Nummer 1 I 2012
Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed
conservatorium wordt luxe hotel Thema
Dakwerken
Kasteel Heeze
Stadhuis Culemborg nu Huis van de Stad
Kasteel Warmelo te diepenheim
DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852
In 1852 krijgt de liberale politicus Floris Adriaan baron van Hall opdracht door middel van een politieke enquĂŞte de wenselijkheid van zoutaccijnzen te onderzoeken. In datzelfde jaar wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.
MERGEL SPECIALITEITEN BEDRIJF FER ROUWET B.V.
AANNEMER VAN NIEUWBOUW- EN RESTAURATIEPROJECTEN WAARBIJ MERGEL EEN ROL SPEELT
“Het bedrijf van Fer Rouwet breekt uit het gangenstelsel van De Sibbegroeve het allerbeste en duurzaamste limburgse bouwmateriaal: mergel� Renovatie en restauratie werk, voegwerk, materiaal voor open haarden, blokken voor mergelcarving, tuindecoratie, alles kan op maat geleverd worden De Sibbergroeve heeft eeuwen lang gediend als donkere plaats waar mergel gebroken werd voor de nieuwbouw van huizen, boerderijen en kerken. De ingang tot het inmiddels uitgestrekte gangenstelsel is, enigszins verborgen, in het kleine dorpje Sibbe van de Gemeente Valkenburg aan de Geul, midden in het Limburgse landschap. De groeve is de enige waar nog mergelblokken uitgehaald worden. Mergel Rouwet gebruikt deze voor restauratie en nieuwbouw projecten. Met een team van 15 man eigen personeel breekt Fer Rouwet kwaliteitsmergelblokken uit De Sibbergroeve. Winning van mergelsteen uit de Sibbergroeve bij Valkenburg a/d Geul, Zuid Limburg, Nederland. De grote hoogwaardige mergel blokken worden uit de miljoenen jaren oude mergellaag gebroken en op de beste kwaliteit gesorteerd. De mergelbreker test de kwaliteit van de natuursteen door tegen een blok te tikken. Mergel wordt niet alleen toegepast voor het maken van blokken. Ook in de kunst en interieur wordt het geel-warme materiaal toegepast. Graveren met de hand of op een aangepaste draaitafel geven mooie resultaten. De poeder is uitermate geschikt voor de conditionering van de bodem en kalk verrijking van veevoeders.Uiteraard is mergel de basis voor het maken van cement, doch hiervoor wordt de hoogwaardige mergel van de Sibbergroeve niet toegepast
Terlinderstraat 6 6255 NN Terlinden - Noorbeek Nederland telefoon/fax +31 43 458 1474 mobiel +31 61 759 5470 info@mergelrouwet.nl www.mergelrouwet.nl
voorwoord BOUWEN AAN MONUMENTEN nummer 1
De toekomst van een monument wordt vaak bepaald door de mogelijkheid tot herbestemming. Dat geldt nu meer dan ooit. Dat betekent, het ligt voor de hand, keuzes maken. Hoe het authentieke karakter te combineren met eigentijdse ingrepen? Wanneer dat doordacht gebeurt – en daar is tegenwoordig in veel gevallen sprake van – hoeft dat niet tot esthetische problemen te leiden. Want hoeveel eeuwenoude gebouwen zijn in de loop der tijd niet meer dan eens aangepast; aanpassingen die onderdeel van het bouwwerk zijn gaan uitmaken en tegenwoordig zonder moeite als nagenoeg authentiek worden beschouwd. Niets blijft tenslotte zoals het was. Maar wat te doen met monumenten waarvoor geen nieuwe functie kan worden gevonden? Denk dan met name aan de vele kerken die nu en in de toekomst leeg komen te staan. Je kunt niet van iedere kerk een cultuurpodium maken, meer dan eens de eerste gedachte. Een winkel, zoals de boekenzaak in de Dominicanerkerk in Maastricht, is evenmin een oplossing die vaak kan worden uitgevoerd. En dat geldt eveneens voor andere opties zoals een zorgcentrum of bewoning. Wat er dan wel met moeilijk te herbestemmen monumenten zal gebeuren? Frank van der Velden van Nibag heeft er een interessante theorie over, zoals u in deze Bouwen aan Monumenten zult lezen. In deze eerste editie van 2012 verder onder meer een bezoek aan Landgoed Twickel bij Delden, de grootste particuliere buitenplaats van ons land, en aan Kasteel Groeneveld in Baarn. Het is tenslotte het Jaar van de Historische Buitenplaats. In het thema presenteren zich een aantal bedrijven die gespecialiseerd zijn in leien daken en aanverwante werkzaamheden. Ook is er aandacht voor de in november vorig jaar opgerichte Stichting Erkende Restauratiekwaliteit Monumentenzorg (ERM), een overkoepelende organisatie die aan de hand van een programma van kwaliteitsnormen (waarin opdrachtgevers (eigenaren), branches van opdrachtnemers en de overheid samenwerken) de restauratiekwaliteit in ons land willen verbeteren. Niet dat de situatie zorgelijk is, vertelt voorzitter Harry van Waveren, maar het kan altijd beter. Een nobel streven. Veel leesplezier met deze en de vele andere artikelen in deze Bouwen aan Monument.
