Bouwen aan monumenten 01 2011 by Louwers Mediagroep

Nummer 1 I 2011

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

vooruitblik op de restauratiebeurs Pakhuis de vlijt

getransformeerd tot hotel

Paleis op de dam krijgt lichtere uitstraling

Nieuwezijds Voorburgwal te Amsterdam

Donatus verzekert vertrouwD sinDs 1852

In 1852 laat Napoleon III zich tot keizer van Frankrijk kronen en sticht daarmee het Tweede Franse Imperium. In datzelfde jaar wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

PROFESSIONEEL BEHOUD VAN MONUMENTEN

Heijmans Restauratiewerken is lid van de Vakgroep Restauratie.

vestingmuren,

Het behoud van monumenten vraagt om een

bruggen en sluizen zijn van grote maatschappelijke

professionele partner die de verschillende bouw-

Eeuwenoude

forten,

stads-

waarde. Niet alleen vanwege hun schoonheid

technieken uit het verleden beheerst. Heijmans

of verbondenheid met onze cultuur, maar ook

Restauratiewerken is zo’n partner. Met ruim dertig

omdat ze de leefbaarheid vergroten en de economie

jaar ervaring en alle kennis en kunde in huis om een

stimuleren. Wat zou een stad, provincie of water-

breed scala aan monumenten perfect te restaureren

schap zijn zonder haar culturele erfgoed? Als trek-

of te onderhouden. En indien nodig werken wij

pleister voor toeristen uit binnen- en buitenland en

naadloos samen met andere Heijmans-specialisten.

voor bedrijven die een nieuwe vestigingsplaats

Van engineering tot wegenbouw en van funderings-

zoeken? Niet voor niets is de instandhouding en

technieken tot betonreparatie. Met Heijmans

bescherming van onze monumenten in de wet

Restauratiewerken bent u verzekerd één aanspreek-

geregeld. Ons erfgoed staat echter voortdurend

punt en één geïntegreerde benadering. Van een

bloot aan de elementen en gedegen onderhoud is

partner die op iedere restauratievraag snel en

essentieel voor het behoud ervan.

efficiënt de beste oplossing vindt.

Heijmans Restauratiewerken, Postbus 418, 5240 AK Rosmalen, telefoon (073) 543 66 11, www.heijmansrestauratiewerken.nl

Uw hout verdient behoud

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen. Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

de gevaren die deze organismen met zich meebrengen en

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

adviseren over een effectieve oplossing.

Bewezen expertise

Meer weten?

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

aan via info@rentokil.nl of maak een afspraak voor een inspectie.

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

Voorwoord

et Paleis op de Dam, het vroegere stadhuis, is één van de bekendste gebouwen van ons land en één van de pronkstukken in het Amsterdamse monumentenbestand. Gebouwd tussen 1648 en 1665 naar een ont wer p van Jacob van Campen is het een toonbeeld van de zeventiende-eeuwse grandeur van de stad en van ons land. In al zijn grootsheid kon het toen al wedijveren met andere classicistische statussymbolen en gaf het de voortvarendheid van onze Gouden Eeuw weer. In de afgelopen jaren is het paleis grondig gerestaureerd. Daardoor was het een tijdlang niet toegankelijk voor publiek. Medio 2009 was dat wel weer het geval en sinds die tijd vergapen hordes toeristen zich weer aan het indrukwekkende en rijk gedecoreerde interieur. De buitenkant staat echter nog grotendeels in de steigers. Tot eind van dit jaar wordt er volop gewekt om ook de gevels van het gebouw weer hun oorspronkelijke uitstraling te geven. In deze Bouwen aan Monumenten alvast een blik op de werkzaamheden aan die buitenzijde.

Misschien iets minder bekend dan het Paleis op de Dam, met een totaal andere uitstraling, maar net zo bijzonder is Paushuize in Utrecht. Het gebouw, bijna vijf honderd jaar oud, werd in opdracht van Adriaan Florisz. Pieter, de latere paus Paus Adrianus VI, gerealiseerd om na zijn pontificaat als woning te dienen. Hij stier f echter een jaar nadat hij tot paus was gekozen en heeft er nooit gewoond. Met de huidige restauratie- en verbouw werkzaamheden wil de Provincie Utrecht – eigenaar van het pand – de vroegere glorie van Paushuize weer zo veel mogelijk laten herleven. Duurzaamheid is daarbij een belangrijk uitgangspunt. En zo kunt u met behulp van de volgende pagina’s nog diverse andere interessante restauratieprojecten en monumenten bezoeken. Monumenten die met zorg moeten worden behandeld en herbestemd, om ze zo op een waardige en passende manier voor de toekomst te bewaren. Daarvoor zijn specialisten nodig en die zijn schaars. Vandaar de samenwerking tussen Nibag en de HAN om een nieuwe opleiding op het gebied van restauratie en herbestemmen op te zetten. Verder een vooruitblik op de Restauratiebeurs die in april in ’s-Hertogenbosch plaatsvindt. Wie specialisten zoekt zal ze daar zeker aantreffen. Een aantal van hen laten we alvast aan het woord in deze nieuwe editie van Bouwen aan Monumenten.

Jac Buchholz

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 3, nummer 1, 2011 Sinds 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351 Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

Redactie Jac Buchholz Irene Theunissen Jan-Kees Verschuure Redactieadres Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Bladmanagement Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl Fotografie Rob de Jong, Flash Fotografie Rijksgebouwendienst Lisette van de Pavoort Secretariaat Manuela Depenbrock Advertenties Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 Abonnementsprijs â&#x201A;Ź 47,70 per jaar incl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Adreswijzigingen Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert Vormgeving / Art-direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Valerie Berben Richard Kokx Barry Hoogkamer Opzeggingen Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Doelgroep Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen. Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

