EDITIE
700 Tijdschrift voor stedenbouw, architectuur en binnenhuisvormgeving I Jaargang 64 I februari 2012
700 E I T I ED e
IJDock vervolmaakt renaissance IJ-oevers | Sporen in Arnhem: decennium ingrepen afgerond | Stadion Kwartier verrijkt centrum Eindhoven | Erasmus MC: Medisch Centrum 'XXL' | Brouwhuis slotstuk wederopbouw Roombeek
SPIE een gezamenlijke ambitie SPIE-Infra Infrastructuur houdt mensen en organisaties in beweging. SPIE-Infra ontwerpt, bouwt en onderhoudt duurzame infrastructurele oplossingen. Duurzaam in de breedste zin van het woord: oplossingen die met zorg voor de omgeving zijn ontwikkeld en die aan de strengste eisen blijven voldoen, voor huidige en toekomstige generaties. Om dat te garanderen brengen we elektriciteit, elektrotechniek, werktuigbouw en automatisering samen. Binnen SPIE zijn al deze disciplines voorhanden en sluiten ze perfect op elkaar aan. Uitgesproken specialismen van SPIE-Infra zijn hoogspanningslijnen, energie, verkeer en vervoer en network solutions. U vindt onze medewerkers dan ook hoog in de masten, op olieplatforms, vliegvelden en industrieterreinen, op en langs (snel)wegen en vaarwegen. Overal met dezelfde passie en betrokkenheid. Met het oog op een optimaal eindresultaat durven we anders te denken. Daardoor zijn we de partner in business voor opdrachtgevers die gaan voor vernieuwing ĂŠn zekerheid. Voor technische professionals is het goed om te weten dat we altijd op zoek zijn naar versterking van ons team.
SPIE-Infra I Huifakkerstraat 15 I 4815 PN Breda I Postbus 2265 T +31(0)765445333 I F +31(0)765445496 I www.spie-nl.com
Onze zorg Partner in Entreeoplossingen Besam, onderdeel van ASSA ABLOY Entrance Systems is al bijna 50 jaar actief in de zorgsector. Met onze innovatieve werkwijze en producten nemen wij uw zorg op gebied van entreevoorzieningen uit handen.
✓ ✓ ✓ ✓
Veilige doorgang Stille werking Altijd bereikbaar Service binnen 2 uur
www.besam.nl
Besam Nederland BV • Tel: 0318-698969 • Fax: 0318-638346 • info@besam.nl • www.besam.nl
ASSA ABLOY, the global leader in door opening solutions
EDITIE
Voorwoord
700
'Lean' moet het zijn Verduurzaming en innovatie, het zijn termen die u de komende maanden op vakbeurzen als Gevel, VSK, de Renovatiebeurs of Building Holland veel zult horen of uitspreken. In alle fasen van de bouwketen valt iets te winnen op die gebieden. Een andere vraag: is er nog een echte groeimarkt voor bouw-gerelateerde bedrijvigheid? Ver voor het cruciale jaar 2008 was al duidelijk dat zorgbouw voor de branche in al haar vertakkingen een interessante niche is. De zorgbehoefte neemt immers op vele fronten toe, en de afschaffing van het zogenoemde bouwregime leidde in het vorige decennium al tot een tijdelijke bouwhausse in de wereld van 'cure' (ziekenhuizen) en 'care' (o.a. woon-zorgcentra). 'Nog even bouwen voordat de overheid zich terugtrekt' is misschien wat kort door de bocht, maar de tegenbeweging kwam snel toen de zorgorganisaties zelf investeringsverantwoordelijk werden. En vrijwel gelijktijdig met die nieuwe situatie kwam de kredietcrisis. Daarbij zorgde politieke koudwatervrees op het gebied van marktwerking in de zorg, en de daaruit volgende onzekerheid over de bekostiging van nieuwbouw, voor uitstel van bouwplannen. “Blijf vooral bouwen; de overheid zal u niet in de steek laten”, was het devies vanuit het inmiddels opgeheven College bouw zorginstellingen, dat in de naoorlogse periode het 'rode potlood' hanteerde in zorgbouwland. De lang voorbereide bouw van het St. Antonius Ziekenhuis Leidsche Rijn – noodzakelijk vanwege de bevolkingsgroei aan de westzijde van Utrecht, en de herontwikkeling van het Rotterdamse Erasmus MC, gaat gelukkig door. Op inhoudelijk gebied vechten tendensen als kleinschaligheid en schaalvergroting weliswaar tegelijkertijd om aandacht, maar bij ontwerpers en aannemers is de speciale focus die zorgprojecten behoeven – en de wil om ze te realiseren - groot genoeg om daar oplossingen voor te vinden. Nieuwe ziekenhuizen als bovengenoemde kennen ondanks hun omvang een menselijker maat dan laattwintigste-eeuwse 'medische steden' als het AMC en UMC Utrecht. Het lean managen en bouwen, dat zo langzamerhand de norm begint te worden in de bouwketen, biedt niet alleen kansen op het gebied van bouwsnelheid en kostenefficiëntie, maar tevens op kwalitatief vlak. Ook over het laatste onderwerp vindt u veel terug in deze jubileum-editie van Stedenbouw (nummer 700). Wij proosten op de stedenbouw!
Jan-Kees Verschuure
5 | STEDENBOUW 700
700
sinds 1948
Vaktijdschrift voor stedenbouw, architectuur Jaargang 64 | februari 2012 Verschijnt 9 x per jaar ISSN 0165-3997
Uitgever
Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl
redactieadres
Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E redactie@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl
redactiecöordinator Jan-Kees Verschuure
14
redactieMedewerkers
Patricia van der Beek, Hilda Bosma, Henk Geist, Jac Bucholz, Fiona de Heus, Sjoerd Meuleman, Martijn van den Bouwhuysen, Liliane Verwoolde, Marcia van Wensveen "Het Tekstbureau", Jan Kees Verschuure.
18
51
Bladmanagement
Tim van den Dungen E t.vandendungen@louwersuitgevers.nl Sander van Hout E s.vanhout@louwersuitgevers.nl Specials Randy van den Hoek E r.vandenhoek@louwersuitgevers.nl
42
Secretariaat
Manuela Depenbrock
48
Advertenties
Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: stedenbouw, Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl
Abonnementsprijs
€ 81,- per jaar excl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Stedenbouw magazine Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095
Adreswijzigingen
Schriftelijk tenminste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland
Opzeggingen
Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van opzegging is ontvangen, wordt het abonnement automatisch met een jaar verlengd.
