse en middeleeuwse scherven.
museuminrichting.” De overblijfselen zien er nu nog goed uit, maar als ze niet beschermd worden, takelen ze onvermijdelijk af. Een blik op onze schoenen zegt genoeg, die zitten onder het stof van eeuwen. “Oude muren worden alleen kleiner, niet groter,” merkt Vynckier nuchter op. “En misschien beslissen ze over honderd jaar wel om alles weg te doen.” Vanderhoeven valt zijn collega bij: “De publicatie is een enorme opluchting. Een opgraving is namelijk pas gered als ze te boek staat. Opgraven is gedocumenteerd vernielen: wat in die 2000 jaar werd opgebouwd wordt door ons afgebroken. Alleen wordt die afbraak massaal vastgelegd, zodat de informatie kan worden gebruikt om de reconstructie te beschrijven.” Dat gebeurt niet alleen op basis van gebouwresten en grondverkleuringen, maar ook met scherven, munten en dierenbeenderen. “Uit de 42
basiliek kwamen zo’n 46.000 Romeinse en middeleeuwse scherven van aardewerk,” zegt Vanderhoeven. “En dat is maar een fractie van wat er ooit in Tongeren en omgeving uit
Als ooit de laatste vraagstukken opgehelderd worden, zijn wij er al lang niet meer Alain Vanderhoeven
de grond is gehaald.” Als we anderhalf uur later de kelder weer uitkomen, lacht Ambiorix ons op het marktplein toe: de erfenis van zijn stad zal niet snel verloren gaan. ¶
Het dagevenement Davidsfonds Academie organiseert een dagevenement rond de opgravingen in de basiliek van Tongeren waarin de boeiende ontstaansgeschiedenis van de kerk ontrafeld wordt. Na een lezing en een lunch geniet u van een rondleiding in de museumkelder, die pas in 2017 geopend wordt voor het grote publiek. Het dagevenement op 21 maart is al uitverkocht, maar het programma wordt herhaald op vrijdag 25 april en daar is wel nog plaats. INFO www.davidsfonds.be/academie