36 08

Woonstichting geeft Het withof een nieuwe bestemming

Paleis op de dam krijgt lichtere uitstraling

Machteld de Vos van Steenwijk: met respect voor het verleden

Kasteel Duivenvoorde: elk vertrek zijn eigen verhaal

Pakhuis de Vlijt in Coevorden getransformeerd tot hotel

Beschermd dorpsgezicht rond Kasteel Dussen

Vogelensangh: stenen waar leven in zit

Brandweerkazerne Oud-Nico biotoop van amsterdamse bedrijvigheid

Van Meijel: vol gas in 2011

60 Nummer 1 I 2011

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

vooruitblik oP de restauratiebeurs Pakhuis de vlijt

74 42

Canisius College nog altijd een bijzondere onderwijsomgeving

Vogel BV: restaureren van beton is iets anders dan repareren

Vooruitblik op de Restauratiebeurs

Nibag en HAN: opleiding Restauratie en Herbestemming

Casco-restauratie Weeshuis Medemblik voltooid

Oostpoort Sluis eindelijk grondig aangepakt

Dinant Vochtbestrijding: weg met optrekkend vocht

Voegwerk Lichttoren Goedereede innovatief hersteld

Restauratie Paushuize: ontdekkingsreis vol verborgen schatten

getransformeerd tot hotel

Paleis oP de dam krijgt lichtere uitstraling

Cover: Kasteel Duivenvoorde, Voorschoten foto: Mevr. Maritta Svensson

WITHOF Etten-Leur

Woonstichting geeft Het Withof een nieuwe bestemming

Een schakel in de tijd

Bouwen aan monumenten

WITHOF Etten-Leur

Een bijzondere gewaarwording, zo noemt projectleider Martin Kortsmit van Woonstichting Etten-Leur (WEL) het verwerven van klooster Het Withof in 2005. Destijds, geeft Kortsmit aan, had de woonstichting vrijwel geen ervaring met monumenten, maar dat is in de afgelopen jaren veranderd. Daardoor wordt het monumentale complex nu op waarde geschat en krijgt het een herbestemming die aansluit bij de bijzondere status.

et begon allemaal met Huize Adama, een begin zeventiende-eeuw gebouwd herenhuis, in opdracht van Reynier Pybes d’Adama en zijn echtgenote Maria van den Broeck, zo doet althans het wapen in de gevel vermoeden. Tot 1819 kent het huis diverse eigenaren en bewoners. Dan komt het in handen van de zusters van de orde der Penitenten Recollectinen uit Dongen, die op zoek zijn naar uitbreidingsmogelijkheden. Het vervallen herenhuis in Etten lijkt hen een goede locatie om een pensionaat in te vestigen. De zusters gaan voortvarend van start met het opknappen van het pand en een jaar later worden de eerste bewoners van het pensionaat verwelkomd. Diezelfde

nijverheid leidt in de anderhalve eeuw die volgt tot een forse uitbreiding van het complex. In eerste instantie wordt Huize Adama uitgebouwd, daarna volgen andere gebouwen. Daar is tegenwoordig alweer een deel van verdwenen. Met name in de jaren tachtig van de vorige eeuw is er het een en ander gesloopt. Het terrein beslaat nu nog circa vier hectare – waarvan nog een derde bezit van de congregatie is. Het klooster werd in 2005 overgedaan aan Woonstichting Etten-Leur.

Vak apart “Daardoor kwamen we op een heel nieuw terrein terecht”, maakt Martin Kortsmit duidelijk. ▼

Huize Adema

Bouwen aan monumenten

Voor de toekomst van ons verleden. Restauratie en herbestemming van monumenten is bij Nico de Bont in vertrouwde handen. Dat bewijzen de 90 vaklieden van ons bedrijf elke dag weer. Ook bijvoorbeeld bij de recente herbestemming van de voormalige stoomketelfabriek Deprez in Tilburg. Minutieus vakmanschap, voor de toekomst Fotograď&#x192;&#x17E;e: John Vos

van ons verleden...

Aannemingsbedrijf Nico de Bont B.V.

tel. 073-518 94 80

Postbus 76

fax 073-518 94 90

5260 AB Vught

www.nicodebont.nl

making buildings beauTiful rijks mus eum a msT er d am

Ridder restaureert op dit moment de daken van het Rijksmuseum. Een prachtig project waarin alle disciplines gelijktijdig tezamen komen zoals daken van leisteen, zink en koper, loden bekledingen en restauratie van ornamenten. kijk voor meer informatie op onze nieuwe website over leidekken:

www.ridderleidekkers.com

Leidekkers-BaM197x130-070910.indd 1

info@skinsforbuildings.com

Tel. +31 (0)888 111 888

07-09-10 17:40

WITHOF Etten-Leur

Corrosie grootste boosdoener

Glasbewerkingsbedrijf uit Brabant werd ingeschakeld om de aanwezige schade aan de ramen in kaart te brengen.

“Met monumenten hadden we tot dan geen ervaring. Het gemeentelijk bouwbedrijf had dat wel, zij het in beperkte mate, maar voor ons als corporatie was het nieuw. Wij hielden ons bezig met nieuwbouw. Dan ben je aanwezig bij het ontstaan van gebouwen en leid je ze de toekomst in. Met een monument is dat heel anders, daarbij ben je een schakel in de tijd. Zo’n gebouw heeft al een hele historie waar je rekening

voerd: Nico de Bont, een van de betere restauratiebedrijven van ons land.” Die eerste fase is onderdeel van wat op papier één project is, maar dat – mede door de omvang van het complex – in diverse fasen wordt uitgevoerd. “We zijn begonnen met de cascorestauratie van de monumentale gebouwen: de Antoniushof (waar Huize Adama deel van uitmaakt), de grote en de kleine kapel. Die werkzaamheden moesten voor 1

“We zijn begonnen met de cascorestauratie van de monumentale gebouwen: de Antoniushof, de grote en de kleine kapel” mee moet houden.” Dus moest Woonstichting Etten-Leur wegwijs worden in de monumentenwereld en in het restaureren. Dat is een vak apart, vindt Kortsmit. “Je wordt gedwongen terug te kijken. Gelukkig konden we voor advies en informatie terugvallen op de aannemer die afgelopen jaar de eerste fase van de cascorestauratie (zie ook de kaderteksten, red.) heeft uitge-

januari van dit jaar zijn afgerond, dat was een subsidievoorwaarde. Daarnaast zal de niet-monumentale vleugel aan de zuidkant worden gesloopt. Op die plek komen nieuwbouwappartementen. De andere gebouwdelen hebben die monumentale status wel, evenals een boerderij uit eind negentiende eeuw en de Lourdesgrot in de tuin naast de grote kapel.” ▼

