Bam 02 2013 by Louwers Mediagroep

thema schilderwerken Restauratiemortels Interieur Concertgebouw afgerond

Amsterdam | Concertgebouw

Interieur Concertgebouw afgerond

Juwelen voor een oude dame Meer dan vijftien jaar maakte het Concertgebouw deel uit van het leven van interieurarchitecte Evelyne Merkx. Ook voor Dick Oostendorp van Oostendorp Interieur- en meubelstoffering was het een plek die hem jarenlang met regelmaat voor bijzondere uitdagingen stelde.

Met een kroon, een liefst 4,5 meter hoog kunstwerk in het entreegebied is de metamorfose van het interieur van het uit 1888 stammende Concertgebouw afgerond, vertelt Evelyne Merkx. Een metamorfose die in 1995 in gang werd gezet. “Eigenlijk is het gebouw van binnen nooit echt mooi geweest, is het bovendien in het verleden nogal eens mishandeld. Mijn uitgangspunt was het gebouw op een passende manier te versieren, om de statige oude dame van juwelen te voorzien, haar te laten fonkelen.”

Gecapitonneerd leer

Dat traject begon in de kelder, waar het volgens Merkx destijds een rommeltje was en waar uitdijende horeca en opslag nog maar een beperkte ruimte voor de artiesten overlieten. “We zijn begonnen met de aanpak van de dirigenten- en solistenkamers, waarbij de deuren voorzien zijn van gecapitonneerd leer. Toen kwam de firma Oostendorp voor het eerst in beeld.”

Bouwen aan monumenten

En bleef dat tot het eind, glimlacht Dick Oostendorp. “We hebben op alle verdiepingen stofferingswerkzaamheden verricht, hebben onder meer alle banken en krukjes gemaakt en bekleed, voor alle ruimtes de gordijnen gemaakt en allerlei andere werkzaamheden op textielgebied uitgevoerd.”

Experimenteren

In de ovale Koorzaal in de kelder (gelegen onder de Spiegelzaal en de Kleine Zaal) heeft Oostendorp de banken rondom de ruimte gemaakt en gestoffeerd evenals de zachte elementen

die de wanden vormen. “Die elementen waren steeds afwijkend van maat, dus was er sprake van precisiewerk”, zegt Dick Oostendorp. Al rondwandelend maakt Evelyne Merkx duidelijk dat in het gebouw stapsgewijs, over een aantal jaren verdeeld, heel veel is gebeurd. Ze noemt onder meer de uitbreiding van de ontvangstruimte van het koninklijk huis die sfeervol werd omgetoverd en door uitbreiding met lift, keukentje en toilet ook veel functioneler is. Bij de diverse foyers is flink ingegrepen waardoor het nu sfeervolle, gastvrije ruimtes zijn. Dick Oostendorp wijst op de speciaal op maat

Amsterdam | Concertgebouw Koorzaal

Projectinfo “Elk detail voegt iets toe”

en kleur gemaakte gordijnen. Bijzonder noemt hij toepassen van paardenhaar bij diverse banken. “Het verzoek was om de rug van die banken te capitonneren. Maar daar is paardenhaar eigenlijk te stug voor. Zover ik weet is dat nog nooit eerder gedaan. Dat houdt in dat we eerst moesten experimenteren.”

Hele opgave

De rondleiding gaat vervolgens verder naar de foyer bij de kleine zaal boven in het Concertgebouw. Die werd eveneens geheel opgeknapt. Zo zijn de stoelen (van Horta) vernieuwd en is de achterzijde aangepast zodat de bezoeker wat meer beenruimte heeft. Verder is deze kamermuziekzaal, net als elke andere ruimte in het gebouw, geheel van een nieuw kleurschema voorzien. Dat gold eveneens voor de Grote Zaal, al was dat een opgave van een andere orde, bevestigt Evelyne Merkx. “Het werk was een enorme uitdaging, temeer daar het werk in de nacht werd uitgevoerd. Steigers moesten dagelijks worden opgebouwd en weer afgebroken of geheel aan het zicht onttrokken zijn.”

18 kleuren wit

Het kleurenschema van de Grote Zaal werd in verticale ‘stroken’ verdeeld, om greep te krijgen op de hele zaal. Merkx bedacht een kleurontwerp met onder meer 18 kleuren wit om de platheid uit het in de loop der tijd aangebrachte schilderwerk weg te halen. Tal van andere werkzaamheden vonden er in de Grote Zaal plaats. Allerbelangrijkste uit-

Foyers nu ‘sfeervolle, gastvrije ruimtes’.

gangspunt bij dat alles was de akoestiek. Die staat bekend als top en dat moest natuurlijk zo blijven. “Alle materialen zijn daarom uitvoerig getest door experts”, aldus Evelyne Merkx. Dat gold eveneens voor de door Oostendorp Interieur- en meubelstoffering geleverde gordijnen, merkt Dick Oostendorp op. En dan nu, jaren later, is het project uiteindelijk afgerond. Zo heeft het interieur – dankzij de inzet van tal van partijen, stellen Evelyne Merkx en Dick Oostendorp tot slot – een allure gekregen die past bij een van de bekendste concertgebouwen ter wereld. ❚

Een levenswerk, noemt algemeen directeur Teun Bleijenberg van Rescura het interieur van het Concertgebouw. Rescura deed er al het schilder-, decoratie- en stucwerk, “van het prille begin tot de recente oplevering.” Het begon midden jaren negentig, zegt Bleijenberg, met het terugbrengen van in de jaren zestig verwijderde ornamenten op de bogen in een van de gangen. Daarna volgde de rest van het gebouw, geheel conform het masterplan van Evelyne Merkx, dat definitief af moest rekenen met de kaalslag en vervlakking uit de jaren zestig. “Dat plan gaat uit van een bepaalde kunstgedachte waarbij van allerlei schilders- en applicatietechnieken gebruik wordt gemaakt: laag op laag, afwerken met was, sjabloneren, het toepassen van bladgoud en bladplatina en nog diverse andere.” Bleijenberg wijst vervolgens op de nauwe samenwerking tussen Merkx en kleurspecialiste Antoinette van de Wal. Vanuit die samenwerking werden de ideeën uit het masterplan naar de realiteit vertaald. Op zeer doordachte wijze, zoals onder andere blijkt uit het toepassen van bijna twintig tinten wit om de vlakken en detailleringen in de Grote Zaal een bepaalde diepte geven. “Daar gaat een heel traject van uitzoeken en uitproberen aan vooraf, met een heel bijzondere uitkomst.” De Grote Zaal was sowieso een uitdaging, aldus Bleijenberg, omdat naar die werkzaamheden – die in drie maanden tijd met gemiddeld 40 medewerkers ’s nachts moesten worden uitgevoerd – natuurlijk met argusogen werd gekeken. “Het is de huiskamer van artiesten, maar ook van veel bezoekers. Dat gaf de dirigent ook aan toen hij tijdens het eerste optreden na de werkzaamheden zijn waardering voor het resultaat uitsprak, gevolgd door applaus van het Koninklijk Concertgebouworkest en publiek. Uniek. Het publiek heeft overigens nauwelijks iets gemerkt van onze aanwezigheid omdat we onder meer met speciale afzuigsystemen, steigerconstructies en hangbruginstallaties gewerkt hebben en er tussen de diverse partijen een goede samenwerking was.” De Grote Zaal werd dus opnieuw geschilderd, er werden decoraties aangebracht - opvallend detail is het verwerken van 1200 boekjes bladgoud - en het plafond werd grotendeels gereconstrueerd op basis van de oorspronkelijke stucmallen. “Bij dat alles was het handhaven van de uitstekende akoestiek essentieel. Daartoe hebben we onder meer proefstukken gemaakt van een plafondcassette, waarin de beoogde wijzigingen een-op-een werden gerealiseerd, en eerst in een laboratorium zijn getest.” Ook alle andere ruimtes vindt Bleijenberg kunstwerken op zich, van de Kleine Zaal tot de foyers en artiestenruimten. “In dat alles zie je terug hoe doordacht het concept is. We hebben in de foyers met diverse sjabloontechnieken gewerkt die toch ook op elkaar aansluiten. Als je rondloopt zie je dat elk detail iets toevoegt, onderdeel van een groter geheel uitmaakt. Niets is overdone. Dat is de kracht van het plan en dat zie je terug in de zeer geslaagde uitwerking.”

Bouwen aan monumenten

Amsterdam | Concertgebouw

Projectinfo Gefaseerd Zo’n twaalf jaar was Bronnenberg BV – gespecialiseerd in staal en metaalverwerking ten behoeve van de interieurbouw – actief in het Concertgebouw. Gefaseerd, benadrukt directeur Maurice Bronnenberg. “We waren er nooit lange aaneengesloten periodes aanwezig, soms konden we effectief maar enkele uren per dag werken. Omdat we rekening moesten houden met de optredens en geluidsopnames, die gingen gewoon door.” Bronnenberg richtte onder meer, in samenwerking met de aannemer en interieurbouwers, de centrale entree en de garderobe in. Daarnaast leverde het bedrijf de zogenaamde ‘Wall of Fame’ in de omloop, met daarop vermeld de namen van de winnaars van de Concertgebouwprijs. Dat geldt ook voor de drie gepatineerde messing kroonluchters in de Felix de Nobel foyer en de lamparmaturen in de ontvangstkamer van het koninklijk huis. “We hebben verder een roestvaststalen ovale ring gemaakt waarin de techniek van de Spiegelzaal is verwerkt”, maakt Bronnenberg duidelijk. Het zelfde was in de kleine zaal het geval, zegt hij. “Daar liggen goten ten behoeve van de techniek voor onder meer het maken van TV- opnames. Die zijn voorzien van een messing randafwerking met daarin parketdelen. We hebben op andere plekken de techniek eveneens onzichtbaar gemaakt, door bijvoorbeeld techniekkasten en doorgangen te voorzien van deuren met onzichtbare scharnieren. Waarvan vervolgens het uiterlijk werd afgestemd op de rest van de wandafwerking. Zo is er een mooi interieur gecreëerd, passend bij het gebouw, waarin de moderne techniek wel aanwezig, maar haast niet zichtbaar is.”

Eenheid in verscheidenheid Simon Reinink is sinds 2006 directeur van het Concertgebouw. Hij kwam dus midden in renovatie van het interieur terecht. De Grote Zaal was al gedaan, maar, zegt hij, er lagen in de jaren die volgden nog voldoende uitdagingen te wachten. “Zoals de foyers en het garderobegebied. En het café en de entreehal; die stonden niet in het oorspronkelijke masterplan.” Toen Reinink begon hield hij wat de werkzaamheden in het Concertgebouw betrof allereerst oren en ogen wijd open, vertelt hij. “Er was natuurlijk een masterplan, de uitgangspunten lagen al vast. Maar bij ieder nieuw onderdeel moest de uiteindelijke esthetische goedkeuring van mij komen.” Daarnaast besloot de directie om de procedure strakker te laten verlopen. “We zagen dat tijdens de werkzaamheden geraamde en werkelijke kosten regelmatig uit elkaar liepen. Daarom hebben we de gesprekken over de kosten naar voren gehaald. Om meer grip te krijgen op de kosten, maar ook om eventuele knelpunten zoveel mogelijk te voorkomen. Bij een project als dit zie je altijd spanning tussen het esthetische en het financiële. Door dat tijdig op te pakken zijn we er steeds zonder veel obstakels uitgekomen.” En het eindresultaat is fantastisch, stelt Reinink. “De Grote en Kleine Zaal uiteraard, maar de rest van het gebouw ook. Wat ik onder meer opvallend vind is de samenhang in het geheel, terwijl tevens veel diversiteit zichtbaar is. Zo heeft iedere foyer een eigen sfeer. Een mooi compliment voor Evelyne Merkx is de opmerking van de welstandscommissie dat de lambrisering in de nieuwe omgeving zo mooi uitkomt. Maar die lambrisering is eveneens nieuw! Wat maar aangeeft dat de ingrepen aansluiten bij het gebouw. Toen het eind negentiende eeuw werd gebouwd, werd er meteen al bespaard, was het niet fraai en dat is lang niet verbeterd. Eigenlijk is het nu pas echt af, is het Concertgebouw met het nieuwe interieur tot volle wasdom gekomen.”

Bouwen aan monumenten

Naamloos-6 1

Kleine Zaal

OOSTENDORP Interieur- en meubelstoffering B.V.

Oostendorp Interieur- en meubelstoffering is een ambachtelijk bedrijf. Wij restaureren en reconstrueren onder andere wandbespanningen, gordijnen, traplopers en meubelstoffering. Hierbij maken wij gebruik van originele materialen en technieken. In onze showroom hebben wij een uitgebreide collectie stoffen en tapijten uit diverse stijlperiodes. Lid van Restauratoren Nederland en Restauratieconvergent. Voor meer informatie hierover kunt u terecht op: www.restauratieconvergent.nl

Vlasakker 12 T (0348) 47 19 21 3417 XT Montfoort F (0348) 47 44 67

E info@oostendorp.biz I www.oostendorp-stoffering.nl

16-03-2011 17:01:48

venray | Vakbeurs Monument

Tweede editie van vakbeurs MONUMENT in Evenementenhal Venray Op 5, 6 en 7 november 2013 vindt de tweede editie van de vakbeurs MONUMENT plaats in Evenementenhal Venray. MONUMENT is een zeer kenmerkende vakbeurs, waar specifieke kennis, producten en persoonlijk contact centraal staan. Tijdens de vakbeurs MONUMENT kunnen bezoekers en exposanten op een zakelijke, professionele maar toch informele wijze kennis uitwisselen, contacten leggen en projecten en werkzaamheden onder de aandacht brengen. Met grote historische steden als Nijmegen, Venlo,

Eindhoven, Roermond en Maastricht op steenworp afstand is er in de regio Zuidoost Nederland genoeg te beleven op restauratiegebied. “MONUMENT is de plek waar de gehele restauratiebranche elkaar ontmoet en waar ruimte is om met vakgenoten om tafel zitten en te sparren over marktontwikkelingen, nieuwe mogelijkheden en kansen”, aldus Carlie Cootjans, beursorganisator van de vakbeurs MONUMENT. “Exposanten hebben ervaren hoe het is om te exposeren

onder het genot van de unieke full service formule van Evenementenhal. Dit was voor velen een nieuwe ervaring. Het is een totaalconcept waar ontzorgen centraal staat. Exposanten huren een compleet opgebouwde en afgewerkte stand. Dit is inclusief onbeperkte catering op de beursvloer voor bezoekers en exposanten, maaltijden, de uitnodigingsservice en gratis parkeren. Zo hoeven exposanten zich alleen te richten op zaken die voor hen belangrijk zijn: nieuwe contacten leggen en bestaande relaties onderhouden. Wij faciliteren en ontzorgen en zo maken we ons evenement tot uw moment.” Meer informatie over de vakbeurs en deelnamemogelijkheden is te verkrijgen via www.evenementenhal. nl of via de beursorganisator Carlie Cootjans (carliecootjans@evenementenhal.nl of 0478-519794). ❚

Dé vakbeurs voor conservatie en restauratie van oude en historische gebouwen

Venray Het trefpunt voor (potentiële) relaties uit de restauratiebranche. Bouw mee aan het fundament tijdens de tweede editie van vakbeurs MONUMENT.

