bouwen aan
de zorg jaarboek
Jaarboek over de bouw en ontwikkeling in de zorg
bouwen aan
de zorg jaarboek
Jaarboek de bouw en ontwikkeling de zorg Jaarboekover over leveranciers aan dein zorg
‘Samen werken aan onze leefomgeving’
Jorissen Simonetti architecten
Simonetti architecten
Doetinchem Leiden Maarssen Rijssen Steenwijk I: jorissensimonettiarchitecten.nl
Doetinchem Leide
voorwoord Als je als redacteur al enige tijd actief bent met het bezoeken van zorginstellingen, ziekenhuizen en partners in het bedrijfsleven die actief zijn in het Bouwen aan de Zorg, dan kun je alleen maar constateren en concluderen dat het ondernemerschap in de zorg in de loop der jaren een ware vlucht heeft genomen. Het voor eigen risico en eigen rekening handelen lijkt steeds meer ingebakken te raken bij de Decision Makers in de zorg; men is beslist kritischer geworden op de inkoop en de formuleringen van de Programma’s van Eisen die aan de markt worden gecommuniceerd. En men kijkt meer dan ooit naar wat die eindgebruiker eigenlijk wil. De zorg is er voor de cliënt. En niet omgekeerd. De marktpartijen zijn zich er daardoor ook bewust van geworden dat men andere competenties nodig heeft om succesvol (dus: commercieel) te kunnen blijven opereren. En daar is helemaal niets mis mee. De tijden veranderen nu eenmaal en degene met de meeste creativiteit, het sterkste innoverende vermogen en de meeste power om samenwerkingsverbanden te zoeken in de keten – zowel horizontaal, verticaal als diagonaal – zal slagen. De vraag is echter hoe je inspiratie opwekt en waar je die vandaan haalt. Dat zal voor een ieder verschillend zijn, maar feit is dat het luisteren naar verhalen van anderen al vaak een goede bron van nieuwe ideeën is. Dat zien we al bij onze tweemaandelijkse uitgaven van Bouwen aan de Zorg, maar dat zien we ook steeds beter bij het Jaarboek van Bouwen aan de Zorg, dat wij ook nu weer met veel plezier en passie voor u hebben samengesteld. Het geeft wederom een prima beeld van hoe het er dit jaar uitzag. En daarom is dit Jaarboek een prima naslagwerk geworden om op gezette tijden nog eens door te lezen. Het voortschrijdend inzicht op het gebied van inhoudelijke kennis is verbazingwekkend en prikkelend. Maar ook zal de regelmatige lezer constateren dat de creativiteit en innovatie een snellere loop hebben genomen. De reden? De zorg en haar partners raken meer dan ooit zélf verantwoordelijk voor het eindresultaat. En daarom blijft het interessant om te zien hoe de komende jaren zich zullen ontwikkelen. Ondernemerschap en eigen verantwoordelijk zijn één; de implementatie daarvan in de dagelijkse waan is twee. We hopen in ieder geval dat dit Jaarboek u verdere handvatten biedt om die stap twee nog beter vorm te geven, waardoor we over een jaar – in het volgende jaarboek – zullen concluderen dat we wederom een stapje hebben gemaakt in de kwaliteit van het Bouwen aan de Zorg in Nederland en Belgie.
Jerry Helmers, Eindredacteur
bouwen aan
de zorg Jaarboek over de bouw en ontwikkeling in de zorg
www.bouwenaandezorg.eu Bouwen aan de Zorg jaarboek is een jaarlijkse bijlage van het vaktijdschrift Bouwen aan de Zorg
Uitgever
Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E info@louwersuitgevers.nl E redactie@bouwenaandezorg.eu W www.louwersuitgevers.nl
Eindredactie Jerry Helmers
redactie
Redactie Roel van Gils Jan-Kees Verschuure
Bladmanagement Patty Ros E p.ros@louwersuitgevers.nl Maikel Wijman E m.wijman@louwersuitgevers.nl
Projectcoördinatie Thorold Wevers E t.wevers@louwersuitgevers.nl
10
Zo weinig mogelijk regels in Padua
14
Verhuur van ruimten in de zorg is `Serious Business’
Advertenties Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl username: bagz wachtwoord: gast
Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 Postbus 15, B-3910 Neerpelt, België T +32 (0)11 605540 F +32 (0)11 605541
18
Secretariaat
Mariëlle van den Groenendaal
Doelgroep Als abonnement en in controlled circulation, persoonsgericht naar beslissers in ziekenhuizen, verpleeghuizen, woonzorgcentra, zorggroepen, GGZ, woningcorporaties, architecten, technische/ facilitaire managers toeleverancier aan de gezondheidszorg, aannemers, overheidsinstellingen en abonnementen.
Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.
. .. . . .. . .. . .. .. . .. .. . .. . .. . .. ..
Vormgeving/Art Direction
22
Nieuw kinderziekenhuis voor Gent Ziekenhuisbouw: haute couture of confectie?
inhoud
26
30
33 34
bouwen aan
Kabinet laat bezuinigingskansen liggen
DE ZORG jaarboek
Hedy d’Ancona-prijs voor excellente zorgarchitectuur 2012 NVTG
Jaarboek over de bouw en ontwikkeling in de zorg Cover_DEF.indd 1
VTDV
COVER: MAQUET De maquet RVS Variop systeemwanden zijn nu individueel
35
VBOI
samen te stellen met voor elk ziekenhuis unieke kleuren en afbeeldingen.
27-10-2011 17:49:14
rubrieken aangepast sanitair ArjoHuntleigh Nederland BV Lopital Nederland BV Hewi
automatische deuren
36 38 40
Besam Nederland BV GEZE Benelux BV KONE BV
Metaflex Doors Europe
adviesbureaus
Boon Edam Nederland BV
BBC Bouwmanagement
42
44
Haykens Jansma Kremer Architecten Jorissen Simonetti architecten VK inbo
48 50 52 54 56
Saval BV
72 74
bouw Cordeel - Hoofdzetel Bouwbedrijf M.J. de Nijs en Zonen BV BVR-Groep Dura Vermeer Bouw Rosmalen BV
76 78 80 80
buitenterreininrichting
audiovisuele integratie BIS BV
Protectiepartners
architectuur Clevis-Kleinjans Architecten
beveiliging - brandbeveiliging
antibacterieel beslag H채fele Nederland BV
60 62 64 68 70
58
MTD Landschapsarchitecten
82
cleanrooms - operatiekamers CCG Holding Interflow
84 86
interieurbouw Van Warmerdam Speciaal Meubilair BV Keijsers Interior Projects
huisvesting
medische koelkasten
Bussman Verhuur pieterse terwel grevink Wagenbouw
90 92 94
Distrac NV Lensen Projectinrichters BV Piaval srl Vervoort Meubelen Blom Projekt Interieurs
96 100 102 104 106 109
Bartels Ingenieursbureau BV Elektropartners BV Ingenieursbureau Botec NV Vliegen NV
plafonds
124
stoffen Artimo Textiles
126
verlichting Modular Lighting Instruments
128
vloeren
installaties ULC Groep
120
Rockwool BV / Rockfon
inrichting Bulvano
Dometic Benelux BV
118 118
112 113 114 116 116
nora flooring systems BV Tarkett Holding GmbH
132 134
zonwering en ventilatie Renson速 Headquarters
138
Kees Theeuwes in het bruin café: “De gemiddelde Padua-bewoner is 87 jaar. Die ga ik toch niet zijn kroket en sigaartje verbieden.”
Zo weinig mogelijk regels in Padua 10
Bouwen aan de zorg jaarboek
“Het leven leiden dat je gewend bent. Je welkom voelen enerzijds én thuis voelen anderzijds; dat zijn twee verschillende aspecten. De bewoner en zijn familie moeten zelfstandig kunnen doen en laten wat ze willen. Daarvoor scheppen wij als instelling de voorwaarden.” Kees Theeuwes’ definitie van gastvrijheid is helder. Alles kan in het belang van het welzijn van de bewoners, vindt de directeur van Zorgcentrum Padua in Tilburg. “Met inachtneming van de normale fatsoensnormen.”
A
ls vanzelfsprekend hebben de bewoners zelf een sleutel van de voordeur van het pand. Wat minder vanzelfsprekend is dat ook familieleden een voordeursleutel bezitten. “Familie moet altijd op bezoek kunnen komen, zoals vroeger thuis,” vindt Theeuwes. “Wanneer wil iemand gewassen worden, lunchen, bezoek ontvangen? Die keuze ligt bij de bewoner. Dat is volstrekt logisch want iedereen wil toch zoveel mogelijk zelf de regie voeren over zijn eigen leven. Het opgeven van je onafhankelijkheid is het moeilijkste voor nieuwe bewoners, dus beperken we dat tot een minimum. De zorg maakt overal regels voor, wij maken ze zo weinig mogelijk.”
