Bouwen aan Monumenten 02 2009

Tijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

2

2009

Landhuis Elswout nadert na 125 jaar voltooiing Special glas

Molen De Kameel herrijst

Virtuele wandeling door historie Zutphen

Kasteel Warmelo te diepenheim

DONATUS VERZEKERT VERTROUWD SINDS 1852

In 1852 krijgt de liberale politicus Floris Adriaan baron van Hall opdracht door middel van een politieke enquĂŞte de wenselijkheid van zoutaccijnzen te onderzoeken. In datzelfde jaar wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise.

Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

Monumentaal genieten in culturele winkelstad Roermond

Vier miljoen bezoekers per jaar weten het al. Monumentaal genieten doe je in Roermond. Een stad rijk aan historie en internationale allure. Beleef de sfeervolle binnenstad met haar prachtige pleinen en kerken. Winkelen wordt een lust tussen de monumentale panden van hartje Roermond. Roermond, een bruisende stad waar verleden, heden ĂŠn toekomst hand in hand gaan. Een stad die u bovendien met open armen ontvangt!

Kijk voor meer informatie op www.roermond.nl.

Foto’s: Gemeente Roermond

Uw hout verdient behoud

Tijdig houtproblemen opsporen én oplossen De aanwezigheid van houtrot veroorzakende schimmels of van insecten die hout als voedselbron of als verblijfplaats gebruiken, kunnen ernstige schade toebrengen aan de constructie van uw pand. Vooral monumentale panden zoals musea, kerken en grachtenpanden, maar ook oudere en nieuwe woningen en bedrijfspanden kunnen te kampen krijgen met deze problemen.

Wanneer u geen preventieve maatregelen neemt, kunnen

door houtaantastende organismen op te sporen en tegen

zwammen, schimmels, (grote) houtworm, huisboktor of

te gaan. Onze vakbekwame medewerkers geven u inzicht in

spinthoutkever gewoon hun gang gaan. En als de gevolgen

de gevaren die deze organismen met zich meebrengen en

daarvan zichtbaar worden, is het leed al geschied.

adviseren over een effectieve oplossing.

Bewezen expertise

Meer weten?

Rentokil Pest Control neemt een vooraanstaande positie in

Wilt u meer weten over houtworm en andere houtaantasters,

op het gebied van inspectie, preventie en bestrijding.

vraag dan ons boekje ‘Wondere wereld van de houtparasiet’

Onze experts zorgen voor de bescherming van uw pand

aan via info@rentokil.nl of maak een afspraak voor een inspectie.

Bel 0800-Rentokil (0800-7368654) of kijk op www.rentokil.nl

voorwoord

Beste lezers, Het is een bijzondere aanblik, de Italiaanse villa in neorenaissance stijl die zich aftekent tegen de Hollandse lucht. Het was zo ongeveer het plaatje dat de Amsterdamse bankier Willem Borski III voor ogen had toen hij in 1882 landgoed Elswout erfde en besloot de bestaande woning te vervangen. Hij heeft het huis nooit voltooid gezien, laat staan er in gewoond. In 1884 overleed hij en werden de bouwactiviteiten stopgezet. Om nu, zo’n 125 jaar later te worden voltooid. Tot vrijwel in het detail, op basis van de tekeningen van toenmalig architect Muysken. De beschrijving van dit project is een van de verhalen die u terug kunt lezen in deze tweede editie van Bouwen aan Monumenten.

Verder een speciaal over glas en glas in monumenten. Vaak kunstwerken op zich, verhalend en beeldend. Lange tijd was de glazenier een enigszins in zichzelf gekeerde, solitair opererende ambachtsman. Daar is met de oprichting van de OVG, de Ondernemers Vereniging van Glazeniers, echter verandering in gekomen. Met onder andere de nadruk op kennis en kennisuitwisseling is er een transparante, meer samenhangende branche ontstaan. Dat is in het voordeel van de glazeniers, maar eveneens van de opdrachtgevers, zo vertelt de onlangs tot voorzitter van de OVG benoemde Rob Crèvecoeur. Verder belichten we weer een aantal bijzondere restauratieprojecten, zoals de herbouw van Molen De Kameel, die na lange tijd weer onderdeel gaat uitmaken van het stadsbeeld van Schiedam.

Tot slot willen wij in de feestmaand niet achterblijven met het uitdelen van presentjes. Daarom laten we u, zoals u wellicht al heeft gezien, geïntegreerd in deze uitgave van Bouwen aan Monumenten kennis maken met Professional, een nieuwe uitgave van Louwers Uitgeversorganisatie. Professional is een vaktijdschrift voor de renovatie-, onderhouds- en afwerkingsbranche. Een vakblad met verhalen die vaak raakvlakken met de restauratiebranche hebben. Vandaar deze eenmalige combinatie, goed voor dubbel leesplezier. Waar tijdens de feestdagen ongetwijfeld tijd voor is.

Rest ons tot slot niets anders dan u prettige feestdagen te wensen en een gezond en succesvol 2010.

Jac Buchholz

Bouwen aan monumenten Tijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed Jaargang 1, nummer 2 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351 Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl België Louwers Mediagroep BVBA Postbus 15 B, 3910 Neerpelt, België T +32 (0)11 605540 F +32 (0)11 605541 E info@louwersmediagroep.be W louwersmediagroep.be Redactie Jac Buchholz Redactieadres Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Bladmanagement Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl Jos Stultiens E j.stultiens@louwersuitgevers.nl Secretariaat Manuela Depenbrock Advertenties Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 Abonnementsprijs € 47,70 per jaar incl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Adreswijzigingen Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert Vormgeving / Art-direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Valerie Berben Petra Kunnen Opzeggingen Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.

Doelgroep Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/ of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

8

Na 125 jaar nadert landhuis Elswout voltooiing

14

Restauratie Sint-Pieter in Oirschot

18

Glasspecial

32

Journaal

36 Ambachtelijke ‘witjes’ sieren keuken Paleis op de Dam 38 Eeuwenoude molen keert terug in stadsbeeld Schiedam

2009

LANDHUIS ELSWOUT NADERT NA 125 JAAR VOLTOOIING

NUMMER 2

BOUWEN AAN MONUMENTEN TIJDSCHRIFT OVER MONUMENTENZORG, RESTAURATIE, BEHEER EN BEHOUD VAN CULTUREEL ERFGOED

TIJDSCHRIFT OVER MONUMENTENZORG, RESTAURATIE, BEHEER EN BEHOUD VAN CULTUREEL ERFGOED

2

2009

44

Vakopleiding

48 Nieuwe functie voor monumenten 52

Project ‘De verdwenen stad’

54 Glas-in-loodramen Goirkese kerk in Tilburg geheel gerestaureerd 56

SPECIAL GLAS

MOLEN DE KAMEEL HERRIJST

VIRTUELE WANDELING DOOR HISTORIE ZUTPHEN

2 2009102_BAM_OPM.indd 1

Coverfoto: Landgoed Elswout Cobraspen Vastgoedontwikkeling BV

21-12-2009 12:38:01

Marvin Prins´ voorliefde voor authentieke ornamenten

59 Wie doet Wat?

Bouwen aan monumenten

Toen Willem Borski III in 1882 landgoed Elswout en het daarop gelegen woonhuis erfde, nam hij vrijwel meteen de beslissing het bestaande gebouw te vervangen door een villa in Italiaanse renaissancestijl. Van zijn nieuwe woning heeft hij echter nooit kunnen genieten; hij overleed nog gedurende de bouw, in 1884, en het nieuwe landhuis Elswout werd daarna nooit afgebouwd. Tot enkele jaren geleden Cobraspen Vastgoedontwikkeling BV uit Overveen met het idee kwam om het gebouw verder af te bouwen volgens het idee van Borski en het daarop gebaseerde ontwerp van toenmalig architect Muysken.