5, 6 en 7 november 2013

Openingstijden 14.00 - 22.00 uur

Gelijktijdig met MONUMENT vindt Bouw Compleet plaats. Bezoekers kunnen met één entreebewijs beide vakbeurzen bezoeken.

Evenementen

HAL

HARDENBERG GORINCHEM VENRAY

Evenementenhal Venray De Voorde 30 5807 EZ Venray T 0478 - 51 97 90 F 0478 - 51 97 80 I www.evenementenhal.nl E venray@evenementenhal.nl

Ons evenement.

UW MOMENT. Bouwen aan monumenten

Plaatsnaam| |Energiehuis Dordrecht Projectnaam

Energiehuis Dordrecht nu multifunctioneel onderkomen voor podiumkunsten

Muziek in plaats van machines Ruim honderd jaar geleden werd er begonnen met het opwekken van energie voor de stad Dordrecht, nu is het een cultuurtempel die onderdak biedt aan allerlei disciplines van de podiumkunst. Sporen van het industriële verleden zijn op allerlei plaatsen gehandhaafd; daarnaast voldoet het Energiehuis echter aan alle moderne eisen en zijn er vooral op het gebied van de akoestiek veel maatregelen genomen.

e oorsprong van het Energiehuis ligt in 1905, met de bouw van een ketel- en bijbehorende machineruimte. Een aantal jaren later volgden een tweede ketel- met machineruimte en in 1928 een derde. In de jaren vijftig kreeg de stad een nieuw, inmiddels alweer gesloopt, energiegebouw en kreeg het Energiehuis andere functies waarvoor allerlei verbouwingen werden doorgevoerd. Zo werden de hoge hallen voorzien van verdiepingsvloeren ten behoeve van kantoren. Vanaf begin jaren negentig kwam het gebouw leeg te staan.

Bouwen aan monumenten

Regelgeving

“Die leegstand was natuurlijk niet goed”, vertelt Henk Kranendonk, ambtelijk opdrachtgever van de gemeente Dordrecht. Hij legt uit dat er wel allerlei ideeën voor herbestemming bestonden, maar er pas vanaf 2008 een concreet plan lag. “Het is een bijzonder gebouw, dat wilden we een op de gemeenschap gerichte functie geven. Zo kwamen we bij het concept van huis voor de podiumkunsten, een aanvulling op de schouwburg.” In 2010 vond de aanbesteding plaats, in maart 2011 werd met het werk begonnen. Niet zonder

tegenslag, aldus Kranendonk. “We hadden een asbestvrijverklaring voor het gebouw, op twee ruimtes na. Maar toen we met de sloopwerkzaamheden begonnen om latere toevoegingen te verwijderen, bleek er meer asbest in het pand verwerkt te zijn. Bovendien werd in die periode de regelgeving op dat vlak bijgesteld.” Een andere tegenvaller betrof de kozijnen. Die waren, zegt Kranendonk, wat brandwerendheid wel goedgekeurd in Amsterdam, maar we kregen geen akkoord van de Dordrechtse brandweer. “Bleek dat er op dat vlak geen uniforme regelgeving bestaat, dat ieder brandweerkorps eigen eisen heeft. Als ik dan vertel dat er in het gebouw 1.400 kozijnen zitten en er maar één leverancier de gevraagde kozijnen kon leveren, dan snap je dat we vertraging hebben opgelopen.”

Dordrecht | Energiehuis

valt er door het gebruik van glas veel daglicht binnen. Hij legt vervolgens uit dat het Energiehuis, dat een oppervlakte van 14.000 m2 heeft, om een specifieke indeling vroeg. “Zo liggen de grote zalen boven in het gebouw zodat onder meer de monumentale spanten goed zichtbaar zijn. Dat was een belangrijke eis: het verleden mag nadrukkelijk worden getoond, fraai en minder fraai.” Ook hij wijst op het belang van de akoestiek, op het dilleteren van wanden en vloeren zodat de geluidshinder voorkomen kon worden. “Een hele speurtocht.”

Andere benadering

Dat het Energiehuis duidelijk zijn geschiedenis laat zien, was wel even wennen voor de medewerkers van aannemersbedrijf Van Wijnen uit Dordrecht, vertelt adjunct-directeur Martin de Jong. “Meestal laat je geen oneffenheden, geen littekens zien, ook niet bij een monumentaal gebouw. Dus dat vraagt even een andere benadering.” Van Wijnen zorgde ervoor dat het gestripte gebouw werd omgeturnd tot hedendaagse cultuurtempel met alle bijbehorende voorzieningen en conform de moderne eisen. En met behoud van veel karakteristieke elementen. ►

Projectinfo Een hedendaagse cultuurtempel in een gestript monument.

Spouw

Kranendonk geeft aan dat het uitgangspunt was om het oorspronkelijke karakter van het gebouw zo veel mogelijk terug te brengen en sporen uit het verleden zichtbaar te houden of maken. Zoals de monumentale spantenconstructie, de kranen om machines op te tillen, vroegere doorgangen en andere zaken. Zo staat de middenzaal op de oude constructie en aan de takels voor de machines hangt nu theatertechniek. Veel aandacht was er voor de akoestiek, zegt Henk Kranendonk. “Om de gevels niet aan te tasten is er voor doos-in-doosconstructies gekozen. Daardoor liggen er in een groot deel van het gebouw nu gangen die als spouw fungeren en die op de hogere verdiepingen een mooi uitzicht over de omgeving bieden. Wat het geluid betreft hebben we heel hoge eisen gesteld. Goede akoestiek in de zalen, geen overlast in het gebouw en evenmin naar buiten.”

‘Snede’

Een grote uitdaging in het werk was de logistiek in het Energiehuis. Oorspronkelijk een gebouw met drie dubbele zalen (machineruimte en ketelruimte) die onderling alleen ondergronds verbonden waren. Architect Roel ten Bras van architectenbureau TenBrasWestinga (voorheen JonkmanKlinkhamer) loste dat op met de ‘snede’. Hij zaagde als het ware een deel uit het gebouw zodat er een centrale gang ontstond waarmee alle ruimten (naast een grote en kleine popzaal en middenzaal meer dan 50 oefen- en lesruimtes) verdeeld over drie verdiepingen zijn verbonden. Een rigoureuze ingreep, bevestigt Ten Bras, maar absoluut noodzakelijk. Iets dat ook de monumentencommissie inzag. “Anders krijg je zes gebouwen met elk een eigen ingang; dat was in tegenspraak met het uitgangspunt van toegankelijk en laagdrempelig. ” Bovendien, zegt hij,

“Gevel toonbaar gemaakt” Als Smeed- en constructiebedrijf Van der Vegt bij een project wordt ingeschakeld, biedt het in veel gevallen een totaalpakket. Bij het Energiehuis in Dordrecht was dat niet nodig, vertelt directeur Wesco Wijnen. De nadruk lag vooral op de uitvoering, al kwam er ook hier een stuk advies en begeleiding aan te pas. “We zijn het werk heel minimaal begonnen, met als opzet de gevels weer toonbaar te maken, meer precies: de stalen kozijnen in die gevels. Zoals gebruikelijk bij restauraties hebben we ingezet op behoud voor vervanging, maar dat was niet altijd mogelijk. Sommige kozijnen zijn deels of geheel vervangen. Daarvoor hebben we kopieën van de bestaande kozijnen gemaakt.” Al met al betrof het een oppervlakte van zo’n 800 m2, geeft Wijnen aan. Daarnaast werden gaandeweg het project ook werkzaamheden aan stalen deuren en frames aan de opdracht toegevoegd. “We werden voor dit project gevraagd vanwege onze brede kennis en ervaring op het gebied van restauraties. Daar is ook een beroep op gedaan.” Lastige aspecten waren er niet, zegt Wijnen, op de tijdsdruk na. “Veel partijen en weinig tijd, dat is altijd een uitdaging. Met een flexibele benadering, gefaseerde aanpak en frequent overleg hebben we dat echter goed kunnen oplossen.”

Bouwen aan monumenten

Meer dan 30 jaar ervaring met complexe en zeer grote projecten in de droge afbouw!

www.matafbouw.nl 170717_Mat afbouw.indd 1

03-06-13 12:01

Aandacht voor waarde

Beveiliging • Communicatie • Energie Inspectie • Installaties • Paneelbouw Technische Automatisering • Verpleegroepsystemen

Ontwikkelen en bouwen met aandacht voor detail

www.vanwijnen.nl

www.verkerkgroep.nl

Dordrecht | Energiehuis < Monumentale constructieve elementen in het zicht gelaten.

Projectinfo Duurzame elektrotechniek

“We hebben onder meer de spantenconstructie hersteld en versterkt met het oog op de veranderde belasting. De meest ingrijpende maar ook noodzakelijke ingreep was ‘de snede’, waarbij we het gebouw als het ware doormidden hebben gezaagd. Verder hebben we de sparingen voor de liften gemaakt.” De Jong wijst vervolgens op de latei die buiten over het dak is aangebracht en via pootjes door dat dak binnen gekoppeld is aan extra spanten. “Op die manier hoeft niet alle techniek aan de bestaande spanten te hangen.” Hij geeft aan dat er veel op hoogte werd gewerkt, wat logistiek wel eens voor uitdagingen zorgde. De oplossingen werden in een aantal gevallen ter plekke verzonnen. “Je kunt wel alles strak van te voren plannen, maar dan ben je niet flexibel. Er is altijd een oplossing, zeker wanneer je het gebouw beter leert kennen. Bovendien werk je samen met mensen met veel kennis en ervaring, met partijen die elkaar versterken. Dan kom je tot een uitstekend resultaat, zoals ook bij het Energiehuis. Dat is met enerzijds de moderne elementen en anderzijds de details van vroeger een heel bijzondere plek geworden. Juist dat contrast geeft het iets extra’s.” ❚

De Verkerk Groep werd gevraagd om ook alle duurzame elektrotechnische installaties in het Energiehuis te realiseren. Het bedrijf was al vanaf de aanbestedingsfase nadrukkelijk betrokken bij dit complexe project. “Naast het realiseren van alle elektrotechnische installaties waren we ook verantwoordelijk voor het detailontwerp”, zo omschrijft Manager Utiliteit, Beheer & Onderhoud Peter Wolf de gerealiseerde werkzaamheden. Hij voegt er aan toe dat lopende de uitvoering het ontwerp diverse keren moest worden aangepast. “Dat is echter geen verrassing wanneer je in een bestaand gebouw zoals het Energiehuis aan het werk gaat. Het was gestript, maar met behoud van authentieke elementen; daar moesten we rekening mee houden, net als alle andere partijen. Op de ene plek mag je wel een doorvoer maken, op de andere niet en dan moet er over een alternatief worden nagedacht.” Door de complexiteit van het Energiehuis was het een absolute uitdaging om zorg te dragen voor een veilig gebouw dat aan alle eisen voldoet binnen de gestelde regelgeving, geeft Peter Wolf aan, die de brandmeldinstallatie als voorbeeld noemt. “Dit heeft te maken met de verschillende culturele toepassingen en gebruikers van het gebouw. Wat onze installaties betreft zijn ze volledig afgestemd op de nieuwe, openbare functie van het Energiehuis. Alles wat noodzakelijk is om optimaal gebruik te kunnen maken van onder meer de vijf muziekzalen en de theaterzaal hebben we aangebracht. Als ik dan rondloop door het Energiehuis zie ik een gebouw waarin een bijzondere combinatie van oude en nieuwe elementen is samengebracht en dat helemaal is afgestemd op de nieuwe gebruikers en bezoekers.”

Voor méér dan alleen een product

Alternatief

Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout.

De binnenafbouw in het Energiehuis – waar zeer hoge eisen aan de geluidsisolatie werden gesteld – is gerealiseerd door MAT Afbouw. Diadviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met recteur Marco Mooren geeft aan dat in overleg met aannemer, architect Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, uitvoering: Ontzorgen is ons motto! en akoestisch adviseur werd afgeweken van de opbouwen die in het betrappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie met hout. stekconstructie, waren beschreven. “Als alternatief hebben we qua geluid gekozen Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met voor akoestische producten van DB Max met als onderbouwing dat we Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, trappen in (roestvrij)staal, hout. Ontzorgen is ons motto! al dan niet in combinatie met uitvoering: trappen in (roestvrij)staal, al dan niet in combinatie metdaarmee hout. tot zowel een goedkopere als duurzamere oplossing konden komen.” De en producten, adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot met zegt hij, zijn volledig Cradle to Cradle omdat adviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en het met basisproduct is gemaakt van cellulose. “We hebben de complete uitvoering: engineering gedaan en dat voorgelegd aan de akoestisch adviseur. Het uitvoering: en een product was een uitdaging alle partijen te overtuigen, maar dat is gelukt”, aldus n, hekwerken, smeedwerk, constructie, Mooren, die opmerkt dat er verschillende systemen in de verschillende Voor méér dan alleen een product al, al dan niet in combinatie met hout. ruimten zijn toegepast vanwege het uiteenlopende karakter ervan. Het Restauratie, stalen ramen, hekwerken, smeedwerk, constructie, n begeleiden, trappen van ontwerp tot en metal dan niet in combinatie met hout. betrof onder andere de grote en kleine popzaal en meerdere oefenruimin (roestvrij)staal, n is ons motto! ten. Mooren vertelt verder dat de hoge eisen zowel op de ruimten onadviseren, produceren en begeleiden, van ontwerp tot en met derling als naar buiten toe betrekking hadden. uitvoering: Ontzorgen is ons motto!

Voor méér dan alleen een product

Voor méér dan alleen een product Voor méér dan alleen een product Ontzorgen is ons motto! Ontzorgen is ons motto!

“Vanwege het werken in een bestaande omgeving was dagelijkse afstemming en het continu aanpassen aan de bestaande situatie steeds noodzakelijk. Ook logistiek lag er een grote uitdaging, maar met veel overleg en een goede coördinatie van de aannemer werd dat steeds in goede banen geleid.”