Bruin café Gastvrijheid koppelt Padua aan een inrichting die aansluit bij de belevingswereld van de bewoners. De gangwanden zijn bekleed met stadsgezichten, Juliana, graffitikunst en Tilburgse cartoons. In het restaurant hangt een lamp van oude theemutsen tussen pilaren met Delftsblauwe tegeltjes, om de hoek een donkerbruine boekenkast met leestafel. Een deur verder een bruin café. Theeuwes: “Onze aanpak trekt ook mensen van buitenaf en dat stimuleert de gewone manier van leven in ons gebouw. We bieden hier onderdak aan onder andere drie biljartclubs, een blaaskapel, een jeu de boules club en een jazzband. Reuze gezelNolte adjunct-malig,Edhet biedt- vertier
en het maakt de exploitatie van ons café en restaurant rendabel. De paar centen die we daaraan overhouden, gebruiken we voor activiteiten en ideeën in Padua.” Al dit soort onderdelen, ideeën en voorwerpen bieden allemaal aanknopingspunten om met elkaar in contact te komen. Voor de bewoners en mensen uit de buurt. “Zo wordt Padua een wezenlijk onderdeel van de directe omgeving waarin mensen elkaar ontmoeten en daaraan plezier ontlenen. Dit brengt het leven van onze bewoners zo dicht mogelijk bij het leven dat ze gewend waren. En dat is uiteindelijk ons doel.” Theeuwes geeft een draai aan een oude platenspeler, Franse chansonklanken dansen door zijn werkkamer. “Leuk hè. Dit soort platenspelertjes zet ik in de gangen, dan kunnen de bewoners een plaatje draaien als ze willen.” ›
Bouwen aan de zorg jaarboek
11
BEWUST VAN DE TOEKOMST?
www.care4future.nl
foto: Fabio Bruna
DE zOrg VErANDErT EN hET gAAT OOK U AAN! Care4FUTURE ontwikkelt en belicht in een diversiteit van netwerkverbanden zeer uiteenlopende thema’s in de zorg: om te prikkelen, oplossingen en inspiratie aan te reiken. De resultaten uit de allianties zijn enthousiasmerend, duurzaam, getuigen van lef en daadkracht en/of stimuleren beleving en bewustwording.
Care FUTURE Richting geven aan zorg 197x267 adv care4future.indd 1
Care4FUTURE is een initiatief van Jorissen Simonetti architecten. De werkzaamheden van de stichting Care4FUTURE worden mogelijk gemaakt door sponsors: www.care4future.nl/bijdragen
19-10-2010 11:28:01
In het restaurant hangt een lamp van oude theemutsen tussen pilaren met Delftsblauwe tegeltjes.
Hobbyruimten Verzorgingshuis Padua biedt alleenstaanden een woning van 45 vierkante meter, echtparen krijgen 63 vierkante meter. De verpleeghuiskamers meten 19 vierkante meter en de verpleeghuisgasten delen met tweeën één badkamer. Daarmee voldoet het gebouw aan de normen. Maar wat Theeuwes betreft mag dat ruimer. We vragen hem naar de belangrijkste kenmerken van het ideale zorggebouw: “Grotere appartementen staan op mijn wensenlijst bovenaan. En een goed bereikbaar binnenzwembad voor allerlei doeleinden: van revalidatie tot waterpret voor buurtkinderen. En ik zou graag hobbyruimten creëren. Onze nieuwste aanwinst wordt een grote duiventil voor de duivenmelkers in Padua.” En na een slok koffie: “Iedereen die binnenkomt voelt meteen: ik ben welkom! Daar ben ik tevreden over, al kan het natuurlijk altijd beter. Ik wil graag ons servicewinkeltje uitbreiden tot een buurtsupertje, zodat de bewoners en wijkbewoners zelf hun boodschappen kunnen doen. Misschien huren we in de toekomst een aanleunwoning van Wonen Breburg. Dan komen er 63 vierkante meters bij en kunnen we dit realiseren.”