8

Bouwen aan monumenten

Italiaanse Renaissance in Noord-Holland

Na 125 jaar nadert landhuis Elswout voltooiing

N

ee, Willem Borski III was niet te spreken over de woning op het door hem in 1882 geërfde landgoed Elswout in Overveen. De Amsterdamse bankiersfamilie Borski was in de negentiende eeuw gedurende drie generaties eigenaar van het landgoed en Willem was telg van de derde generatie.

Het landgoed bestond al sinds de zeventiende eeuw en was toen voorzien van een paleisachtig, klassiek woonhuis met bijgebouwen, bestemd als zomerverblijf, zoals in die tijd door de Amsterdamse elite wel meer buitenhuizen in deze omgeving werden gebouwd. Rond 1800 kwam Elswout in bezit van de familie Borski en Willem Borski I – de grootvader van Willem III – besloot in 1805 het bestaande herenhuis te vernieuwen naar een ontwerp van de Amsterdamse architect Ziesenis. In de loop van de eeuw wist de familie het landgoed fors uit te breiden. Tot 1884. Zoals gezegd be-

sloot Willem III twee jaar eerder een nieuwe woning te laten bouwen, een villa in neorenaissancestijl waarvoor de architect C. Muysken het ontwerp verzorgde. Terwijl de woning in aanbouw was overleed Willem III en de bouw werd stopgezet. Op dat moment waren alleen de vier gevels, de terrassen en het botenhuis gerealiseerd. Borski’s zus was de rechtmatige erfgenaam, maar zij had er geen interesse in.

Militaire basis Wat restte was de aanzet tot een Italiaanse villa, een lege huls feitelijk, waarin de ramen met houten klossen in de kozijnen waren gezet en het glas werd beschilderd met gordijnen om van afstand een bewoonde indruk te wekken. Decennialang stond het gebouw leeg, vervolgens kreeg het diverse functies om nu alsnog te worden afgebouwd zoals Borski en Muysken het hebben bedoeld. Het idee hiervoor

en opdrachtgever is projectontwikkelaar Cobraspen, eveneens uit Overveen. Op voorwaarde dat dit idee inderdaad zou worden verwezenlijkt kreeg het bedrijf het landhuis enkele jaren geleden in bezit.

Directeur Luigi Prins vertelt hoe dat in zijn werk ging en schetst tevens welke bewoners er sinds de Tweede Wereldoorlog onderdak vonden. “Dat waren allereerst de Duitsers, die vestigden zich er in 1940 – nadat de woning dus bijna zestig jaar had leeggestaan, al fungeerde het wel nog enige tijd als timmerwerkplaats. Ze richtten het provisorisch in als militaire basis. Er kwam een dak op het gebouw en er kwamen vloeren in.” Na de oorlog kreeg het huis een onderwijsfunctie, aldus Prins, en werd de bovenverdieping onder andere gebruikt als gymzaal. Nadat in de jaren vijftig eerst de gemeente Bloemendaal eigenaar van het landgoed was geweest, werd Staatsbosbeheer dat in 1970. In 1992 kwam het huis weer leeg te liggen, na het vertrek van de Zochener tuinbouwschool.

Oorspronkelijke bouwtekeningen en interieurontwerpen “Eind jaren tachtig kwam er van Staatsbosbeheer een oproep om plannen in te dienen voor de restauratie van landhuis Elswout”, vervolgt Luigi Prins. “Een goede balans met het openbare karakter van het landgoed – dat in de jaren vijftig voor het publiek werd opengesteld – moest een van de belangrijke uitgangspunten van die plannen zijn.” ▼

9

Luigi Prins toont een houten ornament

In totaal worden er meer dan honderd plannen ingediend, waaronder dat van Cobraspen, aldus Prins. Daarvan werden er zestig serieus genomen. Negen jaar later bleek dat er van die zestig nog vier over waren. Een van de gegadigden was Cobraspen, dat een half jaar later ook als winnaar werd aangewezen.

“De keuze viel op ons vanwege ons idee om met de oorspronkelijke bouwtekeningen en interieurontwerpen, die waren teruggevonden bij de erven van de familie Borski, uit 1882 aan de slag te gaan. Daarnaast kozen we een kantoorfunctie als nieuwe bestemming voor het landhuis omdat dat naar onze mening goed aansluit bij de eis dat er een goede balans moet bestaan tussen de openbare bestemming van het 85 hectare grote landgoed en het gebruik van het gebouw.”

10

>

>

Bouwen aan monumenten

Klassieke zuilenindeling Een van de eerste problemen waar Cobraspen bij de uitvoering van het idee tegen aanliep was dat het financieel niet haalbaar was Italiaans marmer toe te passen. Er moest dus worden gezocht naar een alternatief. Luigi Prins besloot zich in 2003 aan te sluiten bij een handelsmissie naar China, waar onder meer oud-Commissaris van de Koningin van Noord-Holland Jos van Kemenade deel van uitmaakte. “Ga je alleen op pad, dan raak je in zo’n enorm land als China verloren. Dankzij zo’n missie kun je de juiste contacten leggen en deuren openen.”

Prins bezocht diverse natuursteengroeves en vond, met de kleurwaardes van het oorspronkelijke marmer als belangrijkste criterium, uiteindelijk wat hij zocht. Daarop kon een jaar later met de werkzaamheden worden begonnen. Werkzaamheden

Luigi Prins en Peter van Asselt

waarmee landhuis Elswout het aanzien krijgt van villa’s zoals die in de zestiende eeuw door beroemde architecten als Palladio c.s. in Italië werden gerealiseerd. Met oog voor symmetrie, klassieke details als architraven en bogen en toepassing van de klassieke zuilenindeling met Dorische, Ionische en Korinthische zuilen. Verder ook veel massief houten elementen waaronder fraai bewerkte deurornamenten.

Alles vrijwel tot in het detail uitgewerkt, zoals in 1882 beschreven. Een aanpak die volgens Luigi Prins kenmerkend is voor Cobraspen als de ontwikkelaar betrokken is bij een restauratieproject.