Bouwen aan monumenten

Amsterdam | Rijksmuseum

LED-verlichting voor Rijksmuseum

“ Een mijlpaal, maar het innoveren gaat verder” Met alle details werd rekening gehouden bij het herinrichten van het Rijksmuseum. Zo ook wat het verlichten van de kunstwerken betreft. In 2011 presenteerde Philips een lichtontwerp met LED-verlichting dat aan alle hoge eisen voldeed. Nu, na de opening, blijkt het uiteindelijke resultaat alle verwachtingen te overtreffen.

en jarenlang en complex project, noemt Chief Design Officer en Vice president van Philips Lighting Rogier van der Heide het tot stand komen van het lichtontwerp voor de vele kunstwerken in het museum. Een project waarbij LED-verlichting in eerste instantie niet in beeld was. “We zijn er vele jaren mee bezig geweest en hebben diverse opties bekeken. LED-verlichting kon lange tijd niet de kwaliteit bieden die

Bouwen aan monumenten

werd gevraagd. De lat lag bijzonder hoog en we wilden zonder meer tot een optimale oplossing komen.” Er volgde een intensief en innovatief traject waarbij naast technische ontwerpers van Philips niet alleen interieurarchitect Wilmotte, maar eveneens medewerkers van het Rijksmuseum werden betrokken. Van der Heide: “Hun kennis was heel belangrijk; we hebben veel over kunst geleerd.” Met als doel, zegt

hij, om de kunstwerken op een zo natuurlijk mogelijke wijze te presenteren, om de schoonheid ervan in optima forma te tonen en zo de bezoekers een bijzondere beleving te bieden. “In 2011 waren we met het ontwikkelen van de LED-verlichting zo ver dat we er een eerste, kleine proef mee hebben gedaan. Vervolgens hebben we in oktober 2011 De Nachtwacht met LED verlicht. Dat resultaat werd met gejuich ontvangen. Er was zo veel in

Amsterdam | Rijksmuseum

Projectinfo “Hoog afwerkingsniveau Rijksmuseum vroeg om veel denkwerk”

Zowel de nieuwbouw- (boven) als de oudbouwdelen (onder) worden met LED uitgelicht.

het schilderij te zien…” Het testen en berekenen werd daarna voortgezet met als resultaat dat er een verlichtingsontwerp werd gerealiseerd dat effecten en visuele contrasten creëert die nauwgezet het natuurlijke daglicht nabootsen. Momenteel heeft het Rijksmuseum het grootste oppervlak dat met LED wordt verlicht: 7.500 kunstwerken verdeeld over een oppervlakte van meer dan 9.500 vierkante meter. Of daarmee een nieuwe standaard is gezet? “Een mijlpaal, maar het innoveren, het verfijnen gaat verder”, antwoordt Van der Heide.” Hij vindt dat de oplossing en de manier waarop die tot stand is gekomen getuigt van lef bij alle betrokken partijen. “Er is niet altijd voor de gemakkelijkste weg gekozen en er is heel veel aandacht aan alle details besteed. Aan het

verwerken van techniek in zwevende rekken tot de armaturen in de poppenhuizen.” Diverse andere musea hebben al interesse getoond, aldus Van der Heide. Behalve de kunstwerken verlicht Philips LED-verlichting de openbare ruimten van het museum, zoals de winkel, de atriums en het restaurant. Ook de buitenruimtes en de gevels van het gebouw worden met LED verlicht. “Voorheen stonden de gevels in een gelige gloed vanwege het gebruik van energiezuinige gele verlichting. Nu is het licht naturel en zie je de juiste kleuren van alle elementen die in de gevels zijn verwerkt. Zo kan het monumentale gebouw worden beleefd als het kunstwerk dat het naast museum is.” ❚

Zo’n 2,5 jaar geleden werd Bronnenberg BV – gespecialiseerd in staal en metaal ten behoeve van interieurbouw– gevraagd mee te denken over bepaalde aspecten in het interieur van het Rijksmuseum. Het betrof de technische invulling van het door Philips gemaakte lichtontwerp op basis van de door interieurarchitect Wilmotte gemaakte tekeningen. Directeur Maurice Bronnenberg: “In overleg met de architect en de mensen van Philips hebben we naar de technische uitvoerbaarheid gekeken. Zo hebben we met het oog op de maakbaarheid en de kosten vereenvoudigingen doorgevoerd waarbij de ideeën van Wilmotte uiteraard overeind bleven. We hebben vooral zoveel mogelijk vraagtekens weggehaald en gestreefd naar eenduidigheid.” De volgende stap was de ontwerpen vertalen naar werkende producten. Geen eenvoudige opdracht, geeft Bronnenberg aan. “Het hoge afwerkingsniveau van het Rijksmuseum vroeg om veel denkwerk, veel uitzoekwerk ook. Om de producten te laten aansluiten bij de specifieke ideeën van Wilmotte was er geen sprake van doorsnee oplossingen. Er zijn al met al tientallen materiaalmonsters de revue gepasseerd en de nodige ‘volledig werkende’ prototypes.” De materialen werden tot in de finesses afgewerkt, aldus Bronnenberg, en dat nam bijna de helft van het hele productieproces in beslag. “Denk ook aan speciale lasprocessen en oppervlaktebehandelingen – om aan te sluiten bij de wensen van Het Rijksmuseum.” Bronnenberg produceerde bijna 2 kilometer aan light-racks in 15 verschillende vormen. Daarnaast iPad-houders en folderbakken naar ontwerp van de architect. Verder werd er een ondersteuningsconstructie gemaakt voor de natuurstenen Xaverij-schouw zodat die niet met het volle gewicht op de vloer rust. Letterlijke kroon op het werk noemt Bronnenberg de ronde kroonluchters die het bedrijf leverde en die vlak voor de opening in de Voorhal en Hoofdtrappenhuizen werden opgehangen. “Het was een intensieve opdracht, maar het resultaat is er naar.”

Bouwen aan monumenten

Amsterdam | Rijksmuseum

Vernieuwd Rijksmuseum is vertrouwd ‘genieten’ Het verbouwde Rijksmuseum werd dit voorjaar groots geopend. Alleen al de presentatie aan de pers was afgelopen 4 april een media-evenement van de eerste orde, met toehoorders als BBC en The New York Times. “De belangrijkste partners in de renovatiefase van het Rijksmuseum waren het Ministerie van OC&W en de Rijksgebouwendienst”, zei directeur Wim Pijbes tijdens de persconferentie. De betrokken ministers Bussemaker en Blok staken vervolgens de loftrompet over het ‘millenniumcadeau aan het Nederlandse volk’, dat volgens architect Antonio Ortiz aan een nieuw leven is begonnen.

e bescheidenheid van Ortiz tijdens de persconferentie, een ruime week voor de officiële opening door Koningin Beatrix, staat in schril contrast met de bijdrage die het Spaanse Cruz y Ortiz Arquitectos heeft geleverd om het typisch laatnegentiende-eeuwse monument ook een kunstkathedraal van de eenentwintigste eeuw te laten zijn. De betwiste fietspassage is nu prominent aanwezig in het hart van de monumentale ontvangsthal onder het gebouw, een nieuw beeldmerk voor het museum met zijn gebouwhoge atrium. Aan dit spectaculaire bouwdeel werd niet zoveel tekst gewijd tijdens de opening, of het moeten de woorden van minister Stef Blok van Wonen en Rijksdienst zijn geweest, die sprak van een ‘cijfermatig fascinerend’ project dat installatietechnisch letterlijk onder de grond gaat om

Bouwen aan monumenten

een groei van 200.000 naar twee miljoen bezoekers mogelijk te maken. “Het Rijksmuseum is onze nationale huiskamer.” Minister Jet Bussemaker van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, die in 2000 als Kamerlid het besluit mede voorbereidde om geld vrij te maken voor de renovatie, sprak begeesterende woorden over de culturele waarde van het nieuwe ‘Rijks’. “De geest van Cuypers komt onder het kalk vandaan. Dit gebouw gaat de wereld veroveren. Het nieuwe Rijksmuseum is een Gesamtkunstwerk.”

Fotomoment

Minister Blok nam na het fotomoment voor de Nachtwacht, het enige schilderij dat nog op zijn plaats hangt in het vernieuwde museum, kort de tijd om Bouwen aan Monumenten te woord te staan. De minister gaf aan te “genie-

ten” van het nieuwe Rijksmuseum, en sloot niet uit dat integrale projecten als deze ook in de toekomst met een hoofdrol van de Rijksgebouwendienst zullen worden uitgevoerd, “waarom niet” in pps-verband. Museumdirecteur Wim Pijbes had de rol van de opdrachtgevers al genoemd tijdens zijn speech voor de wereldpers, en benadrukte tevens de versterkte bijdrage van zijn museum in de beleving van de nationale geschiedenis. In dit kader is niet alleen het gebouw, maar ook de organisatie opnieuw vormgegeven. “Wij sluiten nu een tijdperk af en gaan een nieuwe fase in. Het nieuwe Rijksmuseum gaat Nederland verbinden.” De toegang blijft bovendien gratis voor 18 jaar en jonger, om de jeugd te stimuleren kennis te maken met het Rijksmuseum. Dat kan volgens Antonio Ortiz in een gebouw dat van een ‘gedateerd donker labyrint’

Amsterdam | Rijksmuseum

is getransformeerd tot ‘state of the artmuseum’, dat als schoolvoorbeeld van laatnegentiende-eeuwse bouwkunst is teruggebracht tot de originele dimensies. Echter niet alles is veranderd. De kunstvoorwerpen en hun nieuwe representatie (chronologisch i.p.v. thematisch) doen opvallend vertrouwd aan.

veer 20.000 mensen maakten van deze gelegenheid gebruik. Om de drukte te spreiden werden maximaal 4.000 mensen tegelijk naar binnen gelaten en was een speciale ‘hoogtepuntenroute’ uitgezet. Op zondag 14 april – de eerste reguliere openingsdag – verschenen nog eens 13.000 museumliefhebbers.

20.000 eerste bezoekers

Op maandag 29 april was het nieuwe Rijksmuseum de gehele dag gesloten voor publiek. Koningin Beatrix bood deze dag in het museum een diner aan ter gelegenheid van de troonswisseling. Tijdens de inhuldigingsplechtigheden op 30 april was het museum weer geopend, volgens kantooruren. ❚ De officiële opening op 13 april 2013 werd groots aangepakt.

Koningin Beatrix verrichtte de officiële openingshandelingen op zaterdag 13 april, met het omdraaien van een grote gouden sleutel. De Koningin kreeg voorafgaand aan de openingsplechtigheden een privérondleiding door de zalen. Daarna liep zij met museumdirecteur Wim Pijbes over een brede oranje loper de 250 meter van het Rijksmuseum naar het Museumplein. Muzikanten van dertien fanfares – uit elke provincie plus de Nederlandse Antillen één - begeleidden de hoofdgast van de openingsdag. Na de officiële plechtigheden kon het publiek naar binnen. Op zaterdag 13 april was het museum eenmalig van 12.00 uur tot middernacht gratis toegankelijk. Onge-

HET OPMERKELIJKE VERHAAL ACHTER DE MAAKBAARHEID DER DINGEN Bronnenberg is een veelgevraagde partner waar het gaat om het maken van de vertaalslag van interieuridee en -ontwerp naar maakbaar object. Wij realiseren objecten in staal, roestvast staal en aluminium en voegen deze samen met bijvoorbeeld messing, glas, hout of kunststof. Juist doordat wij de diverse materiaalsoorten OCDA.nl BRONNEN3007

optimaal weten te combineren ontstaat de juiste uitstraling van het interieur en/of object zoals u dat voor ogen heeft. Naar wens integreren wij ook functie, zoals o.a. audio of elektronica.

Industrieterrein de Koumen Wijngaardsweg 52 / NL - 6412 PJ Heerlen T +31 (0)45 521 25 62 / F +31 (0)45 522 21 03 info@bronnenberg.nl

WWW.BRONNENBERG.NL Bouwen aan monumenten

Thema schilderwerken

KNMI De Bilt; links en rechts het Rijksmuseum.

“Dicht op de markt, snel reageren” Al sinds 1875 produceert Herfst & Helder verfsystemen van topkwaliteit, oftewel ‘Verf van Goeden Huize’ en is daarmee de oudste nog zelfstandige leverancier van ons land. Voortdurend innoveren, voortdurend zoeken naar verbeteringen was en is nog altijd het uitgangspunt. En daarbij steeds een stap verder willen gaan dan voor de hand ligt.

e wijze waarop Herfst & Helder inspeelde op de veranderde richtlijnen van 2010 is een goed voorbeeld van hoe het bedrijf bezig is met innovatieve ontwikkelingen. Niet alleen werd de stap gezet van het produceren van verven met oplosmiddel naar verven op waterbasis, tevens werd gestreefd naar een langere duurzaamheid en kleurechtheid. De wisselwerking met de markt en onderzoek in het eigen laboratorium spelen daarbij een belangrijke rol, geeft commercieel/technisch adviseur Tjeerd Huizenga aan. “We leveren via de vakhandel, zitten dicht op de markt en kunnen snel op allerlei zaken reageren. Met behulp van ons laboratorium vertalen we wensen en reacties naar verbeteringen in onze producten.” Zo wist Herfst & Helder bijvoorbeeld het productenpakket af te stemmen op de nieuwe richtlijnen en daarbij de karakteristieke kenmerken van hun verfsystemen te behouden. Dat karakteristieke zit ‘m in de dikte van de verf, het ‘ouderwetse’ waardoor de verf nog stevig kan worden opgezet. Daarnaast werkt Herfst & Helder nu met een kleurenmengsysteem met echte pigmenten, legt Tjeerd Huizenga uit. “We maken nu gebruik van vloeiende pig-

Bouwen aan monumenten

Thema schilderwerken

wering is verbeterd. Verder hebben we qua droging weer een stap vooruit gezet.” Daarnaast werd de lijn blanke lak vernieuwd en werd er een vierseizoenenverf geïntroduceerd die bij vrijwel iedere temperatuur zonder problemen kan worden aangebracht.

menten en een dubbele maling (Dynamill) waardoor de verf een fijnheid van minder dan 10 micron krijgt. Die hogere fijnheid bereiken we door te malen met zwaardere parels waardoor de duurzaamheid van de verf toeneemt. Vuil en andere verontreiniging hebben minder invloed op de verf, weersomstandigheden evenmin, onder meer omdat de UV-

Verbeteringen zoals hier boven genoemd komen echter niet zomaar tot stand, merkt Huizenga op. Daar gaat jarenlang onderzoek en testen aan vooraf. Vooral omdat het bedrijf ervoor wil zorgen dat vernieuwing en herkenbaarheid hand in hand blijven gaan. “Schilders herkennen onze verf, dat vertrouwde waarderen ze. We staan voor authenticiteit, voor kwaliteit zowel waar het binnen- als buitenverven betreft. Onze kleuren zijn al sinds 1875 maatgevend, ze geven ieder gebouw, monumentaal of niet, een markante uitstraling en dat willen we graag zou houden.” ❚

Bouwen aan monumenten

Thema schilderwerken

ThermoShield bleek de

oplossing voor de vochtproblemen in de

Zuiderkerk in Enkhuizen Voor...

De Zuiderkerk in Enkhuizen kampte al lange tijd met vochtproblemen in de muren. Hierdoor bladderde het schilderwerk dat bij de renovatie in 2003 was aangebracht, al snel af. Een jarenlange zoektocht naar een oplossing bracht geen uitkomst. Tot koster en kerkrentmeester Tjeerd Bielsma in 2011 in aanraking kwam met de verf ThermoShield van de firma Coateq uit Haarlem.

Vochtwerende verf

De Zuiderkerk in Enkhuizen is tussen 1423 en 1524 gebouwd. Enkhuizen lag toen nog aan de zoute Zuiderzee. Hierdoor zit er veel zout in de stenen. Dit zout ‘werkt’ en trekt naar de warme kant van de kerk toe. In de zomer bij warm weer naar de buitenkant van de kerk en in de winter naar binnen. Met alle gevolgen van dien voor het stuc- en verfwerk in de kerk. In de periode van 2001-2003 werd de Zuiderkerk gerenoveerd en werd er vochtdoorlatende mortel aangebracht, met daar overheen een nieuwe stuc- en verflaag. Die begon helaas binnen twee maanden al af te bladderen. In 2006 werd Tjeerd Bielsma de nieuwe koster van de Zuiderkerk. Hij kon zijn geluk niet op toen hij hoorde, dat ThermoShield wel eens de oplossing zou kunnen zijn voor zijn problemen. Maar na de eerdere ervaringen was hij natuurlijk uitermate sceptisch. In samenspraak met de distributeur voor de Benelux van ThermoShield, Henk van Leeuwen van de firma Coateq en verfgroothandel Mooij Verf uit Alkmaar, werd besloten eerst wat proefstukken in de kerk te schilderen. En vervolgens gedurende een jaar te kijken hoe die zich zouden houden. Na een jaar bleken alle proefstukken nog perfect op de wand te zitten en werd besloten de hele kerk met ThermoShield te schilderen.

