0
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Σύνοψη κύριων στοιχείων
1.1
Marshall McLuhan: Media. Οι προεκτάσεις του ανθρώπου……………………………….3
1.2
Guy Debord: Η κοινωνία του θεάματοs…………………………………………………………….7
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Σχολιασμός - συμπεράσματα
Η αντιμετώπιση της τεχνολογίας και των μέσων από τους Marshall McLuhan και Guy Debord………………….………………………………………………………..10
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ.......................................................................12
1
ΕΙΣΑΓΩΓΗ
O Marshall McLuhan και ο Guy Debord μελετούν την τεχνολογία και τα μέσα στα έργα τους «Media: Οι προεκτάσεις του ανθρώπου» και «Η Κοινωνία του θεάματος» αντίστοιχα, που εκδόθηκαν την ίδια εποχή (1967). Προσεγγίζουν τις συνθήκες κατά τις οποίες αναπτύχθηκαν τα μέσα σε σχέση με την οικονομία και την κοινωνία και ποιες αλλαγές επέφεραν στη συνείδηση του ατόμου. Άλλοτε με ιστορικά παραδείγματα και άλλοτε με φιλοσοφικές αναζητήσεις οι δυο συγγραφείς επιχειρούν να συμπληρώσουν και να επιβεβαιώσουν το κοινωνικό γίγνεσθαι του παρόντος και πως αυτό διαμορφώθηκε κατά την επίδραση της τεχνολογίας. Στο πρώτο κεφάλαιο γίνεται μια σύνοψη των κυρίων στοιχείων αποσπασμάτων των έργων τους και στο δεύτερο συγκρίνονται οι βασικές τους απόψεις σε σχέση με την τεχνολογία και τα μέσα.
2
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 1 Σύνοψη κύριων στοιχείων
1.1
Marshall McLuhan: Media. Οι προεκτάσεις του ανθρώπου
Ο McLuhan διαχωρίζει τα μέσα σε θερμά και ψυχρά. Θερμά είναι τα μέσα υψηλής ευκρίνειας που μας παρέχουν πλήρη πληροφορία προεκτείνοντας μια και μόνο αίσθησή μας ενώ ψυχρά θεωρούνται τα μέσα χαμηλής ευκρίνειας που παρέχουν ελάχιστη πληροφορία και ωθούν τη διάδραση. Εξετάζει τις επιδράσεις της διαδοχής θερμών και ψυχρών μέσων με βάση το δεδομένο ότι τα θερμά μέσα «αποκλείουν» και τα ψυχρά «περικλείουν». Με την ένταξη στην ηλεκτρική εποχή και τις νέες τεχνολογίες η παρελθοντική μηχανική ήταν θερμή ενώ η τωρινή τηλεοπτική εποχή είναι ψυχρή. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην πρόκληση που νιώθει ο δέκτης ενός ψυχρού μέσου να το εκλάβει συμπληρώνοντάς τις αισθήσεις του για να το αντιληφθεί στην ολότητά του. Η δομή του κάθε μέσου φθάνει σε αυτό που ο Kenneth Boulding ονομάζει «όριο θραύσης», κατά το οποίο το σύστημα υφίσταται ριζική μεταβολή του περιεχομένου του. Οι μέθοδοι και οι διαδικασίες φθάνουν τόσο μακριά από το σημείο έναρξής τους, που ο σκοπός του μέσου αντιστρέφεται. Ο McLuhan δίνει ως παράδειγματα αναστροφών τους δρόμους που ενώ αποσκοπούν στην εγκαθίδρυση της ελεύθερης κυκλοφορίας έχουν αντιστραφεί σε κυκλοφοριακή συμφόρηση και την κοινωνική στατικότητα των νομαδικών φυλών σε σχέση με την κοινωνική δυναμική και πρόοδο του εξειδικευμένου ανθρώπου της σύγχρονης στατικής ζωής. Στη συνέχεια γίνεται ένας παραλληλισμός του μύθου του Ναρκίσσου με την κατάσταση που βιώνει