Buitengebied Daarnaast is er echter eveneens oog voor de eigentijdse eisen waar het pand aan moet voldoen, zeker in zijn functie als kantoorgebouw. ▼

Bouwen aan monumenten

“Rijk uitgevoerde, arbeidsintensieve opdrachten als deze zijn een echte uitdaging”

Een renaissancevilla met tal van houten elementen, de restauratie van Landhuis Elswout was een kolfje naar de hand van Timmerfabriek van Vliet uit Ameide. “We zijn gespecialiseerd in restauratie en renovatie en zeker omvangrijke projecten als dit doen we graag”, verklaart Matthijs van Vliet. “Alles wat met hout en houtbewerking te maken heeft kunnen we verzorgen, met name als het om afwijkende producten gaat. Niet voor niets hanteren we de slogan ‘voor wie speciaal standaard is’.” Bij Timmerfabriek van Vliet is dan ook een zeer uitgebreide knowhow op het gebied van hout en houtbewerking aanwezig. De medewerkers zijn vakmensen met veel ambachtelijke kennis en verstand van moderne technieken waar dan ook volop gebruik van wordt gemaakt. Kennis waarmee ze elke opdracht op het gebied van geveltimmerwerk, kozijnen, bouwelementen en interieurwerk volgens de wensen van de klant kunnen uitvoeren. En waarmee ze vaak een adviserende rol spelen richting diezelfde opdrachtgever of aannemer.

Ook bij de restauratie van Landhuis Elswout speelde de kennis van Van Vliet een belangrijke rol en was er vaak overleg met andere betrokken partijen. “Het is een rijk uitgevoerde, arbeidsintensieve opdracht; voor ons een echte uitdaging”, aldus Matthijs van Vliet. “We zijn in 2005 begonnen en hebben onder andere ramen,kozijnen en deuren vernieuwd, trappen geleverd, daarna de lambrisering aangebracht, ornamenten en houtsnijwerk verzorgd en op diverse verdiepingen plafonds en kasten gemaakt. Geheel in de stijl van een Italiaanse renaissancevilla, zoals het ooit eind achttiende eeuw was bedoeld.” De eerste en tweede verdieping zijn wat de houten elementen betreft nagenoeg afgerond, geeft Van Vliet aan.

Momenteel ligt het werk binnen stil in verband met de onderhandelingen over het opknappen van de buitenruimte.

“Zodra die afgerond zijn pakken we de draad weer op dan maken we ons werk af.”

11

OOSTENDORP Interieur- en meubelstoffering B.V.

Oostendorp Interieur- en meubelstoffering is een ambachtelijk bedrijf. Wij restaureren en reconstrueren o.a. wandbespanningen, gordijnen, traplopers, en meubelstoffering. Hierbij maken wij gebruik van originele materialen en technieken. In onze showroom hebben wij een uitgebreide collectie stoffen en tapijten uit diverse stijlperiodes.

Lid van Restauratoren Nederland en Restauratieconvergent (www.restauratieconvergent.nl)

Vlasakker 12 3417 XT Montfoort

T (0348) 47 19 21 F (0348) 47 44 67

E info@oostendorp.biz I www.oostendorp-stoffering.nl

Bouwen aan monumenten

Zo worden de leidingen voor bijvoorbeeld warmte, koeling en elektriciteit weggewerkt, worden er vrijwel onzichtbare kabelgoten aangelegd en wordt ook de isolatie op een dusdanige manier verwerkt dat het oorspronkelijke ontwerp nauwelijks wordt aangetast. Directie Secretaris Peter van Asselt van Cobraspen legt uit dat het feit dat het gebouw eerst volledig werd gestript daarbij een voordeel was. “We hebben zo veel meer mogelijkheden om eigentijdse elementen zo goed mogelijk weg te werken.” Hij maakt vervolgens duidelijk dat de bouwwerkwerkzaamheden voor een belangrijk deel zijn afgerond, maar eerder dit jaar tijdelijk zijn gestopt vanwege het verschuiven van de aandacht naar het 2.000 vierkante meter grote buitengebied – de terrassen en wegen – rondom het gebouw.

“Dat gebied moet namelijk ook helemaal worden opgeknapt en in orde zijn, eerder kun je het gebouw niet overdragen aan een huurder. Die werkzaamheden vragen echter om externe financiering en dat willen we nu dus eerst regelen. Zo loopt er momenteel een subsidieaanvraag en is er een stichting opgericht die draagvlak moet creëren en gelden moet binnenhalen.” Hoe lang dat

Het interieur zoals het ook oorspronkelijk was bedoeld

gaat duren, durft Van Asselt niet te zeggen.

“We hopen zo snel mogelijk, maar het is natuurlijk een fors project. We werken in ieder geval nauw samen met diverse partijen, waaronder Staatsbosbeheer.” De afrondende werkzaamheden binnen zullen volgens Luigi Prins daarna niet al te lang meer in beslag nemen. “De planning is ongeveer een half jaar. Veel onderdelen en elementen zijn bijvoorbeeld al klaar, zoals de deurornamenten. Die kunnen zo worden geplaatst.

Hetzelfde geldt voor de wanden, die kunnen in korte tijd worden bespannen. Tegen die tijd is er waarschijnlijk ook meer duidelijkheid over een eventuele huurder, zodat we tevens met bepaalde wensen van zijn kant rekening kunnen houden.”

En zo komt er al met al – op de funderingen van de eerste woning uit 1640 – op landgoed Elswout dan toch de Italiaanse renaissancevilla die Willem Broski wellicht wel in zijn hoofd maar nooit in werkelijkheid heeft gezien. De historische en authentieke sfeer heeft het gebouw in ieder geval, zo merkte Luigi Prins tijdens een rondleiding. “We stonden in het atrium dat uitzicht biedt op de gaanderijen rondom de drie verdiepingen toen iemand de opmerking maakte dat het hem opviel dat we de oorspronkelijke pilaren uit de negentiende eeuw – die er dus nooit zijn geweest – hadden laten staan. Dat was een extra bevestiging dat we op de juiste manier te werk zijn gegaan.” ■

13

Bouwen aan monumenten

Restauratie Sint-Pieter in Oirschot

“Monument met grote maatschappelijke, culturele en religieuze waarde” In opdracht van het kerkbestuur maakt de Monumentenwacht Brabant iedere twee jaar een rapport van de staat waarin de monumentale SintPieter in Oirschot zich bevindt. Vier jaar geleden bleek dat de toestand dusdanig was dat een omvangrijke restauratie noodzakelijk was.

E

en restauratie die zo’n 4,6 miljoen euro kost. Deels bijeengebracht door landelijke, provinciale en gemeentelijke overheden, voor onder meer het bijeenbrengen van de overige gelden werd de Stichting Behoud Sint-Pieter Oirschot opgericht. De restauratie is inmiddels begonnen en zal vanwege de omvang in ieder geval langer duren dan de door het Rijk voorgeschreven twee jaar, geeft Nicoline van Tiggelen aan, secretaris van de stichting en tijdens de restauratie woordvoerster van het kerkbestuur.

