Stedenbouw 694

EDITIE

694 Tijdschrift voor stedenbouw en architectuur

I

Losse nummers � 10,–

I

Jaargang 63

I

JUNI 2011

Ambtenaren in Lelystad gaan (Nieuw) Werken | Het Oranjekwartier wordt charmant en luxe tot in de keuken | Onderweg naar 110 Morgen | Overtuigend snel in beton | Van Zaailand naar sfeervol Wilhelminaplein in Leeuwarden |

Euramax levert voorgelakt aluminium aan dak- en gevelproducenten over de gehele wereld.

Onder onze clientèle bevinden zich bedrijven als ME Construct, Hunter Douglas, Kalzip, Kingspan, Interfalz, Rigidal, Aluform, etc.

We streven naar kleurrijke architectuur. Hiertoe ondersteunen we architecten (gratis) met specifieke kleurontwikkeling voor projecten vanaf 1.500 m². www.euramax-architectural.eu

Deel uw ideeën met onze Architectural Support en laat ons geheel vrijblijvend een kleurvoorstel doen voor uw projecten vanaf 500m².

T +31 (0)475 370 341 E max@euramax.eu

TILBURG

�

BRUSSEL

�

DÜSSELDORF

�

LONDEN

Louis Davids Carré Zandvoort

Louis Davids Carré Zandvoort

Pieter Nieuwland College Amsterdam

Brede School locatie Zuidmaten Den Ham

PPS-project

Renovatie en nieuwbouw

Design & Build-project

Centrumontwikkeling met de Maria school en Hannie Schaft school, een zorgloket, ruimten voor handhaving, bibliotheek, kinderdagverblijf, buitenschoolse opvang, een parkeergarage voor totaal 511 auto’s, 48 appartementen, een lounge, verenigingsruimten, buitenspeelplaatsen en marktplein.

Een deel van de school maakte plaats voor een grotere nieuwbouw van ruim 30 praktijken leslokalen. De bestaande vleugels worden ingrijpend gerenoveerd. Het gebouw blijft steeds gedeeltelijk in gebruik.

Bijzonder duurzaam en energiezuinig ontworpen galerijschool. Bestaande uit 2 basischolen, een kinderdagopvang, een buitenschoolse opvang en een bibliotheek.

De kracht van Pellikaan �

Pellikaan Bouwbedrijf bv

Internationale kennis van de nieuwste trends, bouwmethodieken, duurzame toepassingen en exploitatiemodellen. Vestigingen in Nederland, Duitsland, België en Groot-Brittannië.

Dr. Hub van Doorneweg 95 Postbus 551

�

Brede expertise op gebied van scholen.

�

Meer dan 30 jaar unieke eigen ervaring in exploitatie en beheer.

�

Van traditionele aanbestedingen tot en met de meest verregaande PPS-projecten waarbij

5000 AN Tilburg Tel. 013 465 76 00 Fax 013 468 50 02 E-mail info@pellikaan.com Internet www.pellikaan.com

Design, Build, Finance, Maintain en Operate volledig zijn geïntegreerd.

Dé perfecte partner voor uw bouwplannen!

Recreëer, werk en leer in een ideale omgeving

Design & Build: Built: teamwork op topniveau

bp schrijft geschiedenis met nieuw hoofdkantoor Het nieuwe hoofdkantoor van BP in Europoort is een bijzonder project. Zowel de onderscheidende architectuur en het functioneel ontwerp, als de realisatie staan in het teken van innovatie, durf en technologisch kunnen.

Onderliggend fundament is het vertrouwen van BP in de toegevoegde waarde van het Design & Build concept.

Dat vereist topkwaliteit van alle partners. Niet alleen wat betreft ieders afzonderlijke disciplines, maar ook de samenwerking op alle niveaus. Dat is een voorwaarde om geschiedenis te kunnen schrijven. Met de realisatie van een hoofdkantoor dat meer is dan een veilige en hoogwaardige werkplek voor medewerkers.

Het nieuwe hoofdkantoor BP biedt ook onderdak aan de toekomst.

www.groupa.nl

www.dhv.nl

www.cordeel.nl

www.endenburg.nl

www.dejong.nl

EDITIE

Voorwoord

694

Herhaling is de kracht van de reclame. Eindeloos herhalen is de basis van elk leerproces. Vraag het maar aan Johan Cruijff hoe goed herhaling werkt. Sommige zaken zijn zo belangrijk, die herhaal je tot iedereen het kan herhalen. Sinds januari 2011 wordt StedenBouw uitgegeven door een nieuwe uitgever: Louwers Uitgevers uit Weert. Een volwassen uitgeverij uit het Zuiden van het land met in de groeiende portfolio een tiental vakbladen voor de bouwwereld. Veel van de ijzersterke formule van StedenBouw is gelijk gebleven. Het is nog steeds een onafhankelijk vakblad over gewone bouwprojecten door heel Nederland. Geschreven voor en door gewone mensen met veel verstand van bouwen. De gebouwen en het bouwproces staan steeds centraal. In de artikelen leest de goede verstaander de actualiteit binnen de bouwwereld terug. Is het niet als hoofdonderwerp dan toch in de kantlijn van de projectbeschrijvingen.

Bouwen komt neer op samenwerken. Maar net als je tijdens een bouwproject met vallen en opstaan aan elkaar gewend bent geraakt, is het project af. Vervolgens begin je op een andere locatie met totaal andere mensen weer helemaal opnieuw. Weer een sprong in het diepe van het duister. Het blijft eigenaardig. Een productieproces dat zichzelf nauwelijks kans geeft te profiteren van routine en herhaling. Toch raken sluipenderwijs productievere vormen van samenwerken in de bouw in zwang. Zo is de opening van deze StedenBouw een interview met de vier belangrijkste partijen van de bouw van het ambitieuze BP hoofdkantoor in Rotterdam.

Er is gebouwd volgens een UAV-gc contract. Deze contractvorm bood de partijen extra tijd en ruimte om aan elkaar te wennen en met elkaar te plannen. Twee maanden van intensief samenwerken vooraf, voordat er echt gebouwd ging worden. Zodat iedereen elkaar al gewoon bij de voornaam kende op het moment dat de palen de grond in gingen. En misschien belangrijker: een eindresultaat zonder faalkosten. ‘Sociaal BIM-men’ noemen ze het.

In de artikelen in deze StedenBouw komen meer contractvormen aan bod, die afwijken van de bekende aanbesteding. Zo vindt de herstructurering van de Rotterdamse wijk 110 Morgen plaats via een jarenlange samenwerking tussen twee ontwikkelende bouwers en de opdrachtgevende woningcorporatie. Project na project wordt in overleg ontwikkeld en gebouwd, al meer dan vijf jaar lang. Extra bijzonder is de samenstelling van het bestuur van de woningcorporatie uit alleen bewoners. De feitelijke uitvoering van de woningbouwprojecten geschiedt volgens turnkey-contracten. De wijk staat er fantastisch bij en alle partijen zijn tevreden. Wat hebben de bouw van Het Oranjekwartier in Amsterdam, de renovatie van het Gemeentehuis Lelystad en de nieuwbouw voor Kivits Drunen in Waalwijk met elkaar gemeen? Bij alle drie de projecten ontwikkelde de opdrachtgever het project zonder echte hoofdaannemer. Met alleen nevenaannemers houdt de opdrachtgever zelf een stevige vinger in de pap. Als deze StedenBouw een graadmeter is, lijkt het traditionele aanbestedingscontract terrein te verliezen. Trend of toeval?

Veel informatieplezier toegewenst, Hoofdredacteur Willem Ruyters reacties en tips

E-mail | w.ruyters@louwersuitgevers.nl

5 | STEDENBOUW 694

694

sinds 1948

Vaktijdschrift voor stedenbouw, architectuur Jaargang 63 | juni 2011 Verschijnt 9 x per jaar ISSN 0165-3997

Uitgever

Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

redactieadres

Willem Ruyters Schatbeurderlaan 6 Postbus 249, 6000 AE Weert T +31 (0)495 450095 F +31 (0)495 521335 E redactie@louwersuitgevers.nl W www.louwersuitgevers.nl

redactie

Willem Ruyters

10

redactiecöordinator Tjerk van Duinen

22

26

redactie Medewerkers

van aken architecten, Bakers architecten, Dam & Partners, Jan Derwig, Sigrin Drost-Hofman, EctorHoogstad, GAJ architecten, Andries Geerse, Group A, HN architecten, Caspar van der Laak, Min 2 architecten, Rappange & Partners Architecten, Marcel van Rijnbach, Twee Snoeken, Via Drupsteen Visualisatie, Johan de Wachter architecten, Ries van Wendel de Joode

35

BladcoÖrdinator

Cock Penning E c.penning@louwersuitgevers.nl

65

Bladmanagement

Tim van den Dungen E t.vandendungen@louwersuitgevers.nl Sander van Hout E s.vanhout@louwersuitgevers.nl

Secretariaat

Manuela Depenbrock

Advertenties

Online aanleveren: http://ftp2.louwersuitgevers.nl Username: stedenbouw, Wachtwoord: gast Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland T +31 (0)495 450095 E info@louwersuitgevers.nl

Rubrieken

Abonnementsprijs

€ 75,- per jaar excl. BTW ING 41 71 65 t.n.v. Louwers Uitgeversorganisatie BV o.v.v. Stedenbouw magazine Informatie over abonnementen: T +31 (0)495 450095

Goed bezig Spotlight Adviesburo Nieman Maatwerkadvisering leidt tot kostenbesparing parkeergarages

8 40

Adreswijzigingen

Schriftelijk tenminste drie weken voor verhuizing naar: Postbus 249, 6000 AE Weert, Nederland

Opzeggingen

Indien twee maanden voor het verstrijken van de abonnementsperiode geen schriftelijk bericht van op­­zegging is ontvangen, wordt het abonnement auto­matisch met een jaar verlengd.

Utiliteitsbouw Rotterdam Blastproof in de Botlek Almelo VivoChem veilig uit de voeten Waalwijk Hercuton: Overtuigend snel in beton

10 22 26

Doelgroep

Verspreiding vindt plaats via abonnementen en via gerichte distributie aan architecten, aannemers, opdrachtgevers, project-ontwikkelaars, zorginstellingen, woningbouwverenigingen en andere opdrachtgevers,(semi-)overheidsinstellingen, brancheorganisaties, toeleveranciers en verwante organisaties.

Vormgeving/Art Direction Logo Reclame- Ontwerpbureau BV T +31 (0)495 450065 E info@logobv.nl Valerie Berben Petra Kunnen

Niets uit deze uitgave mag worden over­genomen of ver­menig­vuldigd zonder uitdruk­kelijke toestemming van de uitgever en zon­der bronvermelding.

