Bouwen aan Monumenten 5 2011 by Louwers Mediagroep

Nummer 5 I 2011

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

Thema glas Justuskwartier

eigentijds wonen met een historisch karakter

verbouwing en restauratie Raad van State afgerond

Academiegebouw Utrecht â&#x20AC;&#x2DC;opgefristâ&#x20AC;&#x2122;

Landhuis te Loenen a/d Vecht

Donatus verzekert vertrouwD sinDs 1852

In 1852 schrijft Harriet Beecher Stowe â&#x20AC;&#x2DC;De negerhut van oom Tomâ&#x20AC;&#x2122;, waardoor voor het eerst het grote publiek wordt gewezen op de mensonterende kanten van slavernij en mensenhandel. In datzelfde jaar wordt Donatus opgericht. Sinds die tijd verzekeren wij kerkgebouwen, monumenten en zorginstellingen. Zonder winstoogmerk. Met veel expertise. Voor meer informatie zie www.donatus.nl of bel 073 - 522 17 00.

In de mooiste school van Nederland is ons werk gelukkig onzichtbaar

Als u de oudste ijzergieterij van Hengelo betreedt, is het alsof

oplossingen gekozen. Transformatoren zijn onzichtbaar weg-

u een kathedraal binnenkomt. De twee hallen uit het begin

gewerkt in een oude watertoren. Kabels werden onopvallend in

van de vorige eeuw, behoren tot het belangrijkste industrieel

een stalen loopbrug gelegd. Alle elektrotechnische installaties en

erfgoed van ons land. Tegenwoordig huist er het ROC van

vakkennis die hiervoor nodig waren, komen van Croon. Wilt u

Twente, een state-of-the-art school. Om het monumentale

meer weten over het grootste in elektrotechniek gespeciali-

karakter van het pand te behouden, zijn de meest creatieve

seerde bedrijf, met meer dan 130 jaar ervaring? Kijk op croon.nl

ontwerp . realisatie . maintenance croon.nl

The future of individual architecture starts with SCHOTT today SCHOTT is one of the worldwide leading manufacturers of high-quality architectural glass. Our products provide protection against noise, heat and fire alike. Together with our clients we develop individual solutions that match the demands of tomorrowâ&#x20AC;&#x2122;s buildings â&#x20AC;&#x201C; on five continents and in between. To find out more about our forward-looking innovations, visit www.schott.com/architecture

eg ativ cor De

lass

Fir

i-r Ant

flec

tive

ss gla

e-r

esi

sta

Fib lig er op h ti ng tic a sol nd L u ti on ED s gla

zin

Sol a

r ar chi tec tu

Voorwoord Het is tegenwoordig een van de grootste culturele evenementen van ons land, de Open Monumentendag, en de afgelopen editie – de vijfentwintigste – trok weer meer bezoekers dan voorgaande jaren. Zo’n 950.000 mensen bezochten in een van de 330 deelnemende gemeenten een of meerdere monumenten. Het is opnieuw een bevestiging dat geschiedenis en alles wat geschiedenis tastbaar maakt leeft onder de mensen. Wie een monument bezoekt – ook al heeft het nu een andere functie en wellicht deels andere uitstraling – wordt even meegevoerd naar het verleden. De bezoeker kijkt bewonderend naar de fraaie architectuur of probeert zicht te verplaatsen in de mensen die ooit in het monument gewoond en/of gewerkt hebben. Het bewaren van die vertegenwoordigers van het verleden heeft heden ten dage gelukkig alle aandacht. Wie wel eens een monument of een restauratieproject bezoekt, merkt met hoeveel zorg en toewijding de diverse erbij betrokken partijen zich voor het behoud van een bijzonder gebouw of complex inzetten. Daarbij wordt overigens niet alleen naar het verleden, maar ook naar het heden en de toekomst gekeken. Niet ieder monument kan in originele staat worden bewaard – al is het maar omdat er in het verleden niet of moeilijk terug te draaien ingrepen hebben plaatsgevonden – en moet dus worden aangepast aan een nieuwe functie. Het begin oktober door koningin Beatrix heropende onderkomen van de Raad van State is er een goed voorbeeld van. Het is een complex van gebouwen uit uiteenlopende tijdperken die ooit op zichzelf stonden maar nu onderdeel uitmaken van een groter geheel. Belangrijk uitgangspunt van de werkzaamheden aan de Raad van State was het creëren van eenheid in de diverse panden die op een labyrintische wijze met elkaar waren verknoopt. In totaal nam het project elf jaar in beslag, maar het resultaat is er dan ook naar, zoals u in deze Bouwen aan Monumenten zult lezen en zien. Ook het Justus van Effen-complex in de Rotterdamse wijk Spangen wordt – met oog voor het verleden – afgestemd op de toekomst. Niet dat de functie verandert – het blijft een wooncomplex – maar wel de wijze waarop die functie wordt ingevuld. Achter de in ere herstelde gevels vindt de bewoner comfortabel wooncomfort dat voldoet aan alle eigentijdse eisen. Als voorbereiding op Het jaar van de Historische Buitenplaatsen volgend jaar, brachten we eveneens een bezoek aan Heerlijkheid Mariënwaerdt, een plek waar de vroegere bewoners zich nog steeds thuis zouden voelen, zouden ze er nu een bezoek aan kunnen brengen, maar waar het heden niet wordt buitengesloten. De heerlijkheid is – een uniek gegeven – nog altijd in handen van één eigenaar, de familie van Verschuer, die met allerlei activiteiten de vele historische gebouwen en omliggende natuur in stand houdt. Volop lezenswaardige artikelen dus in deze vijfde editie van Bouwen aan Monumenten van dit jaar. We hopen dat u er weer veel plezier aan beleefd.

Jac Buchholz

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

www.bouwenaanmonumenten.nl Jaargang 3, nummer 5, 2011 Sinds 2009 Verschijnt 6 x per jaar ISSN: 1879-4351 Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

Redactie Jac Buchholz Jan-Kees Verschuure Redactieadres Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Bladmanagement Niek Oostendorp E n.oostendorp@louwersuitgevers.nl Fotografie Roos Aldershoff Hans Kouwenhoven Bastiaan van Musscher Secretariaat Manuela Depenbrock Advertenties Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: monumenten Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 Abonnementsprijs € 47, 70 per jaar incl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Bouwen aan Monumenten Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl Adreswijzigingen Schriftelijk ten minste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert Vormgeving / Art-direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Valerie Berben Barry Hoogkamer Opzeggingen Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd. Doelgroep Abonnees, betrokken ministeries en rijksdiensten, provinciale, gemeentelijke en andere betrokken overheden, monumentenwachten, landelijke, regionale en lokale organisaties, stichtingen en instellingen m.b.t. cultureel erfgoed. Aannemers, adviesbureaus, architecten en andere betrokken marktpartijen.

50 08

Ingrijpende verbouwing en restauratie Raad van State afgerond

De Hartekamp: Drie eeuwen bouwgeschiedenis in beeld

“Het laatste en mooiste tabaksmagazijn van Gelderland”

Restauratie Huis Rodenburch, Dordrecht

Justuskwartier: een ontmoeting van eigentijds wonen en een historisch karakter

Juweel aan het Rokin

Heerlijkheid Mariënwaerdt

Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.

62 Nummer 5 I 2011

Vaktijdschrift over monumentenzorg, restauratie, beheer en behoud van cultureel erfgoed

THEMA GLAS JUSTUSKWARTIER

eigentijds wonen met een historisch karakter

VERBOUWING EN RESTAURATIE RAAD VAN STATE AFGEROND

ACADEMIEGEBOUW UTRECHT ‘OPGEFRIST’

70 46

Journaal

Thema Glas

Academiegebouw Utrecht ‘opgefrist’ binnen zes weken

Restauratie OLV van Lourdeskerk in Bergen op Zoom

Kasteel Sterkenburg

Wie doet Wat?