Doelgroep
Verspreiding vindt plaats via abonnementen en via gerichte distributie aan architecten, aannemers, opdrachtgevers, project-ontwikkelaars, zorginstellingen, woningbouwverenigingen en andere opdrachtgevers,(semi-)overheidsinstellingen, brancheorganisaties, toeleveranciers en verwante organisaties.
Vormgeving/Art Direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Tessa van Gameren
woningbouw Eindhoven Stadion Kwartier Groningen La Liberté Rotterdam Westerlaantoren Amsterdam De Wending Leiden Studentenwoningen Enschede Brouwhuis Rijswijk Paulinesymfonie Den Bosch Admiraliteitslaan Hilversum Entrada Utrecht Op Buuren
Rubrieken Journaal
Niets uit deze uitgave mag worden overgenomen of vermenigvuldigd zonder uitdrukkelijke toestemming van de uitgever en zonder bronvermelding. Hoewel dit blad op zorgvuldige wijze en naar beste weten is samengesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledigheid van de informatie. Zij aanvaarden dan ook geen enkele aansprakelijkheid voor schade, van welke aard ook, die het gevolg is van handelingen en/of beslissingen die gebaseerd zijn op deze informatie.
6 | STEDENBOUW 700
8 14 18 24 29 32 36 38 40 42
44
Inhoud
88
96 71
104 100
130 116
Scholen en parkeren Rotterdam Havenzicht Zutphen De Polbeek Soest KDC De Blauwe Vogel Utrecht St. Antonius Ziekenhuis Leidsche Rijn Nijmegen St Radboud Brielle Medisch Centrum Groesbeek Nieuw Wonen Irene ZZG Herstelhotel Rotterdam 't Slag Lopik Medisch Centrum Roosendaal St. Elisabeth Rotterdam Nieuwbouw Erasmus MC Beverwijk Duinwijklaan Rotterdam Ikazia Ziekenhuis
48 51 54 56 59 62 64 70 72 75 78 83 86
EDITIE
700
TIJDSCHRIFT VOOR STEDENBOUW, ARCHITECTUUR EN BINNENHUISVORMGEVING I JAARGANG 64 I FEBRUARI 2012
Utiliteitsbouw
700e EDITIE
IJDock vervolmaakt renaissance IJ-oevers | Sporen in Arnhem: decennium ingrepen afgerond | Stadion Kwartier verrijkt centrum Eindhoven | Erasmus MC: Medisch Centrum 'XXL' | Brouwhuis slotstuk wederopbouw Roombeek
Coverbeeld | La LibertĂŠ Opdrachtgever | Geveke Bouw
Arnhem Sporen in Arnhem Venlo Villa Flora Venlo Innovatoren Hoofddorp Park 20|20 BSH Nederland Rotterdam Nieuwe Maas Leeuwarden Centraal Justitieel Incassobureau (CJIB) Amsterdam IJDock Amsterdam MFSC Ookmeer Zaltbommel Cambium College Dordrecht Leerpark Alkmaar Hoofdkantoor Rabobank Den Haag De Yp
88 96 100 104 111 116 120 123 126 128 130 134
7 | STEDENBOUW 700
woningbouw Utiliteitsbouw Tekst | Martijn van den Bouwhuijsen Beeld | Van de Ven Tilburg
Megaproject met brede mix van woningen en kantoren
Stadionkwartier verrijkt centrum Eindhoven
Naast het Philips Stadion verrijst in Eindhoven een compleet nieuwe wijk met een grote diversiteit aan kantoren en woningen bovenop een drielaagse parkeerkelder. De architectuur van de zestien bouwblokken heeft grootstedelijke allure. Aannemerscombinatie Stam + de Koning/Van de Ven realiseert het megaproject van 90.000 m² vloeroppervlak, dat volgens planning medio 2012 wordt opgeleverd. Het Stadionkwartier voorziet in 501 koop- en huurappartementen en 20.000 m² aan kantoorruimte, bovenop een drielaagse ondergrondse parkeergarage. De zestien verschillende aaneengeschakelde bouwblokken vormen twee hoven. De openbare groenplaatsen worden aangekleed met diverse bankjes, hekwerk en armaturen. De kleinschalige bebouwing aan de zuidzijde, tegen de bestaande woonwijk Philipsdorp aan, reikt tot vijf bouwlagen hoog. Aan de noordzijde, langs het spoorviaduct, gaan de gebouwen verder de lucht in. Het meest opvallende gebouw is de 75 meter hoge woontoren ontworpen door de gerenommeerde architect Wiel Arets. Het hoge bouwblok aan de oostzijde direct langs het voetbalstadion fungeert als scherm en beperkt de geluidsoverlast tijdens voetbalwedstrijden. “Het project vormt met 90.000 m² vloeroppervlak een van de grootste woning- en utiliteitsbouwwerken die momenteel worden gerealiseerd in Nederland. Het grootste deel hiervan is oplever-gereed gemaakt door de aannemerscombinatie Stam + de Koning / Van de Ven”, zegt adjunct-directeur Austin Krekels van aanne-
merij Van de Ven. “Volgens planning zal de rest van het Stadionkwartier medio 2012 worden opgeleverd.”
'Hartje Barcelona in hartje Eindhoven' De bouwblokken onderscheiden zich, behalve door hoogte, indeling en vorm, door verschillend kleur- en materiaalgebruik in de gevels. Van natuursteen, baksteen tot stucwerk op hout, glasconstructies en prefab-betonnen kaders, valt een divers palet aan façades te bewonderen in de nieuwe wijk. “Elk blok heeft een verschillende basiskleur”, zegt Krekels. “De architectuur verwijst naar de grandeur van wereldsteden als Barcelona, Londen, Wenen en Rio de Janeiro. Dit internationale aspect komt ook terug in de naamgeving van de straten en de aankleding van de trappenhuizen. De twee nieuwe straten worden vernoemd naar Anton en Frederik Philips, de twee oprichters van het gelijknamige elektronicaconcern.” Ongeveer de helft van de appartementen is bestemd voor verhuur en de rest voor verkoop. Van starterswoningen tot luxe appartementen, het Stadionkwartier biedt een veelheid aan keuzemogelijkheden. Hierover zegt Krekels:
“De woningen variëren in grootte van 51 tot 200 m² en zijn allen voorzien van luxe keukens en sanitair. Overal is hoogstaand bouwmateriaal toegepast, waarmee de duurzaamheid van de woningen wordt vergroot.” Met behulp van een WKO-installatie, die warm dan wel koud water uit de grond pompt, worden de woningen 's zomers gekoeld en 's winters verwarmd. Hierdoor ontstaat een comfortabel binnenklimaat, zonder het gebruik van traditionele centrale verwarming.