Je ontkomt er bij vrijwel geen enkel restauratieproject aan: herstelwerk aan de ramen. Breuk is een vaak voorkomend probleem, evenals slechte loodprofielen of schade aan natuursteen. Deze werkzaamheden maakten bij Het Withof in mindere mate deel uit van de cascorestauratie. Glasbewerkingsbedrijf uit Brabant – een in diverse disciplines gespecialiseerd glasbedrijf – werd dan ook vooral ingeschakeld om de aanwezige schade aan de ramen in kaart te brengen, vertelt Ad van de Hoven. “We hebben een rapportage gemaakt, maar tevens hier en daar herstelwerkzaamheden uitgevoerd. In de kleine kapel, waar sprake was van wat breuk, in het trappenhuis van Huize Adema, waar sprake was van een slechte situatie, maar vooral in de grote kapel, daar was het met het raamwerk behoorlijk slecht gesteld. We hebben daar onder andere de hoger gelegen ramen opnieuw verlood. De rest verdient echter zeker ook aandacht. Corrosie is er de grootste boosdoener.” Herstel daarvan zal waarschijnlijk in de tweede fase van het project plaatsvinden, weet Van de Hoven. “Ons rapport is dan uitgangspunt. We hebben daarin aangegeven wat er precies moet gebeuren, afhankelijk of je voor de korte of langere termijn kiest. En ook de nieuwe bestemming van het gebouw zal een rol spelen bij de nog uit te voeren herstelwerkzaamheden aan de ramen.”

Vlekkeloos verlopen

De onderhouds- of restauratieplannen van Het Withof werden gemaakt door Bouwburo Vitruvius, van origine een calculatieburo voor monumenten dat als gevolg van ontwikkelingen in de sector eveneens complete restauratieplannen kan verzorgen. Daar maken een bouwtechnische opname, schadebeeldtekeningen, een bestek, begroting en eventueel een meerjarenonderhoudsplan onderdeel van uit. “Bij het maken van zo’n plan is herkenbaarheid een belangrijk aspect”, maakt eigenaar Michel van Meeuwen duidelijk. Zo ook bij Het Withof waar het onderhoud aan de diverse bouwdelen in kaart werd gebracht. “We zijn daarbij niet op grote problemen gestuit”, aldus Van Meeuwen. “We hebben naar aanleiding van de plannen in 2008 een subsidieaanvraag ingediend in het kader van de achterstandsregeling. Deze werd gehonoreerd met als voorwaarde dat de werkzaamheden op 1 januari 2011 gereed moesten zijn. Daarop hebben we begin 2010 een aanbesteding georganiseerd. Vervolgens zijn de werkzaamheden begonnen, waarbij we directie hebben gevoerd.” Die werkzaamheden zijn inmiddels afgerond, op wat kleine lopende zaken na, besluit Van Meeuwen. “Alles is vlekkeloos verlopen. We zijn op dit moment nog bezig met een plan voor het plafond van de congregatiekapel. Verder hebben we de aanvragen verzorgd van het BRIM-regulier van de boerderij, de Lourdesgrot, huize Adama en het glas-in-lood van de Grote Kapel. Een besluit vanuit de RCE wordt in april verwacht.”

Bouwen aan monumenten

Uw glas-in-lood, onze zorg ! • • • • • • • •

Glas-in-lood restauratie Nieuw glas-in-lood Gebrandschilderd glas-in-lood Glasappliqué Gezandstraald glas Glasfusing Grafmonumenten Gast-atelier voor kunstenaars

bv GlasbewerkingsBedrijf Van der Wal Glas in Lood bv Brabant "GBB" Het Hoge 5, 7251 XT Vorden Kapitein Hatterasstraat 10 5015 BB Tilburg Tel: 013-5325110 Fax: 013-5427305

Tel: 0575-555742 Fax: 0575-555679

Mail: info@gbb.nl Web: www.gbb.nl

Mail: info@vanderwal-glasinlood.nl Web: www.vanderwal-glasinlood.nl

Van Oldenbarneveldtstraat 83 6828 ZN Arnhem Tel: 026-3706731

Heeft u een project of onderwerp dat interessant is voor Bouwen aan Monumenten? Bel of mail ons! T +31(0)495 450095 Niek Oostendorp n.oostendorp@louwersuitgevers.nl

WITHOF Etten-Leur

Monnikenwerk

Muren doorbreken Op de vrijgekomen plek van de zuidvleugel ligt straks voor WEL een grote uitdaging, zegt Kortsmit. Hier komt nieuwbouw, een appartementencomplex met verdiepte parkeergarage. “Qua karakter moet dit gebouw aansluiten bij de monumenten. Dat doen we onder meer door binnenhoven aan te leggen en door met het gebouw de plattegrond van eerdere bebouwing – die in de jaren tachtig werd gesloopt – te volgen. Wat het lastig maakt is dat we als opgave hebben om sociale woningbouw te realiseren, in ieder geval in een deel van het complex.” Dit deel van het werk bevindt zich nog in de voorbereidingsfase, merkt Kortsmit op, de eerstvolgende fase is het herbestemmen van de monumenten. Daarin waren de afgelopen jaren enkele huurders in gevestigd, waaronder zorgverlener Surplus. Die zijn inmiddels vertrokken, naar hun nieuwe onderkomen, wijkgebouw ‘Kerkwerve’. Deze fase is afgerond en momenteel wordt bekeken welke nieuwe functies in de diverse bouwdelen kunnen worden ondergebracht. ▼

Lourdesgrot

Het bieden van oplossingen voor het reinigen van gevels van monumentale gebouwen is Superlook uit Breda wel toevertrouwd. Het bedrijf is betrokken bij uiteenlopende projecten in het hele land. Het Withof vormde een geheel nieuwe uitdaging, vertelt directeur Roy Nordsiek. En dan heeft hij het niet over het reinigen van een beeld en een plaquette. “We moesten hier alle klimoppootjes van de gevels rond de binnentuin verwijderen. Dat kon niet met water omdat de muren niet zichtbaar gereinigd cq. schoner mochten worden. Stralen ging evenmin, omdat de pootjes terugveren.” Als oplossing kwam Superlook uiteindelijk met het idee de klimoppootjes af te branden en af te borstelen. Een bijzonder bewerkelijke behandeling, maar wel afdoende en adequaat. “Het was monnikenwerk”, maakt Nordsiek duidelijk. “In totaal ging het om een oppervlakte van 280 vierkante meter. Eerst bijna centimeter voor centimer afbranden, soms meerdere malen omdat die pootjes erg taai zijn, dan afborstelen en tot slot met lage druk naspoelen. Daar zijn we met twee personen drie weken mee bezig geweest. Dat was langer dan gepland. Gelukkig hadden de opdrachtgever en aannemer, Nico de Bont, begrip voor de situatie. Ze spraken hun waardering uit voor ons doorzettingsvermogen. Want uiteindelijk hebben we de gevels wel mooi gereinigd.”