Hoewel dit blad op zorg­­vuldige wijze en naar beste weten is samen­gesteld kunnen uitgever en auteurs op geen enkele wijze instaan voor de juistheid of volledig­heid van de informatie. Zij aan­vaar­den dan ook geen enkele 6 | STEDENBOUW 694 van wel­ke aard ook, die het gevolg is van aansprake­ lijkheid voor schade, hande­lingen en/of beslis­singen die gebaseerd zijn op deze informatie.

HERSTRUCTURERING Rotterdam Onderweg naar 110 Morgen Leeuwarden Van saai naar sfeervol Duiven Samen een mooie buurt maken

32 35 38

Inhoud

45

48

68

ediTie

694 TijdschrifT voor sTedenbouw en archiTecTuur

I

Losse nummers � 10,–

I

jaargang 63

I

juni 2011

54

72

58

76

restauratie & renovatie/onderhoud Amsterdam Compact en efficiënt bouwen Amsterdam Zuidoost Glasbalustraden maken flats bling bling Lelystad Ambtenaren gaan Nieuw Werken Amsterdam Groot onderhoud Bickerseiland

42 45 48 54

Woningbouw Ambtenaren in Lelystad gaan (Nieuw) Werken | Het Oranjekwartier wordt charmant en luxe tot in de keuken | Onderweg naar 110 Morgen | Overtuigend snel in beton | Van Zaailand naar sfeervol Wilhelminaplein in Leeuwarden |

Coverbeeld | Marcel van Rijnbach Hengelosche Brouwerij, Hengelo

Amsterdam Charmant en luxe tot in de keuken Purmerend Een Tuindorp met een Hof en een Park Eindhoven Rembrandt zet Eindhoven in een nieuw licht Hengelo Statige woningbouw vervangt industrieel erfgoed Amsterdam Scheef wonen in Amsterdam West

58 65 68 72 76

7 | STEDENBOUW 694

Goed bezig!

Seminar Glasprojecten Van Noordenne trekt veel belangstelling Glasprojecten Van Noordenne deed op 16 februari de deuren open. De glasspecialist uit Hardinxveld Giessendam presenteerde de bezoekers een seminar met een interessant programma rond glastoepassingen. De presentaties: • José Zaman, Glasprojecten Van Noordenne Nieuwe trends in beglazing - HR+++ (3-voudig) • Esther van de Berg, DaVinci Glas Monumentaal glas • Mark van Tilborg, Vetrotech BV CE Markering Brandwerende beglazing: wat betekent dit in de praktijk?

• Philippe Carels, DL Chemiclas NV Ontwikkelingen in Beglazingskit (VOS 2010) • Paul Bastianen, Vindico Surface Technologies BV ; Bescherm - en vuilafstotende coatings

Energiebesparend glas HR+++ Na zijn welkomstwoord ging José Zaman (directeur Glasprojecten Van Noordenne) in op het energiebesparende HR+++. Dit type glas benut de zon als gratis warmtebron uitstekend en zorgt bovendien voor een ongekend hoge warmte-isolatie.

Monumentaal glas Esther van de Berg van DaVinci Glas (onderdeel van Van Noordenne Groep) vertelde hoe de isolatie van glas in monumentale gebouwen te verbeteren, zonder dat het leidt tot stijlfouten. Er bestaan voor iedere periode glasoplossingen, van enkel tot isolerend glas. DaVinci geeft ook advies over het plaatsen van het glas in historische raamconstructies. DaVinci brengt daarvoor een eigen beglazingskit op de markt.

Brandwerende beglazing Mark van Tilborg van Vetrotech gaf een overzicht van de bouwnormen voor brandvertragend glas. Die regels ondergaan dit jaar misschien een aanpassing. Waar in Europa vaak

Mark van Tilborg (Vetrotech BV) demonstreert op het buitenterrein van Glasprojecten Van Noordenne de werking van een opschuimende brandvertragende ruit (EW klasse)

Philippe Carels (VANOSEAL) geeft een presentatie over kitten tijdens het seminar Glasprojecten Van Noordenne

de eis EI-klasse geldt, wordt in Nederland vaak niet hoger voorgeschreven dan EW-klasse. Ook vertelde hij over de brandcompartimentering van een gebouw en over veilige vluchtwegen. Op het buitenterrein demonstreerde Van Tilborg een opschuimende brandvertragende ruit (EW klasse). Bij hoge temperatuurbelasting aan één zijde kun je de glasruit aan de andere zijde nog steeds met de hand aanraken. Zeer geschikt glas voor vluchtwegen.

Ontwikkelingen in beglazingskit Philippe Carels van VANOSEAL (speciaal kitten onder private label voor Van Noordenne Groep) bracht een overzicht van kittoepassingen. Vervolgens presenteerde hij een onderzoek dat uitgevoerd is naar de overschilderbaarheid van alle gangbare kitten met de meest voorkomende lakken.

Beschermcoatings Paul Bastianen van Vindico Surface Technologies (joint-venture met Van Noordenne Groep) sloot de rij. Bastianen behandelde glasschaden die tijdens de bouwfase ontstaan en schaden die tijdens het gebruik optreden. Vaak is cementwater een boosdoener. Het loopt over het glas en vormt strepen kiezelzuur.

Gebruiksschade door osmose veroorzaakt kalkaanslag, die slecht te verwijderen is. Vindico heeft coatings ontwikkeld, die het glas tegen corrosie en osmose beschermen en die dit combineren met goede vuilwerende eigenschappen.

Vindico kreeg tevens octrooi op een coating die het glas van zonnepanelen en thermische zonneboilers een 5% hoger rendement laat behalen. ? Meer informatie Glasprojecten Van Noordenne BV, Hardinxveld Giessendam Telefoon | 0184 675031 (José Zaman) E-mail | jzaman@noordennegroep.nl

ADVERTENTIE

8 | STEDENBOUW 694

Goed bezig!

Onne Rösingh van InTech Dike Security Systems ondertekent tijdens de jongste Nederlandse handelsmissie een overeenkomst met de Vietnamese minister van landbouw voor de inspectie van 6000 kilometer aan dijken via thermografische camera’s, het opzetten van een hoogwaterwaarschuwingssysteem en het realiseren van een opleidingsprogramma. Staatssecretarissen Bleeker en Atsma kijken op de achtergrond goedkeurend toe.

(Van links) Dibe van Arnhem (algemeen directeur Mastermate), Harry Oudshoorn (directeur Technivo BV), René van Amsterdam (directeur Revamco BV) en Wim van Blijswijk (bestuursvoorzitter Mastermate) bevestigen de fusie

Kuijpers Ecopartners heeft twee elektrische auto’s in bedrijf genomen als service-auto in de regio Helmond. Met dit pilot project loopt Kuijpers Ecopartners voorop in Nederland. De eerste elektrische auto is gepresenteerd aan wethouder Van Mierlo van de gemeente Helmond. De auto is ontwikkeld en geproduceerd door AWEFLEX Systems B.V in Helmond.

Katwijk en Revamco BV Hillegom. De bedrijven worden lid van Mastermate en heten voortaan Mastermate Technivo en Mastermate Revamco.

Mastermate is de technische groothandel voor bouw- en bouwgerelateerde bedrijven met 28 vestigingen door heel Nederland.

Van Nieuwpoort Groep (Gouda) heeft met de levering van nul CO2 beton een Nederlandse primeur. Het beton is gemaakt van 100% gerecyclede grondstoffen zoals gegranuleerde hoogovenslak en gerecycled spoorballast. De nieuwe groene betoncentrale draait volledig op winden waterenergie en het beton wordt gemengd met hergebruikt water.

De resterende CO2 uitstoot wordt gecompenseerd volgens een overeenkomst met de Climate Neutral Group.

(Van links) Edwin Smit, voorzitter deelgemeente Hoogvliet; Jeannette Baljeu, wethouder van Haven, Verkeer en Regionale Economie Rotterdam; Jan Jumelet fanatiek fietser en Hoogvlieter; Yvonne Bekker, portefeuillehouder Ruimte en Onderwijs Hoogvliet openen de nieuwe rotonde Groene Kruisweg-Laning. De Groene Kruisweg is (beweren de Hoogvlieters) de langste provinciale weg van Nederland. Het nieuwe vrij liggende fietspad dicht een ontbrekende schakel in het Regionaal Fietspadennetwerk.

De 59e Nationale Metsel- en Voegwedstrijden zijn achter de rug. Teus van Middendorp (17) uit Kootwijkerbroek won de ‘de Zilveren Troffel’ van de Nationale Metselwedstrijd 2011. Hij is leerling aan het Van Lodensteincollege (Hoevelaken). Wassim Jamel (26) uit Sint Willebrord won de Nationale Voegwedstrijd en daarmee de Zilveren Voegspijker.

Hij is leerling van BGA-Nederland (Boxtel) en werkt bij voegbedrijf Van Beurden & De Gevel (Oirschot)

9 | STEDENBOUW 694

Utiliteitsbouw

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Willem Ruyters, Group A, Ries van Wendel de Joode

Blastproof in de Botlek Tijdens de ontwikkeling van het nieuwe hoofdkantoor voor BP Nederland ontmoeten uiteenlopende denkwerelden elkaar. De wereld van de werktuigbouw van BP leert van het pragmatisme van de bouwwereld. En vice versa. Binnen het bouwteam moesten de leden snel op één lijn zien te komen. Cordeel Nederland haalde het beste uit de partners naar boven.

Het team in het atrium voor de ‘aardlagen’-wand. Van links: projectleider ing. Peter de Kaper van Cordeel Nederland BV, ing. Ad Lexmond van Endenburg Elektrotechniek, ing. Folkert van Hagen van Group A en ing. Hans Hueber van A. De Jong Installatietechniek

10 | STEDENBOUW 694

RotterdamPlaatsnaam Botlek | BP |hoofdkantoor Projectnaam

C

Cordeel Nederland was binnen het afgesloten UAVgc-contract de enige contractpartner van BP en daarmee hoofdverantwoordelijk voor de gezamenlijke prestaties van het team. Projectleider Peter de Kaper van Cordeel Nederland: ‘In de Nederlandse bouwwereld blijft UAVgc een relatieve onbekende contractvorm. Maar BP kijkt heel anders tegen dit type contractvormen aan. Ze zijn gewend de eigen raffinaderijen op een vergelijkbare manier te ontwikkelen. Van tevoren stel je op hoofdlijnen de gevraagde prestaties vast. Dat biedt de contractpartners de ruimte om het project op hun eigen manier te realiseren binnen gestelde eisen van budget, kwaliteit en tijd.’ Na het sluiten van het contract halverwege juli 2009 kreeg het bouwteam dat Cordeel had samengesteld, twee maanden voor het omwerken van het Voorlopig Ontwerp tot een Definitief Ontwerp. Alle vier de teamleden noemen die eerste twee maanden van het bouwtraject cruciaal, leerzaam en erg prettig.