Enorme kelderbak De ondergrondse garage biedt ruimte voor 1.200 parkeerplaatsen. Drie bouwlagen bleken voldoende. Na de graafwerkzaamheden, het inheien van stalen damwanden en bemalen van de grond met een oppervlak van 15.000 m², werden 1.500 palen in de grond aangebracht. “Met trekpalen voorkwamen we het opdrijven van de kelderbak ten gevolge van de acht meter opwaartse waterdruk”, zegt Krekels. “Hoewel het grootste deel van de parkeergarage en de bebouwing hierboven de belasting direct afdraagt naar het zandpakket, hebben twee hoge torens een andere type fundering. De
Om voortgang te maken zette de aannemerscombinatie voor de ruwbouw drie bouwstromen in met een eigen torenkraan.
8 | STEDENBOUW 700
De constructie van de 75 meter hoge woontoren is opgebouwd met prefab-betonelementen.
Aannemerscombinatie Stam + de Koning/Van de Ven realiseert het megaproject van 90.000 m² vloeroppervlak.
relatief grote belasting wordt middels drukpalen naar dieper gelegen grondlagen afgevoerd.” In totaal verwerkte de aannemingscombinatie in de parkeergarage 40.000 m³ beton en 3 miljoen kilo wapening. “De kelderbak is opgebouwd uit betonnen wanden, kolommen en kanaalplaatvloeren. Het meest opvallende constructieve element in de kelderbak is de vijf meter hoge balk, die een inrit creëert onder de kopgevel van het gebouw genaamd 'hartje Rio'”, zegt Krekels.
Vier bouwstromen tegelijk “De constructie van de 75 meter hoge woontoren, ontworpen door architect Wiel Arets, is opgebouwd met prefab-betonnen elementen,” zegt uitvoerder Peter Leenders van Stam + De Koning Bouw. “We kozen voor een repetitie van kant-en-klare elementen om een hoge
bouwsnelheid te realiseren. Hierdoor kan de hoogbouw tegelijkertijd met de rest van de nog in aanbouw zijnde gebouwen worden opgeleverd. Voor de overige draagconstructies bleek in-het-werk-gestort beton de meest efficiënte keuze, vooral vanwege het grote aantal in te storten voorzieningen en de variatie in vormgeving.” Om voortgang te maken zette de aannemerscombinatie voor de ruwbouw drie bouwstromen in, ieder met een eigen torenkraan. Voor de afbouw zijn vier bouwstromen ingezet. Het bouwproject in het Eindhovense stadshart bleek een logistieke uitdaging. De wegen rondom de bouwlocatie moesten begaanbaar blijven. Hierdoor bleef er weinig ruimte over voor opslag van materieel en materiaal. Alleen aan de westzijde is het terrein direct toegankelijk. Evengoed bleven de bouwers op schema en lijkt het geheel volgens planning te worden afgerond. ❚
Bouwinfo Opdrachtgever Architecten Constructeur Aannemingscombinatie Uitvoering Uitvoering installaties kelder Uitvoering installaties bovenbouw Bouwprogramma Aanneemsom Bouwperiode
Stadionkwartier bv Arc3 en Wiel Arets Architects Adviesbureau Tielemans Van de Ven Tilburg + Stam en de Koning bv WKO: Cofely Zuid B.V. ETB Vos HEK installaties 90.000 m² vloeroppervlak, waarvan 45.000 m² keldervloeren circa € 95 miljoen (inclusief installaties) 2008 – medio 2012
9 | STEDENBOUW 700
Van de Ven Bouw en Ontwikkeling Tilburg en Stam + De Koning Bouw bv bouwen samen het:
STADIONKWARTIER�EINDHOVEN www.hartjeeindhoven.nl
16 bouwdelen met in totaal ruim
500 appartementen
Gerealiseerd door:
en
Projectinfo Flexibele voegafdichting De kitwerkzaamheden van het Stadion Kwartier in Eindhoven worden verzorgd door Seal Force B.V. uit Tilburg. Seal Force is gespecialiseerd in flexibele voegafdichting. Met jarenlange ervaring en meer dan 25 buitendienstmedewerkers voert het kitbedrijf uiteenlopende opdrachten uit in heel Nederland. Seal Force geeft invulling aan diverse disciplines in de bouw, waaronder woning- en utiliteitsbouw, zorg en onderwijs, sport en recreatie, horeca en winkels, onderhoud en renovatie, milieu en infra. Voor Volker Wessels wordt momenteel bijvoorbeeld gewerkt aan nieuwbouwproject Murano in Zaandam, project STACK in Breda, De Statie in Bergen op Zoom, starters- en studentenwoningen Easystreet in Breda en De Lunet in Breda. Om in elk project de kwaliteit te waarborgen, werkt Seal Force uitsluitend met hoogwaardige voegafdichting. 'Afspraak is afspraak', luidt het motto van Seal Force, vertelt directeur Toine Brands. “Meewerken, luisteren en afspraken nakomen vormen het fundament waarop Seal Force sterke en betrouwbare relaties opbouwt. Korte communicatielijnen en een no nonsense-mentaliteit staan hierin centraal, evenals kwaliteit, snelheid en professionaliteit. “Dankzij onze kernwaarden en een dosis gezonde werklust zijn we uitgegroeid tot een begrip in de bouwwereld. Onze ISO 9001 - norm 2008 en VCA-certificering onderstrepen die status nog eens. Bovendien werken we rechtstreeks samen met vooraanstaande producenten van voegafdichtingsproducten. Dit alles met één doel: de klant tegen de meest gunstige 10 | STEDENBOUW 700