Klassieke restauratie Het door Bouwburo Vitruvius geschreven restauratieplan voor Het Withof werd door architectenbureau 1meter98 uit Utrecht voorzien van een ontwerp. Geen moeilijk ontwerp, zegt architect en eigenaar Bastiaan van de Kraats, want het betrof hier een klassieke cascorestauratie zonder al te lastige aspecten. “Een van de voorwaarden was dat de restauratie versneld moest worden uitgevoerd en voor 1 januari 2011 klaar moest zijn. Die voorwaarde was gekoppeld aan de subsidieverstrekking.” Naast het tekenwerk voor het restauratieplan voert Van de Kraats tevens een bouwhistorisch onderzoek uit. “Het gaat om een complex met een lange geschiedenis en bouwdelen uit verschillende periodes. Voor zover dat nog niet was gebeurd, willen we de bouwdelen herkenbaar maken. Daardoor komen ze tot leven. Dat doen we onder meer aan de hand van kleuronderzoek, in samenwerking met een op dat terrein gespecialiseerd bureau.” Van de Kraats legt uit dat Huize Adama het oudste deel van het complex is. Dat stamt uit de zeventiende eeuw. De grote uitbreiding vond plaats na 1820, toen het een klooster werd. Van die uitbreiding is in de twintigste eeuw weer een deel gesloopt. “Wat over is willen we natuurlijk graag behouden voor de toekomst, ook al krijgt het complex nu een andere bestemming. Ik hoop met mijn onderzoek een leidraad te kunnen geven voor een goede invulling van die herbestemming.” De grote kapel

Bouwen aan monumenten

WITHOF Etten-Leur

Het dak weer intact

Hij noemt het een standaardopdracht, Frank Meulendijks van Meulendijks Dakwerken BV uit Heeze. Het bedrijf is gespecialiseerd in uiteenlopende dakwerkzaamheden, zowel bij nieuwbouw als bij renovatie- en restauratieprojecten. “Voor ons was de opdracht bij Het Withof duidelijk: het dak weer intact maken. Daartoe hebben we eerst een vooronderzoek gedaan. Daaruit bleek dat er geen onoverkomelijke problemen te verwachten waren. We hebben onder meer de hoek- en kielkepers hersteld, zink vernieuwd, uitboetwerk gedaan en kapotte dakpannen vervangen. Het verkrijgen van vervangende exemplaren was daarbij geen probleem. Tijdens het onderzoek bleek dat het dak een aantal jaren geleden al eens was gerenoveerd. Toen was onder meer folie onder het dak aangebracht, een klus die maar half was afgewerkt. Dat hebben we nu afgerond.” Werkzaamheden als deze verzorgt Meulendijks Dakwerken door het hele land, niet alleen aan kloosters, maar eveneens aan andere monumentale gebouwen. “Daarvoor hebben we alle specifieke kennis en vakmanschap in huis.”

Kennis en kunde door ervaring Het strippen of uitvoeren van sloopwerkzaamheden aan een monumentaal pand vraagt om een andere benadering dan bij een doorsnee gebouw, zo weten ze bij Van Rijswijk Precisiesloop in Oisterwijk. Van Rijswijk begon dit jaar precies 50 jaar geleden als traditioneel sloopbedrijf, maar specialiseerde zich in de loop der jaren op diverse gebieden, onder meer restauratiesloop. “Wij hebben daarvoor de benodigde kennis en kunde in huis, vooral opgedaan door ervaring”, vertelt Olaf Beltman, die ervoor pleit aan de discipline ‘slopen’ bij een restauratieproject tijdens opleidingen meer aandacht te geven. “Het is niet alleen simpelweg slopen, maar vooral omzichtig demonteren en eventueel voor hergebruik de vrijkomende materialen conserveren. Dat betekent dus dat een sloopbedrijf wel degelijk op een andere manier te werk moet gaan.” Van Rijswijk Precisiesloop fungeerde bij de werkzaamheden aan de gebouwen van Het Withof als verlengstuk van Aannemingsbedrijf Nico de Bont, zegt Beltman. De werkzaamheden bestonden onder meer uit het dak van de congregatiekapel ontdoen van asbest, het aansluiten van de nieuwe hwa’s en aanbrengen van nieuw riool, herstellen van het straatwerk en verwijderen van beplanting in de binnentuin.“ We hebben in de binnentuin alle hedera van de gevels gehaald, dat was een behoorlijke klus.” Ook heeft Van Rijswijk Precisiesloop in het voortraject proefgraafwerk uitgevoerd in verband met het vervangen van de hemelwaterafvoer en de riolering. “Het was voor ons geen omvangrijke klus, maar wel één met wat tegenslagen. Toen wij startten met onze werkzaamheden, was er nog een huisartsenpraktijk gevestigd in een van de gebouwen. We hebben ervoor gezorgd dat die zo weinig mogelijk overlast hebben ondervonden van onze werkzaamheden.”