Raad van State, Den Haag

Fotografie: Roos Aldershoff

Ingrijpende verbouwing en restauratie Raad van State afgerond

Eenheid in verscheidenheid Op 5 oktober jongstleden vond de officiĂŤle opening plaats van de vernieuwde Raad van State door koningin Beatrix. Die opening vormde het sluitstuk van een elf jaar durende verbouwing en restauratie van het complex aan gebouwen waar de Raad van State in huist. Voor die tijd een onoverzichtelijk geheel, nu zijn er een logische structuur en duidelijke routes in aangebracht. Tevens werden de historische bouwdelen aangepakt.

Kneuterdijk

e Raad van State werd in 1531 ingesteld door keizer Karel V als adviesorgaan voor zijn zuster, Maria van Hongarije, die op dat moment landvoogdes van de Nederlanden was. Ze deed echter niet vaak een beroep op de raad – die bestond uit edellieden, hoge geestelijken en juristen – waarop belangrijke leden als prins Willem van Oranje en de graaf van Egmond aan de vooravond van de Tachtigjarige Oorlog besloten hun taak neer te leggen. Nadat de Noordelijke Nederlanden zich in 1581 van Spanje hadden afgescheiden, ging de Raad van State fungeren als een soort bestuurscollege. Vanaf het begin van het koninkrijk Nederland werd de raad medewetgever en adviseur van de koning, later van de regering. De koning nam vanaf dat moment ook het voorzitterschap op zich, een situatie die sindsdien niet meer is gewijzigd. Ook kon de raad worden ingeschakeld bij

bepaalde rechtsgeschillen, een functie die sinds 1976 steeds uitgebreider werd. Nadat aan het begin van deze eeuw het takenpakket werd uitgebreid doordat de Raad werd aangewezen als hoogste bestuursrechter in vreemdelingenzaken, werd besloten het onderkomen in het centrum van Den Haag uit te breiden en te verbeteren. Paul Hoppenbrouwers (senior projectmanager namens de Rijksgebouwendienst – de opdrachtgever), Evelyne Merkx en Patrice Girod (Merkx + Girod –de architect) en business unit directeur Pieter-Jan van Hooijdonk en projectleider Gerard Webers namens Breijer Bouw BV (de aannemer) geven een verslag van de belangrijkste ingrepen.

De opdrachtgever: project in twee delen Het project begon in 2001 met het verbouwen van een aantal panden aan de Parkstraat, een zijstraat van de Kneuterdijk

waaraan het front van de Raad van State is gelegen, vertelt Paul Hoppenbrouwers. Die panden waren eerder aangekocht vanwege het uitbreiden van de huisvestingscapaciteit van de Raad van State. “Ze sloten echter niet goed op elkaar en op de oorspronkelijke gebouwen aan, onder meer vanwege de vele niveauverschillen. Het was een onoverzichtelijk geheel.” Onder de noemer ‘fase 1’ werd besloten om de panden aan de Parkstraat het eerst aan te pakken en uit te breiden met nieuwbouw. In de kantoorruimte die zo ontstond kon een groot deel van de medewerkers van de Raad worden ondergebracht (in totaal werken er 600 mensen, red.). Zo werd het – met onder andere ook aanvullende tijdelijke huisvesting voor de zittingzalen in het pand Lange Voorhout 3 – mogelijk om onder de noemer ‘fase 2’ het bestaande complex voor renovatie en restauratie vrij te maken. ▼

Bouwen aan monumenten

Partner in elk bouwproject U kunt ons met recht totaalleverancier noemen als het gaat om nieuwbouw, renovatie, vernieuwbouw, installatie, afbouw, onderhoud en beheer. Doordat we bijna alle specialismen in huis hebben, kunnen we praktisch elk project oppakken. En dankzij onze ervaring in integraal bouwen kunnen we uitermate efficiĂŤnt te werk gaan. Onze projectmanager stemt de werkzaamheden en logistiek perfect op elkaar af. Zo komt wachten op elkaar niet meer voor en kan een project sneller worden afgerond. Wilt u weten wat Breijer voor uw organisatie kan betekenen? Kijk op www.breijer.nl

De juiste mensen op de juiste plek

De akoestiek is nog steeds niet altijd iets waar over na wordt gedacht bij het bouwen of verbouwen van gebouwen, woningen en (rijks)monumenten. Toch is een goede akoestiek in grote mate bepalend voor de beleving van een woon, werk- of leefruimte. Zeker door de populariteit van hardhouten of natuurstenen vloeren en het gebruik van veel glas in ramen en deuren, allen gegevens die de ruimtelijke akoestiek niet ten goede komen, stijgt de vraag naar akoestisch (onzichtbare) oplossingen. Muis Akoestiek BV is een specialist in het oplossen van akoestische problemen en biedt met het akoestische pleister systeem BASWAphon voor elk probleem, een passende oplossing.

Herengracht 17, 1441 EW Purmerend, Tel. (0299) 47 45 85 info@muis-akoestiek.nl, www.muis-akoestiek.nl

11880510_Muis.indd 1

17-10-2011 17:23:25

Hoppenbrouwers, die al diverse andere bijzonder projecten had begeleid waaronder het Paleis van Justitie in ’s-Hertogenbosch en het Nederlands Forensisch Instituut in Ypenburg, stapte aan het begin van de tweede fase in. “Als manager. Om de planning, de besluitvorming en de proceskwaliteit in goede banen te leiden. Dat was in 2005, toen de planvoorbereidingen begonnen. Die waren in oktober 2007 afgerond, waarna in november de aanbestedingsprocedure

werd gestart voor het renoveren van het Sleeswijk-gebouw, en het restaureren van het Witte Paleis, het huis van Oldenbarnevelt achteraf en het Huis van Van der Mijle.”

Oude situatie

Harde deadline Het werd een aanbesteding die volgens Hoppenbrouwers vrij soepel werd doorlopen. “Vrijwel alle wensen werden meegenomen zonder dat er achteraf rigoureus moest worden bezuinigd.” ▼ Nieuwe situatie

“We stonden er als het nodig was” De gevel aan de voortuin van het Witte Paleis, onderdeel van het Raad van State-complex, werd gereinigd door Beercoo Gevelwerken uit Bergschenhoek. “We hebben de gevels aan de kant van de gotische zaal gereinigd”, vertelt directeur Edwin Vente. “Het aanzien daarvan was als gevolg van weersinvloeden en tijd en de aanwezigheid van een verouderde wit uitgeslagen coatinglaag danig aangetast.” Ter voorbereiding, zegt Vente, werden eerst proeven gezet op een soortgelijk muurtje dat zou worden gesloopt. “Om na te gaan wat steen en voeg zouden kunnen verdragen. Het gebruik van chemische producten of zandstralen was sowieso uitgesloten; we hebben getest met hoge druk en hoge temperaturen en bekeken welke afstand we het beste konden aanhouden.” Beercoo had in het offerte-stadium tevens het herstel van het voegwerk als stelpost opgenomen, maar dat bleek niet nodig. “Dat voegwerk was inderdaad nog goed.” Verder werden er onder de fraaie ronde ramen enkele lekstrepen bij de afwateringsgootjes verwijderd. “Vanwege de beperkte ruimte hebben we het werk in fasen uitgevoerd. Iedere keer als een deel van de gevel vrij was werden we opgeroepen. Daar zijn we heel flexibel in. We stonden er dan ook als het nodig was.”