Energiebesparing door isolerend effect verf

Henk van Leeuwen geeft aan dat ThermoShield afgeleid is van het NASA spaceshuttleprogramma. De kennis van de hittebestendigheid van de keramische tegels die daarbij gebruikt werden, is ook toegepast bij het produceren van ThermoShield. De verflijn kent toepassingen voor zowel binnen als buiten. De unieke eigenschappen zorgen ervoor dat de verf ontvochtend en reflecterend werkt, waardoor de verf ook een isolatieverbeterende werking heeft, die een directe energiebesparing oplevert. Een derde belangrijke eigenschap van ThermoShield is de flexibiliteit van de verf. Hierdoor veroudert de verf niet zo snel als andere verfsoorten en blijft het craquelé-effect afwezig, dat anders na verloop van tijd optreedt. Kortom, op alle fronten een duurzaam product.

Bouwen aan monumenten

Na...

Thema schilderwerken

Het schilderen van de Zuiderkerk in cijfers In 6 maanden tijd is gedurende één ochtend per week 600 m² kerkmuur geschilderd. Koster Tjeerd Bielsma die de zaak coördineerde, werkte gemiddeld met 8 vrijwilligers (zonder ervaring vooraf). In totaal betekent dit dat er zo’n 700 manuur en ongeveer 350 liter verf geïnvesteerd is in het opschilderen van de Zuiderkerk.

Eigenschappen van ThermoShield

Na de eerdere kostbare renovatie van de Zuiderkerk, was het budget voor het huidige schilderwerk aanzienlijk beperkt. Daarom werd besloten de kerk met behulp van vrijwilligers te schilderen. Dat gebeurde iedere donderdagmorgen vanaf half oktober 2012 door gemiddeld 8 vrijwilligers onder regie van Tjeerd Bielsma. Half april 2013 was de klus geklaard en zag de Zuiderkerk er weer als nieuw uit. De verf werd gesponsord door het aannemersbedrijf dat de renovatie in 2003 had uitgevoerd. Tjeerd Bielsma stelt dan ook met enige trots dat de Zuiderkerk met een minimaal budget en de inzet van vele handen nu weer in perfecte staat is en dat iedereen welkom is om het resultaat te komen bekijken. ❚

ThermoShield heeft als belangrijke eigenschappen, dat het ontvochtend, reflecterend en flexibel is. De verf heeft een warmte-isolerend effect. Dit levert naast een mooi geschilderde muur, ook een reductie van de stookkosten op tot wel zo’n 15 procent. De verf zorgt voor een gelijkmatige warmteverdeling zonder koude muren, wat binnenshuis voor een aangenaam klimaat zorgt. ThermoShield is niet alleen een ‘damp-open’ verf, maar in een vochtige omgeving transporteert de verf het vocht ook actief uit de muur, waarna het verdampt; eventuele zouten worden meegevoerd. Op deze wijze wordt ook de ondergrond niet aangetast. Voor...

Na...

Bouwen aan monumenten

Thema schilderwerken

Bijzondere grisailles Huygensmuseum gereconstrueerd De afgelopen periode is Huygensmuseum Hofwijck flink onder handen genomen. Zo zijn twee verdiepingen aan de tentoonstellingsruimte toegevoegd en werd de buitenzijde compleet

Vandaar de keuze om een reconstructie te maken van de oorspronkelijke grisailles, zover dat in bronnen kon worden teruggevonden. Veel documentatie was er namelijk niet. Een oproep leidde wel naar een amateur-fotoclub die Hofwijck ooit als studieobject had gefotografeerd. Die foto’s werden in het gemeentelijk archief teruggevonden. De uiteindelijk geselecteerde voorstellingen hebben betrekking op de Muzen en op het leven en werk van Huygens op de buitenplaats. Samen met enkele assistenten ging Kaat Eijbers vervolgens aan het werk om de vijftien grisailles binnen de aan-

gerenoveerd. Het werk aan de gevels bestond onder meer uit het reconstrueren van 15 grisailles door Studio Kei.

ange tijd maakten die grisailles geen onderdeel uit van het gevelbeeld van Hofwijck, eens buitenplaats van Constantijn en Christiaan Huygens. Het gebouw stamt uit 1642 en is door Constantijn ontworpen. Eigenlijk wilde hij beelden in nissen, maar door die naar binnenstekende nissen zou het al klein uitgevallen huis nog kleiner worden. Grisailles met een driedimensionale uitstraling bleken de oplossing. Kaat Eijbers van Studio Kei kreeg de opdracht om de grisailles te reconstrueren. “Het gebouw was lange tijd wit geschilderd en de grisailles zijn op een gegeven moment verdwenen. Op foto’s uit 1880 zijn ze niet meer te zien. Verder was er weinig info. Vermoedelijk zijn ze ergens voor 1845 verdwenen.” Sinds de jaren vijftig zijn ze terug, zegt Eijbers. “In 1943 is er al een poging gedaan ze terug te brengen. Er werd toen een wedstrijd uitgeschreven, maar geen van de deelnemende drie kunstenaars werd uitverkoren. In datzelfde jaar schilderde de Belgische kunstenaar Pol Dom in opdracht van de gemeente Den Haag vier grisailles voor de voorgevel, later, tussen 1952 en 1954, schilderde hij de overige grisailles. Deze verkeerden nu in een heel slechte staat, waren flink afgebladderd en ook al diverse malen gerestaureerd met een ratjetoe aan lagen waardoor ze niet meer te restaureren waren.”

Bouwen aan monumenten

Hofwijck in Voorburg, met grote grisailles aan de buitengevel.

Thema schilderwerken

gegeven periode van vijf maanden af te kunnen ronden. “Daarbij was het belangrijk een speciale verf te gebruiken die flexibel op weersinvloeden reageert en jaren goed blijft”, vertelt ze. Ook werd ervoor gekozen de grisailles aan een speciale ophangconstructie te bevestigen, een klemsysteem, zodat het maken van gaten overbodig was. En dan was er nog het visuele aspect. “Rondom de buitenplaats ligt een slotgracht. Toeschouwers zien de grisailles dus op een afstand van zo’n achttien meter. Daarom heb ik eerst een proefmodel gemaakt om te zien of het driedimensionale aanzien van een sculptuur (grisaille) op zo’n afstand nog steeds goed tot zijn recht komt. Het vroeg om een andere benadering en werkwijze.” De grisailles prijken nu weer in volle glorie tegen de gevels van Hofwijck. “Zover ik weet is dit de enige buitenplaats in Nederland met grisailles van dit formaat aan de buitengevels; het is alsof ze nooit weggeweest zijn.” ❚

‘3D-uitstraling’. Advertentie

Aan het result aat

kun je het zien

MAKING BUILDINGS BEAUTIFUL

…kleurrijk schilderwerk!

RIJKSMUSEUM, AMSTERDAM

Ridder Leidekkers en Koperslagers heeft afgelopen jaar alle ornamenten van het Rijksmuseum gerestaureerd. Kijk voor meer informatie over restauratie van leistenen daken en metalen ornamenten op onze nieuwe website:

s c h i l d e r w e r k e n

DE BOER OBDAM BV Braken 5 1713 GC Obdam Tel. 0226 - 45 14 48

E info@skinsforbuildings.com T +31 (0)888 111 888 www.ridderleidekkers.com

Thema Restauratiemortels

Authentieke kalkmortels in een modern jasje Fabrieksmatig geproduceerde cementgebonden mortels zijn goed verwerkbaar, maar slecht voor de meeste monumenten. Kalkmortels zijn goed voor het merendeel van de monumenten, maar vaak lastiger te verwerken dan producten met cement. Met Khalix introduceert Bofimex een nieuwe lijn producten die het goede van beide combineren.

ementgebonden mortels zijn te hard, te dicht en bezitten te weinig opslagcapaciteit voor kristalliserende zouten. Gevolg: in de vorige eeuw is veel schade ontstaan aan monumenten uit het precementtijdperk doordat bij restauraties niet de juiste producten werden gebruikt. Deels door onkunde, deels omdat de branche liever met de gemakkelijker verwerkbare, snelle cementmortels aan de slag ging. In de afgelopen jaren is echter het besef ontstaan dat niet zomaar elke cementmortel toegepast kan worden bij de instandhouding van monumenten. Daarom moeten restauraties worden uitgevoerd met mortels die gelijk, of nagenoeg gelijk, zijn aan de mortels die tijdens de oorspronkelijke bouw werden gebruikt. Zo kunnen

spanningen, condensatie en zoutconcentraties in gevels en muren en dus schade aan het gebouw worden voorkomen. Met de onlangs geïntroduceerde lijn Khalix (Grieks voor kalksteen, red.) brengt Bofimex een 100 % natuurlijke hydraulische lijn kalkmortels (NHL5) op de markt die eenvoudiger verwerkbaar zijn dan andere, vergelijkbare producten. “Khalix is een ecologisch verantwoorde lijn mortels die zowel handmatig als machinaal gemakkelijk verwerkbaar zijn”, legt directeur en technisch adviseur Kars Geerken uit. “Dat komt door de toevoeging van lichtgewicht vulstoffen. Daardoor is het niet zwaar om te verwerken en kan het zelfs met 220V spuitmachines worden verwerkt. Het gamma heeft als basis natuurlijke hydraulische kalk van type NHL 3,5 en NHL

‘Bindmiddel en zand zijn voldoende om mortels samen te stellen die qua eigenschappen identiek zijn aan historische mortels’.

Bouwen aan monumenten

Thema Restauratiemortels

5 conform richtlijn EN 459-1. Het product voldoet aan de hoogste Europese eisen en regelgeving.” Toch is het een betaalbaar product, zegt Geerken, die vervolgens wijst op nog een ander specifiek kenmerk. “Het Khalix bindmiddel is licht van kleur omdat de kleur van het gewonnen kalksteen eveneens licht is. Voor de voeger en de kwaliteit van het voegwerk heeft dat voordelen, omdat er geen pigmenten toegevoegd hoeven worden. Bindmiddel en zand zijn voldoende om metsel-, en voegmortels samen te stellen die qua kleur en eigenschappen identiek zijn aan de mortels die in historisch metselwerk zijn toegepast.” Met de nieuwe lijn Khalix mortels en bindmiddelen voegt Bofimex volgens Geerken een complete lijn producten toe aan haar toch al uitgebreide assortiment waardoor het bedrijf nog beter en breder aan de vraag van de markt kan voldoen. “We staan in nauw contact met veel bedrijven en weten zo wat er speelt. Zo kijken we tegenwoordig ook steeds meer naar duurzaamheidsaspecten en bieden we producten met specifieke kenmerken zoals mortels met gerecycled kurk voor thermische isolatie of mortels die bijdragen aan een goede akoestiek. Met Khalix spelen we in op de ontwikkeling dat men tegenwoordig voldoende inzicht heeft om geen cementmortels meer toe te passen bij het merendeel van de monumenten, zeker die van voor 1880. Vakmensen hebben nu een betaalbaar en prettig verwerkbaar product waarmee ze op compatibele wijze kunnen restaureren.” ❚

Nieuw! Een verantwoorde oplossing voor het behoud van het cultureel erfgoed. Bofimex introduceert Khalix, een serie unieke restauratiemortels voor voeger, stukadoor en metselaar. - voorspritsmortel - hechtmortel - ecoCork isolatiemortel - raapmortel (ook machinaal verwerkbaar) - afwerkmortel - bindmiddel NHL3,5 (licht van kleur) - bindmiddel NHL 5 (licht van kleur) Khalix mortels en bindmiddelen zijn vrij van cement en gebaseerd op natuurlijke hydraulische kalk type NHL 3,5 en NHL 5 conform richtlijn EN 459-1.

Kijk op www.bofimex.nl

Bouwen aan monumenten

Thema Restauratiemortels

Vaste waarde in renovatie- en restauratiewereld Reynchemie nv staat binnen de renovatie- en restauratie-wereld bekend als fabrikant van hoogwaardige chemische producten voor de industrie en de bouw. U kunt bij Reynchemie terecht voor een uitgebreid gamma aan producten: in het bijzonder voor de restauratie en conservatie van hout en steen als ook voor technisch advies.

eynchemie nv werd opgericht in 1989 en is vandaag een vaste waarde in de restauratie- en renovatiewereld. De producten van Reynchemie worden toegepast bij gevelreiniging, waterwering, houtrenovatie, natuursteenherstel- en imitatie en chemische verankering. Diverse verfproducten, epoxymortels, en reinigingsproducten behoren eveneens tot het gamma van Reynchemie. U kunt er ook bij terecht voor de ParexLanko-producten en de natuurlijke kalkproducten van Cesa.

Innovatie troef

De constante zorgen die worden besteedt aan het ontwikkelen van innovatieve en hoogwaardige producten, hebben ertoe bijgedragen dat de onderneming een grote nationale en internationale groei kent. De producten zijn goedgekeurd door officiële onderzoeksinstellingen zoals het Koninklijk Instituut voor Kunstpatrimonium (het K.I.K.) en het Wetenschappelijk en Technisch Centrum voor het Bouwbedrijf (het W.T.C.B.) en Laboratorium Reyntjens. Witte kalk St Astier van Cesa Reynchemie uit Roeselare is exclusieve verdeler voor de producten van St. Astier Cesa voor de BENELUX.

Puur natuur

De Natuurlijke Hydraulische kalk van St Astier wordt bekomen door het branden en blussen van kalksteen. Het is een echte “pure” kalk, zonder enige toevoeging van additieven, puzzolanen of cement. De kalk heeft eerst een hydraulische binding onder invloed van water en vervolgens een trage lucht hardende binding onder invloed van CO2 (carbonatatie) en atmosferische waterdamp. De witte kalk van St Astier is uitermate geschikt voor het gebruik in de restauratie van ons historisch patrimonium, zowel voor het metsen, voegen, pleisteren, injecteren als kaleiën.

Voordelen

De echte kalkmortel is in vergelijking met een bastaard- of cementmortel veel elastischer en vervormbaarder. NHL kalk geeft het gebouw een uitstekende dampdoorlaatbaarheid, dit voorkomt de vorming van condensatievocht, schimmels, vochtige plekken en verbetert de isolatiewaarde. St Astier kalk is vrij van reactieve componenten die zoutvorming bevorderen; problemen met sulfaten en alkalisilica reacties zijn dus uitgesloten. Bovendien kunnen reeds bestaande zouten naar de buitenzijde migreren door de kalkmortel heen en worden uitgeloogd mettertijd. Daarnaast reageert NHL kalk met water en hardt hij vervolgens uit onder invloed van de lucht (carbonateert). Zettingen in het gebouw worden beter opgevangen en door de carbonatatie nemen de druksterkte, (buig)treksterkte en elasticiteitsmodulus toe. NHL kalk heeft ook een hoge alkaliteit wat de vorming van bacteriën en mossen voorkomt.