ο άνθρωπος σε σχέση με τα μέσα στο σύγχρονο τεχνολογικό κόσμο σε πλαίσιο φυσιολογίας και κοινωνίας. Ο Νάρκισσος μούδιασε στη θέαση της προέκτασης του εαυτού του, η οποία αποτέλεσε γι’ αυτόν έναν αυτοακρωτηριασμό που απαγόρευσε την αυτοαναγνώριση. Από πλευράς φυσιολογίας, το σώμα καταφεύγει στην στρατηγική του αυτοακρωτηριασμού σε μια προσπάθεια διατήρησης της ισορροπίας όταν η αντίληψη είναι αδύναμη να εντοπίσει την αιτία του ερεθισμού. Έτσι, όσοι όσοι παράγοντες βάζουν σε κίνδυνο τη λειτουργία του κεντρικού νευρικού συστήματος πρέπει άμεσα να απομονώνονται και να αποκόπτονται. Με την έλευση της τεχνολογίας και την προέκταση ενός μοντέλου του ίδιου του κεντρικού νευρικού συστήματος έξω από το ανθρώπινο, τα φυσικά όργανα διαδοχικά μηχανοποιούνται και επέρχεται στον άνθρωπο ένας αυτοκτονικός αυτοακρωτηριασμός. Στη μεταφορά αυτής της πρακτικής στην τεχνολογία, το μουδιαστικό αποτέλεσμα που έχει η ίδια στους χρήστες της οφείλεται στην απομόνωση μιας μόνο 3
αίσθησης για έντονη διέργερση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο οι υπόλοιπες αισθήσεις επηρεάζονται αμέσως και μεταβάλλεται η ισορροπία τους. Κάθε τεχνολογία είναι προέκταση ή αυτοακρωτηριασμός του φυσικού σώματος και συνεπάγει νέες αναλογίες και ισορροπίες ανάμεσα στα άλλα όργανα και προεκτάσεις του σώματος. Από κοινωνικής πλευράς, η συσσώρευση πιέσεων και ερεθισμών υποκινεί την εφεύρεση και τον νεωτερισμό ως αντιερεθιστικά με σκοπό να επέλθει η ισορροπία. Πρόκειται για μια εποχή συνείδησης του ασυνειδήτου, όταν ο άνθρωπος αποκτά συνείδηση της τεχνολογίας ως προέκτασης του σώματός του μέσω του στρατηγικά ελεγχόμενου μουδιάσματος του κεντρικού νευρικού συστήματός του.
Από τις πιο κοινές αιτίες ορίων θραύσης σε οποιοδήποτε σύστημα είναι οι διασταυρώσεις και η υβριδοποίηση των μέσων. Η συνάντηση δυο μέσων σε μια κοινωνία συνεπάγει την απελευθέρωση μιας μεγάλης δύναμης και ενέργειας. Αυτές οι μεταβάσεις μπορούν να αποτελέσουν στιγμές αλήθειας και απελευθέρωσης από το συνηθισμένο αισθητηριακό μούδιασμα και τη νάρκωση που προκαλούν τα μέσα. Στη συνέχεια ο McLuhan αναγάγει τα μέσα σε ένα μεταφραστικό σύστημα δεδομένων. Όλες οι προεκτάσεις του φυσικού σώματος μέσω της συμπαγούς και καθολικής πλέον ηλεκτρικής τεχνολογίας μεταφράζονται σε πληροφοριακά συστήματα τα οποία ο άνθρωπος οφείλει να υπηρετήσει. Με τα νέα μέσα υπάρχει η δυνατότητα στόρευσης, οργάνωσης και μετάφρασης των πάντων που εισάγει ένα σύστημα αυτοματισμού και ανάκλησης των πληροφοριών ανά πάσα στιγμή. Χάρη σ’ αυτήν τη δυνατότητα μεταμόρφωσης, βασισμένη στη δύναμη του ανθρώπου να στορεύει την εμπειρία, η εφαρμοσμένη γνώση συναντάται σε πολλά παραδείγματα μετάφρασης των υλικών μορφών σε οτιδήποτε άλλο. Όταν όμως υπάρχει αδυναμία μετάφρασης κάποιας εμπειρίας σε συνειδητή τέχνη επέρχεται η καταπίεση ανάλογη του μηχανισμού μουδιάσματος που χρησιμοποιείται στα μέσα ή αλλιώς στις προεκτάσεις του εαυτού μας.