Visueel één geheel Voorruimte Balzaal

De Balzaal

In totaal zo’n 200 strekkende meter lambrisering moest er in het trappenhuis van het historische deel van de Raad van State worden aangebracht. Een behoorlijke klus, maakt Coert Bos van Timmerfabriek Bos uit Goudriaan duidelijk, te meer omdat ook de voorbereiding, het inmeten, heel wat aandacht vroeg. “De uitdaging was om er visueel één geheel van te maken. De lambrisering is doorlopend, langs de trappen en bordessen; alles sluit op elkaar aan. Dat moest precies uitgevoerd worden.” Daarnaast produceerde en installeerde Timmerfabriek Bos een eikenhouten trap met een meer eigentijds karakter. Voor de lambrisering werd gebruik gemaakt van geluidsabsorberende vurenhouten frames, de isolerende frames zijn van eiken en er werd tevens een eikenhouten koofleuning aangebracht. “Inclusief voorbereiding zijn we er drie maanden mee bezig geweest”, aldus Coert Bos die tot slot opmerkt dat het werk weliswaar behoorlijk van omvang was, maar niet voor heel lastige problemen zorgde. “We doen regelmatig restauratieprojecten en weten dus wat er bij komt kijken.”

Fotograaf: Hans Kouwenhoven

Opening met Hare Majesteit de Koningin

Aanzicht Parkstraat > Vide tussen monumentale panden en nieuwbouw

Het werk werd in mei 2008 aan Breijer Bouw gegund, de uitvoering startte in september van dat jaar. “Daarmee had Breijer de tijd om een en ander goed voor te bereiden.” Wat ook nodig was, geeft Hoppenbrouwers aan, want in 2010 werd een harde deadline vastgesteld: de Raad van State moest het complex in juni van dit jaar weer volledig in gebruik kunnen nemen. “Dat is gelukt. In april was het klaar. Later dan gepland, maar dat had te maken met problemen met de installaties. Al met al is er één dag geen zitting geweest, tijdens de verhuisperiode. Dat is eigenlijk te verwaarlozen als je daar de omvang van het project tegenover zet.” Een belangrijke ingreep, waar hij zelf ook op aanstuurde, was het aanpassen van het Sleeswijk-gebouw, zegt Paul Hoppenbrouwers. “Uiteindelijk is besloten om alleen het casco te behouden en zelfs de kap te verwijderen zodat er een vierde laag kon worden gerealiseerd. Daarmee is maximaal ruimte voor kantoren gecreëerd.” Over het eindresultaat van alle werkzaamheden is Hoppenbrouwers zeer te spreken. Bijzonder vindt hij onder meer de Balzaal en de Gotische zaal met z’n Bätz-orgel die behalve voor bijeenkomsten en zittingen ook zeer regelmatig voor orgelconcerten zal worden gebruikt. “In de monumentale panden zijn eigentijdse elementen te zien, maar er is eveneens een link naar het verleden, en er zijn

Bouwen aan monumenten

onderscheidende decoraties in de diverse ruimte die toch naar elkaar verwijzen. Ze typeren de eenheid in verscheidenheid die er tot stand is gekomen.”

De architect: ‘snelweg’ Het creëren van die eenheid was de opdracht die het Amsterdamse architectenbureau Merkx + Girod elf jaar geleden meekreeg. Dat was nadat was besloten dat de Raad van State in het centrum van Den Haag gehuisvest zou blijven. “De opgave waar we voor stonden was het op een efficiënte manier samenknopen van de diverse panden”, vertelt Patrice Girod. “Met de mogelijkheid om op veranderende omstandigheden in te kunnen spelen.” Evelyne Merkx geeft aan dat er in 2000 sprake was van een situatie van panden uit diverse tijdperken die op een labyrintische wijze met elkaar verknoopt waren. “Dan begin je met de vraag: hoe pakken we dat aan? Dat hebben we gedaan door de negentiende-eeuwse panden aan de Parkstraat samen te voegen en ongeveer in het midden, net voor de trappenhuizen, een ‘knip’ te maken en erachter nieuwbouw te realiseren. De monumentale gevels en alle oorspronkelijke kamers direct

aan de straatzijde zijn behouden, erachter is een 180 meter lange verbindingsroute gekomen die loopt van de voorkant aan de Kneuterdijk tot aan de achterkant aan de Oranjestraat. Metaforisch gesproken hebben we een breinaald door de gebouwen gestoken en zo een ‘snelweg’ aangelegd met een vide die door zijn glazen overkapping het daglicht diep naar binnen trekt. Het is een ingreep die alle oude en nieuwe kantooronderdelen met elkaar verbindt.” Het tweetal geeft aan dat er in het verleden enorm was geknoeid met de koppeling van de panden en dat er sprake was van verschillende verdiepingsniveaus en een onduidelijke routing. “Dat is nu dus opgelost.” Daarnaast werden de tot dan in de kapconstructie verwerkte installaties weggehaald en het dak werd voorzien van mansardekappen. De monumentale kapconstructie van het voormalige woonhuis van Van Oldenbarnevelt aan de Kneuterdijk is in zicht gebracht. Hier is nu de bibliotheek van de Raad gehuisvest.

Ideale ‘marriage’ Dankzij het ontwerp van Merkx + Girod is er tevens een duidelijke scheiding tussen publieksdeel en overige ruimten. ▼

Brug in vide naar monumentale kamers aan Parkstraat

Op herhaling Een kleine dertig jaar geleden werd Koek & Reinders uit Den Haag ook al ingeschakeld voor een ingrijpende schilderbeurt aan de Raad van State en in de tussentijd kwam het bedrijf er met enige regelmaat voor onderhoud. Tijdens het huidige restauratieproject ging Koek & Reinders – dat aan meer Haagse Monumenten, zoals het Binnenhofcomplex, de Gevangenenpoort en de Koninklijke Paleizen, het schilderwerk verricht – dus op herhaling. “In het monumentale deel van de Raad van State”, preciseert algemeen directeur Jaap de Jongh, “en met een andere insteek dan dertig jaar geleden. Destijds had men heel andere ideeën dan nu.” Koek & Reinders was wat het schilderen decoratiewerk en de wandbekleding betreft coördinerend hoofdaannemer. Voor specifieke werkzaamheden deed het een beroep op Oostendorp en Rescura (zie de betreffende kaders). Uitgangspunt was het ontwerp van Merkx + Girod en natuurlijk de bestaande situatie. “Het was weer een mooie uitdaging om onder meer de enorme vertrekken met monumentale plafonds en de geprofileerde betimmering opnieuw strak in de verf te zetten. Dit alles volgens het bestek en tekeningen van Merkx + Girod waarin elk vertrek zorgvuldig was uitgetekend, onder meer wat decoraties en kleurstellingen betreft.” Voor een optimale uitwerking was er zeer frequent contact met het architectenbureau, geeft De Jongh aan. Net zoals er goed overleg met andere partijen was. “ Waaronder met de hoofdaannemer Breijer. Wij waren, met het oog op het leveren van een optimale kwaliteit, gebaat bij een goed klimaat in de diverse ruimten, zowel wat temperatuur als luchtvochtigheid betreft. En uiteraard was er regelmatig overleg met leveranciers, zoals met het bedrijf Vescom dat de digitale wandbekleding leverde. De digitale patronen werden per vertrek uitgetekend door het architectbureau, waarna de leverancier de aangeleverde patronen kon verwerken in zijn fabricageproces. Het volgens tekening aanbrengen van de vinyl wandbekleding gebeurde met de grootste zorgvuldigheid.” Dankzij die goede communicatie konden de werkzaamheden zonder problemen worden afgerond, besluit Jaap de Jongh. “Het was een omvangrijk werk waar we zo’n achttien maanden mee bezig zijn geweest. Dat kan alleen maar goed lopen als alle partijen op een lijn zitten.”