ons verzuim weer onder het landelijk gemiddelde. Dat vindt ik een compliment.” Binnenkort beleeft Padua in dit proces een mijlpaal als het huishoudelijk reglement van negen pagina’s wordt teruggebracht tot één A4-tje met daarop één regel: Leef Uw leven! Is dat niet raar? “Natuurlijk niet. In een hotel of restaurant krijg je toch ook geen huishoudelijk reglement op je bord.” Theeuwes is 57. Over drie decennia bereikt hij de leeftijd van de gemiddelde Padua-bewoner. Hoe ziet zijn woning er dan uit? “In elk geval een zelf gekozen inrichting. Graag in een omgeving met voldoende beweging en reuring, dicht bij voorzieningen die voor mij belangrijk zijn. Het zijn een woning en een omgeving waarin ik me thuis voel en waarin ik zelf mijn keuzes kan maken. En dat betekent ook een vloerkleed voor de haard, zoals ik dat nu ook heb. Zorginstellingen houden niet van vloerkleden, maar ik wel. Ik hoop dat mijn mening telt als ik in een zorgcentrum ga wonen.” n
“Niks mooiers dan kleinkinderen in het zwembad terwijl oma en opa onder een parasol toekijken. Zo wordt een bezoek een echt bezoek en geen verplichting,”
Ja zeggen In 2006 deed Padua voor het eerst me aan Gastvrijheid in de Zorg (www.gastvrijezorg.nl) en werd toen zesde. In 2009 wonnen de Tilburgers de award. Kennelijk heeft Padua een proces doorlopen. Theeuwes beaamt dat: “In 2006 waren we nog maar vijf maanden open, dus die zesde plaats was prima. Daarna onderzochten we wat beter kon en brachten we lijn in de chaos. We leerden onszelf om geen ‘nee’ te zeggen maar ‘ja, en hoe gaan we dat doen?’ Sommige personeelsleden vertrokken omdat ze hun draai niet vonden in het nieuwe systeem. Nu hebben we een passend team en ligt
Bouwen aan de zorg jaarboek
13
Verhuur van ruimten in de zorg is ‘Serious Business’ Welke zorginstelling doet het niet: ruimte verhuren aan derden. Voor een winkeltje met koffie, snacks en bloemen bijvoorbeeld of praktijkruimte voor de gehoorspecialist. Wellicht heeft u ruimten verhuurd maar deze nu toch nodig voor eigen gebruik? Of bent u er achter gekomen dat de verhuur fiscale gevolgen heeft waar u geen rekening mee heeft gehouden en die de huurprijs beïnvloeden.
O
f verloopt de afstemming met de huurder niet zoals gewenst en leidt dit tot ‘gedoe’ waar geen van beiden op zit te wachten. Zomaar een aantal voorbeelden uit de praktijk bij de verhuur van onroerend goed. Een structurele aanpak voor de verhuur ontbreekt vaak nog bij zorginstellingen. De uitkomsten van een recent onderzoek naar optimalisering van verhuur in ziekenhuizen bieden mogelijkheden om problemen te voorkomen. De corebusiness van een zorginstelling is het verlenen van zorg. Verhuur van onroerend goed is dat niet en zal dat ook niet worden. Een zorgorganisatie is daarom doorgaans niet ingericht voor deze verhuur. Logischerwijs ontbreekt in veel gevallen kennis en ervaring op dit gebied binnen de instellingen. Dit veroorzaakt een aantal knelpunten. Er is vaak geen duidelijke link tussen het strategische (huisvestings-)beleid van de organisatie en de verhuur. Het voorbeeld uit de inleiding waarin ruimte verhuurd wordt die in de toekomst nodig is voor eigen gebruik, illustreert welke problemen dit kan veroorzaken. Het onvoldoende rekening houden met de toekomstige ontwikkelingen en bijbehorende eigen huisvestingsbehoefte is iets wat in de praktijk nog te vaak voorkomt. Een praktijkvoorbeeld van een ongewenst effect bij verhuur is een ziekenhuis dat ruimte verhuurde aan het Rode Kruis. Het deed dat voor een vriendenprijs, zonder indexering af te spreken en met een huurcontract voor onbepaalde tijd. Dit ging goed tot het ziekenhuis de betreffende vleugel waarin het Rode Kruis haar activiteiten had, moest slopen en gedwongen werd vervangende ruimte aan te bieden tegen dezelfde huurvoorwaarden.
14
Bouwen aan de zorg jaarboek
De afdeling die de verhuur moet regelen weet vaak ook simpelweg niet goed waar te beginnen of welke stappen te doorlopen om de verhuur succesvol tot stand te brengen en in stand te houden. Met de beste bedoelingen wordt een huurcontract afgesloten zonder definitieve huurprijs of gestart met verbouwen zonder een intentieovereenkomst. En dan bedenkt de huurder zich, vindt een andere plek en ontstaat er onenigheid over de al gemaakte kosten. Niet zelden trekt de zorginstelling aan het kortste eind. Dat kan (en moet!) voorkomen worden. Het ontbreken van kennis veroorzaakt onder andere knelpunten op juridisch en fiscaal gebied. Zo is men zich niet altijd bewust welke fiscale gevolgen verhuur van onroerend goed kan hebben. Door BTW-regelgeving kan de huurprijs fors hoger uitkomen. Dit kan voor conflicten met huurders zorgen wanneer er al bepaalde afspraken zijn gemaakt. Naast problemen op het gebied van fiscaliteiten is het bepalen van ‘de juiste huurprijs’ doorgaans een wat grijs gebied. Een veel gestelde vraag is: welke bijdrage levert deze huurder aan mijn organisatie en hoe pas ik hier mijn huurprijs op aan? Of: wat is een reële rendementseis? De huurprijs heeft een relatie met het strategische beleid, waardoor er meerdere mogelijkheden zijn voor het tot stand komen van de huurprijs. Voorgaande problemen zijn geïdentificeerd tijdens onderzoek naar het optimaliseren van verhuur van onroerend goed door ziekenhuizen. De verhuur is geen corebusiness maar kan wel als effectief middel ingezet worden om de corebusiness te ondersteunen. De uitdaging hierin is om de verhuur in te passen in de zorgorganisatie. Om dit succesvol uit te voeren, zijn aan de hand van de bevindingen uit het onderzoek tools ontwikkeld en is specifieke verhuur technische informatie inzichtelijk gebundeld.