tarieven zo goed mogelijk van dienst zijn.” De vaste jaarcontracten van Seal Force staan garant voor goede planningen, optimaal resultaat, vaste prijzen en een constant hoog serviceniveau. Stadion Kwartier Over project Stadion Kwartier vertelt Brands: “Het mooiste van dit werk is de verantwoordelijke, plezierige en vertrouwde wijze van samenwerken. Dit leidt er keer op keer toe dat je als onderaannemer gevraagd wordt aan een volgend project bij te dragen. Daarnaast geeft het veel voldoening om je vak- en kennisgebied over te brengen op de klant, zowel in het voortraject als op de bouwplaats. Een juiste begeleiding en advisering achten wij noodzakelijk om tot een goed en geborgd geheel te komen. In elk nieuw project blijft het een uitdaging om de juiste details met elkaar in verband te brengen. Het meedenken met de wensen van de klant leert in de praktijk dat een nauwe en persoonlijke samenwerking tussen opdrachtgever en onderaannemer leidt tot een aanzienlijke besparing en kwalitatief betere oplossingen.” www.sealforce.nl Heraclesstraat 24 5048 CG TILBURG Tel.: 013-5720216
A.Jansen B.V. Verhuur mixers en betonpompen Betonmortelcentrales Grond- en sloopwerken Betonwaren Prefab beton Wegenbouw Saneringen Transport Recycling
A. Jansen B.V. Een goed begin, het héle werk
Kanaaldijk Zuid 24 5691 NL Son
Tel.: +31 (040) 283 29 46 Fax: +31 (040) 283 50 18
Postbus 60 5690 AB Son
info@ajansenbv.com www.ajansenbv.com
NOVACELL® naadloze afdichting Novacell® is een met synthetische rubbers
In al deze gevallen zal de afsluiting van de
gemodificeerde bitumineuze, naadloos en
(betonnen) ondergrond voor water indrin-
koud gespoten, afdichting die in één ar-
ging een belangrijk aspect zijn. Dit komt de
beidsgang in een 4mm dikke laag wordt aan-
uiteindelijke kwaliteit van het project ten
gebracht. Omdat Novacell® met water ge-
goede. In de voorbereidingsfase zal hier on-
spoten wordt is een vochtige ondergrond
getwijfeld terdege rekening mee gehouden
voor de 100% blijvende hechting geen pro-
moeten worden om lekkages op lange termijn
bleem.
te voorkomen.
Novacell® is bij uitstek geschikt voor het af-
Lekkages zijn in bovengenoemde bouwdelen
dichten van steenachtige ondergronden zoals
achteraf moeilijk te traceren en slechts te-
waterkering van betonnen wanden en dek-
gen zéér hoge kosten op te heffen. Neem het
ken van bijvoorbeeld parkeergarages, water-
zekere voor het onzekere! Blijf deze proble-
kelders, inpandige recreatiegebieden, for-
men vóór door de toepassing van naadloos ge-
ten, werfkelders en kelderwanden. Daarnaast
spoten Novacell®.
Eigenschappen Novacell® • 4 mm dikke zichtbare naadloze waterkering • Details worden geheel zichtbaar naadloos ingewerkt • Volledige verkleving op de ondergrond • Scheuroverbruggend • Elastisch, >400% bij -15°C • UV bestendig • Bestand tegen chemicaliën en dooizouten • Snelle droging, direct beloopbaar • Snelle verwerking, > 1500 m2 per dag • Bewezen levensduur, > 25 jaar • Getest op 7 Bar waterdruk (KOAC NPC) • Wortelwerend (optioneel)
wordt het in wortelbestendige vorm toegepast bij binnentuinen en daktuinen. Bij bruggen en viaducten beschermt Novacell® de betonnen ondergrond ook tegen dooizouten.
Kimmenade Nederland B.V. Vossenbeemd 9 5705 CL Helmond T
+31(0)492-533122
E
marco.schippers@kimmenade.nl
W W W. N O VA C E L L . N L
Novacell advertorial v02.indd 1
05-10-09 13:32
eindhoven | Stadion Kwartier
Projectinfo Beglazing GLASSOLUTIONS Veromco Eindhoven heeft in december 2010 opdracht gekregen van Stam + De Koning voor het leveren en monteren van isolerende, zonnewarmtewerende buitenbeglazing in houten kozijnen en voor brandwerende beglazing in binnenkozijnen. De zonwerende beglazing is van het type COOL-LITE SKN165. Het monteren van het project is gestart begin 2011 en nadert momenteel het eindstadium. “GLASSOLUTIONS Veromco Eindhoven is uw regionale partner voor alle glasprojecten, nieuwbouw, renovatie, utiliteit, hardglas en specialiteiten.”
'Meer comfort door balkonbeglazing' Door het toepassen van balkonbeglazing heeft Lumalux BV, in samenwerking met Sunflex Aluminiumsysteme GmbH, het wooncomfort van een groot aantal appartementen in het Stadion Kwartier aanzienlijk verhoogd. De balkons zijn nu niet alleen wind- en neerslagvrij. De balkonbeglazing zorgt namelijk ook voor een aanzienlijke energiebesparing en een merkbare geluidsisolatie tot wel 32 dB. Daarnaast zijn een groot aantal appartementen door Lumalux BV voorzien van flexibele scheidingswanden. Hierdoor hebben toekomstige bewoners meer mogelijkheden met betrekking tot indeling en inrichting van hun appartement. De systemen van Lumalux BV vinden steeds vaker hun weg in de huidige trend van flexibeler en ruimtelijker wonen/werken.