Folkert van Hagen van architectenbureau Group A: ‘Twee maanden van heel snel wegen en bewegen.

Hoe maak je de puzzel kloppend?’ Het werd geen hogedrukpan waar de tijdstress tot rare sprongen leidde. Hans Hueber van W-installateur A. De Jong Installatietechniek: ‘Bij de meeste bouwprojecten leer je elkaar pas kennen als de heipalen de grond ingaan.

Dan ligt alles vaak al vast. En als er al onderhandelingsruimte bestaat, ken je elkaars uitgangspunten slecht. In zo’n setting liggen onderlinge conflicten op de loer. Hier zagen we elkaar voor de bouwstart gedurende de eerste twee maanden eens per week om alle oplossingen door te spreken. Aan het slot van elke bijeenkomst kreeg iedereen huiswerk mee voor de volgende keer. In de tussentijd voerden we waar nodig telefonisch overleg.’ ›

Tussen het BP kantoor en de BP raffinaderij ligt heel wat infrastructuur: de N15, de Betuwelijn en een hoogspanningslijn

De hoofdentree gaat onder de grond door

BouwInfo OPDRACHT BP, Rotterdam advies DHV, Rotterdam (Contractbegeleiding) ONTWERP Group A, Rotterdam (Gebouwontwerp en interieurontwerp) UITVOERING UITVOERING Cordeel Nederland BV, Zwijndrecht (Bouwdirectie & Hoofdaannemer) installaties Endenburg Elektrotechniek, Rotterdam (E-installaties); A.De Jong Installatietechniek, Schiedam (W-installaties) ADVIES OVERIGEN IOB Ingenieursburo, Dordrecht (Constructies) BOUWPROGRAMMA Hoofdkantoor met 400 werkplekken en voorzien van alle benodigde faciliteiten, ingepast in een groene omgeving Bouwperiode Januari 2010 – 8 april 2011

11 | STEDENBOUW 694

Foto rechts: Zicht op de hoofdentree die door het duin heen direct op het atrium aantakt Foto onder: Sfeervol licht van boven. Wand van gekleurde houten latten verbetert akoestiek en verbeeldt doorsnede van de aardbodem

UAVgc contract biedt bouwteam efficiënte vrijheid

12 | STEDENBOUW 694

Ad Lexmond van Endenburg Elektrotechniek benadrukt de openheid van het proces: ‘Je kreeg begrip voor ieders standpunt. Iedereen mocht bij elkaar in de keuken kijken. Dat maakt het gemakkelijker je eigen oplossingen sneller bij te stellen, als dat gevraagd wordt.’

Gesegmenteerd gebogen Rotterdamse stedenbouwers hadden al jaren geleden deze markante locatie in de Botlek uitgekozen als ideale plek voor nieuwe natuur. Om de scherpe en mooie bocht in de N15 over het Beerkanaal te accentueren.

Van Hagen: ‘Ik kreeg het meteen te horen van de andere bouwteamleden bij mijn presentatie van het Voorlopig Ontwerp. Waarom heeft het gebouw een gebogen plattegrond? Vanwege een optelsom van redenen.

Noem het onze vertaling van de genius loci, van de geest van de plek. Een gebogen gebouw halfverstopt in het groen in de binnenbocht van een grote weg met op de achtergrond de indrukwekkende installaties van een majestueuze raffinaderij. Natuurlijk speelt een rol bij de keuze voor een gebogen gebouwvorm dat het kantoor blastproof moet zijn, maar blastproof wordt het gebouw vooral door extra zwaar beton in de constructie en de speciale samenstelling van de

buigslappe gevelconstructies. Ook de ligging achter het kunstmatige duin helpt tegen schades, maar de kracht van een explosie verplaatst zich alsof je drukt op water. De kracht komt overal.’ De Kaper vat het samen.

‘En het is uiteindelijk geen volmaakt gebogen gebouw.

Het is gesegmenteerd en daarmee goed te bouwen.’

Proven technology Het kantoor is over alle vloeren ingericht op het Nieuwe Werken. Daar zijn de E- en W-installaties met computervloeren, klimaatplafonds en flexibele regelsystemen op ingericht. Aanwezigheidsdetectie zorgt voor automatische aansturing van de basisniveaus van de installaties.

Voor het uitvoeren van deze bijzondere opdracht hadden De Kaper en zijn team geen experimenten nodig. De Kaper: ‘BP vond het realiseren van een werkomgeving die onder alle omstandigheden absoluut veilig is voor de medewerkers het belangrijkste. Daarom hebben we alleen bewezen technologieën ingezet. Een keuze voor door en door beproefde technieken is tenslotte ook een vorm van veiligheid. Wel onderging de constructieve opzet van het glasdak boven het atrium een speciale explosietest in Schotland. Alle werkplekken liggen op minimaal één meter afstand van de glasgevels. Mocht bij

Rotterdam Botlek

| BP hoofdkantoor

Ing. Jaap de Ronde, Senior Project Manager BP Refinery Rotterdam

'Veiligheid voor alles' Het BP hoofdkantoor is gebouwd volgens een UAV-gc contract. In zo’n contract benoemt de opdrachtgever alleen de gewenste eindprestaties van het gebouw.

Jaap de Ronde is Senior Project Manager bij BP Refinery Rotterdam. Hij is de verantwoordelijke man bij opdrachtgever BP voor de nieuwbouw van het hoofdkantoor. Hij beschrijft de effectiviteit van de gekozen contractvorm.

Plattegrond van hoofdverdieping

een eventuele explosie het glas versplinteren dan overkomt de BP-medewerkers geen schrammetje. Zie het als een kreukelzone in een auto. Een schokgolf ten gevolge van een explosie waar ook in de Botlek, zou een total loss van het BP- kantoor kunnen veroorzaken, maar alle BP-medewerkers zullen ongedeerd en veilig het gebouw verlaten. Als na een gewone werkdag.’ ❚

‘Met mijn werktuigbouwkundige achtergrond geloof ik erg in een vaste aanneemsom. Een UAV-gc contract biedt én de opdrachtgever én de opdrachtnemer helderheid. Het laat de vrijheid van Design en Construct bij opdrachtnemer Cordeel. Want die weet zelf het beste hoe op een efficiënte manier het gebouw conform onze wensen en eisen te realiseren. Voorop stond dat we via de UAV-gc contractvorm het beste de gewenste kwaliteit, veiligheid, planning, en prijs dachten te realiseren. Wat planning betreft hebben we het geplande tijdspad goed aangehouden. De geplande bouwperiode liep van december 2009 tot 15 maart 2011. Met de oplevering van het gebouw op 4 april hebben we de ideale datum op 2 weken na gehaald. De gerealiseerde bouwkwaliteit heeft me positief verrast. Fysieke afwerkingdetails als plinten en plafonds zijn beter dan verwacht. Het atrium, dat is in het echt mooier dan op de computer renderings. De akoestiek, perfect. En dan de kantoorvloeren, de grote hoeveelheid aan vierkante meters open space. Na drie jaar denken en werken aan het kantoor is mijn persoonlijke aarzeling daartegen volledig weggeëbd. Open space betekent betere interactie en kortere lijnen. We stellen ons er voor open. Ook de kosten bieden geen verrassingen. Waar meerwerk wordt opgevoerd, is de beoordeling aan ons. Samengevat: het resultaat is positief.

Maar eigenlijk is het allerpositiefste dat we op 250.000 manuren geen rapporteerbaar ongeval op de bouwplaats hebben meegemaakt. Dit project zou voor BP nooit geslaagd zijn als aan die veiligheid niet was voldaan. Natuurlijk was het voor veel bouwers wennen dat wij werkelijk op Persoonlijke Beschermingsmiddelen controleerden. Dat bij mooi weer de beschermende kleding niet uit mocht. We hebben helaas ook wel eens mensen van de site moeten wegsturen. Maar ten slotte werd dit strenge beleid door iedereen enorm gewaardeerd en geaccepteerd. Op den duur stimuleerden de anderen zelfs de nieuwkomers onder de aannemers om het veiligheidsrecord in stand te houden. We hebben de markante mijlpalen dan ook met de hele werkvloer in de vorm van een heerlijke Chinese maaltijd gevierd. Zeer positief.’ ❚

13 | STEDENBOUW 694

IOB_Adv_197x130_FC:IOB_Adv_125x92_FC

18-03-2011

15:15

ENGINEERING

OP HOOG

NIVEAU

Pagina 1

IOB heeft een prisma aan kwaliteiten bestaande uit architectuur, bouwtechniek, constructieadvies, gebouwgebonden installaties, bouwkosten, bouwbegeleiding, bouwplantoetsing, beheer & onderhoud, geometrie en infra. Deze gespecialiseerde disciplines worden zowel separaat als gecombineerd aangeboden. Vanuit deze disciplines helpt IOB haar relaties hun ambities te realiseren. IOB ondersteunt onder andere relaties vanuit de volgende branches: Gemeenten & Overheid, Architecten, Vastgoedbeheerders, Projectontwikkelaars, Industrie, Gezondheidszorg, Energie en Aannemers.

Kenmerkend voor een succesvol en groeiend IOB zijn flexibiliteit, onafhankelijkheid en meedenkend over de grenzen van haar opdracht.

Hellevoetsluis T 0181-318122, www.iob.nl Dordrecht T 078-6527660, www.iob.nl Rotterdam T 010-2417570, www.iob.nl Oudewater T 0348-479020, www.promad-iob.nl

Kwaliteit duurt het langst.

Energie- en exploitatiekosten beperken door energieverbruik te verminderen! Dat spreekt iedereen aan. Daarnaast wilt u een aangenaam werkklimaat aanbieden. Dat is wat uw mensen als positief ervaren, zowel in nieuwe als bestaande (verduurzamen) utiliteitsgebouwen.

Bedrijf A. de Jong Installatietechniek b.v.

A. de Jong Installatiebeheer HRI Installatietechniek b.v.

Hoofdactiviteit Engineering, realisatie, exploitatie en beheer van energiesystemen voor gebouwen. Afstands- en energiebeheer.

Beheer en onderhoud van energiesystemen.

Engineering, realisatie, exploitatie en beheer van energiesystemen voor gebouwen. Afstands- en energiebeheer.

A. de Jong Installatietechniek kan u dit bieden. Een specialist op het gebied van energiezuinige klimaatinstallaties.

Vanaf het ontwerp via realisatie naar een blijvende zorg door het beheren (op afstand) en onderhouden krijgt u een totaaloplossing voor uw gebouwgebonden installaties.

Gericht op uw specifieke situatie en organisatie.