Jac Buchholz
Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed
www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 4, nummer 1, 2012 Sinds 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351
Uitgever
Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl
Redactie Jac Buchholz, Mascha Prins, Jan-Kees Verschuure
Redactieadres Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl
Bladmanagement
20
10
Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl
Fotografie Ad van der Aa Gerard Oudenhoven Rijksgebouwendienst
Secretariaat Manuela Depenbrock
Advertenties
Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095
ABONNEMENTSPRIJS € 54,- per jaar excl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl
60
ADRESWIJZINGEN Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert
VORMGEVING / ART DIRECTION
Logo Reclame- Ontwerpbureau BV Valerie Berben Petra Kunnen T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl
OPZEGGINGEN Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnements-periode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.
DOELGROEP Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.
09
MonumentTAAL, Caspar de Bonth
10
Stadhuis Culemborg nu Huis van de Stad
16
Restauratie Joannes Nepomucenuskerk Woudrichem
20
Van Tuyll van Serooskerken restaureert zijn Kasteel Heeze
24
Voormalig conservatorium wordt luxe hotel
28
Herverdeling functies en nieuwe ruimtelijke beleving voor Kasteel Groeneveld
32
“Een voor Nederland unieke wintertuin”
37
Journaal
44
Stichting ERM: SamenWerken aan Restauratiekwaliteit
inhoud 24
28
32
62 70 THEMA DAKWERKEN
60
46 47 48 50 51 52 54 55 56 58
De Zinkmeesters
Nederlandse Vereniging van Leidekkers Lei Import B.V. Leidekkersbedrijf van Eijk Nuland Walter Verhoeven Loodgieters- & Leidekkersbedrijf Jobse bv Leidekkersbedrijf van de Kimmenade bv Leidekkersbedrijf D. Koenders Ridder Leidekkers en Koperslagers
Herbestemmen monumenten: een kwestie van kiezen
Nummer 1 I 2012
Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed
CONSERVATORIUM WORDT LUXE HOTEL THEMA
DAKWERKEN
62
Restauratie bijzondere Getijdenwatermolen Bergen op Zoom
66
Voormalige manege heeft cultuurhistorische waarde voor ‘s-Hertogenbosch
70
Landgoed Twickel: Nederlands grootste particuliere buitenplaats
73
Wie doet wat
KASTEEL HEEZE
Op de cover
STADHUIS CULEMBORG NU HUIS VAN DE STAD
Huis van de Stad, Culemborg (foto Egid Pinkaers)
Kosteloos kennismaken met Bouwberichten In tijden van tegenwind continu op de hoogte zijn van alle voor u interessante bouwprojecten. Nieuw en bestaand. In Nederland of per provincie. Opdracht, ontwerp, aanbesteding... u weet alles direct. Hoe? Via Bouwberichten krijgt u het nieuws
Week in week uit acquisit iekansen!
professioneel gepresenteerd op uw desktop. Compleet met gegevens over marktpartijen en contactpersonen in een handig overzicht. Niks betalen, eerst GRATIS kennismaken. Ga naar www.cobouw.nl/ kennismakenmetbouwberichten
Bouwberichten van Cobouw. Weet wat er bouwt.* *) Cobouwt monitort 5.000 informatiebronnen in de bouwwereld!