Slim interieur
Volglazen Deur- & Wandsystemen Ruimtelijk ontweRp advies n pRoductontwikkeling multifunctioneel glas n leveRen en monteRen
“Een bouwproject waar Eindhoven trots op mag zijn” In opdracht van aannemer Stam + de Koning leverde Jansen Beton B.V. 20.000 m³ betonmortel voor de in-het-werk-gestorte bovenbouw van het Stadion Kwartier. Volgens manager Bert Büsgen verliep de uitvoering naar wens, dankzij een haarfijne planning en flexibele inzet van diverse geledingen van de Jansen Groep. “We werkten bovendien prettig samen met de uitvoerders en werkvoorbereiders van de aannemer.” Stam + de Koning en Jansen Beton werkten al dikwijls samen. Leverbetrouwbaarheid en flexibiliteit gaven de doorslag voor de opdrachtverlening bij het Stadion Kwartier-project. Vanaf begin 2010 leverde Jansen betonmortel voor de ruwbouw boven het parkeerdek. “De aannemer hanteerde vier bouwstromen tegelijk”, zegt Büsgen. “Het vergde logistieke intelligentie om de juiste betonmortelmix op het juiste moment op de juiste plaats te leveren. Dankzij de haarfijne afstemming met diverse onderaannemers kon er dagelijks bekist, gestort, gewapend en ontkist worden, nagenoeg onafhankelijk van weersomstandigheden.” Behalve 2.800 vrachten met beton werden diverse middelen ingezet om just-in-time te leveren. Een groot arsenaal aan betonmixers van de Jansen Groep bood de nodige flexibiliteit”, verheldert Büsgen. “De slimme planningssoftware en daaraan gekoppelde navigatiesystemen beperkten de wacht- en rijtijden, wat de efficiency ten goede kwam. Het eindresultaat is een bouwproject waar Eindhoven trots op mag zijn.” 12 | STEDENBOUW 700
regionale glaSwenSen
Regionale Service
glasadvies n snelle leveRingen uit vooRRaad glasbeweRkingen n montage
architecturale gevelS
Maatwerk Glasdesign
ontweRpadvies n pRoductontwikkeling calculaties n engineeRing
gevelbeglazing nieuwbouw & renovatie
Glas én Montage
advies glas-multifunctionaliteit n calculaties pRojectcoöRdinatie n leveRen en monteRen
GLASSOLUTIONS Veromco Eindhoven Rooyakkersstraat 10 5652 bb eindhoven t +31 (0)40 - 250 59 00 e sggs.eindhoven@saint-gobain.com www.glassolutions.nl
eindhoven | Stadion Kwartier
Projectinfo
Balkonbeglazing Verandabeglazing Kozijnen Vouwwanden
Lumalux BV Ericaweg 9 5712 GG Someren Telefoon +31 493 44 08 10 Fax +31 493 44 08 20 E-mail info@lumalux.nl
www.lumalux.nl
Hekwerk “Maatwerk is onze standaard”, zegt FEK Metaal. “Zo ook in het project Stadion Kwartier te Eindhoven. Gebruik makend van zoveel mogelijk standaard elementen werd ook hier het voor het gebouw benodigde maatwerk toegepast. Hierdoor ontstond het gewenste beeld voor alle binnen- en buitenhekken, waarbij het veiligheids- en gebruiksaspect vanzelfsprekend niet uit het oog werd verloren. Om steeds weer tot het gewenste resultaat te komen hebben wij alle benodigde disciplines - engineering, productie en montage - in eigen huis. Daarnaast beschikken wij over ruim dertig jaar en honderden projecten aan ervaring. Wij hebben altijd de juiste oplossing voor aluminium en stalen hekwerken en leuningen, aluminium balkons en balkonbeglazing.”
Van Rijbroek Gietvloeren past milieuvriendelijke bindmiddelen toe in ultramoderne mortelcentrale Vloerenbedrijf van Rijbroek produceert al sinds 35 jaar dekvloeren voor de woningbouw en de utiliteitsbouw. De laatste 15 jaar is de productie van de zwevende gietdekvloer vanwege de reductie van contactgeluid enorm toegenomen. Deze hoogwaardige dekvloeren worden dan ook toegepast in alle 500 appartementen van het Stadion Kwartier te Eindhoven. Om aan de groeiende vraag naar kwaliteit en leverbetrouwbaarheid te voldoen, beschikt Vloerenbedrijf Van Rijbroek in Uden over een eigen centrale voor de aanmaak van specie en de op- en overslag van grondstoffen. Deze uiterst moderne centrale mag voor een vloerenbedrijf uniek worden genoemd. Samen met de mogelijkheid direct op locatie te produceren, zorgt deze moderne centrale voor een hoge flexibiliteit. Bovendien is Van Rijbroek hiermee volledig selfsupporting en onafhankelijk van de aanlevermogelijkheden en kwaliteiten van derden.
Maatwerk is onze standaard Aluminium en stalen balkon- en traphekken, aluminium balkons, balkonbeglazing.
Van Harenstraat 8 Postbus 708 Tel. 0416 344 029 info@fekmetaal.nl
● ● ● ●
5145 RJ Waalwijk 5140 AS Waalwijk Fax 0416 344 039 www.fekmetaal.nl 13 | STEDENBOUW 700
groningen | La Liberté
La Liberté: nieuw landmark voor Groningen De stad Groningen heeft een nieuw landmark met de bouw van het appartementencomplex La Liberté. Het complex aan het Vrijheidsplein en de A7 staat tegenover de Gasunie. Beide gebouwen bepalen de skyline van Groningen vanuit westelijke richting.
14 | STEDENBOUW 700
groningen | La Liberté
Tekst | Hilda Bosma Beeld | Dominique Perrault Architecture De Franse architect Dominique Perrault ontwierp het complex in opdracht van Woningstichting Patrimonium. Oving Architekten uit Groningen werkte het basisontwerp tot in de details uit in overleg met Perrault. Het Groningse architectenbureau verzorgde ook de bouwbegeleiding. Geveke Bouw uit Eelde realiseerde in 2,5 jaar tijd de nieuwbouw van het complex. Het totale project bestaat uit een parkeergarage van 6.000 m² met daarboven twee woontorens van respectievelijk 22 en 10 bouwlagen. Op de begane grond, de eerste en tweede verdieping bevinden zich de kantoren met een totaal aan 5.000 m².
Bronbemaling “We zijn voor de parkeerkelder begonnen met het aanbrengen van damwanden”, vertelt Martin de Bondt, projectleider bij Geveke Bouw. “Vervolgens hebben we de grond tussen de damwanden uitgegraven. We hebben twee soorten bemaling toegepast. Voor de spanningsbemaling hebben we een deepwell (dieptebron) geplaatst om het grondwater te verlagen. Het regenwater hebben we met drainbemaling afgevoerd. Het grondwater is verlaagd van een meter naar vijf meter onder het maaiveld.” “Na vier maanden moest de parkeerkelder gereed zijn”, vervolgt De Bondt. “Op dat moment moest ook de bronbemaling eruit. Om de bemaling te kunnen uitzetten, diende het kelderdek te zijn aangebracht. De kelderwanden hebben we ingespoten met spuitbitumen als extra waterkering. Door de hoge grondwaterstand hebben we hiermee het risico op lekkages nog verder beperkt.”