4
Η γόνιμη συνάντηση των αισθήσεων οδηγεί σε μια κοινή αίσθηση που παρουσιάζεται ως μια πολυαισθητηριακή εμπειρία μιας ενοποιημένης εικόνας του νου. Όταν οι αισθήσεις προγραμματιστούν κατά αναλογίες τότε η συνείδηση ως προέκταση δεν θα μπορεί να μουδιάσει αλλά θα μπορεί να αντισταθεί στις παραισθήσεις του κόσμου των κατασκευασμάτων του ίδιου του ανθρώπου. Αυτή η μετάφραση της ζωής στην πνευματική φόρμα της πληροφορίας μπορεί να οδηγήσει στην ύπαρξη μιας και μοναδικής συνείδησης. Η δυνατότητα της απόρριψης της νάρκωσης και της αναβολής της εισαγωγής της νέας τεχνολογίας στην κοινωνική ψυχή γίνεται με την τεχνική του προσωρινού αποτελέσματος, μια τεχνική που προβλέπει την επίδραση και την αποτρέπει προτού συμβεί. Η αναζήτηση έγκειται σ’ ένα μέσο ελέγχου ή αποφυγής των μεταβολών των αισθητηριακών αναλογιών που επιφέρει κάθε καινούριο τεχνολογικό επίτευγμα. Στην ολοκληρωμένη συνείδηση του καλλιτέχνη βρίσκει ο McLuhan μια μορφή αντίδοτου στη νάρκωση των μέσων. Με τον όρο καλλιτέχνης ορίζεται η κοινωνική συνείδηση που δεν επηρεάζεται από τη δύναμη τις τεχνολογίας καθώς προφητεύει τα αποτελέσματα των πράξεών της και διορθώνει τις αισθητηριακές αναλογίες. Η μεταμορφωτική δύναμη της φωτογραφίας έχει μεταβάλει τους ανθρώπους σε αντικείμενα που επιθυμούν αχόρταγα να εκπορνεύσουν τους εαυτούς τους σαν ένα μαζικά παραγμένο προϊόν. Στη λογοτεχνία το συντακτικό συνδυάζεται με εικόνες ενώ η τέχνη μετακινείται από την εξωτερική αναπαράσταση στην εσωτερική κατασκευή και από την ατομική δραστηριότητα στη συλλογική. Αναφέρονται παραδείγματα επίδρασης της φωτογραφίας στην αναβάθμιση της ταξιδιωτικής εμπειρίας και της εξοικείωσης των ανθρώπων με τις φωτογραφίες των τόπων προορισμού τους αλλά και στην κοινωνική ζωή των πλουσίων που πλέον λόγω φωτορεπόρτερ μπορεί να προκαλούσαν με τον πολυτελή τρόπο ζωής τους. Τέλος, κρίνεται αδύνατη η κατανόηση της φωτογραφίας παρά μόνον εάν συσχετιστεί με τα άλλα μέσα, παλαιότερα ή νέα, καθώς η εμφάνιση μιας νέας προέκτασης πάντα μεταβάλλει τις ισορροπίες. Πριν κριθεί ένα μέσο θα πρέπει να εξεταστούν τα αποτελέσματά του με την αποφυγή της εξιδανίκευσης του παρελθόντος και της δαιμονοποίησης του παρόντος. Με