MonumenTTaal ■ Caspar de Bonth, het nationaal restauratie centrum
Restaureren in crisistijd is nu investeren Waar we ons, nu in 2012, druk over maken is de financiële crisis dus over het te besteden geld op velerlei gebied, waaronder ook over gelden nodig voor restauratie van monumenten of het herbestemmen ervan. Een gevaarlijke ontwikkeling omdat hierdoor de kwaliteit het kind van de rekening wordt. Je ziet het al aan de subsidies die verstrekt worden, veel minder dan in voorgaande jaren. Niet alleen als totaal budget maar ook in percentages t.o.v. subsidiabele kosten. Helaas het aanleveren van dokumenten om voor een subsidie in aanmerking te komen zijn veel meer toegenomen, een veelvoud van wat het was, en dan maar hopen dat de loting gunstig uitvalt.Veel geld gaat verloren met ingediende plannen die niet gehonoreerd worden, geld wat beter besteed kan worden aan restauratieprojecten in uitvoering of het in stand houden van deze objecten. Mogelijk, en de signalen zijn er al, gaat deze methodiek veranderen en wordt er meer object gericht, met een reële kans op subsidie, gestuurd. Dit bespaart aanvragers frustraties en geld. Om toch meer restauraties te kunnen uitvoeren met minder middelen wordt aan zowel overheid als partikulier geadviseerd om aan te besteden en de economie zijn werk te laten doen met alle kwalitatieve gevolgen van dien. Waar men denkt de kwaliteit geborgd te hebben middels een goed bestek en tekeningen loopt men toch het risico dat door de laagst ingediende prijs de kwaliteit niet gezekerd is want “niet iedereen die een rijbewijs heeft kan goed autorijden”. Om de kwaliteit toch te garanderen hebben een aantal bouwbedrijven zich georganiseerd in de “Vakgroep Restauratie”. Ook de architecten en vele aan restauratie gelieerde beroepsgroepen hebben dit gedaan. Deze beroepsgroepen voldoen aan een aantal kwaliteitseisen waardoor een restauratie verantwoord wordt uitgevoerd. Een aspect hieruit is het opleiden en bijscholen van vaklieden, hiervoor worden scholingsschema’s geëist. Het N.R.C. “het Nationaal Restauratie Centrum” in Amsterdam is zo’n scholingsmogelijkheid. Daar worden mensen die in de praktijk staan bijgeschoold door mensen uit de praktijk. Ook mensen die in overheidsdienst zijn die bijv. restauraties moeten volgen op kwaliteit, kunnen hier hun kennis verbreden. Om dit te ondersteunen zijn er diverse boeken verschenen
die zeer waardevol zijn voor iedereen die werkzaam is in de restauratie. Waar deze beroepsgroepen veel geld investeren om een goede restauratie op te leveren wordt dit niet altijd onderkend door zowel overheid als partikulier want de bedrijven die worden uitgenodigd om aan een aanbesteding mee te doen zijn niet altijd gekwalificeerd dus onbekend met restauratietechnieken. Jammer, want hieruit kun je concluderen dat alleen de “laagste prijs” belangrijk is. Waar men daardoor wel aan voorbij gaat is dat een slecht gerestaureerd gebouw eerder weer subsidie behoeft, los van het feit dat mogelijk vele interessante details verprutst of verdwenen zijn omdat er verkeerde technieken gebruikt zijn. Er dus alles voor te zeggen: Opdrachtgever maak gebruik van de deskundigheid van de restauratiemensen, of het nu de architect, de aannemer of onderaannemer is en ga niet alleen af op de prijs en bij deze vakmensen krijg je de know how er voor niets bij. Een goede restauratie waarbij gespecialiseerde mensen aan bod komen is investeren in de toekomst. Misschien is er daardoor minder subsidie nodig en kunnen we hierdoor een crisis voorkomen. ■
Bouwen aan monumenten
9
Tekst: Jac Buchholz Fotografie: Egid Pinkaers, Jacqueline Spijkerman
Stadhuis Culemborg nu Huis van de Stad
“Het gebouw heeft haar brede functie teruggekregen” Toen Roland van Schelven in 2006 burgemeester van Culemborg werd, vond de eerste officiële handeling plaats in het destijds niet meer door de gemeente gebruikte zestiende-eeuwse stadhuis. Bij die gelegenheid werd de uitspraak gedaan dat het gemeentebestuur graag weer op die locatie wilde terugkeren. Zes jaar later is die wens vervuld. Het stadhuis is nu Huis van de Stad; de bedoeling is dat de Culemborgers er op een zo breed mogelijke manier gebruik van maken.