Bouwen aan monumenten

Al bijna negentig jaar is Koek & Reinders Glas- en Schilderwerken B.V. een begrip in Den Haag en omstreken. Van oudsher is ons bedrijf sterk verankerd in Den Haag. Wij zijn vooral trots op de vele hoogwaardige restauratiewerkzaamheden die wij in de loop der jaren hebben gerealiseerd aan tal van monumentale objecten. Het is voor de tweede maal in 30 jaar dat Koek & Reinders bijzondere schilderwerken heeft uitgevoerd aan de Raad van State in Den Haag. Wij zijn er trots op dat Koek & Reinders als hoofdaannemer het monumentale schilderwerk en digitale

wandbekleding aan de Raad van State fase 2 heeft kunnen uitvoeren, waarbij onder onze begeleiding, Rescura BV uit Den Haag het sjabloon- en decoratiewerk heeft verzorgd en Oostendorp BV uit Montfoort de prachtige wandbekleding heeft aangebracht. Een woord van dank aan onze opdrachtgevers en Archictenbureau Merkx + Girod, voor de uitstekende samenwerking. En natuurlijk een woord van lof voor ons team van vakkundige medewerkers. Hun inzet en motivatie zijn mede bepalend geweest voor het prachtige eindresultaat.

Vakatelier voor Restauratie & Decoratie

www.rescura.nl

Waar eerst bijvoorbeeld de zittingszalen en wachtruimten verspreid lagen, daar zijn ze nu op één plek in het complex geconcentreerd. Tevens werd het Sleeswijk-gebouw gestript tot op het betonnen skelet en aan één zijde ‘versmolten’ met het historische deel aan Kneuterdijk. Een van de eyecatchers van het project, merkt Patrice Girod op, is de volledig nieuw ingerichte binnentuin. “Het is het centrum waar alle functies omheen zijn aangelegd, onder meer het openbaar gebied met de zitplekken en aan de andere kant het personeelsrestaurant.” Dat laatste bevindt zich eveneens in het Sleeswijkgebouw. Zoals Paul Hoppenbrouwers ook al aangaf werd dat gebouw grondig aangepakt voor het verkrijgen van

maximale kantoorruimte. De gevel aan de binnentuin werd vervolgens van lamellen voorzien om een overvloed aan zonlicht tegen te gaan. En zo werd eigenlijk ieder aspect van het project met zorg en op een consistente wijze benaderd en tot in het detail uitgewerkt, conform de werkwijze van Merkx + Girod. Waar het de constructie en indeling betrof, maar eveneens de aankleding en decoraties. Evelyne Merkx: “Bij de historische gebouwen hebben we ons wat decoraties en dergelijke laten inspireren door het verleden, hebben we de identiteit van de monumenten bewaard, maar hebben we er tevens een bepaalde eenheid in aangebracht. Een eenheid die voor de functie van het gebouw zo belangrijk is. ▼

Onzichtbaar innovatief Bij restauratieprojecten komt het vaak aan op het vinden van bijzondere, niet-alledaagse oplossingen. Dat gold ook voor het interieur van de Raad van State, waar Oostendorp Interieur- en meubelstoffering uit Montfoort onder meer verantwoordelijk was voor de wandbespanning, de gordijnen in de balzaal en diverse modellen banken. Het regelmatig bij interieurrestauraties en de herinrichting van monumentale panden betrokken bedrijf deed dat aan de hand van diverse ontwerpen van Merkx + Girod Architecten. Dick Oostendorp legt uit dat de Raad van State voor zijn bedrijf een omvangrijk en divers project was met enkele bijzondere uitdagingen. “Zoals de banken in de publieksruimten. Die zijn aan de bovenkant 2,5 meter en onder 1,8 meter. Normaal gesproken kun je dan geen rughoes uit één stuk toepassen. Hier hebben we dat toch voor elkaar gekregen door het maken van de blinde hoeken samen te laten vallen met het aanbrengen van de hoes. Een zowel innovatieve als onzichtbare oplossing. Het lijkt eenvoudig, maar is heel lastig om uit te voeren. Zo hebben we nog enkele heel doordachte oplossingen bedacht om te voldoen aan het ontwerp van de architect. Dat vraagt veel denkwerk en overleg, maar leidt uiteindelijk tot een optimaal resultaat.”

Balie als eyecatcher Met het vervaardigen van een natuurstenen boomkrans voor de herplaatste, door koningin Beatrix ter ere van haar vijftigste verjaardag geplante boom zijn de werkzaamheden van Natuursteenbedrijf D.M. van der Wel uit Rotterdam aan de Raad van State afgerond. Net zoals veel van de natuursteen die het bedrijf leverde en plaatste is de boomkrans een bijzonder element, bewerkt door een kunstenares. Heel apart noemt Jeroen van der Wel eveneens de gedecoreerde wastafels die met een speciaal aangeschafte frees uit één blok marmer werden gefreesd. “En de balie, voorzien van ingefreesde letters, is ook een echte eyecatcher.” Natuursteenbedrijf D.M. van der Wel was verder verantwoordelijk voor onder meer de natuurstenen vloeren, gevels, wanden, trapbekleding en raamdorpels. Het bedrijf gebruikte hiervoor voornamelijk de soorten Gris de France, Belgisch hardsteen en Bianco Carrara. “Voor elke steensoort zijn we met de betreffende architect en de opdrachtgever naar het land van herkomst geweest om de juiste steen uit te zoeken. De Bianco Carrara bijvoorbeeld werd vooral in het historisch ingerichte deel van het gebouw aangebracht en dan is het belangrijk dat de nieuw aangebrachte elementen qua uitstraling overeenkomen met de al aanwezige. In het historische deel hebben we verder ook de schouwen gerestaureerd.” Al met al is D.M. van der Wel zo’n drie jaar werkzaam geweest bij de Raad van State. “Een omvangrijk werk, maar ook een mooie uitdaging.”

Binnentuin, een ontwerp van landschaparchitect Michael van Gessel

Bouwen aan monumenten

Serres Dakkapelen Aanbouwen Hardhouten kozijnen Monumentale kozijnen

Politie keurmerk Goede ser vice Snelle offer te Gedegen advies

Natuursteenbedrijf D.M. van der Wel b.v. OOSTENDORP Interieur- en meubelstoffering B.V.

Oostendorp Interieur- en meubelstoffering is een ambachtelijk bedrijf. Wij restaureren en reconstrueren onder andere wandbespanningen, gordijnen, traplopers en meubelstoffering. Hierbij maken wij gebruik van originele materialen en technieken. In onze showroom hebben wij een uitgebreide collectie stoffen en tapijten uit diverse stijlperiodes.

Leverancier Natuursteen van

Raad van State

sinds 1896

Lid van Restauratoren Nederland en Restauratieconvergent. Voor meer informatie hierover kunt u terecht op: www.restauratieconvergent.nl

Voor het leveren en aanbrengen van alle soorten natuursteen Vlasakker 12 T (0348) 47 19 21 3417 XT Montfoort F (0348) 47 44 67

E info@oostendorp.biz I www.oostendorp-stoffering.nl

Vraag vrijblijvend een offerte aan: telefoon: 010-4152175 fax: 010-4154177 e-mail: info@vanderwelnatuursteen.nl

Meer dan 500 kozijnen Na elf jaar met een groot team intensief met dit project bezig te zijn geweest, hebben we bereikt wat we voor ogen hadden: de ideale ‘marriage’ tussen toen en nu en een optimale functionaliteit.”