τον τηλέγραφο ξεκινά η ταχεία και άμεση διακίνηση της πληροφορίας, ένα μέσο το οποίο αναπαριστά την εξωτερίκευση και προέκταση του ανθρώπινου νευρικού συστήματος με δορυφορικές ηλεκτρονικές μεταδόσεις. Η ταυτόχρονη και σε οποιοδήποτε μέρος συμ-παρουσία του ανθρώπου της ηλεκτρικής εποχής είναι μια παθητική παρά ενεργητική εμπειρία. Γίνεται αναφορά στις ιμπρεσιονιστικές τεχνικές ως προάγγελο των ηλεκτρονικών μορφών και στο απτικό χαρακτηριστικό του ηλεκτρισμού. Ο τηλέγραφος επέφερε ριζικές αλλαγές στη μέθοδο συλλογής και παρουσίασης των ειδήσεων, στην αποκέντρωση του περιθωριακού επαρχιωμένου τύπου, στην κατάργηση του χώρου και τη διεύρυνση των οργανωτικών ικανοτήτων
5
του ανθρώπου μέσα σ’ αυτόν, στην ανάπτυξη της δημοσιογραφίας και της μετεωρολογίας. Η επίδραση της τηλεόρασης τίθεται ως ένα ζήτημα αρκετά πιο δύσκολο προς σύλληψη καθώς επέφερε μεταβολές στην ολότητα της ζωής μας, προσωπικά, κοινωνικά και πολιτικά. Η τηλεόραση παρουσιάζεται ως ένα πολύπλοκο gestalt δεδομένων και αντιπαρατίθεται με την κινηματογραφική εικόνα ως ένα μέσο χαμηλής ευκρίνειας με χαμηλό επίπεδο πληροφορίας. Ο McLuhan απαντά στους λογοκριτές υπέρμαχους των βιβλίων που στρέφονται κατά της τηλεόρασης ότι είναι αναγκαίο να αντιληφθούν ότι σε όλες τις περιπτώσεις το μέσο είναι το μήνυμα ή η βασική πηγή των επιδράσεων. Κατατάσσει την τηλεόραση στα ψυχρά μέσα καθώς η χαμηλή ευκρίνειά της διασφαλίζει υψηλό βαθμό εμπλοκής των θεατών, και αναφέρεται στην αποτελεσματικότητα των προγραμμάτων που παρουσιάζουν μια διαδικασία η οποία πρέπει να ολοκληρωθεί, σε αντίθεση με τον κινηματογράφο, όπου ο θεατής είναι περισσότερο καταναλωτής δράσης παρά συμμέτοχος σε αντιδράσεις. Αποτέλεσμα των νέων ποιοτήτων του τηλεοπτικού μωσαϊκού είναι η μετάβαση στο εικονισματικό και η επιστροφή σε μη εξειδικευμένες φόρμες ρουχισμού, αρχιτεκτονικής και αντικειμένων. Αναφορά γίνεται στα πρότυπα προβολής και στην αποδεκτή ή μη τηλεοπτική προσωπικότητα σε σχέση με την εμφάνισή της και τη θέση της στην κοινωνία. Η τηλεόραση, έχοντας αλλάξει την αισθητηριακή ζωή και τις νοητικές διαδικασίες, απέκτησε και εκπαιδευτικό ρόλο μέσω της εικονογράφησης σε αντίθεση με την απλή βιβλιακή γνώση.