10
Bouwen aan monumenten
Foto Linker pagina Een van de zalen in het historische deel Foto links boven Stadhuis Culemborg Foto’s RECHTS Ter verbetering van de openheid werden de dichte bogen bij de waag opengemaakt
I
n 2006 was niet meteen duidelijk wat er met het gebouw zou gebeuren, vertelt burgemeester Roland van Schelven. “We stonden voor de vraag: wat willen we eigenlijk? Vervolgens hebben we een aantal varianten naast elkaar gelegd. Uiteindelijk werd besloten er een plek voor alle Culemborgers van te maken, om het gebouw de brede functie die het vroeger had terug te geven.” Nadat die beslissing was genomen, was het zaak de financiering rond te krijgen. De gemeente besloot eerst te sparen en geld voor de werkzaamheden te reserveren. In 2009 was het financiële plaatje rond. “In die periode hebben we tevens de plannen voorbereid. Vervolgens vond er een architectenselectie plaats. Een belangrijk criterium daarbij was dat de gekozen architect zich kon vinden in het beeld dat wij voor het Huis van de Stad voor ogen hadden.” Nadat de keuze op Olivier Graeven van
Braaksma & Roos was gevallen werden in 2010 de plannen verder uitgewerkt. De uitvoering begon in 2011 en werd in januari van dit jaar afgerond.
Keldermans Het Culemborgse stadhuis werd tussen 1530 en 1540 in opdracht van Anthonis van Lalaing en zijn echtgenote Elisabeth van Culemborg gebouwd. Het nieuwe stadhuis, zo vonden de opdrachtgevers, moest de allure krijgen die paste bij hun adellijke status. Voor het ontwerp werd daarom een beroep gedaan op Rombout II Keldermans, telg uit een vermaard bouwmeestersgeslacht en persoonlijk architect van keizer Karel V. Hij ontwierp een gebouw dat kan
worden gezien als een fraai voorbeeld van Brabantse gotiek met renaissanceelementen. Beneden in de kelder kwamen het vleeshuis en de centrale hal. Op de eerste verdieping, bereikbaar via een trappenhuis binnendoor maar ook via de statietrappen en het bordes, waren de burgerzaal met op een verhoging de vierschaar (het gerecht) en de raadkamer, later burgemeesterskamer. Op de tweede verdieping was de raadszaal, die ook een tijd gebruikt is door de schutterij. Daarboven was een grote zolder. Het stadhuis heeft in de loop der tijd verschillende functies gehad: behalve als zetel van het stadsbestuur fungeerde het als gerechtshof, vleeshuis, wijnkelder en zetel van het polderbestuur. ▼
Bouwen aan monumenten
11
c van dillen en zoon bv aannemersbedrijf
03-11-2011
12:29:12
Transformatie Stadhuis Culemborg
Toussaintkade 52 , 2513 CL Den Haag | www.braaksma-roos.nl
foto: Egid Pinckaers
11110861_Verweij.pdf
Omgaan met van Essen Van dat oorspronkelijke gebouw is aan de binnenkant niet veel zichtwerk of ’huid’ over, vertelt architect Olivier Graeven. In de kelder zijn nog restanten van het vleeshuis en de waag te vinden. Tijdens de achttiende en negentiende eeuw zijn grote ingrepen verricht, maar de belangrijkste transformatie vond in de jaren veertig van de vorige eeuw plaats. “Dat gebeurde onder toezicht van architect A. van Essen uit Voorburg”, aldus Graeven. “Hij ging, naar toen gebruikelijk was, rigoureus te werk, en deed dat vanuit een door hemzelf bepaald schoonheidsideaal. Zo moesten de twee aangrenzende middeleeuwse huizen aan de Oude Vismarkt plaats maken voor een hele nieuwe vleugel in Neo-Hollands Classicistische stijl. Verder probeerde hij vanuit een eigen visie terug te grijpen naar de oorsprong
van het gebouw. Dat is onder meer te zien in de kruisgewelven die hij in een tongewelf heeft verwerkt.” Graeven legt uit dat deze zeventig jaar geleden uitgevoerde restauratie uitgangspunt van het ontwerp werd. “We hebben het ‘omgaan met van Essen’ genoemd.”