Verhuur van ruimten: geen core business maar door de kansen die het biedt wel serious business!
Waarom verhuren? Door vernieuwde regelgeving op het gebied van financiering in de zorg is verhuur van ruimte interessanter geworden. Instellingen worden gedwongen tot efficiënter ruimtegebruik en commercieel denken. Vastgoed kan ingezet worden als strategisch middel. Verhuur van ruimten kan daar onderdeel van uitmaken. Verhuur is een van de middelen tot efficiëntieverhoging met betrekking tot ruimtegebruik. Met de juiste huurders kan bovendien het patiëntenbestand vergroot worden. Bij ziekenhuizen zorgt de aanwezigheid van eerstelijnszorgvoorzieningen voor meer doorverwijzingen. De aanwezigheid van gemaksdiensten werkt drempelverlagend en verbetert de dienstverlening. De verhuur is een effectief middel in de ‘strijd om de patiënt.’ Verhuur kent ook andere voordelen. Met het clusteren van zorgfuncties worden de lijnen tussen de verschillende zorgverleners korter. Door het delen van kennis en faciliteiten kan er efficiënter gewerkt worden. Dat heeft direct invloed op de corebusiness. Verhuur kan ook kosten voor leegstand dekken of een bijdrage leveren aan de kapitaallasten of afschrijvingen. Verhuur kan op verschillende niveaus plaatsvinden. Er kan een hele vleugel verhuurd worden, een plek in de hal of bijvoorbeeld een enkele leegstaande ruimte op zeg de 5e verdieping. Zelfs complete nieuwbouw ten behoeve van huurders is een mogelijkheid. Daarnaast zijn er verschillende type huurders die gebruik kunnen maken van de ruimten. Het kunnen zorgverleners zijn (vooral eerstelijnszorgvoorzieningen) of organisaties met een zorgondersteunende functie zoals een gehoor- of pruikenwinkel. Andere typen huurders leveren gemaksdiensten, zoals een bloemenwinkel, supermarkt of restaurant. Een ziekenhuis kan voor elk type een goede reden hebben om deze binnen de muren te willen hebben.
Succesvol verhuren Om de verhuur op een goede manier te laten verlopen, moeten de stappen voorafgaand aan de verhuur in de juiste volgorde uitgevoerd worden. Dit proces is tijdens het onderzoek schematisch uitgewerkt in een stappenplan waarin het huurbeleid als startpunt fungeert. Eén van de eerste en belangrijkste stappen is het toetsen van de huurder aan het huurbeleid van de zorginstelling. Het huurbeleid is een directe afgeleide van het businessplan en de strategie van de organisatie. In het huurbeleid zijn de eisen opgenomen waar de verhuur aan moet voldoen. Het huurbeleid bestaat uit zes hoofdpunten waarin antwoord wordt gegeven op de volgende vragen: 1. Waarom wil ik verhuren? 2. Wat heb ik te verhuren? 3. Aan wie ga ik verhuren? 4. Voor welke prijs wil ik verhuren? 5. Voor welke periode ga ik verhuren? 6. Welke verhuurspelregels hanteer ik? Aan de hand van het huurbeleid kan onder andere beoordeeld worden of de gewenste ruimte beschikbaar en geschikt is voor verhuur en of de huurder voldoet aan het gewenste profiel. Dit kunnen eisen zijn aan de verrichtingen die de huurder uitvoert,
maar bijvoorbeeld ook aan de kredietwaardigheid. Het opstellen en uitvoeren van een passend huurbeleid is essentieel in het optimaliseren van verhuur door zorginstellingen. Met een stapsgewijze aanpak wordt verder onder andere gefaseerd afstemming gezocht met de huurder en worden besluitvorming en taakverdeling inzichtelijk gemaakt. Overeenkomsten zoals een intentie- en huurovereenkomst worden op het juiste moment afgesloten waardoor risico’s worden geminimaliseerd en voor beide partijen volstrekte helderheid ontstaat over hetgeen met elkaar wordt afgesproken. Dus geen onaangename verrassingen achteraf meer.