Hennep en natuurlijke kalk van Saint-Astier

Hennep is een natuurlijk materiaal uiterst geschikt voor het aanmaken van licht gewicht isolerende mortels. De markt voor hennep/kalk is de laatste jaren in volle ontwikkeling: Eerst in Frankrijk, maar nu ook in het Verenigd Koninkrijk, België en Nederland. Bij het bouwen met klassieke structuren in blokken of stenen wordt tussen de 40T CO2 geproduceerd. Bij het bouwen van een huis met hennep wordt 10T CO2 geproduceerd. Dit alles maakt dat per huis een netto winst van 50T wordt gemaakt ten opzichte van ene klassieke manier van bouwen. Het principe is simpel: 1 hectare hennepplant produceert het equivalent van de lemen die nodig zijn om 1 huis te bouwen. De plant gebruikt CO2 uit de lucht en zet deze om in vastgelegde koolstof en zuurstof. De lemen die gewonnen worden uit de hennepplant vormen een natuurlijk hergroeibaar granulaat voor mortel. In combinatie met een op kalk gebaseerd mine-

Bouwen aan monumenten

Thema Restauratiemortels

raal bindmiddel wordt dat een lichtgewicht hennepmortel gefabriceerd met een densiteit die varieert tussen de 250 en 500 kg per kubieke meter. Dergelijke materialen hebben een druksterkte van 0.2 tot 1 Mpa en kunnen gebruikt worden als dakisolatie, uitvullingslaag of chape en als massieve muur in combinatie met een klassieke draagstructuur uit hout. De toepassingstechnieken evolueren van een ter plaatse bekiste toepassing tot een geguniteerde hoogrendementstoepassing. Voor meer informatie over de producten van Reynchemie surf gerust naar www.reynchemie.com, meer informatie omtrent de kalkproducten vindt u op www.reynchemie. com/st-astier â?&#x161;

Bouwen aan monumenten

   

Natuurlijke hydraulische kalk - restauratie isolerend - dampopen - duurzaam - kalleien Passief Huis - UNILIT - CORICAL - innovatie sanerend - injecties moulures - voegen - pleister metselen - tadelakt - natuurlijke bindmiddelen esthetiek - vette kalk ...

Arte Constructo bvba Molenberglei 18 - 2627 Schelle - Belgium

Tel. +32 (0)3 880 73 73 - Fax +32 (0)3 880 73 70 www.arteconstructo.be - info@arteconstructo.be

Thema Restauratiemortels

Thermisch isoleren met kalkmortel komt tegemoet aan de huidige installatienormen Project Cité Moderne in Sint-Agatha-Berchem De Cité Moderne werd ontworpen door architect Victor Bourgeois en gebouwd tussen 1922 en 1926, bij de opkomst van de tuinwijken in België. Een modernistische architectuur met vernieuwde vormen en de toepassing van innoverende technieken en materialen typeren de Cité Moderne. De gevels en de daken van het gebouw zijn beschermd sinds 07/09/2000.

m de filosofie van de interventie te ontwikkelen met respect voor de bestaande architectuur werden voorstudies uitgevoerd die de kennis van het gebouw uitdiepten. Op die manier ontsloot het historisch onderzoek de bijzondere context waarin het gebouw werd opgetrokken. Parallel met de uitvoering van de historische studie, werd een analyse van de huidige situatie uitgevoerd. In het kader van de restauratie en de renovatie van het gebouw aan het Samenwerkersplein en om zo dicht mogelijk aan de huidige isolatienormen te komen, moest ernstig worden nagedacht aan het bijkomend isoleren van de gebouwen. De grote uitdaging was echter om de bestaande proporties, gebaseerd op de gulden snede, van de buitenschil van de gebouwen zo weinig mogelijk te wijzigen, daar deze de eigenheid van deze architectuurstijl vertegenwoordigen. Al vrij snel bleek het isoleren aan de binnenzijde echter geen optie, door de gebrekkige staat van de buitengevels en het te grote aantal koudebruggen.

Unilit 20 als volwaardige oplossing

Origin heeft in samenwerking met het studiebureau CERAA naar een alternatief gezocht om een materiaal te vinden die voldoende isolerend is, en toch het huidige aspect zoveel mogelijk respecteert, maar bovenal bouw-

fysisch zeer goed aansluit aan het bestaande metselwerk. De muren, en de binnenruimtes vooral, zouden te veel lijden door ze aan de buitenzijde af te sluiten met een slecht ademend systeem. Het bestaande metselwerk uit drijfsteen zou op termijn last hebben van inwendige condensatie, met de bekende nadelige gevolgen van mosgroei ter plaatse van koudebruggen. Unilit 20, een natuurlijke hydraulische kalkmortel, verrijkt met geëxpandeerde perlieten bleek een volwaardige oplossing te zijn.

Zuiver en ademend

De hydraulische kalk wordt verdeeld door Arte Constructo, maar wordt geproduceerd in de Italiaanse Dolomieten. Het blussen van de kalk gebeurt er nog volgens de aloude technieken, wat toelaat om de mortels zo zuiver mogelijk te houden, en dus zo ademend mogelijk. Cécile Mairy, Origin : “De mortel Unilit van Arte Constructo voldeed aan onze verwachtingen, zowel op technisch als op bouwhistorisch vlak.” Unilit 20 (λ = 0,066 W/mK en µ = 4) is echter niet aan zijn proefstuk toe. Er werden al tal van oplossingen uitgedokterd met de KULeuven, zoals bij de restauraties van gewapende betonelementen (RVS-gebouw) en bij het beschermen van Orthodoxe wandschilderingen (Chevetogne). ❚

Bouwen aan monumenten

schiedam | Proveniershuis

Gefaseerde restauratie Proveniershuis Schiedam

“Veel ontdekt tijdens de werkzaamheden” Drie grote historische complexen bezit Vereniging Hendrick de Keyser in Schiedam; één ervan is het Proveniershuis. Meteen nadat het Proveniershuis in 2005 aan de vereniging was overgedragen, werd er een restauratie- en onderhoudsplan opgesteld. Een ingrijpend onderdeel daarvan was het zogenaamde achterhuis of hoofdgebouw. De werkzaamheden aan dit gedeelte van het gebouw zijn enkele maanden geleden afgerond.

De nieuwe woningen volgen de structuur van het dak, dat uit drie kappen bestaat.

Proveniershuizen waren wooncomplexen voor ouderen uit de gegoede burgerij die verzekerd wilden zijn van een relatief onbezorgde oude dag. Het Proveniershuis in Schiedam ligt aan de Schie, op de plek staat waar ooit het Leprooshuis stond, waar zieken werden verzorgd.

Historische structuur

Het Schiedamse Proveniershuis werd in 1980 verbouwd ten behoeve van sociale woningen. In het achterhuis kwam een horecavoorziening. Dat deel van het complex bevond zich in slechte staat toen Hendrick de Keyser het Proveniershuis in 2005 overnam, vertelt Karianne Vandenbroucke, architecte bij de vereniging. “In de vorige eeuw hebben er rond 1910 en in de jaren tachtig verbouwingen plaatsgevonden en tijdens die laatste is de historische structuur van het hoofdgebouw ernstig aangetast. Er was veel van de structuur weggebroken, de overgebleven houtconstructie was slecht en de vervangende staalconstructie had onvoldoende stijfheid.” Besloten werd om het complex in fases te restaureren en op te knappen, zegt Vandenbroucke.

Bouwen aan monumenten

Regentenkamer

De restauratie en verbouwing van het hoofdgebouw vond in 2011-2012 plaats. Een van de uitgangspunten was het terugbrengen door Den Hoed Aannemers BV (zie ook kader) van de in de jaren tachtig verwijderde binnenmuren waardoor de structuur en dus de proporties van de vertrekken in ere hersteld zouden worden. Op de benedenverdieping is nu een restaurant met keuken gerealiseerd; op de tussenverdieping is de regentenkamer hersteld. Karianne Vandenbroucke: “Er was wel historische informatie beschikbaar maar geen oorspronkelijk bestek of bouwtekening meer. Wel hebben we diverse aspecten uit foto’s van voor 1980 kunnen halen ter ondersteuning van herstel van historische elementen. Kleuronderzoek bracht onder meer naar voren dat in die kamer de kleuren grijs, roze en groen waren gebruikt.”

Niet historiseren

De nieuwe woningen, geeft Vandenbroucke aan, volgen de structuur van het dak dat uit drie kappen bestaat. De vocht-

schiedam | Proveniershuis

Projectinfo Ingrijpend

Het Proveniershuis werd in 1980 verbouwd ten behoeve van sociale woningen.

problemen veroorzaakt door het doorzakken van de dragende zakgoten van de dakconstructie werden opgelost door deze iets op te krikken en een afschot aan te brengen. Over de achterzijde vertelt Vandenbroucke: “Daar zijn ingangen naar de woningen gekomen. Die hebben we met behulp van moderne materialen een eigentijdse uitstraling gegeven. Het zijn nieuwe elementen die niets met de historische structuur te maken hebben en we wilden daarom niet historiseren.” Tot slot wijst ze nog op een bijzonderheid in het restaurantgedeelte. “Er zat een kleine overloop, een insteek; dat konden we zien aan sporen van een vroegere wand. Maar waar die overloop voor heeft gediend is nog niet helemaal duidelijk. We hebben de bouwsporen in het zicht gebracht en laten het aan de kijker over om de puzzel van deze ruimte op te lossen.” ❚

De grootste uitdaging voor Den Hoed Aannemers BV uit Bergambacht – een in 1935 opgericht familiebedrijf met restauraties als één van de specialiteiten – bij het werk aan het achterhuis van het Proveniershuis lag op het constructieve vlak. Projectleider Hennie Pruijssers vertelt dat de oorspronkelijke dragende muren bij een eerdere verbouwing waren vervangen door een stalen constructie. “Die hebben we er nu weer uitgehaald en hebben de oorspronkelijke situatie hersteld, dus met dragende muren. Dat was het meest ingrijpende onderdeel van onze werkzaamheden, met bijvoorbeeld veel en secuur stempelwerk.” De overige werkzaamheden betroffen onder meer het aanpassen van de inrichting van het achterhuis aan de nieuwe situatie en herstelwerk aan dak, goten en vloerbalken. “Zoals we dat bij restauraties gewend zijn”, zegt Pruijssers. “Al kun je geeneen project met het andere vergelijken. Wanneer je in een monumentaal pand bezig bent, loop je altijd tegen onverwachte zaken aan. Hier dus ook. We hebben echter de kennis en ervaring om daar op in te kunnen spelen.” Omdat het achterhuis grenst aan een grote open ruimte was er logistiek gezien evenmin sprake van een lastige situatie. “We hebben alles langs die pleinkant laten lopen. Dat was voor ons handig en de bewoners in de rest van het complex hebben niet tot nauwelijks last van ons gehad.”

Restauratie Proveniershuis Schiedam

13880211_DenHoed.indd 1

03-06-13 12:32 Bouwen aan monumenten

roermond | BACO-gebouw

Beeld | Omayra Mingels, SATIJNplus Architecten

BACO-gebouw Roermond nieuw hoofdkantoor Wonen Limburg

“Herbestemmen monument past in ons duurzaamheidsstreven” lijk in ons duurzaamheidsstreven.” Nadat het gebouw in 2012 was gekocht en de opleverdatum al vaststond, kwam er een proces op gang waarin naast kwaliteit ook snelheid centraal stond. “Binnen zes maanden moest de uitvoering klaar zijn”, glimlacht Plum. “Ontiegelijk snel ja, maar dat hebben we bij de aanbesteding aangegeven en alle partijen gaven aan dat dit haalbaar was. Dat kwam uit. De samenwerking verliep soepel en er was veel overleg en flexibiliteit. Spannend en uitdagend.”

Thermische schil

Na onder meer een meelfabriek (oorspronkelijk), fietsenfabriek, koffiebranderij en meubelzaak is Wonen Limburg de nieuwe bewoner van het in 1905 gebouwde BACO-gebouw in Roermond. Om de authenticiteit van de gevels intact te laten is volgens het doos-in-doosconcept gebouwd. Het interieur is heel specifiek en geïnspireerd door ‘het nieuwe werken’.

oen Wonen Limburg in 2011 begon met een reorganisatie stond het afronden ervan begin 2013 gepland. Dat werd uiteindelijk ook de deadline voor de verbouwing van het nieuwe hoofdkantoor, het BACO-gebouw, vertelt projectleider vastgoedontwikkeling John Plum. “We hebben heel bewust voor een bestaand gebouw in plaats van nieuwbouw gekozen. Het herbestemmen van dit monument past name-

Bouwen aan monumenten

Het gebouw – zes verdiepingen, een oppervlakte van 4.100 m2 en 170 werkplekken – werd voorzien van een doos-in-doosconstructie en het interieur werd helemaal afgestemd op de filosofie van Wonen Limburg (zie kader). Daar zijn de medewerkers nadrukkelijk bij betrokken, aldus Plum. “Ons uitgangspunt was ‘het nieuwe werken’ en dat in een omgeving die een thuisgevoel oproept. Dat zorgde in het begin wel voor scepsis, maar dat weet je. Nu is iedereen enthousiast. Er is sprake van een relaxte, maar vooral ook stimulerende sfeer waarin de samenwerking en daarmee het onderlinge begrip is toegenomen.” Architectenbureau SatijnPlus werd benaderd voor het ontwerp, en heeft samen met CauberghHuygen een energetisch goed regelbare kantooromgeving gerealiseerd, geeft Plum vervolgens aan. “Zoals gezegd is de buitenschil intact gebleven, die was door de vorige eigenaar al gerestaureerd, zoals binnen de staalconstructie en monumentale kern is gehandhaafd, waar lift en trappenhuis zijn gesitueerd. Verder is alles gestript.” Architect

roermond | BACO-gebouw

Projectinfo Ongekend snel Kwaliteit bieden in heel korte tijd – het was een uitdaging maar het is SPIE Nederland B.V. bij het BACO-gebouw gelukt. Omdat ze de klant een totaalpakket kunnen bieden en via korte lijnen en efficiënt kunnen communiceren, geven project manager Libert Huinen en projectleider Son Huynh aan. Zowel intern als met andere partijen. SPIE installeerde alle elektrotechnische en werktuigbouwkundige installaties, te weten energiezuinige led-verlichting, brandmeld-, beveiligingssystemen, meet- en regelsystemen en de totale warmte- en koude-opwekking via een gesloten bronnensysteem. Ook is het gebouw van ventilatie- en sanitairinstallaties voorzien. “En dat moest ongekend snel worden gerealiseerd”, zegt Libert Huinen. “We hadden in totaal zeven maanden voor de detailengineering, inkoop en uitvoering. In dit project zijn onder meer 1.600 m2 strekmetalen klimaatplafonds geplaatst.” SPIE verzorgde ook de technische voorzieningen in de geklimatiseerde tussengevel en legde op het voorterrein 28 bronnen aan, tot op een diepte van 130 meter. Een van de uitdagingen was al dat techniek inpassen in een bestaand gebouw, legt Son Huynh uit. “dat betekent heel creatief zijn, anticiperen op het gebouw en soms ter plekke oplossingen bedenken. Te meer omdat het gebouw niet maatvast is.” “Kracht van ons bedrijf en zeker een voordeel bij dit project is dat we snel kunnen reageren en anticiperen”, vult Huinen aan. “Ook een pré is dat we meedenken en bekend zijn met werken in monumenten. We kunnen bovendien terugvallen op vakmensen.” Er waren tijdens het werk zo’n 10 per verdieping in het BACO-gebouw actief, aldus Son Huynh. “Met z’n allen hebben we een unieke oplossing gerealiseerd die helemaal aansluit bij de sfeer die Wonen Limburg in het gebouw nastreeft.”