Een openbaar gebouw, een nieuwe ruimtelijkheid Graeven geeft aan dat in het oudste deel van het gebouw, dat de status van rijksmonument heeft, voornamelijk restauratieve ingrepen plaats vonden. Het deel dat gemeentelijk monument is (onder meer de door Van Essen aangebrachte vleugel) bood meer architectonische vrijheid. “Daar lag de mogelijkheid een nieuwe ruimtelijkheid te creëren en af te stemmen op de nieuwe openbare bestemming. Zo hebben we onder meer de historiserende achtergevel van Van Essen vier meter verlegd. ▼
Lichtstraat, strak, transparant Voor deze lichtstraat werden speciaal details met constructieve glasvinnen ontworpen. Deze glazen vinnen werden opgebouwd uit meerbladig gelaagd glas. Ze vormen de onderconstructie voor de horizontale beglazing en zijn v.v. een intern waterafvoerkanaal. De beglazingen zijn onderling verlijmd met een structurele kit. Doorgaans ontwikkelen, produceren, en monteren wij glas/metaalconstructies (dak of gevel) in de ruimste zin van het woord op klantspecifieke uitvoering en maatvoering. De specifieke vorm, met vier schuine zijden, in combinatie met de structurele liggers en vlakglas waren voor Glasdak Nederland b.v. de redenen om deze uitdaging aan te gaan met als resultaat een prachtige transparante lichtstraat voor deze opdrachtgever.
FOTO De nieuwe stadszaal
foto E. Pinkaers
Bouwen aan monumenten
13
Verder zijn er twee later gebouwde schuren weggehaald. Op die manier is de tuin weer een waardevolle buitenruimte geworden – en geen restruimte meer – zoals te zien op een oude kaart van Blaauw. De minimalistische tuin biedt de nieuwbouw en het rijksmonument voldoende ruimte zodat ze niet met elkaar concurreren.” Twee andere belangrijke ingrepen, zegt Graeven, waren het verbeteren van de toegankelijkheid en de transparantie. Om het gebouw ook voor minder-validen toegankelijk te maken is er onder meer een lift gerealiseerd. Dat is gelukt zonder de dakconstructie aan te tasten. Ter verbetering van de openheid werden verder de dichte bogen bij de waag opengemaakt waardoor een spannende nieuwe zichtlijn door het gebouw naar de nieuwe stadszaal en naar de tuin is ontstaan. “Het centrale deel van het gebouw, dat
eerst een donkere plek was, is nu licht en open. De waag heeft bovendien weer een verbinding met buiten zoals dat ooit het geval was. De nieuwe stadszaal is een nieuw monumentaal onderdeel van het stadhuis, een soort buitenruimte met een aparte kap. Het heeft door de bijzondere dakconstructie met de lichtstraat zicht op het historische gebouw en historische omgeving.