Eigen beheer of uitbesteden? Omdat verhuur geen corebusiness is, kan een organisatie er voor kiezen de verhuur uit te besteden. Dit kan vooral bij verhuur op grote schaal een interessante optie zijn. Een voorbeeld hiervan is De Zorgboulevard van het Maasstad Ziekenhuis in Rotterdam, waar het eigendom volledig is overgedragen. Het beheer valt dan buiten de eigen middelen van het ziekenhuis en een gespecialiseerde organisatie zal door diens ervaring efficiënter te werk kunnen gaan. Een gevaar is dat het ziekenhuis overzicht verliest en de verhuur gaat conflicteren met de eigen bedrijfsvoering. Bij verhuur van interne ruimten op kleine schaal lijkt uitbesteden daarom minder interessant. Wordt er wel uitbesteed, dan is het zaak de risico’s goed onder ogen te zien en af te dekken. Uitbesteden of niet blijft altijd een afweging van voor- en nadelen en is afhankelijk van de situatie van de betreffende zorginstelling.
Conclusie Verhuur van ruimten door zorginstellingen is dus een interessant middel dat op strategisch niveau ingezet kan worden. Het verdient daarom serieus te worden genomen. Verhuur is vooral belangrijk in het kader van de concurrentiepositie en de financiële dekking. Het verhuren van onroerend goed door een zorginstelling steekt echter anders in elkaar dan de reguliere verhuur van onroerend goed. De verhuur kent meer randvoorwaarden waar rekening mee gehouden moet worden. De verhuur en de corebusiness van de organisatie moeten op een goede manier samenvloeien. Dit kan bereikt worden door een combinatie van het voeren van een goed huurbeleid, het gebruiken van kennis en het in de juiste volgorde uitvoeren van de benodigde stappen in het proces. Geen zaak om er even bij te doen. n
Bouwen aan de zorg jaarboek
15
Aangepaste architectuur voor jong doelpubliek
Nieuw kinderziekenhuis voor Gent Begin september heeft prinses Elisabeth het nieuwe pediatriegebouw K12D van het Gentse Universitair Ziekenhuis officieel ingehuldigd. Het gebouw is ingepland in de bestaande campus, ten zuiden van het stadscentrum. Omdat er overwegend kinderen behandeld zullen worden kozen het ziekenhuis en de architecten voor wat speelsere vormen en ruime groenpartijen.
D
e ontwerpopdracht omvatte behalve uitbreidingen voor de bestaande afdelingen radiologie, operatiekwartier en centrale sterilisatieafdeling, een nieuwe polikliniek, een intensive care- en verschillende verpleegafdelingen. Omdat kinderen de voornaamste doelgroep vormen, werd geopteerd voor een eigenzinnig en herkenbaar gebouw in plaats van verder te borduren op de architectuur van de bestaande gebouwen. Op de campus met grote harde gebouwen moet groen gekoesterd worden. Om de impact van de nieuwbouw op dat groen te reduceren kozen de ontwerpers ervoor de onderbouw van het gebouw in te pakken in
18
Bouwen aan de zorg jaarboek
een golvend groen landschap. Groene daken gaan glooiend over in de omliggende tuin. De onderbouw is in twee delen geknipt, gescheiden door een ziekenhuisstraat. Langs de ene kant van de straat liggen de uitbreidingen van het bestaande ziekenhuis. Langs de andere kant sluiten de functies aan op de nieuwe campusader, die de belangrijkste gebouwen op de campus met elkaar verbindt.
Belevenis Door deze verschuiving grenst de ziekenhuisstraat aan de ene kant aan een afgeschermde speelplaats en aan de andere kant aan het op-
getilde landschap. Het bewegen door deze straat wordt daarmee een interessante belevenis. De bovenbouw is een karakteristiek vrijstaand volume, zwevend boven de groendaken. Hierin zijn de verpleegafdelingen en de kantoren gevestigd. In contrast met de omliggende rechthoekige gebouwen is ervoor gekozen om de bovenbouw van rondingen te voorzien. De onregelmatig golvende raampartijen maken het volume spannend en dynamisch en dit genereert ook voor kinderen een herkenbaarheid binnen de campus. Belangrijk in dit volume zijn een tweetal insnoeringen in de centrale zone. Hierdoor kan wie uit de lift stapt direct naar buiten kijken. De groenpartijen krijgen een glooiend verloop en fungeren deels als groendak voor de gelijkvloerse bouwlaag en de eerste verdieping. “Beide bouwlagen vormen op die manier een sokkel voor de hogere verdiepingen,” verklaart architect-directeur Maurits Algra (de Jong Gortemaker Algra architecten en ingenieurs, Rotterdam). Tevens valt aan het eind van iedere gang daglicht binnen via een grote pui in de gevel. Dit zorgt voor oriëntatie in het gebouw en natuurlijk licht in de gangen. “Dit zal in hoge mate bijdragen aan de beleving van het gebouw. In het interieur hebben we gewerkt met een fris kleurenschema van oranje, rood en blauw, gecombineerd met houten elementen en terugkerende accenten met een wild streeppatroon. Ook hierbij was het aanspreken bij kinderen van alle leeftijden het voornaamste uitgangspunt.”