De Sint-Pieter in Oirschot is na de Sint-Jan in Den Bosch de grootste kerk in het bisdom ’s-Hertogenbosch en hoort qua omvang tot de grootste kerken in Nederland.

Die grootte heeft zo zijn invloed op het restauratieproject, wat onder andere terug te zien is in de bouw van het steigerwerk.

Daar werd op 25 februari van dit jaar mee begonnen en zo’n vijftig werkdagen later hing er een gewicht van circa 170 ton aan de toren. “Met de steigers van deze kerk kun je normaal gesproken vier tot vijf ker-

14

ken doen”, aldus Nicoline van Tiggelen.

Ze legt uit dat nu de steiger er eenmaal staat, tevens een aantal wat minder urgente restauratiewerkzaamheden zullen worden uitgevoerd, zoals het vervangen van de leien. “Anders moeten we over een aantal jaren weer een dergelijk grote steiger laten bouwen, met alle kosten en inspanningen van dien. Het is efficiënter om er nu gebruik van te maken.”

Kempische gotiekstijl De officiële start van de restauratie was medio april 2009 en nu, ruim een half jaar later is de eerste fase, de top van de toren, afgerond. De restauratie wordt uitgevoerd in zeven verschillende fases die elkaar deels overlappen. Parallel aan de torenrestauratie zijn in september fase 2 en 3 van start gegaan: te weten de noordelijke zijbeuk aan de kant van het gemeentehuis en de vieringtoren. Naast restauratiewerkzaamheden is een deel van het werk dat nu wordt uitgevoerd nodig om zaken ongedaan te maken of te verbeteren van het herstel tijdens twee periodes van rampspoed in de twintigste eeuw. Het

waren niet de enige tegenslagen die de Sint-Pieter in zijn lange bestaan heeft gekend, maakt Nicoline van Tiggelen aan de hand van een korte omschrijving van de historie van de kerk duidelijk. “De oorspronkelijke Sint-Pieter is gebouwd in 1268, ter vervanging van een Romaanse Mariakerk uit circa 800. Deze was te klein geworden voor het kapittel van kanunniken. Die hadden de leiding over de kerken in de Kempen en ze bouwden daarom een grotere kerk.” Deze oorspronkelijke SintPieter werd in 1462 bij een brand volledig verwoest en daarbij ging eveneens het complete inventaris en archief verloren.

Begin zestiende eeuw, tussen 1500 en 1510, werd de kerk herbouwd op de funderingen van de oude kerk. Het werd een gebouw in Kempische gotiekstijl, met kenmerkende horizontale speklagen en

Bouwen aan monumenten

waarin in de loop der eeuwen wel zeven verschillende soorten natuursteen werd verwerkt, waaronder vooral Weiberner, Ettringer en hier en daar ook Hohenleier of Römer tufsteen, en Franse kalksteen.

Stompe toren Net als bij de oorspronkelijke Sint-Pieter stonden er huizen tegen het gebouw, maar na een aantal blikseminslagen en branden waarbij de kerk beschadigd raakte en de huizen verwoest, werd onder koning Filips besloten ze niet meer opnieuw op te bouwen. Het voor de kerk gelegen marktplein stamt uit 1623 en de karakteristieke stompe toren uit 1627. “Tot die tijd was de toren meer dan honderd meter hoog met een spits van dertig meter”, aldus Van Tiggelen. “Na de zoveelste blikseminslag, in 1627 dus, werd de spits

niet meer hersteld en sindsdien is de toren zo’n dertig meter kleiner.” Vanaf 1648 kwam de kerk in gereformeerde handen om pas tijdens de Franse periode, in 1802, weer een katholieke kerk te worden; de toren bleef in bezit van de gemeente.

Zoals gezegd raakte het kerkgebouw in de twintigste eeuw tot twee maal toe zwaar beschadigd. De eerste keer was in 1904, toen de toren na een lange periode van verwaarlozing instortte. Om een dergelijke catastrofe in de toekomst te voorkomen werd de toren bij de heropbouw volgestopt met ijzerwerk, lange ijzeren staven van twee tot drie meter. Nicoline van Tiggelen: “Daarbij werd echter voorbij gegaan aan het feit dat ijzer gaat roesten en uitzet. Met de consequenties hebben we nu te maken. Bovendien was in die periode net het cement uitgevonden. ▼

De restauratie wordt uitgevoerd in zeven verschillende fases die elkaar deels overlappen

15

Bouwen aan monumenten

Aanbrengen van de nieuwe afdekblokken

Demonteren van het uurwerk

Werk aan de toren

Dat is ook in de toren toegepast, maar op de verkeerde manier. Het was te hard, waardoor de afwatering niet via het cement maar via de stenen verliep. Dat heeft heel wat gebarsten stenen en loslatende voegen opgeleverd.”

Verkeerde natuursteen De tweede ramp was in 1944, toen geallieerden de kerk beschoten in de veronderstelling dat er zich Duitsers in bevonden (wat achteraf niet het geval bleek te zijn).

Opnieuw stortte de toren in, het dak werd verwoest en de fraaie koorbanken uit 1510 gingen verloren. Tijdens de wederopbouw zijn vervolgens opnieuw de nodige fouten gemaakt, vertelt Van Tiggelen, wat mede terug te voeren was op de tijdgeest. “Net na de Tweede Wereldoorlog waren bepaalde materialen natuurlijk schaars. Bovendien werd er niet met dezelfde aandacht en zorgvuldigheid gerestaureerd als tegenwoordig. Er is dus bijvoorbeeld van slechte kwaliteit natuursteen gebruik gemaakt.”

Bij dat naoorlogse herstel werd een doopkapel aan de kerk toegevoegd, maar voor de rest bleef het gebouw de omvang van 1510 behouden. In 1966 werd de SintPieter een rijksmonument. Dat nu dus opnieuw ingrijpend wordt gerestaureerd, zij het met meer oog voor het oorspronkelijke gebouw dan in de afgelopen eeuw. “De top van de toren is nu klaar. Haan en kruis zijn teruggeplaatst, evenals het uurwerk (zie ook het artikel van Petit & Fritsen), de klokkenstoel is hersteld, aan de beiaard wordt gewerkt en het torendak is van nieuwe leien voorzien. Ook de bovenste afdekrand van de toren is helemaal vernieuwd. Hier zijn donkergekleurde blokken Niedermendiger basaltlava geplaatst.”

Proces van afwegingen In totaal beslaat de restauratie 7 fasen en met fase 2 en 3 werd in september begon-

16

nen. Het gaat hierbij om de noordelijke zijbeuk aan de kant van het gemeentehuis en de vieringtoren. Nicoline van Tiggelen laat weten dat een eerste schouw liet zien dat fase 2 niet tegen zou vallen. “Hier moet onderhoud gepleegd worden aan bak- en natuursteen en voegwerk.” Vervolgens geeft ze in grote lijnen aan wat er de komende tijd nog gaat gebeuren.