De aannemer: 130 kilometer bekabeling Ook voor aannemer Breijer Bouw BV uit Rotterdam was het een omvangrijk project. Het bedrijf werd ingeschakeld voor de tweede fase, de werkzaamheden aan de historische panden en het Sleeswijk-gebouw. “We doen regelmatig restauraties, maar dit was – zeker gezien de diversiteit – heel bijzonder”, aldus Pieter-Jan van Hooijdonk. Hij vertelt dat met oog voor de monumentale elementen het Oldenbarnevelt-huis en het Huis van Van der Mijle grotendeels zijn gestript. De grootste opgave lag echter in het Witte Paleis, waar ruimte moest worden gevonden voor het wegwerken van de installaties. Gerard Webers: “De complete installaties, alle leidin-

gen en zo’n 130 kilometer aan bekabeling. Die hebben we ondermeer aangebracht achter de lambrisering en voorzetwanden en in oude rookkanalen.” Een van de aspecten waarmee Breijer Bouw rekening moest houden was dat er in het verleden allerlei aanpassingen in de panden waren doorgevoerd. “Je moet dus beoordelen of iets bewaard moet blijven of verwijderd mag worden”, aldus Webers. “Gedurende het werk is daar steeds met opdrachtgever en architect overleg over geweest. Aan de hand van bevindingen tijdens het werk is het ontwerp zo nu en dan bijgesteld.”

Knipoog Voor Breijer was het een integraal project, maakt Pieter-Jan van Hooijdonk duidelijk. “We hebben het merendeel van de werkzaamheden, onder andere de bouwwerkzaamheden, de beveiliging en het aanleggen van de installaties met eigen bedrijfsonderdelen gedaan.” ▼

De naam zegt het al: Voorwinden Kozijnspecialist in Gorinchem is een ervaren bouwpartner bij het maken en aanbrengen van houten kozijnen, deuren en dakkapellen bij uiteenlopende projecten, nieuwbouw maar ook restauraties. De Raad van State was zo’n restauratieproject waar Voorwinden bij was betrokken. Marco Voorwinden legt uit op welke manier: “Waar nodig hebben we kozijnen vervangen, maar het merendeel is blijven zitten. Wel moesten de ramen worden vervangen en voorzien worden van isolatieglas. Dat mocht niet tot een ander aanzien leiden. We hebben daarom gebruik gemaakt van zonwerend isolatieglas met een dunne spouw en een vulling van kryptongas. De smalle roeden in de ramen hebben we versterkt met een rvs T-profiel. Je kunt daarbij gerust spreken van specialistisch werk.” In totaal ging het om 520 kozijnen, een omvangrijke klus, aldus Marco Voorwinden. “We hebben verder enkele kozijnen teruggebracht op plekken waar die ooit hadden gezeten, maar die in de loop der tijd dichtgemetseld waren.” Hij legt uit dat zijn bedrijf tevens een adviserende rol had met betrekking tot de elektrische beweegbaarheid van de ramen en de brandwerendheid. Ook werden alle binnendeuren brandwerend gemaakt en voorzien van drangers zodat het gebouw eventueel in compartimenten te verdelen is. “Maar dat is nauwelijks te zien. Het behouden van de authenticiteit was uitgangspunt en dat is gelukt.”

Het juiste gevoel in decoratie Rescura uit Den Haag is een vakatelier voor restauratie en decoratie. Het veelzijdige bedrijf realiseert zich als geen ander dat het succes van een project in grote mate afhankelijk is van kleur, materiaal en schildertechniek. En precies dat gegeven is wat Architectenbureau Merkx+Girod en Rescura zo in elkaar aantrekt. “Met Merkx+Girod werken we al 15 jaar lang regelmatig samen”, vertelt algemeen directeur Teun Bleijenberg. “Het begon in het Concertgebouw in Amsterdam, en sindsdien hebben we in tal van andere projecten het gevoel van Evelyne Merkx in kleur, materiaal en techniek weten te vertalen.” Zo ook in de Raad van State. Het decoratieprogramma dat aan Rescura werd toevertrouwd betrof naast het subtiel accentueren van ornamentiek, ook het decoreren van een grote hoeveelheid wanden met ongekende florale motieven, fijne patronen en geabstraheerde symboliek. “Behalve de artisticiteit en de precieze detaillering van de grote variëteit aan sjablonen, is ook de eigentijdse combinatie van het gekozen kleurengamma met de toepassing van onder andere bladplatina als subtiele accentuering op deuren en ornamenten, en zelfs op een complete wand van 18 vierkante meter uniek,” vertelt Teun Bleijenberg. “Dit heeft monumentale potentie. Ik kan me zo voorstellen dat het over 100 jaar met zorg wordt gerestaureerd.”

Monumentale kapconstructie van de zolder met bibliotheek

Bouwen aan monumenten

Weg en Bos 51-53 | 2661 DL Bergschenhoek tel (010) 521 97 57 | info@beercoo.nl

Oké, de ’DUOMO DI MILANO’ doen we níet... maar voor alle andere gevels. bel ons gerust!

Maak kennis met Bos’ totaalconcept

BE11 BAM adv 95x130.indd 1

12-09-2011 10:52:58

RAMEN, D EUREN EN KOZI J N E N H SB P RO JEC TEN RO ND WERK TRAP P EN MEUB EL- EN INTERI E UR B OUW RESTAURATIE EN RE N OV AT I E

Zu i d z i j d e 1 5 2 p o s tb u s 4 29 77 ZG G o u d ri a a n T 0183-583583 F 0183-582678 www.tifabos.nl

T I M M E R FA B R I E K

GEBRS BOS BV

Heeft u een project of onderwerp dat interessant is voor Bouwen aan Monumenten? Bel of mail ons! T +31(0)495 450095 Niek Oostendorp n.oostendorp@louwersuitgevers.nl

Monumentale kamer Huis Van der Mijle

Goede akoestiek, aangenaam klimaat

Parkstraat ‘s avonds

Voor het schilderen decoratiewerk werden wel externe en gespecialiseerde partijen aangetrokken. Die gingen aan de slag aan de hand van een zorgvuldig uitgewerkt bestek. Van Hooijdonk: “Daar stonden onder meer alle te gebruiken kleuren in vermeld. Op bepaalde plaatsen zijn de historische kleuren teruggebracht op basis van een kleurenonderzoek dat onderdeel was van het bouwhistorisch onderzoek.” Wat voor het schilderen decoratiewerk gold, gold ook voor de andere werkzaamheden, vult Gerard Webers aan. “We moesten rekening houden met de historie, maar eveneens met

de hedendaagse functionaliteit. Die twee grijpen dan ook in elkaar. Zoals in de bibliotheek in het Oldenbarnevelt-huis met zijn historische uitstraling waar in de vensterbanken slim de convectoren zijn weggewerkt, in de Gotische zaal waar onder de nieuwe vloer de constructie is verbeterd en in de kroonluchters. Die zijn modern vormgegeven met een knipoog naar het verleden. In die kroonluchters is weer allerlei techniek verborgen. Die zorgvuldige samensmelting van oud en nieuw voegt een extra dimensie toe aan de toch al bijzondere uitstraling van de vernieuwde Raad van State.” ■