Monnikenwerk Hoofdaannemer bij het project was C. van Dillen en Zoon uit Culemborg, een bedrijf met een historie die teruggaat tot 1724. Directeur Cees van Dillen is blij dat hij als middelgrote lokale aannemer het werk mocht uitvoeren. “Vaak wordt er toch al snel naar de grotere restauratiebedrijven gekeken, terwijl wij ook alle vakkennis in huis hebben.” Het project kende een aantal bijzondere uitdagingen,
ADVERTENTIES
Recycling - Afvalcontainers Zand & Grindhandel Sloop & Asbestverwijdering
Hopeseweg 3 3925KT Scherpenzeel Postbus 114 3925 ZJ Scherpenzeel T: 033 - 277 18 80 F: 033 - 277 11 55 E: info@methorstmilieu.nl
GLASDAKEN • LUIFELS
Waalbandijk 67 4051 CK Ochten Postbus 114 3925 ZJ Scherpenzeel T: 0344 - 693303 F: 0344 - 692159 E: info@gerritsenmilieu.nl
GLASWANDEN • LIFTSCHACHTEN Windmolen 25 4751 VM Oud Gastel Bedr. terrein Korenweide
Telefoon: 0165-309150 Fax: 0165-309158 E-mail: glasdaken.nl
www.glasdaken.nl 14
W W W. A F VA L A F V O E R . N L
Bouwen aan monumenten 12880125_methorst.indd 1
01-03-12 15:16
Huis van de Stad te Culemborg Vorig jaar heeft Methorst Milieu Aannemingsbedrijf BV een werk aangenomen in Culemborg waarbij het hele bedrijf ingezet kon worden. Het ging om de renovatie en de nieuwbouw van het Stadhuis van Culemborg. Bouwbedrijf C. van Dillen en Zoon BV te Culemborg was de hoofdaannemer van het project. Methorst Milieu heeft de volgende werkzaamheden voor zijn rekening genomen: - Asbestsanering - Inpandige renovatiesloopwerkzaamheden - Totaalsloop - Grondsanering - Het grondwerk ten behoeve van de nieuwbouw - Aanleg van nieuwe riolering - Bestrating van het terrein - Beplanting in de nieuwe binnentuin - Gehele terreininrichting
constructie liep anders dan op tekening was vastgelegd. We hebben vervolgens enkele stalen balken verlegd en advies gegeven met betrekking tot het anders stempelen van de draagconstructie.” Het verplaatsen van de achtergevel en het openen van de togen bij de waag was volgens Van Dillen eveneens een intensief onderdeel. “Er is daar sprake van authentiek metselwerk. We hebben de stenen er stuk voor stuk uitgehaald, geslepen en opnieuw gebruikt. Monnikenwerk.”
FOTO De historiserende achtergevel van Van Essen werd vier meter verlegd
vertelt Van Dillen vervolgens. “Bij een historisch gebouw weet je dat niet alles tot in detail is gedocumenteerd en dat je nog wel eens tegen onverwachte zaken kunt aanlopen. Dat was onder andere het geval bij het maken van de doorbraken voor de lift. De gewapende
De wil tot perfectie die bij alle betrokken partijen aanwezig was, botste wel eens met de strakke planning, zo heeft Cees van Dillen ervaren. “We hadden een strakke deadline en om de opening te halen hebben we op een gegeven moment onze werktijden aangepast zodat alles tijdig klaar was.” Die openingsweek in januari was bedoeld om zo veel mogelijk inwoners van de stad de gelegenheid te geven hernieuwd kennis met het gebouw te maken, zegt burgemeester Roland van Schelven. “Er zijn tussen de 6.000 en 7.000 bezoekers geweest en de reacties waren bijzonder enthousiast. Dit moet dan ook een plek zijn voor allerlei uiteenlopende evenementen: huwelijken, jubilea, vergaderingen en noem maar op. De eerste stap is gezet en ik weet zeker dat binnenkort heel Culemborg het gebouw als Huis van de Stad gaat zien.” ■
Bij dit project kwamen de certificaten die ons bedrijf de afgelopen jaren heeft verworven goed van pas. Een eis voor het uitvoeren van de werkzaamheden was, dat de aannemer in het bezit is van het VCA-certificaat, het NENEN-ISO 9001, het SC-530-certificaat, het SVMS-007 certificaat en het SIKB-7001 certificaat. De containerservice, afvalverwerking en bouwstoffenleveranties zijn verzorgd door onze afvalinzamelaar Methorst Milieu Transport bv. Vervolgens heeft Methorst Milieu Recycling bv de afvalstromen op de meest duurzame manier verwerkt op onze locatie in de Betuwe t.w. Gerritsen Milieu te Ochten. Het uitgangspunt hierbij is maximaal hergebruik! Een mooi project waarbij het gehele bedrijf ingezet kon worden!