“We gaan onder meer het afgebrokkelde natuursteen aan de rest van de toren vervangen. Dat geldt eveneens voor de gebarsten baksteen in het gebouw. Het voegwerk wordt vernieuwd en het leiwerk krijgt de aandacht. In een houten balustrade van de vieringtoren zijn acht verticale balken aangetast door onder meer de houtwormkever, boktor en bruinrot. Die balken gaan we behandelen met een epoxietechniek en tegen aantasting door

vocht beschermen met lood. Verder worden versieringen als pinakels opgeknapt.

En we gaan aan de slag met het ijzer dat in 1904 in de toren werd verwerkt. Vanwege de lengte van de staven kunnen we dat er niet uit halen, maar we gaan het zodanig behandelen dat we geen last meer hebben van roest en uitzetten.”

Een probleem waar men in de voorbereiding tegen aanliep was dat de oorspronkelijk gebruikte Franse kalksteen niet meer verkrijgbaar was. “We zijn daarom op zoek gegaan naar een vervangende steen die de oorspronkelijke zo goed mogelijk benaderde en zijn na diverse proeven en tests bij groeven uitgekomen bij de Portlandsteen. Zo is een restauratie een voortdurend proces van afwegingen maken, met het oog op esthetische, historische en bouwtechnische aspecten.”

Bouwen aan monumenten

Al met al neemt de restauratie drie jaar in beslag, een jaar langer dan de Rijksdienst voor Cultureel Erfgoed had aangegeven.

“Daar hebben we overleg over gehad.

Gezien de omvang en het feit dat we de aanwezigheid van de steiger gebruiken om ook wat andere werkzaamheden te verrichten, hopen we wat meer tijd te krijgen.”

De totale kosten bedragen ongeveer 4,6 miljoen euro waarvan het rijk 2,8 miljoen voor haar rekening neemt, de provincie Noord-Brabant ruim 204.000 en de gemeente Oirschot 250.000 euro. De rest moeten komen van sponsors, donateurs en fondsen, aldus Nicoline van Tiggelen. “We zijn volop bezig met de werving en willen daarmee een breed publiek bereiken. De Sint-Pieter is namelijk een monument met grote maatschappelijke, culturele en religieuze waarde. Het is een bijzondere kerk die elk jaar weer veel bezoekers trekt.” ■

Sint-Pieter kan weer voluit van zich laten horen De beiaard van de Sint-Pieter in Oirschot gold en geldt als één van de betere van ons land. Minder goed gesteld was het op den duur echter gesteld met de metalen klokkenstoel en de overige ijzeren onderdelen. Het herstellen ervan maakt dan ook deel uit van de omvangrijke restauratie die de kerk momenteel ondergaat. Verder worden onder andere de zes luidklokken, de beiaard, uurwerk, wijzerplaten en torenhaan onder handen genomen door de gerenommeerde firma Petit & Fritsen uit Aarle-Rixtel. Koninklijke klokkengieterij Petit & Fritsen bestaat al sinds 1660 en is het op twee na oudste familiebedrijf van ons land. De klokken en uurwerken die dit ambachtelijk bedrijf produceert gaan naar bestemmingen over de hele wereld. Daarnaast is Petit & Fritsen regelmatig betrokken bij restauratieprojecten. Bij zowel restauraties als het produceren van nieuwe klokken en uurwerken kan geput worden uit de enorme kennis en ervaring die binnen het bedrijf aanwezig is. De ongeveer twintig medewerkers zijn na het volgen van een technische opleiding allemaal intern verder opgeleid en hebben zich een of meerdere specialisaties eigen gemaakt.

Compleet gedemonteerd Met die kennis en ervaring ging Koninklijke klokkengieterij Petit & Fritsen eveneens aan de slag in de toren van de Sint-Pieter, vertelt Henk van Blooijs. Waar ze klokken tegenkwamen die ze ooit zelf hadden geleverd, maakt hij duidelijk. De kwaliteit van de vijftig klokken van het carillon is nog goed, maar het gehele mechanisme, van toets tot en met klepel, dient geheel gereviseerd te worden en wordt zodanig aangepast dat de bespeelbaarheid van het carillon aanzienlijk verbetert. “We hebben carillon en luidklokken compleet gedemonteerd. De klokken zijn in de toren gebleven, maar al het ijzerwerk van het frame en alle onderdelen van de beiaard hebben we naar onze werkplaats gebracht om te reviseren, te vernieuwen en het ijzer te galvaniseren.”

Staart van de haan

De staart van de haan

Een ander aandachtspunt is het beiaardklavier, aldus Van Blooijs. Dat speelde niet meer goed, wat onderhoud en het aanbrengen van bepaalde verbeteringen nodig maakt. “Dat gebeurt in overleg met beiaardier Arie Abbenes. Hier en daar vervangen we onderdelen en er worden met name nieuwe essenhouten toetsen aangebracht.”

Op die toetsen wordt een pneumatisch speelwerk geplaatst, zodat de melodieën ook automatisch afgespeeld kunnen worden. Verder zijn er nog de werkzaamheden aan het uurwerk, aan de wijzerplaten en aan het kruis met de torenhaan. Zo waren de wijzer en platen in een slechte conditie. Deze zijn inmiddels opnieuw gelakt en verguld. Henk van Blooijs legt uit dat er voor de houten ondergrond ooit gebruik is gemaakt van spaanplaat – “dat is overigens niet door ons gedaan”. Die platen zijn compleet vervangen en geschilderd in de oorspronkelijke kleur. De motor voor de wijzers en de wijzerplaatverlichting werden eveneens gereviseerd. En dan waren er het kruis, dat hersteld en geconserveerd is, en de torenhaan, die is opnieuw verguld.

Bovendien is het in Oirschot traditie om de naam van de bouwheer-pastoor in de staart van de haan te slaan en ook dat is gebeurd. Henk van Blooijs geeft aan dat een belangrijk deel van de werkzaamheden inmiddels is uitgevoerd en dat de afronding van het carillon voor begin volgend jaar gepland staat. Dan functioneert alles naar behoren en kan de Sint-Pieter weer luid en duidelijk van zich doen spreken.

17

Bouwen aan monumenten

glasSpecial

De tolkfunctie van de OVG

Verenigde glazeniers lopen voorop in EVC-traject

Tot midden jaren negentig was de glazeniersbranche een redelijk gesloten beroepsgroep. Het merendeel van de in die sector actieve bedrijven ging voornamelijk zijn eigen weg. Er was niet veel samenwerking en evenmin was er sprake van kennisuitwisseling. Dat veranderde met de komst van de OVG, de Ondernemers Vereniging van Glazeniers. Deze vereniging heeft in een kleine vijftien jaar tijd gezorgd voor meer transparantie en samenhang. Met duidelijk zichtbare resultaten.