790.01.12 Adv. Friends in Business IT en IB (NL).indd 1

‘s-Gravelandseweg 390 3125 BK Schiedam Postbus 5 3100 AA Schiedam T +31 (0)10 - 44 69 222 F +31 (0)10 - 41 54 581 info@dejong.nl www.dejong.eu

Group

05-05-11 13:41

Rotterdam Botlek

| BP hoofdkantoor

Engineering op hoog niveau van IOB

P

Prestigieuze kantoren zoals het BP hoofdkantoor langs de N15 staan er wel meer In Nederland. Maar de locatie in de Botlek is voor een topkantoor wel heel bijzonder: midden in een gebied waar explosiegevaar heerst. Hierdoor is de functie van het gebouw verschoven. Het kantoorgebouw moet niet alleen een prettige en efficiĂŤnte werkplek bieden, maar ook onder alle omstandigheden een veilige schuilplaats zijn. Voor de constructeur houdt dit in dat het gebouw niet alleen met zwaartekracht en windbelastingen te maken krijgt, maar ook bestand moet zijn tegen explosies. Ingenieursburo IOB uit Hellevoetsluis is verantwoordelijk voor het constructief ontwerp en hield met alle facetten rekening.

Constructie onder explosiebelasting Voor de architecten van Group A uit Rotterdam stond voorop de aanpassing van het gebouw aan de explosieve omgeving. Een kunstmatig duin hebben ze tegen het aangelegd. Dit heeft een positieve invloed op de weerstand tegen een mogelijke explosie. De zijde van het gebouw die zich naar de raffinaderij richt ligt hierdoor beschut tegen de directe impact van de explosie.

Als de drukgolf zich over het gebouw verplaatst, ondergaan de overige gevels van het gebouw nog wel een belasting vanwege het drukverschil dat dan tussen binnen en buiten optreedt. Bij het constructieve ontwerp is gekozen voor een flexibele constructie. Net zo als een buigzame tak een grotere klap verdraagt dan een dorre stijve tak. Een constructie die meebeweegt met de belasting kan veel hebben. Vertaald in een constructief ontwerp betekent dit ter plaatste gestorte kolommen, balken en vloeren.

Atriumdak met glijoplegging Een complex onderdeel was het glazen dak van het atrium. Dit dak is de verbinding tussen twee bouwdelen. Beide delen krijgen verschillende momenten van een explosiedruk te verwerken. Als het dak beide delen aan elkaar zou koppelen, moet een groot deel van de explosiekracht door de stalen liggers van het dak heen.

Dit zou tot zeer zware staalprofielen leiden. Daarom heeft IOB gekozen de gebouwdelen los van elkaar te laten vervormen. Hierdoor zijn veel slankere staalliggers mogelijk. Hoe de staalliggers bevestigd zijn aan beide betonconstructies is erg belangrijk. Enerzijds mag het

dak door de drukgolf niet losgerukt worden, anderzijds moeten de bouwdelen wel kunnen vervormen zonder dat het dak die vervorming tegen houdt. Samen met de dakleverancier is een ingenieuze glijoplegging ontworpen.

Bijzonder lange loopbruggen Ook de loopbruggen vormen een markant en constructief gezien uitdagend element. Ook deze bruggen moeten de gebouwvervormingen kunnen ondergaan en hebben daarom een glijoplegging. Daarnaast zijn de loopbruggen met ruim 15 meter bijzonder lang.

Constructief is gekozen voor gelamineerde balken die de zijkanten van de brug vormen. Om deze hoge slanke balken niet te laten wegbuigen onder de belasting met de maximale 300 kg/m2 zijn de gelamineerde balken onder de vloer van de loopbrug gekoppeld met een staalconstructie. â?š ? Meer informatie IOB, Hellevoetsluis Telefoon | 0181 318122 Website | www.iob.nl

Constructie van het atriumdak is getest in Schotland

15 | STEDENBOUW 694

Buitengewoon mooi groen!

Specialist in daktuinen en gevelgroen.

Het grijze dak van een parkeergarage, kantoor of opslagruimte een

• Daktuinen • Dakterrassen

natuurfunctie meegeven… de specialiteit van Binder Daktuinen. Dit groen op

• Parkeerdaken

hoog niveau biedt vele voordelen in economisch, ecologisch en esthetisch

• Dakparken

opzicht. Het verhoogt op natuurlijke wijze de waarde van uw object.

• Sedumdaken

Binder Daktuinen is exclusief leverancier van Optigroen; het beproefde daktuin-

• Waterretentiedaken

systeem om grijze daken met levend groen te verrijken. Voor elke wens en

• Energiedaken

plek wordt een duurzame omgeving gerealiseerd. Of het nu gaat om een welig

• Gevelgroen

begroeide daktuin - waarin het heerlijk vertoeven is - of een onderhoudsarme sedumvegetatie met eenvoudige beplanting op een kantorencomplex. Vijvers, terrassen… er zijn tal van mogelijkheden... u zegt het maar. Tevens kunnen wij u adviseren omtrent de diverse regionale subsidiemogelijkheden.

Binder Daktuinen BV geeft 10 jaar verzekerde garantie op daktuinen en

iso vca** G 9001

sedumdaken.

Hofhoek 3, 3176 PD Poortugaal, Tel. 010 - 501 61 11, info@binder.nl

www.binder.nl

Rotterdam Botlek

| BP hoofdkantoor

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Diversen

Binder Groenprojecten combineert drie groene specialisaties tot topproject Binder Groenprojecten is een echt allround groenbedrijf. Een familiebedrijf uit Poortugaal (regio Rijnmond) met een al 75 jaar lange bedrijfshistorie. Tegenwoordig is Thod Binder namens de derde generatie van de familie algemeen directeur van Binder Groenprojecten.

T

Thod Binder is blij met de kans die BP aan Binder Groenprojecten bood: ‘Als Binder Groenprojecten zijn we in staat tot uitvoering van ieder type groenproject, maar we vallen op dankzij onze drie groene specialisaties. Allereerst aanleg en onderhoud van industrieel groen, vervolgens de aanleg en het onderhoud van daktuinen en dakparken en als klap op de vuurpijl zijn we sterk in aanleg en onderhoud van zogeheten heemtuinen. Heemtuinen zijn groenprojecten die uitgaan van de natuurlijk aanwezige vegetatie op een bepaalde plek en die op de specifieke ecologie inspelen. Al onze drie groene specialisaties komen samen in dit groenproject rond én op het dak van het BP-kantoor. Voor ons een mooie kans om binnen de eigen regio onze kennis en kunde te laten zien. Helemaal onverwachts was de keuze voor ons bedrijf echter niet. Wij verzorgen tenslotte al jaren al het industriële groen op de BP-raffinaderij aan de andere kant van de N15.’ Vergeleken met gangbare, vaak monotone groenstroken, biedt heemgroen een kleurrijk en natuurlijk beeld en een grote variëteit aan plantensoorten. Binder Groenprojecten kan als exclusieve partner van Heem (Overberg) deze actieve natuurontwikkeling aanbieden. Met het juiste advies, een geschikte aanleg èn het goede beheer van de inheemse kruiden en planten brengt Binder Groenprojecten de oorspronkelijke, natuurlijke begroeiing terug.

Natuurgebied de Beer Met 26.000 m2 waarvan 2600 m2 daktuin is de groenaanleg rond het BP kantoor voor Binder Groenprojecten een middelgroot project. Binder: ‘Alle aangebrachte grond is afgestemd op de gewenste plantensoorten. We streven naar een typische duinvegetatie maar daarbij moet je niet denken aan het cliché van helwit zand met helmgras. Hollandse duinen bieden van nature veel meer afwisseling.

Op het dak van het hoofdkantoor en de duinheuvel naast het gebouw komen meest kruidensoorten overlopend naar middelhoge bossages beneden op entreeniveau. Exact vergelijkbaar met de duinen in natuurgebied de Beer dat hier in de Rotterdam Botlek tot in de jaren vijftig lag.’ Voor het project zijn de aanwezige plantsoorten in de omgeving geïnventariseerd. Die aangetroffen soorten zijn door Binder Groenprojecten gecombineerd met kenmerkende planten uit het zogeheten ‘uurhok’. Alle aangebrachte grond is redunaal van karakter. Binder: ‘Redunaal staat voor kalkrijke grond aangevoerd via de rivieren. Bovendien hebben we de kruidensoorten van de daktuin aangepast aan de relatief droge omstandigheden hier. Op het dak ligt een tamelijk dun en zandig grondpakket van 50 cm op EPS van soms anderhalve meter dik. Het meeste hemelwater zal naar het EPS zakken en daarmee onbereikbaar worden voor de wortels van het zaaigoed. Daar houden we rekening mee.’ Uit te zaaien soorten

dragen oer-Hollandse namen als Kweekdravik, Gewone veldbies, Avondkoekoeksbloem, Kattendoorn en Zeepkruid. Binder Groenprojecten garandeert binnen drie groeiseizoenen een stabiel groen beeld.

Een juist beheer van eenjaarlijke maaibeurten met vingerbalk (mechanische zeis) is daarvoor essentieel. Binder: ‘Met het huidige aanhoudend droge weer wachten we eventueel nog enkele weken met zaaien tot het een keer geregend heeft. De grond is alvast goed geroteerd en bemest. Het zaaien gebeurt met de hand, naast het handmatig uitzetten van de 11.000 stuks beplanting. Specifiek gekozen grassoorten voorkomen de eerste tijd het wegspoelen van kostbare grond en kruidenmengsels ❚

? Meer informatie Endenburg Binder Groenprojecten, Poortugaal Telefoon | 010 5016111 Website | www.binder.nl

17 | STEDENBOUW 694

Rotterdam Botlek

| BP hoofdkantoor

Tekst | Willem Ruyters

Van de Wiel Complete Afbouw maakt het compleet af Sinds medio 2010 is Van de Wiel Complete Afbouw B.V. uit Oisterwijk een nieuwe speler op de Nederlandse afbouwmarkt. Bij de bouw van het BP hoofdkantoor laat Van de Wiel Complete Afbouw zien de juiste succesformule gevonden te hebben.

V

Van de Wiel Complete Afbouw maakt de eigen bedrijfsnaam bij de afbouw van het BP Hoofdkantoor meer dan waar. Projectleider Bas van der Donk vertelt: ‘Het werk hield in het realiseren van de volledige afbouw van dit topkantoor. Van het plaatsen van alle metalstud wanden tot en met het bouwen van 34 bijzondere vergaderunits verspreid over de open kantooretages.

De vergaderboxen voldoen zowel aan zeer hoge geluidsisolatieeisen als hoge esthetische eisen. Aan de kopse kant heeft elke vergaderunit transparante glaswanden. De zijwanden hebben een hoogwaardige metaalbekleding.