6
1.2
Guy Debord: Η κοινωνία του θεάματοs
Ο Guy Debord αναφέρεται στην έννοια του θεάματος σε σχέση με την εξατομίκευση και τον ολοκληρωτικό διαχωρισμό των ανθρώπων σε μια αναπτυγμένη καπιταλιστική και ταξικά εκμεταλλευόμενη κοινωνία. Το θέαμα αποτελεί τη συσσώρευση άμεσων εμπειριών και την απομάκρυνσή τους σε μια αναπαράσταση ενός ξεχωριστού ψευδόκοσμου. Ενώ παρουσιάζεται σαν ένα μέσο ενοποίησης στην πραγματικότητα είναι το αποτέλεσμα ενός γενικευμένου διαχωρισμού ξεχωριστών βλεμμάτων και συνειδήσεων, μιας θεώρησης ενός αντικειμενικοποιημένου κόσμου. Η αντικειμενική πραγματικότητα συναντάται και στην υλική βιωματική ζωή αλλά και στο θέαμα και την ψεύτικα αναπαραγμένη αναπαράσταση σε βαθμό που αυτές οι δυο πραγματικότητες δεν διαχωρίζονται. Το αληθινό αποτελεί μια στιγμή του ψεύτικου σ’ έναν πραγματικά ανεστραμμένο κόσμο. Η κυριαρχία του θεάματος συμβάλλει στην επιβεβαίωση της φαινομενικότητας, μειώνοντας και ακυρώνοντας την βιωματική εμπειρία ως κάτι που απλά έγινε ορατό, μια στάση που γίνεται παθητικά αποδεχτή.
Σκοπός του θεάματος είναι το ίδιο το θέαμα σαν την οικονομία που αναπτύσσεται για τον εαυτό της. Η κυριαρχία της οικονομίας στην κοινωνική ζωή επέφερε τον υποβιβασμό του είναι στο έχειν και του έχειν στο φαίνεσθαι. Η όραση αποτελεί την προνομιούχα αίσθηση στον κόσμο του θεάματος το οποίο εκλύει τη δύναμή του από την απαίτηση για υπακοή των πραγμάτων που αναπαριστούνται και την κατάργηση του διαλόγου. Μια θρησκευτική πτυχή του θεάματος έγκειται στην εξορία των ανθρώπινων δυνάμεων σ’ ένα υπερπέραν, δηλαδή την εκχώρηση κάθε νοήματος της ατομικής ύπαρξης και την υποδούλωση σ’ έναν κόσμο έξω από την 7
άμεση βιωματική ζωή. Το θέαμα βασίζεται στο διαχωρισμό και τη δημιουργία του μοναχικού πλήθους. Αυτό που συνδέει τους θεατές είναι η μονόδρομη σχέση με το ίδιο κέντρο που συντηρεί το διαχωρισμό τους. Η κατακερματισμένη προσήλωση στο θέαμα αντικατέστησε την ενοποίηση των άμεσων ανθρωπίνων σχέσεων και την αντίληψη των ουσιαστικής ύπαρξης και των αναγκών του ανθρώπου και οδήγησε στην αλλοτρίωσή του. Ο κόσμος του θεάματος ταυτίζεται με τον κόσμο του εμπορεύματος που κυριαρχεί σε ό, τι είναι βιωμένο απομακρύνοντας τους ανθρώπους αναμεταξύ τους και από το συνολικό προϊόν τους. Τα εμπορεύματα, απομακρυσμένα από την ποιότητα συνδέονται στενά με την αφθονία, η οποία αρνείται κάθε μοναδική εγγενή αξία και εξισώνει τα πάντα στη ζωή με το χρήμα. Με την οικονομική ανάπτυξη οι κοινωνίες απελευθερώνονται από τον αγώνα τους για επιβίωση με τίμημα την υποδούλωση στον απελευθερωτή τους. Το θέαμα είναι η ολοκληρωτική κατοχή της κοινωνικής ζωής από το εμπόρευμα. Αρχικά, ο