“Voor Huize Adama en Antoniushof hebben we wat dat betreft al enkele plannen: dat deel willen we geschikt maken voor zakelijke dienstverlening”, aldus Kortsmit. Wat er met de twee kapellen gaat gebeuren staat echter nog niet vast, zegt hij. Voor de kleine kapel wordt onder andere gedacht aan een kantoorfunctie, de grote kapel is qua invulling nog een grijs gebied. Woonstichting Etten-Leur is hierover in overleg met andere partijen – denk aan culturele bestemmingen als een bibliotheek, kleinpodium of lesfuncties – en betrekt eveneens de omgeving bij de planvorming. “Waar de kloostergemeenschap in zichzelf gekeerd tussen de muren leefde, daar willen wij die muren doorbreken en er een open gebied van maken. Daarom vinden we het belangrijk te weten hoe de mensen uit de buurt er over denken. We hebben wat dat betreft in 2010 enkele informatierondes gehouden, eerst met een kleine groep – de direct omwonenden – en later ook met mensen uit de omliggende wijken. Samen hebben we over de invulling van de kapel gebrainstormd en de omwonenden opgeroepen ideeën en suggesties aan te leveren. Dat heeft zo’n 170 reacties opgeleverd die we vervolgens hebben terug-

gebracht naar ongeveer 90 voorstellen. Daarover blijven we communiceren.”

Kansen Het is een aanpak die op veel waardering kan rekenen, heeft Martin Kortsmit gemerkt. Dat kwam onder meer tot uiting in de toekenning van een MVO-award. “We hebben besloten die aanpak eveneens bij andere grote projecten te gaan toepassen.” Kortsmit legt uit dat het belangrijk is Het Withof aantrekkelijk te maken voor jongeren. “Op het terrein ligt al een woonzorgcomplex voor senioren. Dus we kijken nu ook naar de jongere bewoners voor een gebalanceerd bewonersbestand.” Hij verwacht dat de nieuwbouw op zijn vroegst in 2014 kan worden opgeleverd, afhankelijk van de voortgang van de andere fasen en de bestemmingsplanprocedure. Momenteel is nog niet duidelijk wat er moet gebeuren met de monumentale boerderij – die in slechte staat verkeerd en waarvan restauratie een forse investering vraagt – en het houtproductiebos. “Daar ligt een kleine dierenboerderij die waarschijnlijk naar elders op het terrein verhuist. Verder biedt het nabij gelegen houtproductiebos kansen die nader bekeken zullen worden.” ■

Voor de boerderij bestaan nog geen concrete plannen.

Bouwen aan monumenten

WITHOF Etten-Leur

Lang geschakelde bouw Nee, echt lastig was de cascorestauratie van Het Withof niet, vertelt projectleider Eddy de Veer van Aannemingsbedrijf Nico de Bont uit Vught. “Het enige dat om een goede planning vroeg, was dat het om een lang geschakelde bouw gaat en dat we in de diverse delen van die bouw met diverse disciplines tegelijk aan het werk waren. Maar dat is bij een restauratieproject niet vreemd. Net zomin als dat tijdens het werk nog wat zaken moesten worden bijgesteld. Ook dat hoort bij een restauratie. Aan ons de taak alles goed aan te sturen en te coördineren. Dan blijft alles beheersbaar en kun je de logistieke afwikkeling in goede banen leiden.” Als aannemingsbedrijf gespecialiseerd in restauraties is dat Nico de Bont wel toevertrouwd. Het bedrijf werd uit een aanbesteding gekozen om dit werk uit te voeren. Dat doet Nico de Bont met enkele vaste, gespecialiseerde partners. Het werk bestond onder meer uit herstelwerk aan de gevels, het voegwerk, de kozijnen en de daken. Daar werden onder andere leien vervangen. Onderdeel van de werkzaamheden was eveneens het opnieuw schilderen van diverse onderdelen. Daarbij werd rekening gehouden met de uitkomsten van een historisch kleuronderzoek. “Het bleek om meer te gaan dan wat herstelwerk, zoals in eerste instantie was voorzien, maar al met al hebben we het werk zonder problemen kunnen voltooien.”

Emotionele binding

Vergouwen Schilderwerken uit Etten-Leur verzorgt al sinds de jaren tachtig het schilderwerk aan de gebouwen van voormalig klooster Het Withof. Het was dus niet vreemd dat het bedrijf – dat naast schilderwerk eveneens de afdelingen Vastgoedzorg en Gevelonderhoud kent – graag betrokken wilde zijn bij de recente restauratie. “Vanuit de emotionele binding die we met het gebouw hebben”, vertelt Peter Vergouwen. Die werkzaamheden, die inmiddels zijn afgerond, betroffen het terugbrengen van het schilderwerk naar de oorspronkelijke kleurstellingen. Naar die authentieke kleuren, waar vaak een religieuze basis aan ten grondslag ligt, was eerder door een gespecialiseerd bureau onderzoek gedaan. “Aan ons de taak om de uitkomsten van dat onderzoek in de praktijk te brengen. Soms bleven we met het nieuwe schilderwerk heel dicht bij wat er als laatste op had gezeten, soms week het er wat meer vanaf. Nu ziet het er weer uit zoals het er in vroeger dagen uitzag, inclusief de juiste glansgraad.” Vergouwen Schilderwerken verzorgde daarnaast een 0-beurt waarbij de ondergronden werden hersteld zodat ze klaar zijn voor de nieuwe bestemmingen van de gebouwen. Het werk verschilde eigenlijk niet zoveel van dat zoals het in de afgelopen decennia werd uitgevoerd, merkt Peter Vergouwen op. “Met dat verschil dat we er nu met diverse partijen tegelijk actief waren. Dat betekent goed plannen en werkzaamheden op elkaar afstemmen. En we hadden afgelopen jaar meer dan gewoonlijk last van slechte dagen. Daar moesten we dus wel eens een creatieve oplossing voor bedenken. Maar goed, daar heeft de hele branche last van gehad.”