Tot in detail voorbereid

Tot op de laatste schroef is alles uitgetekend. Alle materialen zijn uitgeprobeerd, elk onderdeel uitgewerkt. Meubels zijn in miniatuurversie nagebouwd en in maquettes 1 op 1 gezet. Alles is tot in detail voorbereid, op ieder schaalniveau. Dit is de werkwijze van Merkx + Girod architecten. Het werk van Merkx + Girod wordt gekenmerkt door een grote coherentie tussen de ruimte en haar invulling; een analytische benadering van de ontwerpopgave wordt gecombineerd met een grote liefde voor detail, materiaal, kleur, samenhang, kwaliteit en elegantie. Bij opgaven op het terrein van hergebruik is nauwelijks uit te maken waar het interieur begint en de architectuur ophoudt. Historische gebouwen als het Concertgebouw Amsterdam, boekwinkel Selexyz in de middeleeuwse Dominicanerkerk in Maastricht en het stadhuis Rotterdam tonen de mogelijkheden van monumenten in veranderende omstandigheden en gelden als voorbeeldstellend. Met respect voor de bestaande kwaliteiten zijn hedendaagse ruimten ontstaan. Nieuwe toevoegingen zijn als zodanig herkenbaar; contrasten tussen oud en nieuw waar nodig versterkt. Volgens Evelyne Merkx en Patrice Girod “blijven monumenten alleen in leven als ze blijven groeien”. De huisvesting van de Raad van State geeft een compleet beeld van de kracht van het bureau. Alle facetten, van ruimtelijke beleving tot materiaalgebruik, verlichting en grafische vormgeving, zijn consistent toegepast. Architectuur en interieurarchitectuur gaan volledig samen.

Om in de diverse ruimtes van de Raad van State een goede akoestiek te kunnen garanderen werd een beroep gedaan op de kennis en kundigheid van Muis Akoestiek uit Purmerend. Opdrachtgever en architect kozen voor het naadloze akoestische pleister BASWAphon, dat als plafondbekleding werd aangebracht in de circulatiesruimtes, en BASWAphon Cool voor de zittingszalen. Met laatstgenoemde product is niet alleen een goede akoestiek, maar eveneens een goede klimaatbeheersing gegarandeerd, vertelt Ronald Muis. “Het zijn geluidsabsorberende koelplafonds die zorgen voor een aangenaam thermisch comfort. Dat gebeurt met onzichtbaar ingewerkte capillaire matten waarin koud of warm water stroomt. Die zorgen voor koelte in de zomer en een aangename, stralingsloze warmte in de winter. Het systeem is onzichtbaar, geruisloos en zonder hinderlijke luchtstromen.” BASWAphon, zegt Ronald Muis, heeft een uiterst fijne afwerklaag en alle inbouwelementen zoals verlichting, speakers, gordijnrails, enzovoort kunnen naadloos worden ingebouwd. Qua aanzien verschilt het nauwelijks van normaal stucwerk. “Het eindresultaat is een naadloos, rustig plafond met een mooie, bij het gebouw passende uitstraling, dat zorgt voor een goede akoestiek én een aangenaam klimaat.”

“Speciaal vanwege omvang en diversiteit” “Een project waar vrijwel alles in zat”, zo merkt Klaas Zwiers van De Kruijff BV op over hun werkzaamheden bij de Raad van State. Het bedrijf, gespecialiseerd in vloerbedekking, zonwering en gordijnen, leverde en monteerde onder meer handgeborduurde vouwgordijnen, rolgordijnen, zowel elektrisch- als handbediend, vitrage en gevoerde gordijnen. Ook werd er op ramen folie aangebracht voorzien van een specifiek patroon zoals dat in de rest van de gebouwen terug te zien is. In het kantorengedeelte werden de ramen voorzien van een wat strakker vormgegeven lichtwering. “Uitgangspunt was steeds het ontwerp van Merkx + Girod”, aldus Zwiers. Hij noemt het project speciaal vanwege de omvang en diversiteit. “En uiteraard omdat het de Raad van State is. We hebben er een groot aantal producten aangebracht, met een klassieke uitstraling maar eveneens strak modern.” Tijdens de uitvoering had De Kruijff tevens een adviserende rol, bijvoorbeeld over brandvertragende kenmerken en waar het de inkoop van de stoffen betrof. “Omdat we over meerdere ateliers beschikken kunnen we tevens heel gericht inspelen op specifieke wensen. Hier betrof dat onder meer het borduursel voor de Gotische zaal.” De Kruijff voerde de werkzaamheden in meerdere fasen uit. “Dankzij een goede voorbereiding, maar ook omdat er goed werd overlegd en samengewerkt tussen de betrokken partijen is het project prima verlopen.”

Bouwen aan monumenten

Historische buitenplaats verdient plek in etalage

De Hartekamp: Drie eeuwen bouwgeschiedenis in beeld

Foto linker pagina: Oker geeft de gevel een warme gloed Foto links: Verrassende gevelornamenten

De Hartekamp is een groot landgoed tussen Heemstede en Bennebroek, vlakbij de Noord-Hollandse duinen. Vanwege de naar Paleis Soestdijk verwijzende wit-gestucte gevel was het hoofdgebouw een graag gezien decorstuk in tv-series over de Oranjes. Dat is verleden tijd: na een gedetailleerde restauratie van het exterieur (voorjaar 2010-voorjaar 2011) heeft het weer een okeren gevel. Gedurfd maar geslaagd, concluderen de bouwpartners. “Oker was de originele gevelkleur tot na de verbouwingen van 1910 en 1921”, vertelt projectarchitect Maarten Peek.

et 17-de eeuwse hoofdgebouw ‘De Hartekamp’ is de blikvanger van het landgoed, dat verder in het oog springt door de goed onderhouden landschapstuin van Springer en Zocher uit het midden van de 19-de eeuw. Het is tevens naamgever van de huidige eigenaar, zorginstelling De Hartekamp Groep. Het hoofdgebouw werd in 1953 door de zogenoemde Broeders Penitenten in gebruik genomen als woonlocatie voor verstandelijk gehandicapten en De Hartekamp Groep gebruikt het hoofdgebouw sinds jaren als vergaderruimte. “Wij konden deze broodnodige restauratie uiteindelijk uitvoeren dankzij een kanjersubsidie”, zegt de voorzitter van de Raad van Bestuur Jan Bauer. Het was een ingreep met het oog op de toekomst, hoewel niet ten behoeve van de zorggroep zelf. “Wij willen het gebouw graag afstoten omdat het niet langer past in onze dienstverlening; om die reden is ook afgezien van de restauratie van het interieur. Het uitgangspunt is een nieuwe gebruiker. Dan kan de uiteindelijke inrichting beter later worden bepaald.”