Blauwe vlam

Van de Wiel Complete Afbouw voerde de afbouwwerkzaamheden uit van midden januari tot medio maart. Van der Donk:’ Voor hoofdaannemer Cordeel zijn we een vertrouwde kracht. We werkten eerder voor Cordeel aan nieuwbouw op zorgcentrum Vrederust te Halsteren en momenteel leggen we de laatste hand aan de afbouw van het nieuwe hoofdkantoor van Cordeel Nederland in Zwijndrecht.’ Het BP kantoor behoort tot de top van de markt. Voor de ruim 3000 m2 aan metalstud wanden was dan ook een ultragladde uitvoering gevraagd. Van der Donk bevestigt: ‘Alle wanden hebben we megastrak moeten overfilmen volgens klasse A. Meer bijzonder nog was de uitvoering van de 34 vergaderboxen in negen verschillende varianten. De principetekening van architect Group A is geheel door ons zelf geëngineerd. In Oisterwijk is door ons eerst een proefopstelling gemaakt, die na goedkeuring door de architect en door de opdrachtgever op de locatie door ons is uitgevoerd. De basis van de gesloten vergaderboxwanden bestaat uit een normale metalstud wand met tweezijdig gipsbeplating. Aan de buitenkant komt daarop een houten frame met vulling van minerale wol met daartegen gelijmd een blauw gevlamd staalpaneel (2 mm dik) afgewerkt met een blanke coating. Aan de binnenkant van de boxen brachten we een crème gecoate geperforeerde staalplaat (0,7 mm) aan. De staalbekleding van 1,10 m brede staalpanelen zit overal naadloos met stuiklassen tegen elkaar. Per wand hebben we één paspaneel ingepland dat door ons op het werk is ingemeten. Alle vergaderunits zijn precies binnen de stramienlijnen van het bandrasterplafond geplaatst.’ Voor de uitvoering van de vergaderboxen stuurde Van de Wiel Complete Afbouw enkele gespecialiseerde onderaannemers aan, bijvoorbeeld voor het op-

bouwen van de glaswanden en het beplakken van het glas met halftransparante folie.

Veelzijdig en compleet Hoewel Van de Wiel Complete Afbouw een relatief nieuwe naam op de markt is, hebben de algemeen directeur en naamgever Van de Wiel en de belangrijkste van zijn medewerkers jarenlange ervaring in de afbouw achter zich. De veelzijdigheid van Van de Wiel Complete Afbouw blijkt tevens uit de diversiteit van de lopende projecten uit de opdrachtenportefeuille. Van de afbouw van het zeer grote mixed use project Calypso in Rotterdam Centrum tot en met al het binnenwerk voor het nieuwe stadstheater in Nieuwegein. ❚

? Meer informatie Van de Wiel Complete Afbouw, Oisterwijk Telefoon | 013 5210950 Website | www.vdw-afbouw.nl

19 | STEDENBOUW 694

Groot Haasdal 4A | 6333 AW Schimmert | (045) 404 23 45 | info@soons.nl

www.soons.nl

Produceert in haar eigen, met moderne machines ingerichte steenhouwerij, het ruwe natuursteen tot een hoogwaardig eind-product, dat haar eindbestemming vindt in o.a. vloeren, wanden, gevels, wastafelbladen, trappen, dorpels, baliebladen en terrassen. Specialist in lichtgewicht natuursteen en nog veel meer. Naast het produceren en het leveren van natuursteen, kunnen wij op aanvraag de applicatie ervan verzorgen. Ook het leveren en aanbrengen van keramische producten behoren tot het uitgebreide gamma van CornerStone bv. Leveringen vinden door geheel Nederland plaats in zowel de professionele als in de particuliere sector.

CornerStone is de natuursteenspecialist in o.a.: Utiliteitsbouw Leisure Jachtbouw Flagstone gevels Renovatieprojecten Gevelbekleding Interieurbouw Mobiel vlamapparaat Muurstenen Lichtgewicht natuursteen Postadres: CornerStone bv, Postbus 2, 5080 AA Hilvarenbeek • Bezoekadres: Bukkumweg 5a, 5081 CT Hilvarenbeek Showroom aanwezig • Tel: +31-(0)13-5056222 • Fax: +31-(0)13-5056364 • E-mail: info@cornerstonebv.nl www.cornerstone-stone.nl CornerStone heeft de natuursteen vloeren, trappen en wastafels, geproduceerd, geleverd en aangebracht en wenst BP veel gebruikersgemak toe.

www.vlaqgroep.nl

11110419_corner.indd 1

11110411_vlaqgroep.indd 1

18-05-2011 15:46:19

C. v.d Sande Deurenafhangbedrijf

Zoekt u net als BP een vloer die………. duurzaam geproduceerd wordt………... en duurzaam is gebruik is……..…………?

Dan bent u bij BV Gouda Chemiebouw aan het juiste adres.









 



      

   

BV Gouda Chemie biedt een totaalpakket dat bestaat uit zandcement, anhydriet, egalisatie, projectstoffering en kunsthars vloer- en parkeergaragesystemen.

BV Gouda Chemiebouw is onderdeel van de Vlaq Groep.

Centrumbaan 1080, 2841 MH Moordrecht T 0182-521055 F 0182-515960 info@goudachemiebouw.nl

Deurenafhangbedrijf

C. v.d. Sande BV

Meidoornstraat 8 4711 RC St. Willebrord Internet: www.cordeur.nl

18-05-2011 16:11:09

Tel. +31(0)165 - 38 70 65 Fax +31(0)165 - 38 48 23 E-mail: cor@cordeur.nl

Rotterdam Botlek

| BP hoofdkantoor

Endenburg Elektrotechniek maakt het BP naar de zin Endenburg Elektrotechniek heeft de ruim 400 werkplekken in het BP kantoor voorzien van data-aansluitingen en noodzakelijke stroomvoorzieningen. In totaal zijn ruim 2000 netwerkaansluitingen aanwezig voor een maximaal flexibel interieur. Als een afdeling verhuist of reorganiseert, volstaat het op de oude locatie alle stekkers eruit te trekken en op de gewenste nieuwe plaats weer aan te sluiten. Daarvoor zijn de werkplekken voorzien van GST-18 aansluitingen. Vanuit de centrale Main Equipment Room wordt al de data-apparatuur aangestuurd. In de drie SER ruimten splitsen de glasvezelkabels zich naar de individuele werkplekken. Vanwege de beperkte inbouwruimte voor de laagspanningsinstallatie heeft Endenburg

een ABB Kabeldon hoofdverdeler geplaatst, een aanrakingsveilig openrailsysteem.

Daglichtregeling Bewegingsmelders sturen de verlichtingsinstallatie aan. Tevens is de E-installatie doorgekoppeld naar de W-installatie. De bewegingsmelders schakelen daarmee ook de klimaatinstallatie aan en uit. Met specifieke software kan de facilitaire dienst de bewegingsmelders fine tunen. Bijvoorbeeld een bewegingsmelder op de beganegrondvloer ervoor laten zorgen dat de verlichting doorlopend door het hele gebouw aangaat volgens een specifieke volgorde en timing.

Langs de gevel hebben de armaturen energie-efficiën-

te daglichtregeling. Endenburg Elektrotechniek speelde gedurende de uitvoering nog in op extra wensen van BP. Zoals extra data-aansluitingen voor werkplekken. Door veel repetitie per strekkende meter kantoor in te bouwen, is het Endenburg gelukt de omvangrijke installatie binnen korte tijd aan te leggen. Dankzij het stekkerbaar installeren kon en kan de specifieke keuze voor een specifieke type schakeling per locatie aangepast worden. ❚ ? Meer informatie

Endenburg Elektrotechniek, Rotterdam Telefoon | 010 4523822 Website | www.endenburg.nl

Soons Interieurbouw laat interieur naadloos aansluiten Soons Interieurbouw levert alle maatwerkcomponenten voor de inrichting van het BP hoofdkantoor.

Van balies, garderobes en pantry's tot volledige wandbekledingen van zowel het restaurant als het auditorium. Het meubelmaatwerk is uitgevoerd in hoogwaardige materialen zoals eiken gefineerde plaatmaterialen met massief eiken lijsten voorzien van speciaal gekleurde lakken. Deze eiken onderdelen zijn op verzoek van Folkert van Hagen en Ramon

Prettige samenwerking

creëerd, dit maakt de centrale ontvangsthal al direct zichtbaar. Maar ook de ruimtes dieper het gebouw in zijn volledig in stijl uitgevoerd. Een mooi project dat wij in een zeer prettige samenwerking met Cordeel en Group A hebben mogen uitvoeren. ❚

In goed overleg met zowel Group A als Cordeel en uiteraard ook BP zijn alle tekeningen en details vertaald naar een eindproduct dat aan alle wensen voldoet. Het gebouw en het interieur sluiten naadloos op elkaar aan. Er is een prachtige werkomgeving ge-

? Meer informatie Soons Interieurbouw, Schimmert Telefoon | 045 4042345 Website | www.soons.nl

Wijsman van Group A speciaal gefineerd om het gewenste eindresultaat te bereiken. Alle meubels zijn vervaardigd in onze productiehal te Schimmert.

A.De Jong Installatietechniek engineert ideale W-installatietechniek

Aanwezigheidsschakelaars koppelen de E-installaties aan de W-installaties

Alle W-installaties in het BP kantoor zijn specifiek geëngineerd om het Nieuwe Werken op al de vier kantoorvloeren te accommoderen. De installatietechniek is daarom over gevelzones van 3,6 m breed in-

dividueel instelbaar. Met de aanwezigheidsdetectie van de E-installatie is een doorkoppeling gemaakt waardoor bijvoorbeeld de eerst aanwezige medewerker ’s ochtends de opwarming van nachttemperatuur naar de werktemperatuur van 21 °C automatisch aan zet. De verwarming en koeling vindt uitsluitend plaats via klimaatplafonds. Het comfortniveau dat BP wenste te bereiken in zowel zomer als winter maakte klimaatplafonds de ideale optie. Meerdere gasgestookte HR+-ketels met een totaalvermogen van 792 KW leveren de warmte. Voor de koeling zijn drie koelmachines aanwezig, waarbij één koelmachine van 224 KW specifiek de serverruimtes

koelt. De andere twee koelmachines hebben elk een vermogen van 378 KW. De luchtbehandeling heeft een maximale capaciteit van 60.000 m3/uur. Een warmtewiel zorgt voor voorverwarming van de ventilatielucht. Er is stoombevochtiging aanwezig en een actief koolfilter om de omgevingslucht pro-actief te zuiveren. ❚

? Meer informatie A.De Jong Installatietechniek bv, Schiedam Telefoon | 010 4469222 Website | www.dejong.nl

21 | STEDENBOUW 694

Almelo | VivoChem

VivoChem is één van de eerste ‘bewoners’ van het XL Businesspark

Tekst & beeld | Marcel van Rijnbach

VivoChem veilig uit de voeten Het kantoor annex bedrijfsgebouw van chemicaliëngroothandel VivoChem ligt nogal eenzaam op het XL Businesspark in Almelo. Samen met staalconstructiebedrijf Buiting die overigens de staalconstructie voor Vivochem leverde, zijn deze twee de enige gebouwen op de enorme vlakte langs de A35. De economische crisis heeft de verkoop van kavels lamgelegd. De verschijningsvorm van het bedrijfsgebouw van VivoChem geeft wel een goed voorproefje van wat het beeldkwaliteitsplan van XL Businesspark beoogt.