Tunnelbekisting “De eerste vier bouwlagen zijn opgetrokken uit een betonskelet met in het werk gestorte betonnen kolommen, wanden en breedplaatvloeren. Daar bovenop zijn de 120 sociale huurwoningen gerealiseerd.” De appartementen zijn met een ander bouwsysteem gebouwd. “Op basis van een haalbaarheidstudie hebben we gekozen voor een tunnelbekisting. Daardoor werd het bouwproject financieel haalbaar.” De Bondt: “Het ontwerp was echter niet ontworpen voor tunnelbekisting. Oving Architekten heeft het ontwerp aangepast en geschikt gemaakt voor tunnelbekisting. Door een goede samenwerking van het bouwteam is een juiste basis gelegd voor de uitvoering van het werk.”
Spiegelglas De onderste vier lagen zijn glazen vliesgevels, waarvan de vierde bouwlaag is versmald. Het metselwerk van de bovenbouw is in drie verschillende kleuren uitgevoerd: wit, zwart en grijs. Alle raamkozijnen zijn van aluminium. ► De onderste vier lagen zijn glazen vliesgevels, waarvan de vierde bouwlaag is versmald.
Goede zichtbaarheid vanaf de A7.
15 | STEDENBOUW 700
groningen | La Liberté
Projectinfo E-installaties in tunnelgietbouw In juli 2011 is de nieuwbouw van het appartementencomplex La Liberté in Groningen opgeleverd. Begin 2008 heeft Woningstichting Patrimonium het bouwteam samengesteld voor de realisatie van La Liberté. Zonderman Elektrotechniek BV werd vanaf de vorming van het bouwteam betrokken bij ontwerp, budgettering en realisatie van de elektrotechnische installaties van het gebouw. Om de bouwtijd te bekorten koos bouwkundig aannemer Geveke bouw voor het tunnelgietbouwsysteem. “Bij tunnelgietbouw is het tempo van de aannemer bepalend”, vertelt bedrijfsleider Klaas Buikema. Zonderman Elektrotechniek is gespecialiseerd in het aanleggen van installaties in woningbouwprojecten waarbij het project wordt uitgevoerd in tunnelgietbouw. Dit is een zeer efficiënte, snelle en kostentechnisch interessante manier van bouwen. “Het aanleggen van de installaties is een specialisme op zich”, aldus Buikema. “Dit moet zeer nauwkeurig gebeuren. Bij Zonderman Elektrotechniek hebben we specialisten die dit kunnen. Bovendien kunnen onze specialisten in het hoge bouwtempo en de dagcyclus van de aannemer mee waardoor het proces altijd beheersbaar is. De planning is zeer betrouwbaar en dat is een aangename wetenschap voor iedere aannemer.”
Een elektronisch systeem voor toegangscontrole Het blikvangende gebouw La Liberté in Groningen heeft één elektronisch toegangscontrolesysteem voor de parkeergarage, de kantoren en de huurwoningen. Eigenaar van het gebouw, de Christelijke Woningstichting Patrimonium te Groningen , heeft het beheer en kan vanuit haar eigen kantoor online de rechten voor de gebruikers van het gebouw toekennen. Technische groothandel Mastermate Bosman, hoofdleverancier van Patrimonium en van Geveke Bouw, leverde dit nieuwe toegangscontrolesysteem samen met het hang- en sluitwerk voor het gebouw met de twee torens. “Het gaat onder meer om meerpuntssloten, aluminium deurbeslag, deurdrangers en mechanische cilinders”, vertelt vertegenwoordiger Jan Bakker. Voor het toegepaste toegangscontrolesysteem is gekozen voor het KABA Exos 9300. De gebruikers kunnen met een pasje of sleutelhanger toegang krijgen tot het gebouw. Op advies van Mastermate Bosman is dit nieuwe concept voor Patrimonium bij La Liberté voor het eerst toegepast. Jan Bakker: “Het pilotproject is geslaagd. Patrimonium gaat dit nieuwe systeem verder uitbreiden binnen haar organisatie.”
Naast een aantal ramen zijn roestvrijstalen spiegelpanelen aangebracht.
De ramen hebben verschillende afmetingen. Naast een aantal ramen zijn roestvrijstalen spiegelpanelen aangebracht. Daardoor ontstaat er het beeld van ‘openslaande ramen’, zoals Perrault voor ogen heeft. Deze panelen lijken op openslaande raamluiken, weerkaatsen het daglicht en houden het geluid tegen.
Nieuw monument De Bondt: “Geen verdieping is gelijk qua kozijnen. Van de 120 appartementen zijn er 59 verschillend. Dat had tot gevolg dat we te maken hebben gehad met veel verschillende indelingen. Voor de tunnelbekisting vergde dat een goede voorbereiding. Door de goede samenwerking, planning en de gemaakte keuzes in de uitvoering is alles vlot verlopen. De cyclus van zes dagen per verdieping werd na drie verdiepingen vijf dagen. Daardoor hebben we de vertraging van twee winterperiodes gedeeltelijk weer ingehaald. Het is een heel mooi gebouw geworden op een mooie plek in Groningen”, aldus De Bondt. “In Groningen is La Liberté inmiddels voor iedereen een bekend gebouw. Het nieuwe monument is een aanwinst voor de stad.” ❚
Bouwinfo Opdracht Ontwerp
Advies Installaties
Uitvoering
16 | STEDENBOUW 700
Christelijke Woningstichting Patrimonium Dominique Perrault Architecture, Parijs; co-architect: Oving Architekten Ingenieursbureau Dijkhuis (constructies) Zonderman (E); G.G.B. – installaties (W); Feenstra (verwarming en luchtbehandeling), Kone (liftinstallaties) Geveke Bouw
Elektrotechniek en Installatietechniek voor woningbouw
Thuiskomen... het lijkt zo vanzelfsprekend en dat willen wij graag zo houden Niets is zo vanzelfsprekend als thuiskomen, lampen aan, douchen, espresso maken, even internetten en genieten van een vrije avond. Die vanzelfsprekendheid is onze doelstelling.