‘Ingetogen’ Het beoogde restauratiebudget ten behoeve van het exterieur van het hoofdgebouw werd voor 70% gedekt door de kanjersubsidie; de overige 30% werd geleend bij het Nationaal Restauratiefonds. Via de Brim kunnen nu ook de oranjerie, de pergola en het theehuis worden aangepakt. Het Nationaal Restauratiefonds gaat uit van een strenge budgetbewaking. “Dankzij een ervaren restauratieadviesbureau dat hecht samenwerkte met de architect heeft dat goed uitgepakt”, aldus Bauer. “Het is een ingetogen, geslaagde restauratie.” Hylkema Consultants was het bureau dat zorg droeg voor het restauratieplan, uitgaande van een versterking van de monumentale kwaliteiten van het hoofdgebouw. Ubbo Hylkema, voormalig directielid van de Rijksdienst en mede-oprichter van Arcam, kent het rijksmonument al heel lang. “Landgoed De Hartekamp is omvangrijk en ligt in een rijke omgeving. Van de ene zijde kon je vanaf het duin de schepen op het Haarlemmermeer aan het andere uiteinde zien. Het woongebouw is voor Nederlandse begrippen groot te noemen.” ▼

Diverse restauratiewerken in één hand Rebo Schilderwerken definieert schilderen als ‘beschermen om iets in stand te houden’. De vestiging Utrecht van de 40 man tellende specialist in onderhoud en restauratie is verantwoordelijk voor het aanbrengen van de okeren Keimverf die de uitstraling van het hoofdgebouw ‘De Hartekamp’ bepaalt. Directeur en mede-eigenaar Boy de Bruin: “Daarnaast werd ook het ‘kaalhalen’, schoonmaken, schuren en plaatselijk herstellen van het houtwerk door ons verzorgd – waar mogelijk met epoxypasta; waar nodig door de hoofdaannemer met vervangend hout. Met name aan de persiennes was veel werk; die zijn meegenomen naar onze vestiging en daar ontdaan van verf, schoongemaakt, geschuurd, hersteld en geschilderd. De kozijnen werden beglaasd met monumentaal isolatieglas. Kroon op het werk was de vergulding van diverse onderdelen met bladgoud: de wijzer en de plaat van de klok, de windvaan, de kroontjes op de lantaarns aan de voorgevel en de knopjes aan de monumentale voordeur.”

Bouwen aan monumenten

Met liefde voor historie Scheurer maakt deel uit van de VIOS Bouwgroep uit Utrecht.

Ruim 75 jaar ervaring, gecertificeerd als “Erkend Restauratie Bouwbedrijf” en lid van de Vakgroep Restauratie. Dan kun je ons gerust een specialist noemen in restauratie en renovatie van oude en jonge monumenten. Zoals Landgoed De Hartekamp te Heemstede, naar een ontwerp van architectenbureau De Vries uit Loosdrecht en in samenwerking met Hylkema Consultants te Utrecht. Maar ook in voor- en naoorlogse woningrenovaties, vernieuwbouw of funderingsherstel hebben wij een uitstekende reputatie. Kamerlingh Onneslaan 40 • 1097 DH Amsterdam • T 020 - 693 09 05 • www.vios-bouw.nl

making buildings beauTiful rijksmuseum amsTerdam

Ridder restaureert op dit moment de daken van het Rijksmuseum. Een prachtig project waarin alle disciplines gelijktijdig tezamen komen zoals daken van leisteen, zink en koper, loden bekledingen en restauratie van ornamenten. kijk voor meer informatie op onze nieuwe website over leidekken:

www.ridderleidekkers.com

Leidekkers-BaM197x130-070910.indd 1

info@skinsforbuildings.com

Tel. +31 (0)888 111 888

07-09-10 17:40

Witte gevel wordt oker

Zijvleugels ‘De Hartekamp’ werd omstreeks 1693 gebouwd door Johan Hinlopen, exploitant van de trekschuitroute over de Leidsevaart. Hinlopen liet tevens een geometrische tuin en oranjerie aanleggen. Verscheidene latere bewoners, waaronder de Zweedse botanicus Carolus Linnaeus, onderhielden het gebouw met de gemetselde gevel, later voorzien van een zeer strakke, gekleurde stuclaag. De originele stuclaag bleek voor een groot gedeelte nog aanwezig, maar in erbarmelijke staat. Projectarchitect Maarten Peek (Architectenburo De Vries/Loosdrecht), liet er uitvoerig onderzoek naar verrichten. “Om te zorgen dat zoveel mogelijk historisch materiaal behouden kon blijven en om de historische kleurstelling van het stucwerk en de gevels in kaart te brengen. Pas als je een beeld hebt van het verleden, kun je overwegen of het meerwaarde heeft dit beeld terug te brengen. De romp van het hoofdgebouw is in de tweede helft van de 19-de eeuw ingrijpend verbouwd en een eerste keer gerestaureerd, en de nu zo kenmerkende vorm van het hoofdgebouw is pas ontstaan in 1921, na aanbouw van de zijvleugels. Tot die tijd had het hoofdhuis een gele kleur en ook de nieuwe aanbouwen werden in deze kleur uitgevoerd. Het voor iedereen bekende witte schilderwerk is een relatief recente toevoeging.” Terug naar een gemetselde gevel was een stap te ver, “maar de eerste gevelkleur van het stucwerk is goed te verantwoorden naar alle betrokken partijen” . ▼

De beelden in de gevel werden onder lage druk met stoom gereinigd

Vergulde deuren

Monumentaal stucwerk gespaard De restauratie van Landgoed De Hartekamp geschiedt op basis van een hechte samenwerking tussen opdrachtgever, architect en aannemers. Stucadoorsbedrijf Thijs Steur & Zn. verzorgde het stuc- en herstelwerk rondom in samenwerking met Keim Nederland, dat de producten Universalmortel en Calcmat leverde voor de afwerking van de gevel. “Dat is zo afgesproken met de architect, die een voorkeur had voor de afwerkingsmaterialen van Keim. Door goed overleg, ook met onze opdrachtgever, kon zodoende de inhoudelijk beste oplossing worden gekozen op basis van creativiteit ter plekke”, aldus mede-eigenaar Thijs Steur. Het stucadoorsbedrijf uit Edam-Volendam herstelde het stucwerk in 2 à 3 lagen aan het hoofdgebouw op De Hartekamp, alsmede de kolommen en cementlijsten. Voorafgaand aan het werk werd de bestaande stuclaag gestraald waar het kon, en werd het originele stucwerk waar mogelijk gespaard. “Dat moest om monumentale redenen behouden blijven, met name aan de voorzijde van het hoofdgebouw; besloten is daar aan te sluiten op de authentieke pleisterlaag. De gevel is afgewerkt met een Keim verfsysteem. Wij kunnen met alle partijen best trots zijn op het geleverde resultaat. Het gebouw heeft weer een frisse uitstraling.”

Bouwen aan monumenten

Van Lierop Conserveert & Herstelt Hout | Verdrijft Vocht

Van Lierop Van Lierop HYLKEMA CONSULTANTS is thuis in alle aspecten van de omgang met

het erfgoed, van beleiden visieontwikkeling tot concrete Ruud Oostendorp vraagt uw aandacht voor herbestemming en restauratie van monumenten.

stichting Mamana.

HYLKEMA CONSULTANTS is thuis in alle aspecten van de omgang met

Weerfgoed, worden ingezet bij herontwikkeling van waardevolle gebieden, bij het van beleiden visieontwikkeling tot concrete Een gezonde kijk op onroerend goed herbestemming en restauratie vanen monumenten. stedenbouwkundige landschappelijke vraagstukken,Wie weis doen Mamana? bouwen architectuurhistorisch onderzoek en treden op als adviseur We worden ingezet bij herontwikkeling van waardevolle gebieden, bij Mamana is in het leven geroepen vanwege de stedenbouwkundige en landschappelijke vraagstukken, we doen Houtinsectenbestrijding | Zwamsanering of directievoerder bij restauraties. We staan onze opdrachtgevers met op de Molukken bloedige onlusten in de periode bouwen architectuurhistorisch onderzoek en treden op als adviseur Houtrestauratie met epoxytechniek | Isochips®-kruipruimteisolatie raad en daad bij, zowel vakinhoudelijk, bestuurlijk, organisatorisch als of directievoerder bij restauraties. We staan onze opdrachtgevers met 1999 2003; de Molukken is een eilandengroep Vochtwering | Kruipruimterenovatie | Constructiedroging raad en daad bij, zowel vakinhoudelijk, bestuurlijk, organisatorisch als financieel. Ons team bestaat uit gepassioneerde professionals, die| Zuurstofarmeluchtmethode | Microgolvenmethode financieel. Ons team bestaat uit gepassioneerde professionals, die Heteluchtmethode in het oosten van Indonesië. Nu, zoveel jaren beschikken over een netwerk van netwerk eminente vertegenwoordigers van vertegenwoordigers van beschikken over een van eminente Onderzoek met de videoscope | Inspectieabonnementen later is dit alles gelukkig voorbij en staat aanverwante disciplines. aanverwante disciplines. ADRES DOELENSTRAAT 20 3512 XJ UTRECHT