H

Het bedrijf heeft ruim 6200 m2 tot haar beschikking voor de opslag, handling en distributie van chemicaliën, zoals logen, zuren, fosfaten, peroxides en oplosmiddelen. Voor chemiebedrijf VivoChem is de locatie op het XL Businesspark een verademing ten opzichte van de oude locatie. Daar zat men op het Bedrijvenpark Twente relatief dichtbij een woonwijk en kon men niet de gewenste uitbreiding plegen. Een A-locatie langs de snelweg was niet per sé noodzakelijk, maar kwam op haar pad. “Hier was de mogelijkheid een bedrijfsgebouw neer te zetten dat voldoet aan de laatste stand der techniek en meest actuele veiligheidseisen volgens de PGS-norm (deze schrijft regels voor ten aanzien van de opslag van gevaarlijke stoffen)”, zegt projectleider Huub Roelofs van Aan de Stegge die in een Design & Build contract het ontwerp en de uitvoering heeft gerealiseerd.

Almelo ziet langs de A35 een doorlopende gevelplint van het XL Businesspark verschijnen

22 | STEDENBOUW 694

Het kantoor lijkt groter door de overhangende luifel

Verticale wand

Sprankelend

XL Businesspark is ontwikkeld voor grootschalige bedrijfsruimten in de zware milieucategoriëen. Volgens de gemeentelijke randvoorwaarden moet een bedrijf minimaal een kavel van twee hectare afnemen en grote bouwvolumes realiseren met langs de A35 een minimale bouwhoogte van twaalf meter. De productieruimtes en opslaghallen van Vivochem zijn vormgegeven als grote vierkante ‘dozen’.

Architect Hilbert Oosterveen van Palazzo Oost Architectuur & Stedenbouw beschouwt het geheel als een enorme kluis, symbolisch voor de veiligheid en zekerheid die VivoChem moet bieden. De bouwvolumes zijn omhuld met zwarte stalen profielplaten. Er is visueel geen onderscheid gemaakt tussen kantoor en bedrijfsruimten. Om het in het niet vallende kantoorpand van 620 m2 visueel body te geven bedacht de architect een grote vierkante luifel die het gebouw omrandt. Dat had constructief nogal wat voeten in de aarde. Constructeur JVZ Ingenieurs heeft het element bovendaks afgeschoord. De verticale wand waar de luifel tegenaan ‘leunt’ wordt de gevel van het toekomstige kantoor dat later wordt uitgebreid.

De zwarte geprofileerde beplating kenmerken zich door fraaie details; de hoeken zijn fabrieksmatig in verstek gemaakt van dezelfde metalen beplating. Verder is er opvallend genoeg geen dilatatieprofiel toegepast in de gevelplaten om het horizontale accent ten volste te benutten. De segmenten van elk vijf meter overlappen elkaar. De metallic coating geeft de gevel ondanks haar zwarte kleur een sprankelend uiterlijk, zeker als de zon erop schijnt. Kamplacon uit Ootmarsum heeft de dak –en gevelbekleding geleverd en aangebracht.

Installatietechniek is van groot belang bij VivoChem

Elke chemische vloeistof heeft eigen pomp –en leidingsysteem

Logistiek en veiligheid vooraan

Hardlopende chemische producten

Het logistiek proces met de benodigde veiligheidsvoorzieningen waren cruciaal in het ontwerp. Een bepaald aantal laaddocks en 4500 palletplaatsen maken de aanvoer en de handling van de chemische producten mogelijk. Er zijn twee afvulplaatsen met installaties gecreëerd om de chemicaliën vanuit de tankwagens in de voorraadvaten af te vullen. Elke chemische stof die hier afgevuld wordt, heeft een eigen pomp tot haar beschikking. ›

23 | STEDENBOUW 694

ENERGIEZUINIGE APPARTEMENTEN WIJHE

BEDRIJFSHUISVESTING XLPARK ALMELO

NIEUWBOUW WONINGEN “DE KOL” HOLTEN

Aan de Stegge bouwt aan uw business

www.adst.nl

KIJK OOK EENS OP: WWW.PALAZZOGROEP.NL PALAZZO OOST BV | POSTBUS 100 | 7450 AC HOLTEN | 0548 53 70 60

Ontwerpers van draagconstructies voor gebouwen www.jvz.nl

Ontwerpers van draagconstructies voor gebouwen www.jvz.nl

Almelo | VivoChem

Warehouse Management Systemen voorkomen dat chemische stoffen naast elkaar liggen, die elkaar ‘bijten’

BouwInfo

De installatietechniek is niet standaard bij VivoChem. Er zit een gasdetectiesysteem in de PGS ruimte. Enorme ventilatoren van 80 centimeter in doorsnee zorgen er beneden en boven voor dat dampen goed worden afgezogen. Veiligheidsvoorzieningen zorgen ervoor dat uitloging van de chemicaliën in het milieu wordt voorkomen. De bedrijfsruimten zijn gecompartimenteerd met gasbetonwanden die een brandwerendheid van 60 minuten garanderen. Bluswater zal nooit het gebouw kunnen verlaten. Uiteraard is het plafond voorzien van een sprinklerinstallatie bijmenging van schuim om de zuurstoftoevoer bij brand af te sluiten. De vloeistofdichte vloeren zijn voorzien van zuurbestendig gietasfalt. Verder is er uiteraard een grote centrale opslaghal gebouwd waar het Warehouse Management System is toegepast. Dat wil zeggen dat de hardlopende chemische producten in de voorste stellingen liggen en dat bepaalde gevaarlijke stoffen die elkaar ‘bijten’ niet bij elkaar liggen opgeslagen. ❚

bouwProgramma 740 m2 kantoor en 8270 m2 bedrijfsruimte (bvo: 9010 m2) bouwPeriode augustus 2010 - april 2011 Bouwkosten € 3,6 miljoen OPDRACHT VivoChem, Almelo ONTWERP Palazzo Oost Architectuur & Stedenbouw, Holten advies Bongers/Jansen, Gaanderen (Installaties); JVZ Raadgevend Ingenieursbureau, Deventer (Constructies) UITVOERING Aan de Stegge Twello, Twello (Hoofdaannemer); Kamplacon, Ootmarsum (Dak -en gevelbeplating) installaties Meulenbeld - Hofhuis, Almelo (E en W-installaties); AA Fireprotection, Enschede (Sprinklerinstallatie); Teunis Industrietechniek, Rijssen (Productinstallaties); Feige Filling, D- Bad Oldesloe (Productafvulling) Overig Motrac Linde, Almere (Hoogbouwstellingen); Atlet, Enschede (Intern transport)

ADVERTENTIE

25 | STEDENBOUW 694

WAALWIJK

| Kivits Drunen BV

Tekst & beeld | Willem Ruyters

overtuigend snel in beton Eigenlijk was Kivits Drunen b.v. van plan hun nieuwe distributiecentrum in Waalwijk in staal te bouwen. Maar een kennismaking met het betonbouwsysteem van Hercuton deed de weegschaal in de andere richting doorslaan. Directeur Jeroen de Bonth van Hercuton en directeur Rob van Opzeeland van Kivits Drunen vertellen waarom.

D

De laatste twintig jaar is bedrijventerrein Haven Zeven fase na fase uitgegroeid tot een van de meest indrukwekkende bedrijventerreinen van Noord – Brabant.

Het terrein neemt een gebied van enkele vierkante kilometers in beslag tussen de Maas en de A59 bij Waalwijk. Hercuton is gevestigd in Nieuwkuijk, een buurgemeente van Waalwijk én is Nederlands grootste specialist in het ontwerpen en bouwen van duurzame bedrijfshuisvesting in prefab beton. Directeur Jeroen de Bonth van Hercuton: ‘Kivits Drunen b.v. kwam afgelopen jaar bij het aanbreken van de zomer hun licht bij ons opsteken. Kivits Drunen was van plan

26 | STEDENBOUW 694

in eigen beheer een groot gekoeld distributiecentrum op Haven Zeven neer te zetten. De realisatie van de nieuwbouw moest vooral snel gebeuren.’ Directeur Rob van Opzeeland van Kivits Drunen zocht vooral een vlotte manier van bouwen: ‘De ontwikkeling van ons nieuwe distributiecentrum moest erg snel plaatsvinden. Tussen eerste idee en geplande oplevering op 1 april 2011 lagen slechts achteneenhalve maand.

We waren gewend in staal te denken maar de snelle bouwtijden van Hercuton’s betonbouwsysteem overtuigden ons direct. Bovendien is beton brandveilig met 90 minuten brandwerendheid. Dat maakt grote

compartimenten en daarmee grote koelcellen mogelijk. Bij een stalen draagconstructie vraagt het brandwerend maken om veel extra voorzieningen.’

Stoer contrast Ook speelde mee dat Hercuton veel ervaring heeft met het oprichten van geconditioneerde gebouwen en de door te lopen processen, die dit type gebouwen vragen. Van Opzeeland: ‘Bij zo’n snel ontwikkeltraject moet je op elkaar kunnen vertrouwen. Bij de start van de gesprekken bezaten we zelfs nog geen grond om te bouwen, krap negen maanden later losten we de

eerste koelwagen. Hercuton was geïnteresseerd in de Design&Construct-opzet die ons voor ogen stond. Ook dachten ze goed mee over alles wat wij inbrachten.’

De realisatie van de grote distributiehal kende voor Hercuton geen verrassingen. Wel is dit hoogwaardige distributiecentrum zeer groot van maat en schaal. Het complex bestaat uit een geconditioneerde expeditieruimte met daarachter meerdere grote koelcellen.

Tot dertig vrachtwagens kunnen in één keer aan de dock shelters laden en lossen. Op de linkerhoek ligt een inpandig expeditiekantoor over drie lagen. De Bonth: ‘Een slimme oplossing zijn de koelcelpanelen die direct de buitengevel vormen. Aan de buitenkant van de koelcelpanelen staan de dragende betonkolommen, dit is een sterke combinatie. Het contrast tussen schoonbeton en dun sandwichpaneel maakt het tot een stoer gebouw.’ Hercuton had voor de montage van het prefab beton voldoende aan een montageploeg van vier man. Genoeg mankracht om in een snelle bouwtijd van 6 maanden liefst 10.000 m2 aan distributieruimte te realiseren. De Bonth: ‘Ons prefab betonbouwsysteem is erop ontworpen om snel te kunnen monteren. Een goede werkvoorbereiding zorgt ervoor dat we realiseren wat we beloven.’ Het gebouw is in bouwteamverband uitgevoerd. Veel van de gekozen nevenaannemers waren voor De Bonth vertrouwde gezichten: ‘Echt partners met wie we goed werk geleverd hebben en prettig samengewerkt hebben.’