Niet maatvast

Fotografie: Johannes van Assem

Harold Janssen legt uit dat er tussen buitengevels en kantoor een thermische schil is gerealiseerd. Die schil werd aan de achtergevel uiteindelijk 115 centimeter breed zodat er tevens een vluchtweg in aangelegd kon worden. “De schil is voorzien van verwarming om condensvorming tegen te gaan. Het binnenklimaat wordt via klimaatplafonds geregeld.” Er is niet gekozen voor de gemakkelijkste oplossing, geeft Janssen aan, wel voor de oplossing die

het best aansluit bij de principes van Wonen Limburg. Echt lastige aspecten waren er echter niet, zegt hij. “Bijzonder was wel de korte tijd waarin alles is gebeurd: engineering en uitvoering binnen een jaar. Dat betekent meer dan goed voorbereiden en problemen of obstakels zo veel mogelijk voor zijn of op het moment dat ze zich voor doen daadkrachtig oplossen. Dat is dankzij de deskundigheid en ervaring van alle betrokkenen gelukt.”

Zo werkte de aannemer, Schakel & Schrale, met dubbele ploegen, vertelt projectleider Robert Houben. Het bedrijf was zoals gezegd voornamelijk binnen aan het werk (op enkele werkzaamheden op het dak en aan de gevels na) en bracht onder meer in samenwerking met SPIE Nederland (zie kader) de installaties aan in de thermische schil. Naast de korte bouwtijd stond Schakel & Schrale voor nog een uitdaging, zegt Houben. “Het gebouw is niet maatvast, daarom hebben we het eerst digitaal laten scannen (zie kader). De hartafstanden zijn overal anders en dat geldt eveneens voor de omvang van de kozijnen. De balken lopen evenmin waterpas. ►

Bouwen aan monumenten

Van idee tot realisatie !

Uw aanspreekpartner tijdens het gehele project.

Wij bieden u o.a. de volgende diensten met als werkgebied: Architectuur Monumenten / Archeologie / Cultuurbehoud Tunnel / Mijnbouw Kunst Scheepvaart Kwaliteitscontrole Procesindustrie Meten (o.a. tactiel meten, deformatiemeting) - Inspectie (o.a. endoscopie, thermografie) Reverse-Engineering Overige -

diensten: Meet-/Scandienstverlener FARO Benelux Trainingspartner Geomagic Vertegenwoordiging PointCab (de oplossing binnen de Architectuur!)

Constructiebureau H.Hagenaars VOF - Heuvel 97, 6042 JS Roermond - Tel. (0475) 350 333 – http://www.hagenaars.nl

13880220_hagenaars.indd 1

03-06-13 12:23

Waarom gebouw in Waaromwe weook ookbij bijhet hetBaco Blaauwlakenblok Roermond vroeg de kaart stonden? zo vroeg opzode kaartopstonden? Omdat toekomst minstens net zo zo Omdat de de toekomst minstens net mooi de historie. historie. mooi moet moet zijn zijn als als de Vroeg. Vijf letters. Een woord. Voor ons staat het voor optimaal. Voor slim, voor denken, voor vooruitzien. Met kennis van zowel het heden als het verleden. Want Schakel & Schrale is van alle tijden. Die aanpak passen we toe bij de restauratie en renovatie van paleizen, kerken, woonhuizen, musea en monumenten. We weten als geen ander hoe er vroeger werd gebouwd. Die kennis gebruiken we vandaag bij onze restauratie- en renovatieprojecten. Met een groot hart voor uw pand, met noodzakelijke kennis van details, bouwstijlen en oog voor hedendaagse gebruikerseisen, comfort en duurzaamheid. Schakel & Schrale is een Erkend Restauratie Bouwbedrijf en wordt steeds vaker vroeg in het traject betrokken. Hoe vroeger onze betrokkenheid, des te eerder uw historische pand weer de meerwaarde terug krijgt die het verdient. Voor meer informatie bel met één van onze vestigingsdirecteuren: Pim Schipper, vestiging Amsterdam, (020) 574 52 74 of Joep Grooten, vestiging Den Haag, (070) 359 89 90 of Robert Houben, vestiging Roermond, (0475) 39 92 22. Hoe vroeger, hoe beter. www.schakel-schrale.nl

13880221_SchakelenScharale.indd 1

11-06-13 12:05

roermond | BACO-gebouw

Projectinfo Realistische kopie Werken in een groot, voormalig industrieel gebouw dat niet maatvast is, zoals het BACO-gebouw, is voor een aannemer een behoorlijke uitdaging. Constructiebureau H.Hagenaars VOF hielp een handje. “We hebben laserscans gemaakt en op die manier een realistische kopie van het gebouw aan de aannemer kunnen voorleggen”, aldus Detlev Hagenaars. “Met behulp van die scans ontstaat er een 3D-beeld dat alle schoonheid maar ook alle oneffenheden laat zien.” Mede dankzij dat beeld, zegt hij, kon de doos-in-doosconstructie worden gerealiseerd. “Met ons werk bieden we ondersteuning, zeker als, zoals in dit geval, er snel moet worden gewerkt en een precieze voorbereiding essentieel is. De scan is conform de werkelijkheid binnen gewenste afwijking.”

Fotografie: Johannes van Assem

Vanwege het monumentale karakter van de constructie is er voor gekozen de nieuwe vloeren mee te laten golven.” Verder gaf het bedrijf in samenspraak met interieurarchitect en adviseur invulling aan de wensen van Wonen Limburg op het gebied van de akoestiek, aldus Houben die besluit met een verwijzing naar een detail dat aansluit bij het duurzaamheidsstreven van de corporatie. “We kregen het verzoek om bepaalde oude materialen te verwerken in het nieuwe interieur. Zo hebben we een deel van de verwijderde houten vloer hergebruikt als wandafwerking. Duurzaam en een bijzonder element zoals er meer zijn in wat zeker geen standaardgebouw is geworden.” ❚

Daarom, legt Hagenaars uit, wordt het bedrijf steeds vaker door de monumentenwereld ingeschakeld en worden er bijvoorbeeld regelmatig 3D-beelden voor onder andere de Rijksdienst gemaakt. “We doen nieuwbouw, maar ook grotten en dergelijke. En monumenten dus, want in gebouwen met een lange geschiedenis gebeurt in de loop der jaren veel en dat maken wij inzichtelijk.”

Het nieuwe thuiswerken op kantoor Voor het interieur van het BACO-gebouw en in het verlengde ervan de interieurs van de buurtwinkels had Wonen Limburg specifieke wensen: een thuisgevoel creëren en dat combineren met de principes van het nieuwe werken. Het nieuwe thuiswerken op kantoor, zo omschrijft Martijn Frank Dirks van studiomfd het. “Dat betekent dat we de ruimtes van thuis hebben vertaald naar de kantooromgeving.”

ICT

Engineering

Validation and Inspections Maintenance Sprinkler Systems

Telecom

Electrical

HVAC

Security Systems

www.spie-nl.com

SPIE-Building Systems Sanderboutlaan 8a 6181 DN Elsloo tel. 088-1192300

studiomfd ontwikkelde het concept samen met Fresh Forward, onder meer op basis van de input van een team Wonen Limburg-medewerkers die een aantal dagen in Amsterdam doorbrachten, op zoek naar inspirerende plekken. Dirks legt uit dat hij bij het uitwerken van de ideeën voortdurend op zoek was naar een spanningsveld. “Bij het oproepen van een thuisgevoel bestaat het gevaar dat het kneuterig, wat oubollig wordt. Door op de details te letten en het gebruik van frisse kleuren is dat voorkomen, is er dynamiek in het interieur gebracht.” Hij legt uit dat het interieur exclusief voor Wonen Limburg is gemaakt, onder meer gebaseerd op de kleuren van hun huisstijl. Kenmerkend is dat bij het creëren van verscheidenheid de eenheid niet uit het oog is verloren. De diverse verdiepingen hebben een open karakter maar er zijn ook enkele afgescheiden ruimtes, zoals de speelkamers (inspirerende kamers met buitenproportionele items), concentratiekamers (waar niet of beperkt gebeld mag worden) en individuele werkplekken in de vorm van een vitrinekast. Verder zijn er bijvoorbeeld belmeubels en praatbanken, dusdanig ontworpen dat de akoestiek is afgestemd op de functie. “Net zoals thuis iedere ruimte een functie heeft, hebben de ruimtes dat hier ook”, zegt Dirks. “Omdat er voor is gekozen de afgescheiden ruimtes over de verdieping te verspreiden, zijn er allerlei hoekjes ontstaan. Zo vindt iedere werknemer wel een geschikte plek voor de werkzaamheden waar hij of zij op dat moment mee bezig is.”

Bouwen aan monumenten

Didam | Albertusgebouw

Albertusgebouw Didam verankerd in gemeenschap

“Vrijwel iedere inwoner heeft er een band mee” Niet alleen het gebouw maar ook de omgeving opwaarderen, dat was het uitgangspunt bij de verbouwing en restauratie/renovatie van het Albertusgebouw in Didam.

rchitect Karel Nieuwland, verantwoordelijk voor het ontwerp voor de herbestemming van het uit 1896 stammende monumentale pand, vertelt over de nieuwbouw van het gezondheidscentrum bij een eerder project elders in Didam. “Daarmee kwam de eerdere vestiging van het gezondheidscentrum achter het Albertusgebouw leeg te staan en kregen we de kans de situatie daar te verbeteren.”

Vroegere achtervleugel

Het gezondheidscentrum was in de jaren zeventig gebouwd om de functie van ziekenhuis van het Albertusgebouw over te nemen. Welzijnsstichting Welcom trok vervolgens in het vrijgekomen monument. Dat overigens niet helemaal eindnegentiende-eeuws is, aldus Nieuwland. “Er zijn tot de jaren zestig van de vorige eeuw uitbreidingen geweest.” In 2010 kwam het in bezit van Laris Wonen en Diensten dat vervolgens een goede manier ging zoeken om het gebouw te herbestemmen tot wooncomplex. Manager Projecten Eric Jacobs geeft aan dat uiteindelijk werd besloten om het voormalige

Bouwen aan monumenten

gezondheidscentrum af te breken en de vroegere achtervleugel van het Albertusgebouw terug te brengen. “Daardoor herstel je de sfeer van vroeger en versterkt de omgeving. Vanwege de vroegere functies – ziekenhuis en welzijn – hebben veel inwoners een band met het pand.”

Twee functies

In nauw overleg met Welzijnsstichting Welcom is het ontwerp gemaakt voor de begane grond. Na de planvorming nodigde Laris een viertal aannemers uit voor de prijsvorming. Uiteindelijk viel de keuze op Goldewijk uit Doetinchem vanwege hun visie op de beste integrale aanpak. Belangrijk aandachtspunt tijdens de bouw was het gescheiden houden van twee functies, zegt Eric Jacobs. “Behalve woningen – 24 waarvan 1 wat kleinere – komen er ook ruimtes voor Welcom in het gebouw. Dat betekent aparte ingangen met eigen gangenstructuur creëren.” Goldewijk begon in januari 2012 met de voorbereidingen in een gebouw dat in een redelijke goede staat verkeerde, aldus projectleider Hans Verheij. “Alleen de kozijnen aan de achterzijde waren niet al te best meer.”

Didam | Albertusgebouw

Herbestemming tot wooncomplex.

Lange termijn

Verheij: “We hadden hier met zowel nieuwbouw, restauratie en renovatie te maken. Een complexe situatie. De oude kap bijvoorbeeld, daar zijn we heel zorgvuldig mee omgegaan. De spanten zijn terug te zien in de bovenste woningen. Verder zijn er zoveel mogelijk authentieke elementen hersteld of gehandhaafd.” Karel Nieuwland noemt de zichtbaarheid van de diverse tijdsgewrichten eveneens een bijzonder aspect. “Als je door het gebouw loopt zie dat er in verschillende periodes is aangebouwd.” Hij vindt dat dankzij de goede voorbereiding het aantal verrassingen tijdens het werk beperkt zijn gebleven. Hans Verheij knikt: “Al heb je altijd onverwachte zaken, dingen die je pas ontdekt als je bezig bent.” “We kiezen bewust voor een aanpak die aansluit bij ons duurzaamheidsstreven”, vult Eric Jacobs aan. “We kijken naar de lange termijn, willen een gebouw dat er over vijftig jaar ook nog staat.” ❚ De spanten zijn terug te zien in de bovenste woningen...

het nieuwe goldewijk…

Bouwen vraagt in de huidige tijd om een vernieuwende visie. In het Goldewijk ontwikkelingsmodel

staat

maximale

klantwaarde

centraal.

Gebruikswaarde,

belevingswaarde en toekomstwaarde van een gebouw worden dusdanig met elkaar verbonden dat optimale flexibiliteit en toekomstbestendigheid wordt geboden. Maximale transparantie en klantpartnerschap zijn daarbij leidend.

...zó kan het ook

www.goldewijk.nl

...en ook het glas-in-lood werd gehandhaafd.

Bouwen aan monumenten

Plaatsnaam| |Belasting Rotterdam Projectnaam & Douane Museum

Belasting & Douane Museum gemoderniseerd

Verbeterde routing, meer expositieruimte Beeld | Hans Diepenhorst, BURGY Bouwbedrijf, e.a.

Na enkele jaren voorbereiding en een uitvoeringsperiode van 15 maanden voldoet het Belasting & Douane Museum weer aan de eisen die aan een modern museum gesteld mogen worden. Bijzonder element is de in vroegere sferen herstelde De Kuyper Salon.

n 1948 verhuisde het Belasting & Douane Museum naar de huidige locatie aan de Parklaan 14, het voormalige woonhuis van de familie De Kuyper (rijksmonument). Begin jaren negentig werd er flink verbouwd en werd het museum uitgebreid met Parklaan 16 (beschermd stadsgezicht), eens woonhuis van de bankiersfamilie Mees. In 2001 was er opnieuw een ingreep en zo’n zeven jaar geleden ontstonden de plannen voor een volgende verbouwing, vertelt Hoofdpresentatie Wim van Es. “Eigenaar Rijksgebouwendienst gaf aan dat een algehele verbetering noodzakelijk was; onze wensen waren onder andere meer expositieruimte, een verbeterde routing en nieuwe installaties.”

Verticale techniekschacht

Het ontwerp van de verbouwing was opnieuw (zie kader) afkomstig van architect Jan van Iersel van Architectenbureau van den Broek en Bakema. Hij moest onder meer ruimte creëren voor de nieuwe installaties. De oplossing werd onder het dak gevonden. Verder werd er een verticale techniekschacht gerealiseerd om

Bouwen aan monumenten

leidingen en dergelijke uit het zicht te houden. Een andere wezenlijke ingreep was volgens Wim van Es het uithuizen van het depot op de derde verdieping. Dat werd verplaatst naar Den Haag waarmee de expositieruimte van 400 m2 naar 600 m2 werd uitgebreid. Voor de werkzaamheden, zegt Van Es, stonden twaalf maanden. Dat werden er door enkele onverwachte zaken vijftien. “Geen probleem, dat hebben we door wat te improviseren weten op te vangen.”