T: +31(0)30 2328866 info@hylkemaconsultants.nl www.hylkemaconsultants.nl

ADRES DOELENSTRAAT 20 3512 XJ UTRECHT

T: +31(0)30 2328866 info@hylkemaconsultants.nl www.hylkemaconsultants.nl

verzoening, hulp wederopbouw voorop.| Echt De Vestigingen in:en Alphen aan den Rijn | Liempde Heerhugowaard | Assen | Mechelen (B) stichting Mamana, een samentrekking van de woorden Mama en Anak wat staat voor moeder ISO 9001 www.vanlierop.nl Van Lierop en kind, wil daaraan bijdragen. Wij richten ons in eerste instantie op duurzame hulpverlening Van Lierop aan de meest kwetsbare groep, namelijk op moeder en kind ongeacht hun afkomst of geloof. Van Lierop Onze hulporganisatie bestaat uit vrijwilligers in Nederland en Indonesië met ervaringen in de zorg, onderwijs, landbouw en cultuur. gecertiﬁceerd

11880543_hylkema.indd 1

Bewogen door mensen, gedreven door kennis

18-10-2011 10:21:28

Wie is Mamana? Zorg(en) moet je niet Mamana is in het leven geroepen vanwege de bloedige maken, doen... onlusten op de Molukken in de periode 1999 - 2003; Watmaar doetsamen Mamana? de Molukken is een eilandengroep in het oosten van tot Mamana een lijnloos wil continuüm m.n. de kwetsbare Indonesië. Nu,positie zoveel jarenvan later is dit alles gelukkig

Zorg(en) moet je niet maken, maar samen doen... tot een lijnloos continuüm

voorbijen en staat verzoening, hulp en wederopbouw moeder en kind verbeteren hun kansen voorop. De stichting Mamana, een samentrekking van de woorden Mama en Anak wat staat voor moeder vergroten. Dit doen wij door onze kennis, en kind, wil daaraan bijdragen. Wij richten ons in ervaring en expertise als eerste samenwerkingspartner instantie op duurzame hulpverlening aan de meest kwetsbare groep, namelijk op moeder en kind in te zetten om hogere doelen te bereiken: ongeacht hun afkomst of geloof. Onze hulporganisatie bestaatachtergestelde uit vrijwilligers in Nederland en Indonesië met de economische positie van ervaringen in de zorg, onderwijs, landbouw en cultuur. groepen zoals vrouwen en hun gezin, te Wat doet Mamana? verbeteren door inkomensgenererende Mamana wil m.n. de kwetsbare positie van moeder en kind verbeteren en hun kansen vergroten. Dit projecten te initiëren waarmee zijonzeinkennis, hunervaring eigen doen wij door en expertise als samenwerkingspartner in zetten om hogere levensonderhoud kunnen voorzien en zo tetot doelen te bereiken: de economische positie van duurzame oplossingen teachtergestelde komen.groepen zoals vrouwen en hun gezin, te verbeteren door inkomensgenererende projecten te initiëren waarmee zij in hun eigen levensonderhoud kunnen voorzien en zo tot duurzame oplossingen te komen.

Meno Tomatala

Meno Tomatala-Nanarjain verloskundige

Ruud Oostendorp

gynaecoloog Stichting Mamana - Tiel Tel. 0344-618418 Stichting Mamana - Tiel stichting_mamana@hotmail.com

Telefoon 06 - 510 34 142

stichting_mamana@hotmail.com www.mamana.org www.mamana.org Rekeningnummer 3629 64 64 432 432 Rekeningnummer 3629

Stopper_BAM 05.indd 1

19-10-2011 11:17:03

De Hartekamp werd gerestaureerd met een kanjersubsidie

Tevens werd besloten om de bestaande eerste kalklaag heen te werken. “Behoud van origineel stucwerk bleek gecompliceerd, maar waar mogelijk hebben wij het uitgevoerd vanwege de bijzondere samenstelling, met name aan de voorgevel.”

Inhaalslag Hoofdaannemer Scheurer en zijn uitvoerders hadden een zware dobber aan het verwijderen van de bij een eerdere restauratie aangebrachte verflaag, “een elastische verf die zeer moeilijk te verwijderen bleek. Dat was noodzakelijk, omdat de stuclaag en de aan te brengen nieuwe verflagen moeten kunnen ‘ademen’. Een damp-open systeem zorgt ervoor dat vocht en zouten kunnen uittreden en daarmee voorkom je dat de stuc– en verflagen worden afgedrukt. Er was in voorgaande jaren om die reden veel scheurvorming en stucschade ontstaan”, vertelt directeur Dirk Hoekmeijer, wiens bedrijf de uitvoering coördineerde. “‘De Hartekamp’ is behalve een groot ook een rijk gedetailleerd gebouw. Het hout van de kap, de geprofileerde gootconstructies, de gedraaide bordesbalusters en de attieken zijn allemaal hersteld of vervangen. Het platte dakgedeelte is van een isolatiepakket en nieuwe mastiek dakbedekking voorzien; de stenen beelden zijn zeer terughoudend behandeld met stoom onder lage druk.” “Het gebouw heeft een fris, hernieuwd gezicht”, vervolgt Peek. “Dat moet leiden tot een positievere beleving van het park, dat openbaar is.” Hylkema zou graag zien dat ook de dienstgebouwen aan de zuidzijde worden aangepakt. “Het landgoed moet weer allure krijgen. Een goede stap voorwaarts is het feit dat Landschap Noord-Holland het park en de overtuin aan de andere zijde van de hoofdweg als geheel ziet. Voor een bestendige toekomstvisie moet het landgoed in zijn totaliteit worden beschouwd.” ■

Het hoofdgebouw kent een rijke detaillering

Detailleren in daken gevelbekleding Het Rijksmuseum, paleizen: Ridder Leidekkers en Koperslagers komt veelvuldig in beeld wanneer gedetailleerde restauratie van daken aan bod komt. Op het al even historisch hoogwaardige Landgoed De Hartekamp was het werk voor Ridder eerder divers dan groot in volume, vertelt hoofduitvoerder Gert-Jan Zikken. “Wij verrichtten hier in de eerste helft van 2011 werkzaamheden aan verschillende ornamentele en functionele gevelelementen, zoals balkons, dakkapellen, torentjes en dergelijke. Het dak zelf is niet gerestaureerd.” Pronkstuk van het werk van Ridder Leidekkers en Koperslagers in Heemstede is het centrale torentje bovenop het hoofdgebouw. “Hieraan verzorgden wij zowel de dakleien bekleding, het zinkwerk, het loodwerk als het koperwerk. Er zijn maar weinig restauratiebedrijven die zowel lood-, zink-, koperwerk als het leidekken beheersen en op De Hartekamp kwamen al deze specialismen aan bod.”

Bouwen aan monumenten