Bouwen aan monumenten

Paleis op de DAM Amsterdam

Rondom de tientallen meters hoge gevel zijn 10 slagen steiger opgebouwd;

Bouwen aan monumenten

Paleis op de DAM Amsterdam

Foto’s: Rijksgebouwendienst

Eerste resultaten gevelrestauratie getoond

Paleis op de Dam krijgt lichtere uitstraling Het Koninklijk Paleis Amsterdam gaat sinds juni 2009 verborgen achter steigerdoek voor ingrijpende gevelwerkzaamheden, die eind 2011 moeten zijn afgerond. Een deel van de steigers aan het ‘Paleis op de Dam’ werd afgelopen november al verwijderd, zodat de resultaten konden worden getoond aan de pers. Bouwen aan Monumenten sprak enkele hoofdrolspelers, waaronder restauratie-architect Krijn van den Ende. “Het primaire doel van deze restauratie is instandhouding; onderhoud van deze aard is iedere 40 jaar noodzakelijk.”

et Koninklijk Paleis Amsterdam, dat momenteel voornamelijk een representatieve functie kent, heeft zijn sporen in de Amsterdamse en Nederlandse geschiedenis meer dan verdiend. Gebouwd tussen 1648 en 1665 als stadhuis, kon het monolitische gebouw (8.000 m² geveloppervlak) qua grandeur toen al wedijveren met andere classicistische statussymbolen in Europa. “In volume en rijkheid is het paleis voor Nederlandse begrippen zeer bijzonder”, zegt Jan van ‘t Hof van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. “De keuze voor natuursteen was bij gebouwen als deze bijvoorbeeld niet aan de orde van de dag.” ▼

Bouwen aan monumenten

Paleis op de DAM Amsterdam

Behalve technisch hersteld wordt de gevel van het paleis ook visueel opgefrist. De ‘bonte vlekkerigheid’ van het geveloppervlak wordt gereduceerd; donkere stenen worden lichter gemaakt en lichtere stenen donkerder.

Het bouwkundig elan in het Amsterdam van de Gouden Eeuw kon na de Vrede van Münster (1648) echter niet stuk. Ontwerper Jacob van Campen liet zich inspireren door Romeinse bestuursgebouwen om Amsterdam een eigen Capitool te bezorgen – met een gevel van Obernkirchner en Bentheimer zandsteen en omvangrijk beeldhouwwerk van Carraramarmer, waaruit de beroemde voorstelling van de Amsterdamse Stedenmaagd als centrum van de wereld werd gehouwen. Een kleine 8 miljoen gulden kostte de bouw volgens archieven uit de 18e eeuw – “een enorm bedrag in die tijd.” De cijfers met betrekking tot het basismateriaal zijn al even indrukwekkend: 25.000 blokken zandsteen van 500 tot 2000 kg werden uit Duitsland gehaald en letterlijk op elkaar gestapeld.

Veiligheid Sinds koning Lodewijk Napoleon het gebouw aan de westzijde van de Dam in 1808 tot Koninklijk Paleis liet verklaren is het diverse keren gerestaureerd – de

Bouwen aan monumenten

gevel met name in de jaren dertig van de vorige eeuw, en het oppervlak verkeert over het geheel genomen “in zeer goede staat”, zegt Krijn van den Ende van het Bureau voor Bouwhistorisch Onderzoek en Restauratie, die in opdracht van de Rijksgebouwendienst het gebouw eerst

staat verkerende gebouwdelen – één van de redenen voor de in juni 2009 gestarte gevelrestauratie. “Behoud gaat in elk geval voor vernieuwing. Van de 25.000 blokken zandsteen vervangen wij er zo’n 250 – slechts 1% dus. Je kunt het ook conservering noemen; gevelrestauratie is bij dit

Het bouwkundig elan in het Amsterdam van de Gouden Eeuw kon na de Vrede van Münster (1648) echter niet stuk grondig inspecteerde met behulp van hoogwerkers. “Deze zandsteen blijkt goed bestand tegen het Hollandse klimaat. In de basis zijn de belangrijkste aantastingen te vinden op uitstekende delen als kroonlijst, fries en architraaf.” Vocht en duivenpoep bleken de belangrijkste boosdoeners, en de veiligheid zou in het geding kunnen komen door ‘valgevaar’ Dit ‘valgevaar’ betrof de in minder goede

gebouw eens in de 40 jaar noodzakelijk.” De nieuwe blokken komen uit dezelfde groeven als destijds en worden met rvs verankerd. Vanwege de stapeling van de stenen was het 17e-eeuwse voegwerk “uiterst minimaal – zo’n 2 à 3 millimeter.” In de vorige eeuw zijn vrijwel alle voegen uitgeslepen tot een breedte van 2 à 3 centimeter. De Rijksgebouwendienst brengt het oorspronkelijke beeld van smalle

Paleis op de DAM Amsterdam

voegen terug door middel van mortelreparaties aan de randen van de voegen.

Onderzoek Behalve technisch hersteld wordt de gevel van het paleis ook visueel opgefrist. De ‘bonte vlekkerigheid’ van het geveloppervlak wordt gereduceerd; donkere stenen worden lichter gemaakt en lichtere stenen donkerder. Kleur- en tooncontrasten worden niet uitgewist, maar verzacht. “Hiermee willen wij bereiken dat de oorspronkelijke uitstraling wordt benaderd en het gebouw architectonisch helemaal tot zijn recht komt”, vertelt projectmanager Hein van Rossum van opdrachtgever de Rijksgebouwendienst. Van den Ende: “Dat beeld was vertroebeld door de wisselende kwaliteit van de blokken.” Die zijn daarom een voor een onderzocht. Vervolgens is per blok een keuze gemaakt: niets doen, droog microstralen met aluminiumsilicaat, eventueel krijten om de kleur te corrigeren, repareren of (deels) vervangen. Om zeker te zijn van het gewenste resultaat heeft de Rijksgebouwendienst in 2009 een

proefvlak gemaakt aan de achterzijde van de toren. “Hieruit is gebleken dat de gevel op historische verantwoorde wijze met de voorgestelde middelen kan worden gerestaureerd. Het resultaat is vervolgens geëvalueerd en goed bevonden door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en het Bureau Monumenten en Archeologie van de gemeente Amsterdam – beiden met een adviserende rol - en de plaatselijke Commissie voor Welstand en Monumenten.”