Bouwen aan monumenten
15
Tekst: Jac Buchholz Fotografie: Theo Paap e.a.
Restauratie Joannes Nepomucenuskerk Woudrichem
“De hand van de stukadoorsmeester� Toen er in de jaren zeventig groot onderhoud werd verricht aan de Joannes Nepomucenuskerk in Woudrichem was de kerk nog geen Rijksmonument. Destijds zijn er dan ook enkele kenmerkende elementen verwijderd, zoals het trapgeveltje en de kerkbanken. Die keren bij de huidige restauratie niet terug. Het project is verder vooral bedoeld om de algehele conditie van het gebouw te verbeteren.
16
Bouwen aan monumenten
Foto Linker pagina De kerk voor de renovatie met gebreken aan de gevel en de toren Foto links boven De kerk met trapjesgevel en meer details Foto rechts Het stuukwerk met waalformaat motief en de blokken met schelpstructuur. Verschillende motieven zijn aangetroffen
D
e Joannes Nepomucenuskerk ligt aan een smalle straat, ingeklemd tussen woningen. Dat bracht op het logistieke gebied enkele uitdagingen met zich mee, vertelt uitvoerder Gerrit Blom van de Bonth van Hulten, aannemer van het project. “Ruimte voor puincontainers is er nauwelijks, voor opslag evenmin, dat gebeurt in de kerk. En de bouwkeet, die hebben we in eerste instantie ook in de kerk, op het zangkoor geplaatst. Verder doen we veel voorbereidende werkzaamheden in de eigen, machinale werkplaats.”
Zaalkerk Bij de Joannes Nepomucenuskerk gaat het om een zogenaamde Waterstaatskerk. Dat zijn kerkgebouwen die tussen 1824 en 1875 met financiële steun van de landelijke overheid werden gebouwd met de bedoeling een eind te maken aan het conflict tussen katholieken en hervormden over het bezit van die kerkgebouwen. Het ontwerp en de bouw van
dergelijke kerken was onderhevig aan de goedkeuring en controle door ingenieurs van het ministerie van Waterstaat. In tegenstelling tot wat vaak wordt gedacht is het begrip Waterstaatskerk niet verbonden aan een bepaalde bouwstijl. Een bekend voorbeeld is de Mozes en Aäronkerk in Amsterdam. Net als die kerk
zijn in de Joannes Nepomucenuskerk allerlei klassieke elementen te herkennen. Het gaat dan ook om een neoclassicistische zaalkerk met Dorische zuilen, kroonlijst en nis met beeld aan de voorgevel en een gekoepeld torentje. In de afgelopen jaren kwamen er diverse problemen aan het licht, vertelt ▼
Bouwen aan monumenten
17
Frank van der Linden projectadviseur en hoofd van afdeling bouwzaken van het bisdom Breda, maar het duurde tot 2009 voordat dankzij een subsidiebeschikking van de provincie Noord-Brabant de financiële middelen voor herstel beschikbaar kwamen.