Zonderman is gespecialiseerd in elektrotechniek en installatietechniek voor woningbouw. Met name seriematige nieuwbouw behoort tot onze specialisatie. Door onze ruime ervaring weten wij wat de eisen zijn die worden gesteld aan onze dienstverlening. Vanuit het oogpunt van de toekomstige bewoners, vanuit het perspectief van de aannemer en vanuit de exploitatiedoelstellingen. Wij
zijn in staat om installaties te leveren die beantwoorden aan wooncomfort, duurzaamheid en de levensloopbestendigheid van woningen.
www.zonderman.nl
Zonderman BV, Gotenburgweg 10 9723 TL Groningen, telefoon (050) 5420999
rotterdam | Westerlaantoren
Tekst | Patricia van der Beek Beeld | Dura Vermeer Bouw Rosmalen
'Een verrijking voor het Rotterdamse Scheepvaartkwartier' De officiĂŤle naam is Westerlaantoren, maar Rotterdammers kennen hem als de Vopak-toren. Dit gebouw in het Rotterdamse Scheepvaartkwartier deed sinds de jaren zestig dienst als hoofdkantoor van Koninklijke Vopak. Sinds 2009 ondergaat de betonnen kolos een flinke renovatie. Aannemer Dura Vermeer Bouw Rosmalen geeft het gebouw een nieuwe functie ĂŠn uiterlijk. De toren is met vijf verdiepingen opgehoogd naar twintig bouwlagen.
18 | STEDENBOUW 700
rotterdam | Westerlaantoren
De renovatie van de Westerlaantoren is een project van Calandstraat CV, bestaande uit Maarsen Groep, Brouwershoff Beheer en Koninklijke Vopak NV. Het ontwerp is afkomstig van architect Ector Hoogstadt, die van het oude kantoorpand een schitterend gebouw maakte voor wonen en werken. Kenmerkend zijn de zwart en wit geglazuurde keramische tegels en de koperkleurige koepel. De toren is met vijf verdiepingen opgehoogd naar twintig bouwlagen. De onderste tien lagen krijgen een kantoorfunctie, de negen lagen daarboven bieden ruimte aan 45 woningen in het hogere koopsegment. De daklaag doet dienst als technische ruimte.
Ruwbouw De ruwbouw van de Westerlaantoren bestond uit het deels slopen en verzwaren van de bestaande constructie, en het 'optoppen' van het gebouw. De stabiliteitskern is opgetrokken uit massieve betonelementen, voor de hoeken en buitengevel zijn betonwanden gebruikt. De outrigger-constructie bestaat uit grote stalen portalen over zes verdiepingen, waartussen lichte verdiepingsvloeren zijn geplaatst. “Dit jaar hebben we de ruwbouw afgerond”, vertelt projectleider Daniël van den Haselkamp van Dura Vermeer Bouw Rosmalen. “Medio juni stortten we de laatste vloer. Onze grootste uitdaging? Tijd. Na de bouwvak in 2010 startten we met optoppen, de oplevering van het gehele project stond – en staat - op begin 2012. De deadlines zijn scherp, maar zijn tot nu toe allemaal behaald. Dat is vooral te danken aan de enorme betrokkenheid van onze jongens. Uitvoerders, kraanmachinisten, timmerlieden, betonbouwers: iedereen is gemotiveerd om op tijd op te leveren.”
Gevelbekleding Na de ruwbouw startte Dura Vermeer Bouw Rosmalen met het monteren van de keramische gevelelementen. De complexiteit van de gevelbekleding concentreerde zich vooral op de woonlagen, dus het gedeelte vanaf de elfde verdieping. Hier wordt het gevelbeeld tevens bepaald door natuurstenen gevelbekleding en 64 balkons. Van den Haselkamp: “In de ruwbouw hadden we alleen de stalen draagconstructies van de balkons aangebracht. Het idee was om de rest van de balkons te realiseren vanaf het moment dat we met de gevelsteiger gingen zakken. Om de planning te halen, moesten we één verdieping per week zakken. Dat lukte niet. We besloten om de balkons, met uitzondering van de vloeren, uit het kritieke pad te halen en in een later stadium uit te voeren. Omdat we dan geen gebruik meer konden maken van de gevelsteiger, ontwikkelden we een stalen kooi die we aan de constructie van de balkons fixeerden. Vanuit deze kooi konden we veilig werken.” Het gevelwerk van de kantoorlagen verliep een stuk sneller. Door de inzet van alle betrokken partijen en door de werkzaamheden tot in detail op elkaar af te stemmen, werd per dag een verdieping afgewerkt. ►
Kenmerkend zijn de geglazuurde keramische tegels.
Projectinfo Aansluiten op wensen koper In opdracht van Dura Vermeer Bouw Rosmalen levert en monteert Tieleman Keukens uit Middelharnis de keukens voor het project Westerlaantoren. Tieleman Keukens heeft een breed productaanbod in diverse prijsklassen. De keukenspecialist, met eigen monteurs, werd dit jaar verkozen tot 'Beste Zelfstandige Winkel van Nederland'. “De kwaliteit, maatwerkoplossingen en service van Tieleman Keukens sluiten naadloos aan op de ambities van het project. De Westerlaantoren is ons op het lijf geschreven”, vertelt hoofd projecten Jaap Zijlmans. “Wij zijn gewend om projectmatig te werken en maatwerk te leveren. Onze kwaliteit sluit aan op de specifieke koperswensen.” Tieleman Keukens blijft tot de laatste oplevering bij het project betrokken.