καπιταλισμός νοιαζόταν μόνο για την εργασία του εργαζομένου και όχι για τον ελεύθερο χρόνο του, αλλά με την επίτευξη της αφθονίας στην παραγωγή των εμπορευμάτων, επιδιώκει τώρα τη συνεργασία του, αντιμετωπίζοντάς τον όχι μόνο σαν απλό παραγωγό αλλά και σαν καταναλωτή. Η οικονομία δεν μπορεί να απαλλαγεί από την στέρηση, απαραίτητο συστατικό της καταναλώσιμης επιβίωσης που συνεχώς αυξάνεται. Αυτή η επαυξημένη επιβίωση δημιουργεί τους καταναλωτές ψευδαισθήσεων με το θέαμα ως γενική εκδήλωση της πραγματικής υπαρκτής ψευδαίσθησης του εμπορεύματος. Το θέαμα αποτελεί την άλλη όψη του χρήματος, μια ψευδο-χρήση της ζωής στην ύπαρξη, την αφηρημένη αναπαράσταση της αξίας που δημιουργεί ισοδυναμία σε μη συγκρίσιμα πράγματα. Κατά τη στιγμή της οικονομικής αφθονίας, το αποτέλεσμα της κοινωνικής εργασίας γίνεται φανερό και υποτάσσει κάθε πραγματικότητα στη φαινομενικότητα, που αποτελεί το προϊόν της. Με σκοπό την οικονομική ανάπτυξη, η ικανοποίηση των στοιχειωδών ανθρωπίνων αναγκών αντικαθίσταται από την αδιάκοπη κατασκευή ψευδο-αναγκών. Το θέαμα είναι ταυτόχρονα ενωμένο και διαιρεμένο καθώς η αντίφαση της κοινωνίας, που υπάρχει και στο θέαμα, αντικρούεται από αυτό, με μια αντιστροφή του νοήματος, έτσι ώστε από τη διαίρεση προκύπτει η ενότητα. Η κατανομή των θεαματικών καθηκόντων, διατηρώντας το σύνολο της υπάρχουσας τάξης πραγμάτων, συντηρεί τον κεντρικό πόλο της ανάπτυξής της. Η τάση του θεάματος να εκχυδαΐζει πράγματα ίδια ως διαφορετικά με ποικίλες παραλλαγές οδήγησε στην ψευδο-απόλαυση που εμπεριέχει την καταπίεση. Η ίδια η έλλειψη ικανοποίησης γίνεται εμπόρευμα απ’ τη στιγμή που η οικονομική αφθονία επεκτείνει την παραγωγή της ως την επεξεργασία μιας τέτοιας πρώτης ύλης. Το θέαμα επιπλέον εξυπηρετεί τον ιμπεριαλισμό εισβάλλοντας στην κοινωνική επιφάνεια των υποανάπτυκτων χωρών πριν την κατάκτηση της οικονομικής κυριαρχίας.
8
Ο Debord αναφέρεται στο πολιτιστικό φαινόμενο της βεντέτας ως μια θεαματική αναπαράσταση του ζωντανού ανθρώπου, μια μορφή παραγωγής ενός ρηχού τρόπου ζωής και αντίληψης της κοινωνίας. Η ποικιλία των διαφορετικών τύπων προσωπικοτήτων είναι στην πραγματικότητα μια ενότητα της συμμόρφωσής τους στις προϋποθέσεις του πολιτισμού τους για μια επιτυχημένη ζωή. Οι διάσημοι άνθρωποι έγιναν μεγάλοι λόγω της υποβίβασής τους στην έσχατη βαθμίδα της πραγματικότητας της ελάχιστης ατομικής ζωής. Η χρήση του εμπορεύματος αρκείται στον εαυτό της και δεν ανταποκρίνεται σε καμία αξία υλικότητας παρά μόνο στη θεαματική αξία, η οποία μπορεί να βρεθεί στις έννοιες των γκάτζετ και του φετιχισμού. Οι ψευδο-ανάγκες που επιβάλλονται από τη σύγχρονη κατανάλωση δεν