Lichter Rondom de tientallen meters hoge gevel zijn 10 slagen steiger opgebouwd; een deel van de steigers – aan de Nieuwezijds Voorburgwal en de Paleisstraat; de westen zuidzijde van het paleis – kon op 24 november 2010 reeds verwijderd worden. Het gerestaureerde geveldeel is lichter van kleur dan de nog te herstellen geveldelen, aldus Van den Ende. “Om die reden worden de vensters nu donkerder geschilderd. Aan het begin van de vorige eeuw waren de kozijnen lichter gemaakt om een sombere

Van de 25.000 blokken zandsteen vervangen wij er zo’n 250 – slechts 1% dus. Je kunt het ook conservering noemen; gevelrestauratie is bij dit gebouw eens in de 40 jaar noodzakelijk.

uitstraling van het gebouw te voorkomen.” Het marmeren beeldhouwwerk in de frontons - in de jaren dertig van de vorige eeuw deels vervangen door zandsteen wordt door Duitse specialisten die ook aan het Berlijnse Museuminsel gewerkt hebben gereinigd dan wel hersteld. Het Koninklijk Paleis op de Dam is sinds 1936 rijkseigendom en bij wet aan de Koning ter beschikking gesteld. Het wordt onder meer gebruikt tijdens staatsbezoeken, voor nieuwjaarsrecepties en andere officiële ontvangsten, zoals de uitreiking van de Erasmusprijs en de Prins Claus Prijs. Als er geen officiële gelegenheden plaatsvinden is het gebouw opengesteld voor publiek - ook tijdens de huidige gevelrestauratie, die in december 2011 moet zijn afgerond. Esther Agricola, directeur van het BMA: “in 2013 hoopt de gemeente Amsterdam extra aandacht te besteden aan de oplevering van recente grote monumentale restauraties in de stad, waaronder ook het Rijksmuseum, het Stedelijk Museum en het Scheepvaartmuseum.” ■

Het Koninklijk Paleis op de Dam is sinds 1936 rijkseigendom en bij wet aan de Koning ter beschikking gesteld.

Bouwen aan monumenten

WIE DOET WAT

Aannemers

groot gunneweg

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 voor alle informatie over een vermelding

delft

restauratie advies & bouwmateriaalkundig onderzoek

AANNEMERSBEDRIJF CAUWENBORGH Watermolenpad 1, 4611 HX BERGEN OP ZOOM T .......................................+31 (0)164 244347 F .......................................+31 (0)164 299711 E info@cauwenborgh.nl W www.cauwenborgh.nl

AANNEMINGSBEDRIJF NICO DE BONT B.V. Postbus 76, 4611 5260 AB VUGHT T ...................................... +31 (0)73 5189480 F ...................................... +31 (0)73 5189490 E info@nicodebont.nl W www.nicodebont.nl

Innovatieve bouwer met rijke traditie

BOUWBEDRIJF TADEMA Orionweg 1 Postbus 525, 8901 BH LEEUWARDEN T ...................................... +31 (0)58 2124670 E bouwbedrijven@tademagroep.nl W www.tadema.nl www.restauratieornamenten.nl

HEIJMANS BETON- EN WATERBOUW EN RESTAURATIE Postbus 417, 5240 AK ROSMALEN T ...................................... +31 (0)73 5436691 F ...................................... +31 (0)73 5436601 E info@heijmansrestauratiewerken.nl W www.heijmansrestauratiewerken.nl

LAUDY BOUW & ONTWIKKELING Postbus 89, 6130 AB SITTARD T .......................................+31 (0)46 4516933 F .......................................+31 (0)46 4520631 E laudy@laudybouw.nl W www.laudybouw.nl Nebest Bouwadvies B.V. realiseert in opdracht van Programma Bureau ‘Het Nieuwe Rijksmuseum’ en Cruz y Ortiz Arcitectos de directievoering, hoofdbouwtoezicht en het bouwtoezicht van Het Nieuwe Rijksmuseum te Amsterdam.

GROOT GUNNEWEG DELFT RESTAURATIE ADVIES Scholekster 19, 1399 GK MUIDERBERG Postbus 43, 1399 ZG Muiderberg T ..................................... +31 (0)6 1006 1050 E info@grootgunnewegdelft.nl W www.grootgunnewegdelft.nl

ADEMA ARCHITECTEN Vleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUM T .......................................+31 (0)519 295665 F .......................................+31 (0)519 292870 E info@adema-architecten.nl W www.adema-architecten.nl

ADVIES EN APPLICATIE

BMG ADVIES EN APPLICATIE BV Postbus 2715 3800 GG AMERSFOORT T ..................................... +31 (0) 33 4519258 F ..................................... +31 (0) 33 4519256 E info@bmg-advies.nl W www.bmg-advies.nl

Als bouwer hebben we een rijke geschiedenis geschreven en in Limburg komt u dan ook LAUDY Bouw & Ontwikkeling overal tegen. In anderhalve eeuw zijn we uit gegroeid tot een full-service DE LANDERIJE MAKELAAR EN ADVISEUR bouwonderneming die met 160 Kerkstraat 5, 4285 BA WOUDRICHEM medewerkers in alle marktsegmenT .......................................+31 (0)183 402500 ten opereert. E info@landerije.nl W www.landerije.nl Onze regio telt vele monumenten. Al deze monumenten moeten op de juiste wijze worden onderhouden en gerestaureerd. Dat is een zaak waar gespecialiseerde bouwbedrijven zich mee bezig houden. Als Erkend Restauratie Bouwbedrijf en met ambachtelijk vakmanschap resMONUMENTEN BUREAU kerken, taurerenADVIES wij bijvoorbeeld Bredestraat 1, 6542 SN NIJMEGEN kastelen, boerderijen, fabrieksT .......................................+31 (0)24 3786742 gebouwen en molens. E info@monumentenadviesbureau.nl W www.monumentenadviesbureau.nl Met een heldere kijk op ontwikkelingen, een procesmatige werkwijze, een concurrerend prijsniveau en een grote regionale betrokkenheid is LAUDY de ideale partner om mee te bouwen.

advies en management voor de bouw en civiele techniek

NEBEST BOUWADVIES BV DE BONTH VAN HULTEN BV Zeeweg 144, 2224 CH KATWIJK Postbus 115, 5250 AC VLIJMEN Adviesgroep is een onafhankelijk ingenieurs-/adviesbureau, in inspectie, technisch advies en projectmanagement T .......................................+31 (0)71 3611722 TNebest .......................................+31 (0)73 5119022 gespecialiseerd het gebied van bouwkundige, civiele, werktuigbouwkundige projecten. Daarnaast is Nebest Adviesgroep F .......................................+31 (0)71 3613053 Fop .......................................+31 (0)73 5117387en elektrotechnische bezig met ontwikkeling van nieuwe, geavanceerde onderzoeksmethoden. Econtinu bvh@volkerwessels.com E mail@nebest.nl W www.bonthvanhulten.nl W www.nebest.nl LAUDY Bouw & Ontwikkeling b.v. Irenelaan 8 • 6133 BG Sittard • Nederland Postbus 89 • 6130 AB Sittard • Nederland +31 (0) 46 451 69 33 • F +31 (0) 46 452 06 31 T 071T361 17 22 I www.laudybouw.nl • E laudy@laudybouw.nl

Adviesbureaus

NEBEST BOUWADVIES B.V.