D

e glazenier is vanouds een solitair opererende ambachtsman met een eigen atelier. Ateliers waarin de meest uiteenlopende producten worden gemaakt, want deze beroepsgroep is zeer breed en divers, geeft Rob Crèvecoeur, sinds kort voorzitter van de OVG aan. “Dat loopt uiteen van een eenvoudig bovenlicht tot uitgebreide, monumentale restauraties.” In al die ateliers was dus een uitgebreide kennis en ervaring aanwezig die weliswaar voor allerlei werkzaamheden werd toegepast, maar nauwelijks ten dienste aan de branche werd gesteld. Daar moest, ten voordele van glazeniers én branche, verandering in komen en daarom werd dertien jaar geleden de OVG opgericht.

18

Deel kennis “Ons primaire doel was en is om te functioneren als een soort tolk tussen de branche en de maatschappij met de daarin actieve instellingen waar we regelmatig mee te maken hebben”, legt Crèvecoeur uit. “Daarnaast zijn we ons gaan richten op kennisontwikkeling, het verhogen van de kwaliteit en op de regelgeving.” Het bestuur van de OVG kwam er bijvoorbeeld al vlug achter dat door de weinig actieve kennisuitwisseling binnen de branche er niet voldoende werd ingespeeld op nieuwe ontwikkelingen. Ontwikkelingen waar bijvoorbeeld wensen van de consumenten aan ten grondslag lagen of waar regelgeving dat noodzakelijk maakte. Ook met dat gegeven ging men aan de slag.

“De ene glazenier heeft meer kennis van het ene aspect, de andere heeft weer een andere specialisatie. Deel die kennis, zo was onze boodschap vanaf het begin. Het wiel hoeft niet steeds opnieuw uitgevonden te worden.” En dus, zegt Crèvecoeur, kwamen er onder andere bijeenkomsten waarbij glazeniers elkaar leerden kennen en de onderlinge contacten werden verbeterd. Het was één van de initiatieven die dankzij de OVG van de grond kwamen.

Daarnaast ging de ondernemersvereniging zich toeleggen op het promoten van het vak van glazenier. Voor ambachtelijke beroepen geldt vaak ‘onbekend maakt onbemind’ en dat is eveneens waar het de glazenier betreft vaak het geval. Informeren over en daardoor interesse kweken

Bouwen aan monumenten

glasSpecial

ken die in een MBO-opleiding thuishoren.

Kandidaten die tijdens het EVC-traject voor sommige technieken alleen een ervaringsbewijs hebben ontvangen, kunnen de ontbrekende kennis binnenkort in de vorm van een cursus op deze school bijspijkeren.

Betere positie

voor het vak en de branche is dan ook een regelmatig aandachtspunt. Zoals volgend jaar, wanneer de OVG zich onder meer nadrukkelijk zal presenteren tijdens ‘De week van het ambacht’.

Kennisomgeving Wat de OVG inmiddels eveneens heeft bereikt is dat er sinds ongeveer anderhalf jaar een centrale MBO glazeniersopleiding in Schoonhoven (bij de Vakschool voor goud- en zilversmeden, JB) bestaat. Rob Crèvecoeur geeft aan dat er natuurlijk al langer opleidingen bestaan, van een prima niveau ook, maar dat zijn vaak particuliere initiatieven. “Nu is er dus eveneens een opleiding op neutrale grond, in

een atelieromgeving met alle middelen voorhanden. Het is een omgeving met de mogelijkheid om een kennisomgeving voor het glazeniersvak te creëren. Het is een nog jong initiatief dat we zeker verder zullen uitbreiden. Met bijvoorbeeld aanvullende cursussen.” Bij de glazeniersopleiding in Schoonhoven wordt les gegeven in praktisch alle voorkomende technieken van het glazeniersvak. Op dit moment volgen acht leerlingen het eerste jaar, vier leerlingen volgen het tweede jaar en tien volgen de deeltijdopleiding. De onderliggende uitgangspunten voor de lesstof zijn de getoetste kerntaken uit het EVC-traject (Erkenning eerder Verworven Competenties), inclusief de algemene vak-

Het hierboven genoemde EVC-traject speelt in de glazeniersbranche tegenwoordig een belangrijke rol en geldt als een toetssteen voor kwaliteit en vakmanschap. Eveneens mede dankzij de inspanningen van de OVG in de afgelopen jaren. Daardoor krijgen de leden een veel betere positie in de markt, aldus Rob Crèvecoeur. “Veel mensen die een ambacht beheersen hebben dat grotendeels in de praktijk geleerd, die hebben wel veel kennis en ervaring maar geen diploma; ook glazeniers. Dankzij het EVC-traject is er nu een onafhankelijke procedure aan de hand waarvan bepaalde kennis, kunde en referenties worden getoetst en beoordeeld. Het is een objectieve evaluatie die duidelijk maakt wat iemand in huis heeft en dat komt tot uitdrukking in certificaten of het diploma.” ▼

19

Bouwen aan monumenten

glasSpecial

De OVG, zegt Crèvecoeur, draagt en steunt dit traject onder andere door op actieve wijze subsidiegelden aan te vragen en direct door te sluizen naar de kandidaten om de drempel voor het doorlopen van het traject zo laag mogelijk te houden.

Verder worden de leden bij iedere gelegenheid aangemoedigd om zoveel mogelijk hun certificaten of diploma’s te

behalen. “Met dit goed opgezette EVG-traject hebben de binnen de OVG verenigde glazeniers een voorsprong op veel andere ambachtslieden in Nederland.”

Gezamenlijk optreden Het belang van dit EVC-traject werd onlangs nog eens benadrukt toen door de Directeur van de Rijksdienst voor het

Cultureel Erfgoed – waarmee vrijwel elke glazenier direct of indirect te maken heeft – werd verklaard dat de Rijksoverheid zich wil profileren als uitnemend opdrachtgever en zal bevorderen dat opdrachten uitsluitend aan gekwalificeerde en gecertificeerde vakmensen worden gegund. Hetzelfde geluid komt in de nabije toekomst naar verwachting ook van de Vereniging Nederlandse gemeenten, de Vereniging Eigen Huis en de Consumentenbond. “Waarmee tevens het belang van de OVG nog eens wordt onderstreept”, merkt Rob Crèvecoeur op. “Vanwege de nadruk die we op kennis en kennisuitwisseling leggen, maar vooral vanwege onze tolkfunctie.

Door gezamenlijk op te treden kunnen we ons veel beter profileren en presenteren richting allerlei instanties en overheden.

We worden gezien als een volwaardige partij en daardoor kunnen we onze doelen veel beter bereiken.” Zo heeft de OVG dus de solitaire glazenier uit zijn atelier gehaald en hem als een gekend, getoetst en gecertificeerd ambachtelijk vakman die staat voor kwaliteit, midden in de maatschappij geplaatst.