μπορούν να εμποδιστούν από οποιαδήποτε αυθεντική ανάγκη που να μην είναι και η ίδια διαμορφωμένη απ’την κοινωνία και την ιστορία της με αποτέλεσμα την πλαστοποίηση της κοινωνικής ζωής. Κάθε νέο προϊόν που υπόσχεται την ικανοποίηση αντικαθιστάται από κάτι νέο τη στιγμή που διαψεύδεται και αυτό αποτελεί την απάτη της ικανοποίησης. Αυτή η ταχεία αντικατάσταση των καταναλωτικών προϊόντων μαρτυρεί την απατηλή φύση της κοινωνίας του θεάματος και το παράδοξο έγκειται στην αντίφαση μεταξύ της φυσικής κατάστασης των συνεχόμενων αλλαγών και την τάση της να εμφανίζεται ως ουσιώδης. Όλα είναι σχετικά με την επαναστατική πρακτική κι όχι με την επιστημονική θεωρία. Το προλεταριάτο συγκροτείται από όλους όσους είναι υποχρεωμένοι να υπακούν σε διαταγές, επειδή δεν μπορούν να δημιουργήσουν τις δικές τους καταστάσεις φοβούμενοι ότι διαφορετικά δεν θα επιβιώσουν. Οι αυξανόμενες ανάγκες που εντυπώθηκαν από τον καπιταλιστικό πολιτισμό ως τρόπος δημιουργίας νέων αγορών για την επίλυση της υπερπαραγωγής και της υποκατανάλωσης οδήγησε στην τάση της επαυξημένης επιβίωσης. Οι άνθρωποι αποξενώθηκαν τόσο στην πραγματική όσο και στην επαυξημένη επιβίωση κι έχουν χάσει τον έλεγχο της διαδικασίας της παραγωγής. Ο Debord θεωρεί τον καπιταλισμό υπεύθυνο για όλες αυτές τις μορφές αποξένωσης και πιστεύει πως ο άνθρωπος πρέπει να στοχεύει στην αμεσότητα ως κριτικό εργαλείο σε μια καπιταλιστική κοινωνία.
9
ΚΕΦΑΛΑΙΟ 2 Σχολιασμός - συμπεράσματα
Η αντιμετώπιση της τεχνολογίας και των μέσων από τους Marshall McLuhan και Guy Debord
Ο McLuhan μελετά τη θεωρία των μέσων ως προεκτάσεις του ίδιου του ανθρώπου με επίκεντρο όχι το περιεχόμενο αλλά το ίδιο το μέσο: Το μέσο είναι το μήνυμα. Οι επιδράσεις της τεχνολογίας στην κοινωνία δεν εξαρτώνται από το περιεχόμενο που τα μέσα προβάλλουν αλλά από τα ίδια χαρακτηριστικά των μέσων αυτών. Αυτή η άποψη δίνει μια κοινωνική και επιστημονική πλευρά στο έργο του σε αντίθεση με το έργο του Debord που κινείται προς φιλοσοφικές αναζητήσεις και μαρξιστικές κριτικές για να αποδώσει την έννοια του θεάματος. Η ανάπτυξη της τεχνολογίας και των μέσων αποτελούν αυτήν την κοινωνία του θεάματος στην οποία ο καπιταλισμός έχει αναλάβει να αναμορφώσει την κατακερματισμένη εργατική τάξη ως προσωπικότητες ενταγμένες αρμονικά σε μια ομάδα. Ο McLuhan αναφέρεται σε μια επαναδημιουργία του εαυτού μας που μας μουδιάζει και μας αποτρέπει να δούμε την αληθινή φύση των μέσων. Ο αυτοακρωτηριασμός που συντελείται με την ανακάλυψη κάποιου νέου μέσου και τη σταδιακή αντικατάσταση του παλαιού – ή την ταυτόχρονη ύπαρξή τους – ανατρέπει τις ισορροπίες των αισθήσεων και οδηγεί σε