Hendrikx Dak èn Gevel

maakt maatpak voor Kivits Drunen Hendrikx Dak èn Gevel heeft een belangrijke bijdrage aan de ontwikkeling en realisatie van DC Kivits Waalwijk gegeven. Met onze vijftig jarenlange ervaring in dak- en geveltechnieken en dankzij onze stijl van Out of the Box-denken hebben wij de opdrachtgever een duurzame, kwalitatieve en zeer prijsbewuste oplossing aan kunnen bieden.

Planning gehaald Niet alleen de prijs maar ook de uitstraling was erg belangrijk. Het gebouw moest aanvoelen als een maatpak. Door de goede samenwerking met het gehele bouwteam werd ondanks het slechte weer de beoogde planning gehaald. Directeur Peter Hendrikx meent dan ook: ‘Hendrikx Dak èn Gevel bedankt iedereen voor de prettige samenwerking en wenst opdrachtgever succes met de nieuwe bedrijfsruimte.’ ❚ ? Meer informatie Hendrikx Dak èn Gevel, Someren Telefoon | 0495 663422 Website | www.hendrikxdakengevel.nl

Beeldbepalend beton Vanaf 1 april rijden de vrachtwagens op Haven Zeven af en aan met gekoelde AGF-goederen. De Bonth: ‘Een betonnen onderrand van 60 cm hoog maakt het gebouw ongevoelig voor aanrijdschades. Fraai is de prefab betonluifel in gestraald wit beton boven de dock shelters, die in één lijn doorloopt. De betonluifel schiet zelfs een paar meter voorbij het gebouw door naar rechts. Over enige tijd beslist Kivits Drunen over de bouw van de tweede fase. Dan verlengen we de luifel met nog eens honderd meter tot het nieuwe hoofdkantoor van het distributiebedrijf op de verre hoek van de tweede fase.’ ❚

BouwInfo OPDRACHT Siro Beheer b.v., Drunen ONTWERP Bouwkundig ontwerp- en Tekenburo Peter van Galen, Waalwijk UITVOERING Hercuton, Nieuwkuijk (Hoofdaannemer); Roma, Raamsdonkveer (Isolatiewandsysteem) installaties Nijssen Koeling, Leiden Installatiebedrijf Den Doorn BV, Nieuwendijk (E-installaties) bouwProgramma 10.000 m2 opslag- en overslagruimten (gekoeld) inclusief 700 m2 inpandig kantoor (Fase 1) 10.000 m2 distributiecentrum plus hoofdkantoor (Fase 2) bouwPeriode medio oktober 2010 – 1 april 2011 (fase 1)

ROMA: full serviceoplossingen

voor geconditioneerde gebouwen

De isolatiebouw van het DC Kivits is uitbesteed aan ROMA Isolatiesystemen uit Raamsdonksveer. Nadat de koel- en vrieshuizenbouwspecialist al in 2008 voor DC Kivits een koelhuis bouwde in Elshout, startte ROMA in het najaar van 2010 met de montage van 20.000 m2 isolatiepanelen voor het DC Kivits in Waalwijk. ROMA levert full service oplossingen voor geconditioneerde gebouwen. Het producten- en dienstenpakket omvat zowel levering als montage van isolatiepanelen en -deuren uit eigen fabriek. Het gebouwontwerp van het DC van Kivits heeft een uitgebreide analyse ondergaan op isolatietechnisch, brandwerend en hygiënisch vlak. Alle valkuilen zijn vooraf in beeld gebracht. Vervolgens heeft ROMA aanpassingen gedaan in overleg met de betrokken bouwpartijen. Aanpassingen die oplossingen bieden. ❚

? Meer informatie ROMA Isolatiesystemen, Raamsdonkveer Telefoon | 0162 512012 Website | www.romaned.nl

27 | STEDENBOUW 694

devancondities

DC Kivits HENDRIKX DAK èN GEVEL,

bitumineuze daken, stalen daken en gevels, kunststof dakbedekkingen, shingles dakbedekkingen zink- en loodgieterswerk complete afwerking met afvoeren, doorvoeren, lichtkoepels en daktrimmen verantwoorde verwijdering en verwerking van asbestplaten garantieservice voor directe hulp bij dakproblemen verkoopservice voor stalen daken en gevels adviezen over isolatie en subsidie

HENDRIKX

Dakdekkersbedrijven b.v.

advies, ontwerp en installatie

Bouwen met Kennis van condities

21398

www.romaned.nl www.romabelgium.be

Postbus 39 5710 AA Someren Tel. 0495 663422 Fax 0495 663405 info@hendrikxdakengevel.nl www.hendrikxdakengevel.nl

HENDRIKX Dak èn Gevel

HENDRIKX Ronduit waterdicht vakmanschap

BETAALBAAR EN VERRASSEND BOUWEN IN BETON representatieve uitstraling

�

snelle bouwtijd

�

duurzame kwaliteit

�

uitstekende brandwerendheid

�

inbraak veiligheid

�

Hercuton b.v.

Touwslager 2 5253 RK Nieuwkuijk Tel.: (073) 511 26 60 info@hercuton.jajo.com

www.hercuton.nl

WAALWIJK | Kivits Drunen BV

Tekst | Willem Ruyters

Bouwkundig Ontwerp- en Ontwerpburo Peter van Galen:

Specialist in ontwerpen onder alle condities Bouwkundig ontwerp- en Tekenburo Peter van Galen is een echte specialist in het ontwerpen en engineeren van gekoelde bedrijfsgebouwen voor de voedingsindustrie. Algemeen directeur Peter van Galen benoemt de output van het bureau: ‘We werken aan zo’n 150 projecten per jaar.

We ontwerpen veel meer dan alleen geconditioneerde industriegebouwen. Onze portefeuille is erg ruim en gedifferentieerd.

We blinken uit in kennis en kunde over grote industriegebouwen in beton en staal, maar tekenen ook veel kleinere bedrijfsgebouwen, woonzorgcomplexen, seriematige woningbouw en jaarlijks een twintigtal particuliere woningen. Voor kleine verbouwingen voelen we ons niet te groot.’

E

Snelheid maken Eerder ontwierp Bouwkundig ontwerp- en Tekenburo Peter van Galen voor Kivits Drunen de geconditioneerde bedrijfshallen van het distributiebedrijf in het nabij gelegen Drunen. Het ontwerpen van een bedrijfsgebouw voor gekoelde opslag van agf-producten vraagt specialistische kennis. Een industriegebouw is altijd gericht op economische efficiëntie, het gebouw moet bedrijfsmatig perfect in elkaar passen. Van Galen: ‘Als je verstand van zaken hebt, weet je wat een geconditioneerd bedrijfsgebouw aan installatietechniek nodig heeft. Dan kun je als ontwerper snelheid maken. Hier kregen we de ontwerpopdracht halverwege juli en 15 september hadden we de bouwvergunning binnen. Welstand wilde eigenlijk dat de dock shelters aan de achterkant van het gebouw kwamen. Onhandig voor de routing van de vrachtwagens en voor een efficiënte op- en overslag.

Ons idee was: Breng een doorgaande witte betonluifel boven de dock shelters aan. Dan staan de vrachtwagens in de schaduw. Zo vallen ze minder op.

Die luifel is van gestraald helwit prefab beton samengesteld, dat speciaal voor dit project in Duitsland is geproduceerd . Later als de tweede fase komt, zal de witte betonluifel helemaal naar rechts doorschieten. Aan de

rechterkant legt de luifel dan het accent op het nieuwe hoofdkantoor van Kivits Distributie dat de verre hoek van de tweede fase helemaal in beslag neemt.’

Horizontaal - verticaal Als een parasol houdt een zwartstalen kroonlijst boven in de gevel de warme zon van de koelcelpanelen weg. De betonnen draagconstructie staat buiten de opslagruimten zelf. Van Galen: ‘Zo ga je koudebruggen tegen. We geven onze bedrijfshallen met koelcellen vaker zo vorm. Maar meestal zijn dat bedrijfshallen van staal. Beton heeft net iets zwaardere afmetingen. Bij beton valt daarom eerder op hoe fraai het contrast is tussen de zware draagconstructie en de dunne gevelwand van sandwichpanelen.’ Op sommige plaatsen heeft het bureau ‘gespeeld’ met de zwart stalen gevelbekleding. Zo is de zwarte geprofileerde staalplaat decoratief verwerkt tegen het inpandige kantoor in horizontale en verticale banden.

Regionaal - internationaal Bouwkundig Ontwerp- en Tekenburo Peter van Galen is sterk in de regio De Langstraat (de regio

’s-Hertogenbosch – Waalwijk). In deze streek bloeit de industrie nog volop. Op industrieterrein Haven Zeven langs de A59 bij Waalwijk staat de bouw aan nieuwe bedrijfspanden nooit stil. Veel van die bedrijfsgebouwen hier zijn ontworpen door Bouwkundig ontwerpen Tekenburo Peter van Galen. Maar ook buiten de eigen regio is het bureau bekend. Grote vries/koelgebouwen naar hun ontwerp en engineering staan er ook in Asten en Beneden-Leeuwen. En de voedingsindustrie is een kleine wereld.

Als je goed werk levert gaat je naam van mond tot mond. Van Galen: ‘We werken op het moment zelfs aan een opdracht voor een geconditioneerde bedrijfshal in Accra, Ghana. Een klant van ons had een leverancier in Afrika over ons getipt. ❚

? Meer informatie Bouwkundig Ontwerp- en Tekenburo Peter van Galen, Waalwijk Telefoon | 0416 337517 Website | www.bbvg.nl

29 | STEDENBOUW 694

Hoe groen is uw hart?

Een goede koelinstallatie is het hart van uw bedrijf. nijssen ontwerpt en bouwt installaties die optimale bewaarcondities garanderen. Wij zorgen ervoor dat Ăşw producten in topconditie in het schap komen te liggen. naast de traditionele freon installaties leveren we tevens energiezuinige groene installaties. Die zijn trouwens niet alleen minder belastend voor het milieu, maar ook voor uw resultatenrekening!

www.nijssen.com Einsteinweg 3 Leiden (t) 071 521 62 14

E E n

E i g E n

v i s i E

o p

k o E L E n

WAALWIJK | Kivits Drunen BV

Tekst | Willem Ruyters

Natuurlijk koelen met Nijssen Koeling Op de dag van de oplevering van Kivits Distributie losten meteen enkele vrachtwagens hun geconditioneerde lading. Het gebouw was er helemaal klaar voor. Kivits Distributie is gespecialiseerd in opslag en transport van aardappelen, groente en fruit. Alleen echt verse producten behouden hun economische waarde. Zonder goede en efficiënte koeling gaat dat niet. Nijssen Koeling (Leiden) realiseerde voor Kivits Distributie die milieuvriendelijke, energiezuinige en geavanceerde koelinstallatie.