■

Een waar walhalla voor kunstenaars GlasbewerkingsBedrijf Brabant (GBB) is opgericht in 1951 en nog steeds actief op het gebied van de vervaarding van nieuwe glas-in-loodramen in samenwerking met kunstenaars, ooit de basis van GBB.

I

n Tilburg heeft het bedrijf inmiddels ruim twintig medewerkers; bij het zusterbedrijf in Vorden zijn nog eens tien medewerkers actief. Sinds de jaren zestig van de vorige eeuw is – naast glaskunst, glasappliquetechniek, het zandstralen van glas en glasfusingtechniek – het restaureren van bestaande glas-in-loodbeglazing uitgegroeid tot dé hoofdactiviteit.

20

Om alle opdrachten tot een goed einde te kunnen brengen is een enorme collectie aan glassoorten en dito kleuren op voorraad. Het kleurenpallet omvat maar liefst zo’n 800 kleuren! Die uitgebreide sortering is niet alleen een waar walhalla voor de kunstenaars, maar ook een noodzakelijke basis om eeuwenoud glas-in-lood goed te kunnen restaureren. Een verdwenen

WIE DOET WAT

geschiedenis geschreven en in Limburg komt u dan ook LAUDY Bouw & Ontwikkeling overal tegen.

In anderhalve eeuw zijn we uit gegroeid tot een full-service bouwonderneming die met 160 medewerkers in alle marktsegmenten opereert.

Onze regio telt vele monumenten.

Gevelonderhoud

Aannemers

LAUDY BOUW & ONTWIKKELING Postbus 89, 6130 AB SITTARD T .......................................+31 (0)46 4516933 F .......................................+31 (0)46 4520631 E laudy@laudybouw.nl W www.laudybouw.nl

DE BONTH VAN HULTEN BV Postbus 115, 5250 AC VLIJMEN T .......................................+31 (0)73 5119022 F .......................................+31 (0)73 5117387 LAUDY Bouw & Ontwikkeling b.v.

E bvh@volkerwessels.com Irenelaan 8 • 6133 BG Sittard • Nederland W www.bonthvanhulten.nl Postbus 89 • 6130 AB Sittard • Nederland T +31 (0) 46 451 69 33 • F +31 (0) 46 452 06 31

Adviesbureaus I www.laudybouw.nl • E laudy@laudybouw.nl

Al deze monumenten moeten op de juiste wijze worden onderhouden en gerestaureerd. Dat is een zaak waar gespecialiseerde bouwbedrijven zich mee bezig houden. Als Erkend Restauratie Bouwbedrijf en met ambachtelijk vakmanschap restaureren wij bijvoorbeeld kerken, GON GEVELONDERHOUD NED. kastelen, boerderijen, fabrieksPostbus 207, 3890 ZEEWOLDE gebouwen en AE molens.

T .......................................+31 (0)36 5226443 F .......................................+31 (0)36 5235388 Met een heldere kijk op ontE info@gon.nl wikkelingen, een procesmatige W www.gon.nl werkwijze, een concurrerend prijsniveau en een grote regionale Glasbetrokkenheid is LAUDY de ideale partner om mee te bouwen.

BLOEM GLAZENIERS VOF Foxham 45-47, 9601 LE HOOGEZAND T ........................................+31 (0)598 398806 F ........................................+31 (0)598 398807 E info@bloemglazeniers.nl W www.bloemglazeniers.nl GLAS IN LOOD ATELIER BARNEVELD Anthonie Fokkerstraat 5d, 3772 MP Barneveld T ........................................+31 (0)342 444424 F ........................................+31 (0)342 444266 E info@glasinloodbarneveld.nl W www.glasinloodbarneveld.nl

Glas in lood GLAS IN LOOD ATELIER BARNEVELD Anthonie Fokkerstraat 5d, 3772 MP Barneveld T ........................................+31 (0)342 444424 F ........................................+31 (0)342 444266 E info@glasinloodbarneveld.nl W www.glasinloodbarneveld.nl

Hoveniers STOLKER GLAS Wijde wade 2, 3439 NP NIEUWEGEIN T .......................................+31 (0)30 2855400 F .......................................+31 (0)30 2672902 E win@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl

JACOBUS VAN DER STAR TUINEN Buskeshof 5, 5311 GW GAMEREN T..........................................+31 (0)418 562888 F..........................................+31 (0)418 562292 E info@startuinen.nl W www.startuinen.nl

Isolatie

ma Bureau

ctievoering,

smuseum te

Laudy advertorial A4 2007-3.indd1 1

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 voor alle informatie over een vermelding

ement voor de bouw en civiele techniek NEBEST BOUWADVIES

genieurs-/adviesbureau, gespecialiseerd in inspectie, technisch en projectmanagement Hobbemastraat 21, 1071 advies XZ Amsterdam erktuigbouwkundige en elektrotechnische projecten. Daarnaast is Nebest Adviesgroep T .......................................+31 (0)71 3611722

e, geavanceerde onderzoeksmethoden.

F .......................................+31

bluedec 20-03-2007 11:47:26

‘

(0)71 3613053

E venlo@vanbragtbv.nl W www.vanbragtbv.nl NEBEST BOUWADVIES B.V.

Schoonhovenseveer 31-33, 2964 GB Groot Ammers Bakstenen T 0184 60 17 66, www.nebest.nl

STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V. Langeweistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)77 4742920 E info@brickburgers.com W www.biezeveld.nl

BRICKBURGERS B.V. St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER T .......................................+31 (0)77 4742920 F .......................................+31 (0)77 4745170 E info@brickburgers.com W www.brickburgers.com

ISOGLAS HAARLEM BV Jan Tademaweg 19, 2031 CT HAARLEM T .......................................+31 (0)23 5319036 F .......................................+31 (0)23 5341022 E info@isoglas.nl W www.isoglas.nl

Glasspecials

ADPRO HARDGLAS BV Valkenburgerweg 80 6361 ED NUTH T..........................................+31 (0)45 5245948 F..........................................+31 (0)45 5245211 E info@adpro-hardglas.nl. W www.adpro-hardglas.nl

‘s werelds best isolerend materiaal

BLUEDEC® Ressenerbroek 26d, 6666 MR HETEREN T..........................................+31 (0)26 4722003 F......................................... +31 (0)26 4720760 E nfo@bluedec.nl W www.bluedec.nl

Kunststof en aluminium profielen

COLORMATICS Toekomstlaan 25-3, B - 3600 GENK (ZWARTBERG) T............................................+32 (0)89 702890 F............................................+32 (0)89 712391

Leidekkers

Glasateliers

ATELIER LUX NOVA Derde Morgen 17..5233 NL ‘s-HERTOGENBOSCH T..........................................+31 (0)73 6418628

VAN DE KIMMENADE BV Hof Bruheze 404, 5704 NR HELMOND T........................................ + 31 (0)492 512164 F........................................ + 31 (0)492 558867 E info@leiendaken.nl W www.leiendaken.nl