Portaalsite
Flexibele draagstructuur
Enkele maanden voor de realisatie van het pediatriegebouw zelf verwezenlijkte hetzelfde ontwerpteam in samenwerking met aannemer Cordeel (Temse) de campusader als een design-build project.
De ontwerpers opteerden voor een skeletstructuur in geprefabriceerde kolommen en paddenstoelvloeren. Dit systeem leent zich door zijn flexibiliteit uitstekend voor de inbouw van technieken in de verlaagde plafonds: geen doorhangende balken die het tracé van de technieken hinderen. “Door de skeletstructuur kan de ruimte vrij ingevuld worden en is het gemakkelijk om in de toekomst de ruimten eventueel anders in te richten.”
Energetische duurzaamheid “Aan de basis van de energetische duurzaamheid, ligt de logica van de ‘trias energetica’,” licht diensthoofd technieken Frank Mellaerts (Stabo, Leuven) toe. “De energievraag maximaal beperken, de resterende energievraag zo duurzaam mogelijk invullen en, alleen waar dit niet mogelijk is, op de meest efficiënte wijze met eindige energiebronnen aanvullen.” De eerste stap is onder meer geïmplementeerd via de gedetailleerde gevelstudie in ontwerpfase. Die gaf per geveloriëntatie een optimum aan beglazingspercentages, rekening houdend met daglichtinval, natuurlijke warmtewinsten, het optimaal benutten van de winterzon en het vermijden van oververhitting in de zomer. Stap 2 wordt geïllustreerd door bijvoorbeeld de keuze voor een basisverwarming van het gebouw met een warmtepomp, die in één inspanning enerzijds de koelvraag van de medischintensieve afdelingen (die ook in de winter permanent koude vragen) invult en anderzijds een deel van de warmte produceert voor de verwarming van de rest van de nieuwbouw. Eén van de voorbeelden van stap 3 is de ijsstockage, met name het bufferen van koude tijdens de nacht om de piekvraag overdag te kunnen opvangen zonder extra koelmachines in te schakelen. Deze buffers vormen tegelijk een reserve aan koude in geval van stroompanne.
De nieuwe pediatrie voor het UZ Gent is het eerste project waarbij de THV Ar-Te – dJGA – Stabo gebruik maakt van een portaalsite op internet. Alle partners, van opdrachtgever tot aannemer, hebben toegang tot deze website. Ze kunnen er technische fiches, verslagen, plannen en uitvoeringsdossiers raadplegen en actualiseren. Zo beschikt iedereen altijd over de meest recente informatie. Dit vermindert tevens aanzienlijk het post- en zelfs het e-mail- en telefoonverkeer. Na de oplevering is het as built-dossier online beschikbaar en krijgt de opdrachtgever een dvd met alle gegevens over het verloop van zijn project.
Projectaanpak Het UZ Gent voorzag in het bestek al een uitgebreide omschrijving van de projectaanpak. Het ontwerpteam van Ar-Te, dJGA en Stabo heeft hierop ingespeeld door zichzelf voortdurend te toetsen aan de ‘GOTIKprincipes’: geld, organisatie, tijd, informatie en kwaliteit. Ze realiseerden het pediatriegebouw binnen het opgelegde budget van 35 miljoen euro (inclusief BTW ) en binnen de afgesproken timing van 44 kalendermaanden voor zowel studietermijn en aanbestedings- als uitvoeringsfase. Om dit te kunnen bereiken waren er binnen het ontwerpteam duidelijke afspraken gemaakt over de taakverdeling.