Jules Deelder

Op de benedenverdieping kreeg het restaurant een facelift, werden de toiletten verplaatst en kreeg de ontvangstzaal een meer museaal karakter. In het museumgedeelte werden doorbraken ten behoeve van een betere routing gecreëerd. Op de bovenverdieping werd dus extra expositieruimte gerealiseerd met ernaast een ruimte voor workshops en dergelijke. Meest opvallende deel van Parklaan 14 is de ‘De Kuyper Salon’, die weer zijn vroegere ambiance heeft gekregen. “Deels bevond die zich nog in de oude staat, ►

Rotterdam |Plaatsnaam Belasting & Douane | Projectnaam Museum

Boven en rechts: aan het interieur werden hoge eisen gesteld.

“Alles grijpt in elkaar”

Lucas van der Ham, projectleider van BURGY Bouwbedrijf uit Leiden, geeft aan dat inpandig werken in een monumentale omgeving vaak logistieke uitdagingen oplevert. Ook bij het Belasting & Douane Museum. “We moesten grote installaties en bijbehorende leidingen in een beperkte ruimte onderbrengen, uit het zicht, en daarbij rekening houden met het monumentale karakter van het gebouw. Bovendien werd aan het interieur heel hoge eisen gesteld. Dat betekent op een creatieve wijze naar oplossingen zoeken.” Een adequate voorbereiding en zorgvuldige voorbereiding waren dus een must, zegt Van der Ham. “Het dak is er af geweest, onder meer om de installaties te kunnen plaatsen. Verder hebben we bijvoorbeeld monumentale schouwen gebruikt om leidingwerk en dergelijke in te verbergen. Die hebben we opengemaakt en vervolgens weer als voorheen dichtgemetseld.” Dat er op piekmomenten tussen de 30 en 40 mensen in het gebouw werkzaam waren, vroeg eveneens om een goede afstemming, aldus Van der Ham. “Dankzij goed plannen, continu overleg en een flexibele houding hebben we niet veel langer dan gepland over het werk hoeven doen.”

Derde keer

Hij heeft inmiddels een relatie met het Belasting & Douane Museum opgebouwd, geeft architect Jan van Iersel van Architectenbureau van den Broek en Bakema aan. Voor de derde keer is hij betrokken bij een, dit keer zeer integrale verbouwing. “Belangrijke aspecten nu waren het vernieuwen van de installaties, het verwijderen van de dakverdieping om daar een nieuwe, ruime expositiezaal te creëren evenals geheel nieuwe personeelsvoorzieningen, en het verbeteren van het interieur. Ook heeft de al eerder uitgevoerde toevoeging in de steeg tussen de twee panden een nieuwe belangrijke betekenis gekregen: die functioneert nu als de hoofdingang, waardoor de routing aanzienlijk is verbeterd. Tevens is er een einde gemaakt aan de wirwar van leidingen en kabelgoten door gebruik te maken van een centrale schacht. Verder is de routing verbeterd, onder meer met het realiseren van doorbraken zodat het museum een meer open karakter heeft en de bezoeker makkelijker rondloopt. Het interieur heeft nu het niveau dat bij een modern museum past.” De ‘De Kuyper Zaal’ daarentegen werd teruggebracht in vroegere staat, geeft Van Iersel aan. “We hebben ons aan de hand van onder meer foto’s en een kleuronderzoek een beeld gevormd van de situatie vroeger. Zo bleek dat een deel van de ruimte was afgetimmerd voor de opslag van boeken. Er zat geheel ander behang tegen de wanden en het middendeel van het plafond was donker geschilderd waar het vroeger licht was. Dat alles hebben we hersteld. Door de verbinding met buiten is dit een heel mooie plek voor allerlei bijeenkomsten geworden.”

Projectinfo Extra waarde “Met onze kennis zijn we bij elk project van extra waarde”, merkt directeur Rob Monks van Monks Stukadoors op. Dus ook bij een op het oog relatief eenvoudig project als het Belasting & Douane Museum, geeft hij aan. “In de basis ging het om herstelwerk, veelal plaatselijk. Het is overigens voor ons een mooie uitdaging om dat onzichtbaar te laten aansluiten op het bestaande stucwerk. In een deel van de tentoonstellingsruimten hebben we geadviseerd om het stucwerk helemaal te vernieuwen omdat er in het verleden al veel was gerepareerd. En in de vide hebben we vanwege het strijklicht uiteindelijk gekozen voor stucwerk van groep 0.” Aan het interieur van het museum werden hoge eisen gesteld en dat gold dus ook voor het stucwerk, zegt Monks. Tot de werkzaamheden behoorden verder onder meer het herstellen van lijstwerk en plafonds. Voor het verlengen van een rieten ornamentenplafond bracht Monks rvs ankers aan. “Daarvoor gebruiken we een speciaal systeem.” In de kelder werd vanwege de vochtige omgeving een trasmortel toegepast, buiten werd voor het aanhelen van het frijnwerk op de kolom de mortel specifiek op kleur gemaakt. “Uiteindelijk hebben we vanuit onze restauratiekennis bepaalde onderdelen uitgewerkt. Zo heeft iedere opdracht toch zijn bijzondere aspecten.”

Problemen voorkomen Het was weliswaar een routineopdracht voor Van Lierop, specialist in het conserveren en herstellen van hout, vochtverdrijving en bestrijding van houtinsecten, maar wel een die van belang is, vertelt Bart van Lierop. “Ons werk was preventief, bedoeld om problemen te voorkomen.” Hij legt uit wat die eventuele problemen hadden kunnen zijn. “Door het isoleren van de muren zou er in de plafonds van de expositieruimten condensvorming kunnen ontstaan. In de nieuwe situatie is er sprake van warmte binnen, in combinatie met een koude gevelmuur. Dan kan er op de overgangsplek, bij de balkkoppen, condensvorming ontstaan. Dat kan uiteindelijk tot een schimmelprobleem leiden. Door nu verdeeld over de diverse verdiepingen de balkkoppen te injecteren, wordt dat probleem voorkomen, aldus Van Lierop. In totaal ging het om 300 balkkoppen, een fors aantal geeft hij aan. “Maar verder niet lastig. Het was vooral een kwestie van goed plannen en ons werk op dat van de andere partijen afstemmen. Dat is allemaal prima verlopen.” Het museum bestaat uit twee panden.

Bouwen aan monumenten

Rotterdam | Belasting & Douane Museum

Aan de hand van archiefmateriaal zijn historische elementen hersteld.

Van Lierop

deels hebben we aan de hand van foto’s oude elementen teruggebracht”, vertelt Wim van Es die aangeeft dat de zaal voor vergaderingen en ontvangsten zal worden gebruikt. Aan de voorzijde wijst hij nog op de hekwerken voor beide panden. “Voor nummer 14 staat het oorspronkelijke hek weer, dat was jarenlang ergens opgeslagen. Het hek voor nummer 16, met een dichtregel geschreven door Jules Deelder, is daar op gebaseerd, maar heeft een moderne uitstraling. Zo worden historie en heden zowel binnen als buiten gecombineerd.” ❚

Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop Van Lierop

Bouwen aan monumenten

Van Lierop Van Lierop

ISO 9001

gecertificeerd

Aannemers

AANNEMERSBEDRIJF CAUWENBORGH Watermolenpad 1, 4611 HX BERGEN OP ZOOM T .......................................+31 (0)164 244347 F .......................................+31 (0)164 299711 E info@cauwenborgh.nl W www.cauwenborgh.nl

Advies en Realisatie Historische Interieurs

DE BONTH VAN HULTEN BV Postbus 115, 5250 AC VLIJMEN T .......................................+31 (0)73 5119022 F .......................................+31 (0)73 5117387 E bvh@volkerwessels.com W www.bonthvanhulten.nl

Ruys Interieurs Utrechtseweg 89, 3702 AA ZEIST T ..................................... +31 (0)30 6922860 F ..................................... +31 (0)30 6916655 E info@ruys-zeist.com W www.ruys-zeist.com

Architecten AANNEMINGSBEDRIJF NICO DE BONT B.V. Molenstraat 2, 5262 ED VUGHT Postbus 76, 4611 5260 AB VUGHT T ...................................... +31 (0)73 5189480 F ...................................... +31 (0)73 5189490 E info@nicodebont.nl W www.nicodebont.nl

Koninklijke Woudenberg Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE T .......................................+31 (0)183 606606 F .......................................+31 (0)183 602667 E info@koninklijkewoudenberg.nl W www.koninklijkewoudenberg.nl

Adviesbureaus

AKERBOUW BV Geesterweg 6, 1911 NB UITGEEST Postbus 19, 1920 AA AKERSLOOT T ..................................... +31 (0)251 315817 F .................................... +31 (0)251 315909 E info@akerbouw.nl W www.akerbouw.nl

ADEMA ARCHITECTEN Vleesmarkt 7, 9101 MH DOKKUM T .......................................+31 (0)519 295665 F .......................................+31 (0)519 292870 E info@adema-architecten.nl W www.adema-architecten.nl

VAN HOOGEVEST ARCHITECTEN Westsingel 9, 3811 BA AMERSFOORT T ..................................... +31 (0)33 4631705 F ..................................... +31 (0)33 4610854 E bureau@vanhoogevest.nl W www.vanhoogevest.nl

ADVIES EN APPLICATIE

BOUWBEDRIJF VAN SCHAIK BV Poeldijk 1, 3621 CZ BREUKELEN Postbus 11, 3620 AA BREUKELEN T .......................................+31 (0)346-262344 F .......................................+31 (0) 346264064 E info@bouwbedrijfvanschaik.nl W info@bouwbedrijfvanschaik.nl

BMG ADVIES EN APPLICATIE BV Postbus 2715 3800 GG AMERSFOORT T ..................................... +31 (0) 33 4519258 F ..................................... +31 (0) 33 4519256 E info@bmg-advies.nl W www.bmg-advies.nl

groot gunneweg

delft

restauratie advies & bouwmateriaalkundig onderzoek

BOUWBEDRIJF TADEMA Orionweg 1 Postbus 525, 8901 BH LEEUWARDEN T ...................................... +31 (0)58 2124670 E bouwbedrijven@tademagroep.nl W www.tadema.nl www.restauratieornamenten.nl

LAUDY BOUW & ONTWIKKELING Postbus 89, 6130 AB SITTARD T .......................................+31 (0)46 4516933 F .......................................+31 (0)46 4520631 E laudy@laudybouw.nl W www.laudybouw.nl

JORISSEN SIMONETTI ARCHITECTEN DOETINCHEM LEIDEN MAARSSEN RIJSSEN STEENWIJK Postbus 203, 7460 AE RIJSSEN T......................................... +31 (0)548 518888 E info@jsagroep.nl W www.jorissensimonettiarchitecten.nl

Vanaf â&#x201A;Ź 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

Wie doet wat

GROOT GUNNEWEG DELFT RESTAURATIE ADVIES Postbus 43, 1399 ZG MUIDERBERG T ...................................... +31 (0)6 10061050 E info@grootgunnewegdelft.nl W www.grootgunnewegdelft.nl

TAK ARCHITECTEN Zocherweg 2a, 2313 ZV DELFT Van Oldenbarneveldtstraat 92-2, 6827 AN ARNHEM T ...................................... +31 (0)15 2125903 E info@takarchitecten.nl W www.takarchitecten.nl

Bakstenen

NIBAG B.V. Postbus 75, 7570 AB OLDENZAAL T ...................................... +31 (0)541 585858 F ...................................... +31 (0)541 585859 E info@nibag.nl W www.nibag.nl

STEENFABRIEK BIEZEVELD B.V. Lange Weistraat 25, 5331 LH KERKDRIEL T .......................................+31 (0)418 631719 E info@brickburgers.com W www.biezeveld.nl

Bouwen aan monumenten

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

Wie doet wat

BRICKBURGERS B.V. St. Jozefweg 66b, 5953 JP REUVER T .......................................+31 (0)77 4742920 F .......................................+31 (0)77 4745170 E info@brickburgers.com W www.brickburgers.com

Betonrestauratie

REPSTONE Voorstraat 7, 4233 EA AMEIDE Postbus 3, 4233 ZG AMEIDE T......................................... +31 (0)183 606699 F......................................... +31 (0)183 606637 E info@repstone.nl W www.repstone.nl

Constructie

HARLA BV Gildenweg 12, 1696 AM OOSTERBLOKKER T....................................... +31 (0)229 262822 F....................................... +31 (0)229 262858 E info@harla.nl W www.harla.nl

CONSTRUCTIEBUREAU DE PROUW Vossegatsedijk 2a, 3981 HS BUNNIK Postbus 164, 3980 CD BUNNIK T.................................. +31 (0) 30 254 08 88 E buro@de-prouw.nl W www.de.prouw.nl

Constructie/straalbedrijf VOGEL BV Fruitenierstraat 13, 3334 KA ZWIJNDRECHT Postbus 1100, 3330 CC ZWIJNDRECHT T .......................................+31 (0)78 6100400 F .......................................+31 (0)78 6100480 E vogel@vogel-bv.nl W www.vogel-bv.nl

Beurzen

Evenementenhal Venray De Voorde 30, 5807 EZ VENRAY T....................................... +31 (0)478 519 790 F....................................... +31 (0)478 519 780 E venray@evenementenhal.nl W www.evenementenhal.nl

Bladgoud

Lilian Fopma CONSTRUCTIE & STRAALBEDRIJF LILIAN FOPMA Industrieweg 22, 8861 VH HARLINGEN T......................................... +31 (0)517 431011 F......................................... +31 (0)517 431031

Gevel

MEER LICHT MHB bv Onderstalstraat 3, 6674 ME HERVELD Postbus 6, 6674 ZG HERVELD T..........................................+31 (0)488 451951 F..........................................+31 (0)488 452022 E info@mhb.nl W www.mhb.nl

Gevelonderhoud

Duivenwering REMMERS BOUWCHEMIE Stephensonstraat 9, 7903 AS HOOGEVEEN T ...................................... +31 (0)528 229333 F ...................................... +31 (0)528 268199 E info@remmersbouwchemie.nl W www.remmersbouwchemie.nl Gerdon Duivenwering Postbus 43, 6720 AA BENNEKOM T........................................ +31 (0)6 53189373 F........................................ +31 (0)31 8419949 E info@gerdon.nl W www.gerdon.nl

Gevelreiniging

Elektrotechnische Dienstverlener

LINOVA VERFPRODUCTEN Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN T .......................................+31 (0)575 542300 F .......................................+31 (0)575 542311 E info@linova.nl W www.linova.nl

CROON ELECTROTECHNIEK BV Schiemond 20-22, 3024 EE ROTTERDAM T..........................................+31 (0)10 4483344 E info@croon.nl W www.croon.nl

S.M.B. WERVELREINIGING BV Houtkopersstraat 40, 3334 KD ZWIJNDRECHT T..........................................+31 (0)78 6104110 M.........................................+31 (0)6 53267367 E info@s-m-b.nl W www@s-m-b.nl

Funderingstechnieken Bouwmaterialen

SCHELPKALKMORTELS NEDERLAND Driemanssteeweg 622, 3084 CB ROTTERDAM T..........................................+31 (0)10 4103951 F..........................................+31 (0)10 4802359 E info@schelpkalkmortels.nl W www.schelpkalkmortels.nl

Bouwen aan monumenten

P. VAN ‘T WOUT FUNDERINGSTECHNIEKEN bv Exportweg 50, 2742 RC WADDINXVEEN Postbus 431, 2740 AK WADDINXVEEN T.........................................+31 (0) 182 617767 T.......................................... +32 (0)182611376 E info@pvantwout.nl W www.heiwerken-pvantwout.nl