Gestabiliseerd “De problematiek was veelzijdig. Het betrof onder meer het pleisterwerk op de voorgevel, dat was aan het krakeleren waardoor er stukken loslieten. Er was verder sprake van houtrot op diverse plaatsen, onder meer in de voortoren vanwege een lekkage, de brugstaven in de glas-in-loodramen waren verroest, de ramen zelf waren beschadigd en in de gevels zaten zettingsscheuren.” Dat laatste als gevolg van een grondwaterproblemen in het verleden, zegt Van der Linden. Dat probleem heeft zich gestabiliseerd op het moment dat met ADVERTENTIE
de Bonth van Hulten bv
Website www.debonthvanhulten.nl
Bouw • Restauratie • Projectontwikkeling
18
Bouwen aan monumenten
Foto Linker pagina De koepelbedekking is met veel liefde voor vakmanschap gemaakt door de loodgieters en kan weer jaren mee Foto’s BOVEN De oude koepelconstructie, waar al veel aan gerepareerd was en de nieuwe kapconstructie, met veel vakmanschap gemaakt Foto onder Het kostbare schilderij zal eerst gerestaureerd worden voordat het wordt terug gehangen
het herstel grotendeels werd begonnen. “Er is onderzoek gedaan en er hebben metingen plaatsgevonden. Daar kwam uit naar voren dat constructief ingrijpen niet nodig was.” Na een gedegen voorbereiding kon in januari 2011 met de werkzaamheden worden begonnen. Totdat die zijn afgerond, naar verwachting aan het eind van dit jaar, wijkt de kerkgemeenschap uit naar de kerk van het nabij gelegen Sleeuwijk.
Nieuwe schenkelconstructie Een voorbereiding kan nog zo gedegen zijn, merkt Frank van der Linden vervolgens op, bij een monumentaal gebouw stuit je gedurende het werk vaak op onverwachte zaken. In dit geval de muurplaten. “De onderzijden waren aan het verzwammen, van voor tot achteren. We zijn op onverwachte plekken ankers tegengekomen en verder vroeg de constructie van de torenkoepel meer aandacht dan verwacht.” De timmerlieden van de Bonth van Hulten zagen dat echter als een bijzondere uitdaging, aldus Gerrit Blom. “Er moest een nieuwe schenkelconstructie worden gemaakt, de bedekking en het loodwerk zijn vervangen in verband met de waterdichtheid en verder zijn er op
detailniveau verbeteringen uitgevoerd. Het betrof de oorspronkelijke constructie en daarin is na zoveel tijd niets meer rechttoe-rechtaan. Op zo’n moment komt vakmanschap en ervaring om de hoek kijken.” Aan de voorzijde werd de cementmortel vervangen door een kalkgebonden mortel en ook wordt een hardstenen plintlijst geplaatst. Blom: “Het stucwerk op de voorgevel bevatte verschillende motieven, waarschijnlijk door verschillende mensen aangebracht. Na enkele monsters te hebben gezet is er voor een ander motief gekozen. Daarin is dus de hand van de huidige stukadoorsmeester te zien.” Tot de werkzaamheden behoren ook inboetwerk, het maken van een beloopbare goot en het vervangen van de leien op het dak door Penrhyn-lei uit Wales. Nu met de juiste overlapping. Bovendien is er over de toekomst nagedacht, zegt Frank van der Linden tot besluit. “Het gebouw wordt zodanig aangepast – denk aan een toiletblok – dat er tevens kerkgerelateerde activiteiten in kunnen plaatsvinden. Je ziet dat soort ontwikkelingen op veel plaatsen en wij hebben nu de kans er op in te spelen.” ■
Over de patroon en het schilderij Wie was Joannes Nepomucenus? Voor veel mensen zal deze heilige een onbekende zijn, maar niet voor Theo Paap, parochiaan en vanwege zijn bouwkundige en historische kennis toegevoegd aan de restauratiecommissie. “Joannes Nepomucenus was een priester uit West-Bohemen in de tweede helft van de veertiende eeuw. Volgens de legende wilde hij niet aan zijn heer, koning Wenceslaus, prijsgeven, wat diens vrouw hem gebiecht had. Daarom werd hij van de Karelsbrug in de Moldau geworpen. Daarmee werd hij onder meer de patroon van de biechtvaders en is zijn beeld vaak bij bruggen te vinden.” Bijzonder is verder het schilderij ‘De geboorte van Christus’ dat de Vlaming Jan Baptist van der Hulst na de ingebruikname aan de kerk schonk. “Waarom hij dat deed is niet bekend”, zegt Paap. “Het is een fraai werk dat echter in niet al te beste staat verkeerde. We laten het restaureren en daarna krijgt het zeker weer een plek in de kerk.”
Bouwen aan monumenten
19