Campusader
Ontwerpteam Het project kwam tot stand binnen een grensoverschrijdende samenwerking in het kader van de tijdelijke handelsvennootschap Ar-Te – dJGA – Stabo. Binnen deze THV was de Jong Gortemaker Algra architecten en ingenieurs verantwoordelijk voor het architectonisch ontwerp, zowel exterieur als interieur. De taken van architectenvennootschap Ar-Te (Leuven) spitsten zich toe op de projectcoördinatie, het bekomen van de bouwvergunning, het opmaken van de lokaal inhoudsbeschrijvingen, het uitwerken van het definitieve ontwerp, het organiseren van de openbare aanbesteding en het toezicht op de uitvoering van de werken. Stabo Ingenieurs (Leuven), verzorgde het ontwerp en de opvolging van de structuur en de technische installaties, van conceptfase tot en met de uitvoering. n
Huisvesting met zorg
pieterse terwel grevink richt zich op huisvestingsvraagstukken in de gezondheidszorg en houdt zich vooral bezig met de wisselwerking tussen huisvesting en bedrijfsvoering. www.ptg-advies.nl
Ziekenhuisbouw:
De veranderingen voor ziekenhuizen buitelen over elkaar heen. Aan de vooravond van de introductie van de prestatiebekostiging is in juli 2011 het hoofdlijnenakkoord afgesloten. Concentratie en specialisatie vormen de rode draad. De verhoging van de kwaliteit en het niet terugkeren van wachtlijsten dienen zich af te spelen in een beheerste omgeving. De groeiruimte is gemaximaliseerd op 2,5% per jaar.
D
e feitelijke uitwerking van het akkoord is echter ongewis. De komende maanden zal duidelijk worden hoe de partijen gaan reageren. Analisten verwachten een ongekende fusiegolf van ziekenhuizen. Dit als reactie op de toenemende macht van de zorgverzekeraars. Zorgverzekeraars die kortgeleden hebben aangegeven dat de overeengekomen groeiruimte ontbreekt: een nullijn ligt meer voor de hand. Onlangs toonde Paul Schnabel, directeur van het Sociaal Cultureel Planbureau, aan dat de kostenvoorspellingen in de zorg
Maasstad Ziekenhuis, Rotterdam
22
Bouwen aan de zorg jaarboek
zijn gebaseerd op drijfzand: de werkelijke kosten komen altijd veel hoger uit! Kortom: het belooft een boeiende en dynamische herfst te worden. Weinig aandacht gaat uit naar het vastgoed. Als de afgelopen jaren gerealiseerde nieuwbouw van ziekenhuizen wordt geanalyseerd, dan valt op dat deze een haute couturekarakter uitstraalt. Exclusief ontworpen dure gebouwen, die een zware wissel trekken op de toekomstige exploitatie. De vraag is aan de orde of deze insteek
Jeroen Bosch Ziekenhuis, 's-Hertogenbosch
wel voldoende toekomst resistent is. Immers, duidelijk is dat het budget de komende jaren voor de ziekenhuizen onverminderd onder hoge druk zal staan. Daarbij komt dat binnen dit financieel kader vele veranderingen, die een uitwerking zijn van het hoofdlijnenakkoord, moeten worden ingepast in de bestaande infrastructuur. Het eventueel afstoten van de SEH-functie, het herinrichten van de vrouw- en kindfunctie, de herschikking van de medisch specialistische functies zijn alle veranderingen die diep ingrijpen in de gebouwde omgeving. Idealiter zijn ziekenhuizen zodanig ingericht dat zij kunnen ‘mee-ademen’. De ‘mantel’ moet zodanig zijn gevormd dat veranderingen snel en efficiënt kunnen worden doorgevoerd. Daarbij geldt dat de huisvestingslasten niet de gedaante van een molensteen mogen aannemen. De meeste ziekenhuisgebouwen kennen de status van ‘under construction’, er is voortdurend sprake van renovatie en verbouwingen. Binnen dit klimaat is het lastig besluiten te nemen. Het duurt jaren om nieuwe ziekenhuizen te ontwerpen en te bouwen. Daarom moet er juist nu worden geïnvesteerd in flexibel vastgoed. Dat lijkt een vreemd pleidooi in een tijd van economische neergang, waarbij de financiële wereld op haar grondvesten schudt. Maar, willen wij een passend antwoord formuleren op alle veranderingen, dan is lijdzaam afwachten geen remedie. Het realiseren van toekomstvast vastgoed is een noodzakelijke stap. Daarbij geldt dat klein en flexibel de maat aangeven, waarbij het is geboden een stapje terug te doen in exclusiviteit. Nieuwe ziekenhuizen zullen veel meer gebaseerd zijn op confectienormen. Standaardmallen die op de regionale maat moeten worden gesneden en daardoor de juiste snit tonen, die tegen lage kosten vermaakt kunnen worden om ruimte te geven aan andere omstandigheden. Noodzakelijk; niet om een saai landschap te ontwerpen, maar om kostenbewust te investeren in flexibele oplossingen. De komende jaren trekken een grote wissel op de creativiteit van architecten, bouwers, vastgoedregisseurs en ziekenhuisbestuurders!
Ikazia Ziekenhuis, Rotterdam-Zuid
HagaZiekenhuis, Den Haag
René van Duuren Directeur Blanxx Maasziekenhuis Pantein, Boxmeer
Bouwen aan de zorg jaarboek
23