GLASATELIERS STEF HAGEMEIER Hoefstraat 199, 5014 NL TILBURG T ........................................+31 (0)13 5360818 F ........................................+31 (0)13 5358655 E info@glasinloodnet.nl W www.glasinloodnet.nl

Lei en Dakdekkersbedrijf D. Füsers BV Veldweg 44, 6075 NL HERKENBOSCH Postbus 478, 6040 AL ROERMOND T..........................................+31 (0)475 535828 F......................................... +31 (0)475 535827 E............................................. info@fusersdak.nl

Bedrijfswageninrichtingen

SORTIMO Schaarbeeklei 207, B - 1800 VILVOORDE T............................................+32 (0)2 3550370

60

Bouwen aan monumenten

RENTOKIL Postbus 129, 3454 ZT DE MEERN T ......................................+31 (0)800 0226600 F ........................................+31 (0)342 444266 W www.rentokil.nl

DUCO “Ventilation & Sun Control” Handelsstraat 19, B-8630 Veurne T ..........................................+32 (0)58 330033 F ..........................................+32 (0)58 330044 E info@duco.eu W www.duco.eu

Visie krijgt vorm...

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht Postbus 52, 2400 AB ALPHEN A/D RIJN Regio Noord, Alpen aan den Rijn T..........................................+31 (0)172 433514 Regio Zuid en Belgie, Liempde T..........................................+31 (0)411 632647 F......................................... +31 (0)172 417715 E info@vanlierop.nl W www.vanlierop.nl

G. de Rooy Las en Siersmeedwerk Seringstraat 29, 6744 WZ EDERVEEN T......................................... +31 (0)318 573231 F......................................... +31 (0)318 571100 E info@gderooy.nl W www.gderooy.nl

Smederijen

WIE DOET WAT

Siersmederijen

Ongediertebestrijding e

UNILUX NEDERLAND B.V. Schouwrooij 18, 5281 RE BoxTEL T .......................................+31 (0)411 677953 F .......................................+31 (0)411 684277 E info@uniluxbv.nl W www.uniluxbv.nl

Verbindingen voor de bouw

Project Ontwikkelaars Smederij Oldenhave BV Bedrijvenweg 6, 7251 KX VORDEN T......................................... +31 (0)575 551428 Solea, Roermond F......................................... +31 (0)575 551714 E info@smederijoldenhave.nl W www.smederijoldenhave.nl

Oude Borgstraat 12, Merum-Herten

Bonnema Makelaars bemiddelt al jaren aan- en verkoop Postbus 124, 6040bijACdeRoermond van monumenten T en .......................................+32 weet als geen ander wat van een monument (0)475 350080 een thuis maakt. F .......................................+32 (0)475 315034

W www.meurmans.nl

Informatie over onze vestigingen vindt u op www.bonnema.nl.

Vloeren SMEDERIJ ROMBOUT BV Rijksstraatweg 9, 4197 BA BUURMALSEN T ...................................... +31 (0)345 572284 F ...................................... +31 (0)345 572284 E info@rombout.com W www.rombout.com

MUEV_AdvCirque.indd 1

Gebr. Bodegraven BV Atoomweg 2, 2420 AA NIEUWKOOP T ......................................+31 (0) 172 520110 F ..................................... +31 (0) 172 571753 E info.gb.nl W www.gb.nl

21-10-2008 15:19:47

Casa Carmeli ▪ 15 Kloosterwoningen

     

Bonnema Minderbroederssingel 50, 6041 KK Roermond T .......................................+31 (0)475 577111 F .......................................+31 (0)475 577110 W www.bonnema.nl

Patio Carmeli ▪ 9 Patiowoningen Opdrachtgever

ArchitectWilpstra B.V. FijnconstructieMakelaar en

Siersmeedwerk Hoofdstraat 160, 9861 AM Grootegast T .......................................+31 (0)594 612112 F .......................................+31 (0)594 613844 E info@wilpstra.nl

T: 0475 600 836

T: 0475 330 947 Ventilatie



 

   

T: 0475 407 044

Historische Houten Vloeren www.HistorischeHoutenVloeren.be Kazernestraat 15, B-2801 Heffen-Mechelen T .........................................+32 (0)15 277548 F .........................................+32 (0)15 276573 E info@HistorischeHoutenVloeren.be Makelaar W www.HistorischeHoutenVloeren.be

Vochtbestrijding

T: 0475 577 111

Lambriex Beheer BV Galerij : Sint-Katelijnestraat 41, B-2800 MECHELEN (België) I: www.lambriexbeheer.nl I: www.coppenbv.nl I: www.roerstreek-vastgoed.nl I: www.bonnema.nl Rijksweg Zuid 89, 6071 NL Swalmen Tel. +32 478 564954 e-mail info@HistorischeHoutenVloeren.be T ...................................... +31 (0)475 600836 Köster Afdichtingssystemen BV F ...................................... +31 (0)475 600704 Postbus 432, 3840 AK HARDERWIJK E info@lambriexbeheer.nl T......................................... +31 (0)341 467090 W www.lambriexbeheer.nl F......................................... +31 (0)341 467099 VAN BUUREN E info@koster-afdichtingssystemen.nl Nijverdalseweg 125, 7461 AG RIJSSEN Restaurateurs W www.koster-afdichtingssystemen.nl T .......................................+31 (0)548 535353 F .......................................+31 (0)548 535355 Wandspanning E info@van-buuren.com W www.van-buuren.com (ook werkzaam in Nederland, Frankrijk, Engeland, Zwitserland, …)

Van Milt Restaurateurs BV Kauwenhoven 38, 6741 PW LUNTEREN T ...................................... +31 (0)318 482256 F ...................................... +31 (0)318 484189 E info@vanmiltrestaurateurs.nl W www.vanmiltrestaurateurs.nl

ASSA ABLOY Nederland B.V. Meerval 3-5, 4941 SK RAAMSDONKSVEER T .................................... + 31 (0)88 6394600 F ..................................... +31 (0)88 6394675 E info@assaabloy.nl W www.assaabloy.nlVraggestuurd

FRANS HAZENBOSCH Hollandseweg 17, 4635 BD HUIJBERGEN T..........................................+31 (0)6 55331647 E info@franshazenbosch.nl W www.franshazenbosch.nl W www.wandbespanning.nl

Bouwen aan monumenten

61

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 voor alle informatie over een vermelding

Steenen Trappen, Roermond U zoekt kwaliteit, service en deskundigheid met hoofdletter geschreven. Zeker bij de aan- of verkoop van een monument, want zo’n stap verdient extra zorg en aandacht. Daarom zoekt u een makelaar in wie u uw gevoel van zorgvuldigheid herkent.

Een makelaar die écht iets toevoegt: betrokkenheid, gedegen vakkennis, marktinzicht en inzicht in de emotionele betekenis van uw beslissing. Een vakman of -vrouw die de tijd neemt, u de Groep van niveau is. ruimte geeft en dieMuermans een sparringpartner