19 | STEDENBOUW 700
rotterdam | Westerlaantoren
Projectinfo
'Brandpreventie tijdens de (op-)bouw en een topklimaat' In opdracht van Dura Vermeer Bouw Rosmalen B.V. heeft Klimaatservice Holland in bouwteam met Maarsen Groep Vastgoedinvesteringen, Ector Hoogstad Architecten en DWA installatie- en energieadvies de werktuigkundige en sanitaire installaties gerealiseerd in de Westerlaantoren. Klimaatservice Holland BV is een middelgroot installatiebedrijf met zo’n 160 medewerkers. Als gecertificeerd installateur houdt Klimaatservice Holland zich met name bezig met nieuwbouw, renovatie en onderhoud van technische installaties voor de industrie, utiliteits-, scheeps- en woningbouw. Verwarming, luchtbehandeling, koeling en de bijbehorende regeltechnische installaties zijn vertrouwde disciplines voor Klimaatservice Holland B.V. Meer dan 2 jaar geleden is Klimaatservice Holland onderin het gestripte betonnen skelet van de voormalige Maastoren begonnen met het aanleggen van de Droge Blus Leiding (DBL). Deze brandpreventie was geëist door de Gemeente Rotterdam gedurende de totale bouwtijd. Het was daarom ook nodig om, telkens na het 'optoppen' van de toren, de DBL uit te breiden en operationeel te houden. Niet alleen tijdens de bouw maar met name ook na oplevering dient deze toren met 20 bouwlagen boven straatniveau veilig te zijn in geval van brand- of rookontwikkeling. Om de vluchtweg extra veilig te maken is er in dit project – naast een traditionele trappenhuis-overdrukinstallatie - gekozen voor een extra afzuigsysteem dat per bouwlaag in bedrijf kan komen. Deze overdrukinstallatie+ is een noviteit en nog niet eerder toegepast in de hoogbouw van Gemeente Rotterdam. Duurzaamheid, kwaliteit en energiezuinige maatregelen zijn ook in dit project toegepast, denkend aan de warmte in het kantoorgebouw die met behulp van koelwatermachines en het zogenoemde 'Maaswatersysteem' kan worden uitgewisseld met de naastgelegen Maas. “De multidisciplinaire aanpak en goede onderlinge coördinatie op de bouwplaats hebben zeker positief bijgedragen aan een optimaal resultaat binnen dit topproject.”
Drie opties In juni 2011 gingen de woningen in verkoop. Dura Vermeer Bouw Rosmalen bedacht een uniek keuzeconcept voor de toekomstige bewoners. In plaats van het gebruikelijke boekwerk aan opties krijgen kopers drie keuzes: een standaardwoning, een woning met beperkt casco of een maatwerkoplossing. Laatstgenoemde keuze houdt in dat de kopers al in een vroeg stadium in het proces worden meegenomen. In overleg met opdrachtgever, aannemer en eventueel de installateur bepalen zij wat ze in de woning willen. Bijvoorbeeld een andere badkamerindeling of het samenvoegen van drie woningen tot één woning. Dura Vermeer Bouw Rosmalen probeert deze wensen zo veel mogelijk in te willigen, maar, zo zegt Van den Haselkamp: “Soms zijn bepaalde aanpassingen niet mogelijk vanwege de geldende bouwregels of financiële redenen. Wel zorgen we altijd voor een oplossing waar de bewoner tevreden mee is. We bieden het maximale en daarmee maken we verschil. Inmiddels is de helft al verkocht.” Met de eindoplevering in zicht noemt Van den Haselkamp de Westerlaantoren een verrijking voor de buurt: “Een fraai gebouw op een exclusieve locatie. Vanuit de woningen kijk je uit op het groene Park rond de Euromast, het water en de oude stad. Een fantastische plek.” ❚
Staalconstructie Voor Mostako Staalbouw uit Heesch was de realisatie van de staalconstructie voor de Westerlaantoren een uitdaging op hoog niveau, zowel letterlijk als figuurlijk. De staalconstructie omvatte de versteviging van de bestaande gebouwconstructie en een opbouw met een zogenoemde outrigger-staalconstructie met HD-profielen. Op het dak werd een stalen koepelconstructie gerealiseerd en de entree uitstraling gegeven met een met glas beklede stalen luifel. Ook werden 64 gestapelde balkon-kokerconstructies met blinde bevestigingen, met veel precisie gerealiseerd. “Door een goede en constructieve samenwerking tussen Mostako Staalbouw en Dura Vermeer, heeft Rotterdam er een markante blikvanger aan de Maas bij.”
20 | STEDENBOUW 700
Bouwinfo Opdracht Calandstraat CV Ontwerp Ector Hoogstadt Architecten Constructeur Aronsohn Advies Installatieadviesbureau DWA (installaties) Uitvoering Dura Vermeer Bouw Rosmalen Installaties Klimaatservice Holland (W en S); Van den Pol (E) Bouwperiode november 2009 – begin 2012 Bouwprogramma renovatie hoofdkantoor Koninklijke Vopak
Bouwkosten
naar woon- en kantoorfuncties €27 miljoen (excl. herinrichting)
Projectinfo Oud-Rotterdams stadsgezicht van luchtkanalen voorzien
Installeren vanuit het hart UTILITEITSBOUW
Van Kessel Ventilatie is gespecialiseerd in lucht-technische installaties. “Voor de Westerlaantoren in het Rotterdamse Scheepvaartkwartier hebben wij alle luchtkanalen met de bijbehorende luchtzijdige componenten geleverd en gemonteerd”, vertelt projectleider Aad Boutkan. “Onze opdrachtgever Klimaatservice Holland maakte daarvoor het ontwerp. Van Kessel Ventilatie voldeed ruimschoots aan de classificaties. Dat geldt voor de luchtdichtheid van kanalen en de algehele montagevoorschriften. Ondanks een zeer strakke planning zijn alle luchtkanalen en toebehoren op tijd geleverd en gemonteerd. Wij waarborgen onze kwaliteit, doordat wij deskundige en ervaren montage-inspecteurs in dienst hebben. Deze voeren de inspecties uit op de bouw en begeleiden onze eigen montagemedewerkers. Al met al is dit project voor Van Kessel Ventilatie succesvol verlopen. Tot slot was het werken aan de Westerlaantoren ook bijzonder, omdat het een oud-Rotterdams stadsgezicht betrof: de oude ‘Vopak-toren’. De combinatie van woon- en kantoorfuncties vergde twee vormen van installeren. Bij de woningen zijn de kanalen in de vloeren gestort en bij de kantoren zijn deze grotendeels in een verlaagd plafond weggewerkt.”
“Werken in een gebouw met een prettige, veilige en duurzame installatie.” Van den Pol is al sinds 1935 een begrip in elektrotechniek. Met een aanpak die is gericht op continuïteit en veiligheid van bedrijfsprocessen, vooral in utiliteitsbouw, gebouwbeheer, retail, industriële automatisering en woningbouw.
Meer informatie: Tel.: 0348 47 34 34, info@vandenpol.com, www.vandenpol.com ELEKTROTECHNIEK • INDUSTRIËLE AUTOMATISERING • BEVEILIGING • ICT-NETWERKEN
ZONDER LUCHT KAN NIEMAND LEVEN
TEL.: 010 59 15 011
info@vankesselbv.nl