Zeeweg 144, 2224 CH Katwijk

Schoonhovenseveer 31-33, 2964 GB Groot Ammers

NIBAG B.V. Postbus 75, 7570 AB OLDENZAAL T ...................................... +31 (0)541 585858 F ...................................... +31 (0)541 585859 E info@nibag.nl W www.nibag.nl

Advies en Realisatie Historische Interieurs

Ruys Interieurs Utrechtseweg 89, 3702 AA ZEIST T ..................................... +31 (0)30 6922860 F ..................................... +31 (0)30 6916655 E info@ruys-zeist.com www.ruys-zeist.com

Architecten

P.D. van Vliet

ARCHITECT P.D. VAN VLIET Oude Molenmeent 1, 1231 BD LOOSDRECHT T .......................................+31 (0)35 5823695 T .......................................+31 (0)35-5826553 Mobiel: . ..............................+31 (0)6 53719792

BRAAKSMA & ROOS ARCHITECTEN Toussaintkade 52, 2513 CL DEN HAAG T ...................................... +31 (0)70 3615363 F ...................................... +31 (0)70 3615584 E info@braaksma-roos.nl W www.braaksma-roos.nl

VAN HOOGEVEST ARCHITECTEN Westsingel 9, 3811 BA AMERSFOORT T ..................................... +31 (0)33 4631705 F ..................................... +31 (0)33 4610854 E bureau@vanhoogevest.nl W www.vanhoogevest.n

T 0184 60 17 66, www.nebest.nl

Bouwen aan monumenten Laudy advertorial A4 2007-3.indd1 1

Architect bna

20-03-2007 11:47:26

Elektrotechnische Dienstverlener

TAK ARCHITECTEN Zocherweg 2a, 2313 ZV DELFT Van Oldenbarneveldtstraat 92-2, 6827 AN ARNHEM T ...................................... +31 (0)15 2125903 E info@takarchitecten.nl W www.takarchitecten.nl

GRONTMIJ | TECHNICAL MANAGEMENT Computerweg 11-13, 3821 AA AMERSFOORT Postbus 68, 3800 AB AMERSFOORT T ...................................... +31 (0)33 4511411

Bakstenen

F ...................................... +31 (0)33 4558779 E info@grontmijTM.nl

CROON ELECTROTECHNIEK BV Schiemond 20-22, 3024 EE ROTTERDAM T..........................................+31 (0)10 4483344 E info@croon.nl W www.croon.nl

WIE DOET WAT

Bouw- en Installatietechniek

Geluidstechniek

W www.grontmijTM.nl

Bouwmaterialen STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V.

BOFIMEX BOUWSTOFFEN

Lange Weistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)418 631719 E info@brickburgers.com

BOFIMEX BOUWSTOFFEN BV

BRICKBURGERS B.V.

Krombraak 3, 4906 CR OOSTERHOUT

St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER

T..........................................+31 (0)162 499575

T .......................................+31 (0)77 4742920

F..........................................+31 (0)162 499135

F .......................................+31 (0)77 4745170 E info@brickburgers.com W www.brickburgers.com

E info@bofimex.nl

Gevelisolatie

W www.bofimex.nl

BEENDERS

Bedrijfswageninrichtingen

STUKADOORS & GEVELISOLATIE

SCHELPKALKMORTELS NEDERLAND Driemanssteeweg 622, 3084 CB ROTTERDAM SORTIMO

T..........................................+31 (0)10 4103951

Schaarbeeklei 207, B - 1800 VILVOORDE

F..........................................+31 (0)10 4802359

T............................................+32 (0)2 3550370

E info@schelpkalkmortels.nl

BETONRESTAURATIE

VOGEL BV Postbus 1100, 3330 CC ZWIJNDRECHT T .......................................+31 (0)78 6100400

W www.schelpkalkmortels.nl

Gevelonderhoud

VAN DE WAL ANTIEKE BOUWMATERIALEN Broekstraat 27b,

F .......................................+31 (0)78 6100480

5688 JX SPOORDONK (Gem. Oirschot)

E vogel@vogel-bv.nl

T......................................... +31 (0)499 572038

W www.vogel-bv.nl

E info@antiekebouwmaterialen.nl

Bladgoud

BEENDERS STUKADOORS GEVELISOLATIE B.V Postbus 30, 1530 AA WORMER T........................................ +31 (0)75 6400780 F........................................ +31 (0)75 6400988 E info@beendersbv.nl W www.beendersbv.nl

W www.antiekebouwmaterialen.nl

GON GEVELONDERHOUD NEDERLAND Postbus 207, 3890 AE ZEEWOLDE T .......................................+31 (0)36 5226443 F .......................................+31 (0)36 5235388 E info@gon.nl W www.gon.nl

Constructie/straalbedrijf

Lilian Fopma LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN

CONSTRUCTIE & STRAALBEDRIJF LILIAN FOPMA

T .......................................+31 (0)575 542300

Industrieweg 22, 8861 VH HARLINGEN

E info@linova.nl

T......................................... +31 (0)517 431011

W www.linova.nl

F......................................... +31 (0)517 431031

REMMERS BOUWCHEMIE Stephensonstraat 9, 7903 AS HOOGEVEEN T ...................................... +31 (0)528 229333 F ...................................... +31 (0)528 268199 E info@remmersbouwchemie.nl W www.remmersbouwchemie.nl

Bouwen aan monumenten

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 voor alle informatie over een vermelding

W www.biezeveld.nl

DIALOOG CHURCH SOUND Bolognalaan 6, 5632 RL EINDHOVEN T......................................... +31 (0)40 2420840 F......................................... +31 (0)40 2426125 E info@cantorsound.nl W www.cantorsound.nl