SUPERLOOK BV De Gevelreiningsexpert en meer Postbus 8791, 4820 BB BREDA T .......................................+31 (0)76 5874207 M ....................................... +31 (06) 55327598 E info@superlook.nl W www.superlook.nl

Glas

Glasateliers

E.V.M. NV Westkaai 6, B-8930 MENEN T....................................... +32 (0) 56 5113 97 F......................................... +31 (0)30 2722220 E info@evmglass.com W www.evmglass.com

STOLKER GLAS Wijde wade 2, 3439 NP NIEUWEGEIN T ................................................ 030 2855400 F ................................................ 030 2672902 E info@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl STOLKER GLAS Galvanistraat 88, 6716 AE EDE T .............................................. 0318 64 12 14 F .............................................. 0318 63 22 89 E ede@stolkerglas.nl W www.stolkerglas.nl

GLASATELIERS STEF HAGEMEIER Hoefstraat 199, 5014 NL TILBURG T .........................................+31 (0)13 5360818 F .........................................+31 (0)13 5358655 E info@glasinloodnet.nl W www.glasinloodnet.nl

GLASATELIER ZUID NEDERLAND Beneluxstraat 6, 5061 KE OISTERWIJK T ....................................... +31 (0)13 5030668 F ........................................ +31 (0)13 5030669 E info@glasatelierzuidnederland.nl W www.glasatelierzuidnederland.nl

Kalk

ARTE CONSTRUCTO Molenberghei 18, B-2627 SCHELLE T........................................... +32 (0)3 8807373 F........................................... +32 (0)3 8807370 E Info@arteconstructo.be W www.arteconstructo.be

Hydraulische Kalkmortels

BOFIMEX Lissenveld 9-13, 4941 VK RAAMSDONKSVEER Postbus 52, 4940 AB RAAMSDONKSVEER T .........................................+31 (0)162 514750 F .........................................+31 (0)162 522483 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl

Leidekkers ISOGLAS HAARLEM BV Jan Tademaweg 19, 2031 CT HAARLEM T .......................................+31 (0)23 5319036 F .......................................+31 (0)23 5341022 E info@isoglas.nl W www.isoglas.nl

LEENDERS GLAS IN LOOD Kerkenbos 1091, 6546 BB NIJMEGEN T..........................................+31 (0)24 6841555 F..........................................+31 (0)24 6844137 E info@leendersglasinlood.nl W www.leendersglasinlood.nl

Houthandel

Glas in Lood

glas in lood atelier D O M TA D GLAS IN LOOD ATELIER DOMSTAD Ceylonlaan 6, 3526 AD UTRECHT T......................................... +31 (0)30 2722111 F......................................... +31 (0)30 2722220 E info@atelierdomstad.nl W www.atelierdomstad.nl

HOUTHANDEL HOUTEX BV Willem de Zwijgerstraat 1, 2741 DA WADDINXVEEN T..........................................+31 (0)182 615933 F..........................................+31 (0)182 610105 E info@houtex.nl W www.houtex.nl

Hoveniers ENDEVOETS DAKBEDEKKINGEN Everbest 13, 5741 PL BEEK EN DONK T......................................... +31 (0)492 450699 F......................................... +31 (0)492 450682 E endevoetsdakbedekkingen@hetnet.nl/mail

Glas in lood JILLEBA Amphoraweg 5, 2332 ED LEIDEN T.........................................+ 31 (0)71 5318323 F..........................................+31 (0)71 5313443 E info@jilleba.nl W www.jilleba.nl

Bogaerts-Van Nuland BV Walstraat 3-5, 5371 AL RAVENSTEIN Postbus 15, 5370 AA RAVENSTEIN T......................................... +31 (0)486 411586 F......................................... +31 (0)486 413722 E info@bogaerts-van-nuland.nl W www.bogaerts-van-nuland.nl

Vanaf â&#x201A;Ź 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

Wie doet wat

VAN DER TOL GROEP BV Postbus 9349, 1006 AH AMSTERDAM T..........................................+31 (0)20 6677777 F..........................................+31 (0)20 6677778 E info@vandertolbv.nl W www.vandertolbv.nl Regio Zuid-Holland Van der Tol Groep BV Morsestraat 12, BERKEL EN RODENRIJS T..........................................+31 (0)10 4400822 F..........................................+31 (0)10 4400829 E info@vandertolbv.nl W www.vandertolbv.nl Regio Utrecht Van der Tol Groep BV Tolakkerweg 18, HOLLANDSCHE RADING T.........................................+31 (0) 35 5248920 F.........................................+31 (0) 35 5248929 E info@vandertolbv.nl W www.vandertolbv.nl

VAN KEULEN B.V. Postbus 1, 4640 AA OSSENDRECHT T......................................... +31 (0)164 672387 F........................................ +31 (0)164 672069 E info@vankeulen-loodgieters.nl W www.vankeulen-loodgieters.nl

VAN DE KIMMENADE BV Hof Bruheze 404, 5704 NR HELMOND T........................................ + 31 (0)492 512164 F........................................ + 31 (0)492 558867 E info@leiendaken.nl W www.leiendaken.nl

Bouwen aan monumenten

Vanaf â&#x201A;Ź 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

Wie doet wat

Natuurlijke hydraulische kalk

RIDDER METALEN DAK- WANDSYSTEMEN Vestiging Ridder Noord Marowijne 41, 1689 AR ZWAAG Postbus 4149, 1620 HC HOORN T .........................................+31 (0)88 8111888 F .........................................+31 (0)88 8111800 E info@riddersystems.nl W www.riddersystems.nl Vestiging Ridder Zuid Dommelstraat 31, 5347 JK OSS F .........................................+31 (0)412 658397

LOODGIETERS- EN LEIDEKKERSBEDRIJF VAN WELY BV Kerkakkers 46, 6923 BZ GROESSEN T......................................... +31 (0)316 524050 F......................................... +31 (0)316 526950 E info@vanwelyleidekkers.nl W www.vanwelyleidekkers.nl

REYNCHEMIE NV Industrieweg 25B, 8800 ROESELARE T............................................+32 (0)51 242527 F............................................+32 (0)51 229892

loodgieters& leidekkersbedrijf loodgieters& leidekkersbedrijf 5253 AE Nieuwkuijk Bezoekadres Bezoekadres

Postadres Nieuwkuijksestraat 103

Bezoekadres

Nieuwkuijksestraat 103 5253 AE NieuwkuijkNieuwkuijksestraat

Postadres

Postbus 14103 5253 AE Nieuwkuijk 5253 AE Nieuwkuijk 5253 ZG Nieuwkuijk Postadres

Postbus 14 Postadres 5253 ZG Nieuwkuijk Telefoon

oper-, zinkwerken Koper-,loodlood- en en zinkwerken Telefoon WALTER VERHOEVEN BV Lei bedekkingen Telefax loodenzinkwerken zinkwerken Koper-, looden LeiKoper-, bedekkingen 073 - 513 00- 49 073 - 51376 0073 49 073 511 Loodgieters werken & Leidekkersbedrijf LoodgietersTelefax Lei bedekkingen Internet Lei bedekkingen 073 - 511 76 73 Loodgieters werken 073 511 76 73 Nieuwkuijksestraat 103, 5253 AEwww.walterverhoeven.nl NIEUWKUIJK Telefoon

073 - 513 00 49

Telefax

073 - 511 76 73

Postbus 14 Postbus 14 5253 ZG00 Nieuwkuijk 073 - 513 49 5253 ZG Nieuwkuijk

DAVIQUE SIERSCHILDERWERKEN Vissersteeg 3, 2841 XL MOORDRECHT T.................................... +31 (0)182 391169 M........................................ +31 (0)624270952 E info@davique.nl W www.davique.nl

E reynchemie@skynet.be W www.reynchemie.com

Ongediertebestrijding

VAN LIEROP CONSERVEERT & HERSTELT HOUT | VERDRIJFT VOCHT Regio Noord Postbus 52, 2400 AB ALPHEN A/D RIJN T..........................................+31 (0)172 433514 E info@vanlierop.nl W www.vanlierop.nl

drij

Walter Verhoeven BV loodgieters& leidekkersbedrijf Walter Verhoeven BV Bezoekadres Nieuwkuijksestraat 103

Restauratieschilders

Regio Zuid en Belgie postbus 48, 5298 PB LIEMPDE T..........................................+31 (0)411 632647 E info@vanlieropzuid.nl

STICHTING RESTAURATIE ATELIER LIMBURG Postbus 1679, 6201 BR MAASTRICHT T ........................................ +31 (0)43 3218444 F .........................................+31 (0)43 3100555 E info@sral.nl W www.sral.nl

Studio Kei STUDIO KEI Noord Bevelandstraat 17, 1025 NP AMSTERDAM T .........................................+31 (0)20 6364121 M ........................................+31 (0)6 55166349 E mail@studiokei.nl W www.studiokei.nl

Restauratiesloop

W www.vanlierop.nl

Telefoon

Internet

www.walterverhoeven.nl Telefax

E-mail

info@walterverhoeven.nl

Restauratoren

Internet Loodgieters werken Internet www.walterverhoeven.nl E-mail Loodgieters Postbus 14,werken 5253 ZG NIEUWKUIJK www.walterverhoeven.nl E-mail info@walterverhoeven.nl info@walterverhoeven.nl E-mail T......................................... +31 (0)73 5130049 E info@walterverhoeven.nl W www.walterverhoeven.nlLeist

een import

Leisteen Importeurs

VAN MILT RESTAURATEURS BV Kauwenhoven 38, 6741 PW LUNTEREN T ...................................... +31 (0)318 482256 F ...................................... +31 (0)318 484189 E info@vanmiltrestaurateurs.nl W www.vanmiltrestaurateurs.nl

LEI-IMPORT B.V. Postbus 7015 6050 AA MAASBRACHT T........................................ +31 (0)475 436439 F....................................... +31 (0)475 436882 E info@lei-import.nl W www.lei-import.nl

tels

VAN RIJSWIJK PRECISIESLOOP BV Veldweg 12, 5061 KJ OISTERWIJK Postbus 80, 5060 AB OISTERWIJK T......................................... +31 (0)13 5283934 F......................................... +31 (0)13 5216349 E info@precisiesloop.nl W www.restauratiesloop.nl, www.precisiesloop.nl

Smederijen

stauratiemor-

Restauratiemortels

SMEDERIJ FRITS KRAMER Goejanverwelle 62, 3467 PR HEKENDORP T........................................ +31 (0)182 501340 F........................................ +31 (0)182 503094 E frits@fritskramer.nl W www.fritskramer.nl

Meubelstoffering Meubelstoffering BOFIMEX OOSTENDORP BV Vlasakker 12, 3417 XT MONTFOORT T..........................................+31 (0)348 471921 F......................................... +31 (0)348 474467 E info@oostendorp.biz W www.oostendorp-stoffering.nl

Bouwen aan monumenten

Lissenveld 9-13, 4941 VK RAAMSDONKSVEER Postbus 52, 4940 AB RAAMSDONKSVEER T .........................................+31 (0)162 514750 F .........................................+31 (0)162 522483 E info@bofimex.nl W www.bofimex.nl

SMEDERIJ OLDENHAVE BV Bedrijvenweg 6, 7251 KX VORDEN T......................................... +31 (0)575 551428 F......................................... +31 (0)575 551714 E info@smederijoldenhave.nl W www.smederijoldenhave.nl

Timmerfabrieken

Vochtbescherming

Energieweg 19

4231 DJ Meerkerk Postbus 4

4230 BA Meerkerk

Tel. 0183-358777

Fax 0183-358787

nfo@vandervegt.nl

SMEED- EN CONSTRUCTIEBEDRIJF VAN DER VEGT BV Energieweg 19, 4230 BA MEERKERK T......................................... +31 (0)183 358777 F......................................... +31 (0)183 358787 E info@vandervegt.nl W www.derestauratiesmid.nl

Prof. van der Waalsstraat 3E, 1821 BT ALKMAAR

Steenfabrieken • Alle voorkomende staalconstructies, trappen, hekwerken zowel in staal, aluminium en roestvrijstaal

NGK erkende restauratie Smederij

REMISE INTERIEURBOUW T..........................................+31 (0)72 5153482 E info@remise-interieurbouw.nl W www.remise-interieurbouw.nl

Verf fabrikanten

• Smeedwerk STEENFABRIEK VOGELENSANGH Munnikhofsestraat 33, 6653 AB DEEST • Stalen ramen T......................................... +31 (0)487 512459 F......................................... +31 (0)487 514825 E steenfabriek@vogelensangh.nl • Restauratie projecten W www.vogelensangh.nl

Steenhouwerij

REMMERS BOUWCHEMIE Stephensonstraat 9, 7903 AS HOOGEVEEN T ...................................... +31 (0)528 229333 F ...................................... +31 (0)528 268199 E info@remmersbouwchemie.nl W www.remmersbouwchemie.nl

HERSFT & HELDER B.V. Bouwweg 19, 8243 PJ LELYSTAD Postbus 2074, 8203 AB LELYSTAD T......................................... +31 (0)320 260616 F......................................... +31 (0)320 261184

Vochtbestrijding

KÖSTER AFDICHTINGSSYSTEMEN BV Postbus 432, 3840 AK HARDERWIJK T......................................... +31 (0)341 467090 F......................................... +31 (0)341 467099 E info@koster-afdichtingssystemen.nl W www.koster-afdichtingssystemen.nl

Wandspanning

E info@herfstenhelder.nl W www.herfstenhelder.nlVerfpro Steenhouwerij Zederik Hogewaard 6, 4235 VS TIENHOVEN T .........................................+31 (0)183 606635 F..........................................+31 (0)183-601144 E info@zederik.biz W www.zederik.net

Verf producten

Meubelstoffering

OOSTENDORP BV, Interieur- en meubelstoffering Vlasakker 12, 3417 XT MONTFOORT T..........................................+31 (0)348 471921 F......................................... +31 (0)348 474467 E info@oostendorp.biz W www.oostendorp-stoffering.nl

Steigerbouw LINOVA VERFPRODUCTEN

Zonwering

Gelderhorst 12, 7287 BH ZUTPHEN

Vanaf € 396,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet! Bel +31 (0)495 450095 +32 (0)11 605540 voor alle informatie over een vermelding

Wie doet wat

T .......................................+31 (0)575 542300 E info@linova.nl W www.linova.nl,

DEJO STEIGERS BV Havenstraat 7-1, 3861 VS NIJKERK T........................................ +31 (0)33 2571390 F........................................ +31 (0)33 2544250 E info@dejosteigers.nl W www.dejosteigers.nl

Verzekeringen

SCHERMNED Grote Woerdlaan 36c, 2671 CL NAALDWIJK T......................................... +31 (0)174 622214 F......................................... +31 (0)174 622687 E info@schermned.nl W www.schermned.nl

Tegels

DONATUS VERZEKERINGEN Hoff van Hollantlaan 8, 5243 SR ROSMALEN ALBARELLO BV Berltsumerdyk 35, 9036 MT MENALDUM T......................................... +31 (0)518 481923 F......................................... +31 (0)518 482081 E info@albarello.nl W www.albarello.nl

Postbus 500, 5240 AM ROSMALEN T .........................................+31 (0)73 5221700 F .........................................+31 (0)73 5221717 E info@donatus.nl W www.donatus.nl

r Hieg ? uw lo o Neem contact op met Niek Oostendorp voor alle informatie: T +31 (0)495 450095 E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl

Bouwen aan monumenten