επαναδιοργάνωση. Στον ακρωτηριασμό αναφέρεται και ο Debord σε σχέση με το διαχωρισμό που συνθέτει την ολότητα του θεάματος. Το θέαμα είναι η επιβεβαίωση της φαινομενικότητας με κύρια αίσθηση την όραση, σε αντίθεση με προηγούμενες καταστάσεις όπου επικρατούσε η αίσθηση της αφής ή της ακοής. Όταν ο Debord αναφέρεται στο θέαμα ως ανεξάρτητη αναπαράσταση και ως αντίθετο του διαλόγου, μας θυμίζει τη θεωρία των θερμών και ψυχρών μέσων του McLuhan. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε το θέαμα, που συμπεριλαμβάνει όλα τα νέα μέσα, ως ένα μέσο ψυχρό που καταργεί τη συμμετοχή και διαχωρίζει τους θεατές και τις συνειδήσεις. Σ’ αυτόν το διαχωρισμό αναφέρονται και οι δυο συγγραφείς. Ο McLuhan αναφέρεται στη μηχανοποίηση ως τεχνική κατακερματισμού και στην αυτοματοποίηση ως αποκεντρωτική και αναπόσπαστη που μας θυμίζει το διαχωρισμό και την ολότητα του θεάματος στον Debord. Μέσα σε μια αδιαφοροποιημένη μάζα η κριτική σκέψη παρακωλύεται και οι αντιλήψεις των ανθρώπων υποβαθμίζονται. Η αφθονία των αγαθών και η συνεχής αύξηση της παραγωγής έχει ευνουχίσει τους ανθρώπους με επαυξημένες ανάγκες σε μια κοινωνία του θεάματος όπου επικρατεί ο φετιχισμός του εμπορεύματος. Και οι 10
δύο συγγραφείς αναφέρονται στα πρότυπα που προβάλλονται, o McLuhan αναφερόμενος στο μέσο της φωτογραφίας που προέβαλε τα πρότυπα ζωής των πλουσίων και ο Debord αναφερόμενος στις «βεντέτες» και την προβολή ψευδοαναγκών. Τέλος, ο McLuhan αδυνατεί να κρίνει περαιτέρω τα μέσα ως εγγενώς καλά ή κακά, λόγω της ηθικής κρίσης που επιφέρουν στην κοινωνία. Το σημαντικότερο γι’ αυτόν είναι η συνειδητοποίηση των αλλαγών και η αντίληψη των συνεπειών κάθε νέας τεχνολογίας που επιβάλλεται στον άνθρωπο. Για τον Debord οι άνθρωποι αδυνατούν να αντιληφθούν την κοινωνία του θεάματος ως μια στιγμή στην ιστορία και το μόνο που μπορεί να το ανατρέψει αυτό είναι η επανάσταση. Η άποψη της συνειδητοποίησης του McLuhan συναντά τις καταστασιακές αντιλήψεις της αίσθησης της αυτο-ύπαρξης μέσα σε ένα συγκεκριμένο περιβάλλον, και στην περίπτωση που εξετάζουμε, μέσα στην κοινωνία του θεάματος του Debord.
11
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΑΝΑΦΟΡΕΣ Ελληνόγλωσσες Debord, G. (1986). Η Κοινωνία του Θεάματος. Νίκος Β. Αλεξίου & Πάνος Τσαχαγέας (μετάφραση). Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος Debord, G. (1988). Σχόλια πάνω στην κοινωνία του θεάματος. Πάνος Τσαχαγέας (μετάφραση). Αθήνα: Ελεύθερος Τύπος McLuhan, M. (1990). Media: Οι προεκτάσεις του ανθρώπου. Σπύρος Μάνδρος (μετάφραση). Αθήνα: Κάλβος Ξενόγλωσση McLuhan, M. (1967). The medium is the massage. United Kingdom: Penguin Books
12