N

Natuurlijk koudemiddel

Op aanraden van Nijssen Koeling heeft Kivits Distributie gekozen voor een ‘groene’ installatie met het natuurlijke koudemiddel ammoniak (NH3, R717).

Michel Siecker commercieel directeur van Nijssen Koeling vertelt: ‘Een paar jaar geleden mochten we voor Kivits Distributie in de laatste uitbreiding, in Drunen de koeling aanleggen. Die samenwerking is beide partijen goed bevallen. In Waalwijk gaat het om 10.000 m2 multifunctionele overslag. Verschillende agf producten komen hier binnen. Die vragen allemaal om andere ideale bewaartemperaturen. Er zijn zes koelcellen aanwezig die regelbaar zijn van 0 tot 12°C. Ook de expeditieruimte direct achter de dock shelters is regelbaar van 0 tot 12°C.’

Energiezuinig

triële schroefcompressoren van Nijssen Koeling. De koelingspecialist uit Leiden heeft in de eerste fase twee schroefcompressoren geïnstalleerd. Één daarvan is deels bestemd voor reserve-capaciteit. Siecker: ‘Het was een Turn Key project. Binnen de afgesproken tijd door ons uitgevoerd, voor de afgesproken prijs en zonder meerwerken.’ Bij het koelen ontstaat altijd warmte. In Waalwijk verdwijnt die niet zomaar in de buitenlucht.

De warmte van de koelinstallatie gaat hier deels naar de vloerverwarming in de kantoren. En deels gebruikt de koelinstallatie de restwarmte zelf voor het ontdooien van luchtkoelers. Hiermee bespaar je op elektriciteit.

Bovendien werkt in de zomer de airco in het kantoor op de koelinstallatie van de opslag. Het in eigen huis ontwikkelde besturingssysteem Nijssen Power Saving

System zorgt voor de meest optimale omstandigheden wat resulteert in een besparing op energieverbruik van ca. 15%. Siecker: ‘Deze installatie werkt veel energiezuiniger dan een conventionele koelinstallatie. Daarom profiteerde de opdrachtgever Kivits Distributie financieel van de EnergieInvesteringsAftrek-regeling.’

Maar ook de klanten van Kivits profiteren van de geavanceerde installatie. Siecker: ‘De energie-monitoring gebeurt in Waalwijk afzonderlijk per koelcel. Dat is ingebouwd in onze software. Het werkelijke energieverbruik in een koelcel kan aan de juiste klant toegerekend worden. Zo biedt Kivits Distributie meer service naar de klant toe. De software reguleert tevens een optimale afstelling afhankelijk van de beladingsgraad van de koelcel en de gewenste ventilatiegraad van de aanwezige agf-producten. Dit waarborgt de houdbaarheid en de kwaliteit van de producten. En tevreden klanten, daar werk je toch voor.’ ❚ ? Meer informatie Nijssen Koeling, Leiden Telefoon | 071 5126214 Website | www.nijssen.com In één van de zes koelcellen

Waarom ammoniak als koudemiddel? Siecker kan dit wel verklaren. ‘Ammoniak is als natuurlijk koudemiddel aan een opmars bezig. Freon en andere kunstmatige koudemiddelen geven te veel milieurisico’s.

Sommige Freon-soorten zijn inmiddels verboden. Het koudemiddel ammoniak vraagt wel om extra investeringen. De aanleg van de leidingen moet met RVSleidingen en nauwkeurig fotolaswerk. Maar bij een grote installatie zoals in Waalwijk betaalt het veel energiezuiniger koelende ammoniak zich direct terug.’ Nijssen Koeling zet de meest geavanceerde technologie in. Zo houd je het energieverbruik laag. De installatie is uitgerust met een economiser en VI-regeling voor de compressoren. Dit geeft een besparing van 12% op het energieverbruik. Alle luchtkoelers zijn uitgerust met energiezuinige gelijkstroomventilatoren, deze meerinvestering verdient zich in minder dan 3 jaar terug. Voor het afvoeren van de warmte is een combinatie van een verdampingscondensor en luchtgekoelde condensors gekozen. Het beste van twee werelden in één gecombineerd en dit bespaart eveneens aanzienlijk op de energiekosten.

Geavanceerd Als fase 2 van het distributiecentrum klaar is, staat er één centrale koelinstallatie met een totale capaciteit van 3.000 kW die is voorzien van drie indus-

31 | STEDENBOUW 694

Herstructurering

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Ries van Wendel de Joode, Caspar van der Laak

2009 Minervaplein Noord, 56 appartementen in 2 torentjes op parkeerkelder, begane grond met commerciële ruimten waaronder het hoofdkantoor van de Bouwvereniging Onze Woning Architect: De Zwarte Hond, Rotterdam

Onderweg naar 110-Morgen

De twee ontwikkelende bouwers Dura Vermeer Bouw Rotterdam en BAM Woningbouw Rotterdam werken in de Combinatie 110 Morgen samen aan de vernieuwing van de Rotterdamse wijk 110-Morgen. Een combinatie met genoeg daadkracht en ervaring om een succes te maken van de langjarige uitvoering van het ambitieuze masterplan 110-Morgen. De voorzitter van de Bouwvereniging Onze Woning (BVOW) Leen de Jong en projectontwikkelaar Pieter-Jan van Pelt van Dura Vermeer Bouw Rotterdam kijken terug in de tijd, maar vooral ook vooruit naar de bouwprojecten die nog in de steigers staan.

P

Pieter-Jan van Pelt is projectontwikkelaar namens de Combinatie 110 Morgen en sinds 2006 betrokken bij de stedelijke vernieuwing van de wijk 110-Morgen. Hij kent het klappen van de zweep: ‘We willen de bewoners bij de plannen betrekken. Op alle niveaus moet de communicatie daarom goed verlopen. Van het zeer vroeg informeren van de bewoners over de ontwikkelingen in de wijk bij de wijkbijeenkomsten, tot het op tijd aankondigen van tijdelijke wegafsluitingen voor de aanvoer van bouwmaterieel. Bewoners hebben onder andere meegedacht met ontwerper De Stijlgroep over de inrichting van het nieuwe Minervaplein. Onze contacten met de bewonersorganisatie 110-Morgen en de deelgemeente Hillegersberg Schiebroek zijn intensief, direct en goed.’ De herontwikkeling gebeurt in opdracht van BVOW. De wijk en de BVOW zijn sterk met elkaar verbonden. Voorzitter Leen de Jong van de BVOW legt uit: ‘Het bestuur van de BVOW bestaat nog geheel uit vrijwilligers. Ons woningbezit ligt voor 95% hier in 110-Morgen en we wonen er zelf ook. We houden de vinger aan de pols.’

32 | STEDENBOUW 694

Goede mix Eind vorige eeuw dreigde de wijk een slechte naam te krijgen. Te veel kleine woningen, te veel portiekwoningen, te weinig woningen met een lift. De Jong herinnert zich: ‘We besloten een derde van ons woningbezit aan te pakken. Zo’n 450 woningen. We herstructureren in een rustig tempo volgens een masterplan dat is vastgesteld voor 10 jaar. Na het slopen van een aantal woningen bouwen we telkens een vergelijkbaar aantal woningen terug. Je ziet de wijk opbloeien. En de buitenwereld ziet het ook.’ Zo werd in 2009 het project Minervaplein-Noord genomineerd voor de architectuurprijs BNA Gebouw van het Jaar in de regio Delta.

Van Pelt: ‘Dat ging om een project dat de Combinatie 110 Morgen ontwikkeld en gebouwd heeft. Twee appartementencomplexen met groenglazen balustrades op het nieuwe centrale plein in de wijk.’ De Jong: ‘Die appartementen zijn zeer in trek. Ook de zes penthouses. Die kunnen we wel drie keer verhuren. De koopwoningen en de huurwoningen in de vrije sector die we samen met Combinatie 110

ROTTERDAM | Herstructurering 110-Morgen

Morgen ontwikkeld hebben, zorgen voor een veel betere mix van bewoners. Mensen die uit de wijk weggetrokken waren, keren terug. Ze willen hier oud worden. In de jongste rapportage over 2011 zet de gemeente Rotterdam ons zelfs bij de toplocaties.’

De aantrekkingskracht van 110-Morgen is ook doorgedrongen tot de deelgemeente Hillegersberg–Schiebroek. In 2009 koos de deelgemeente ervoor het nieuwe deelgemeentekantoor aan de Argonautenweg te vestigen. In een kantoorpand dat Combinatie 110 Morgen voor de BVOW ontwikkelt. Van Pelt: ‘Dat is een grote stimulans voor de wijk. We bouwen daar een cluster aan voorzieningen met behalve het deelgemeentekantoor, een kantoor voor Nouwen Notarissen, een wellnesscentrum en een tandartspraktijk. Op een mooie locatie recht tegenover het Argonautenpark.’

Architecten kiezen Het valt op dat veel verschillende architectenbureaus in 110-Morgen een kans krijgen.

Toch wordt het geen allegaartje aan nieuwe gebouwen. De projecten zijn ontwikkeld in stijlvolle samenhang. Van Pelt legt uit: ‘De herstructurering van 110-Morgen duurt een flink aantal jaren. Dan kan het verfrissend zijn om bij een nieuw project met andere mensen te werken. Combinatie 110 Morgen kiest de architectenbureaus op grond van ervaringen. De architecten moeten oog hebben voor de buurt en toch een eigen draai aan hun ontwerp weten te geven.’ De Jong: ‘Bij 80% van de projecten stelt de Combinatie 110 Morgen een architect voor. Meestal zijn we direct akkoord.’

Inbo Rotterdam ontwierp de Zorgboulevard aan het Minervaplein Zuid en tekende daarna het deelgemeentekantoor aan de andere kant van het bouwblok. Zij noemen hun nieuwbouw zelf ‘ontworpen in de Rotterdamse stijl. Een vertrouwde stijl van rechte lijnen en grote glasvlakken binnen strakke bakstenen kaders en gemetseld in zonnige lichtgele bakstenen.’ Architectenbureau DeZwarteHond (Rotterdam) beschrijft hun twee beeldbepalende flats aan de Noordkant van het Minervaplein als ‘architectuur voor de Mediterranée die op bezoek is in Nederland’. Het lijkt inderdaad alsof de zon voortdurend schijnt in de groenglazen balustrades. Zelfs wanneer het typisch Hollands druilerig weer is. ›

BouwInfo OPDRACHT Bouwvereniging Onze Woning, Rotterdam ONTWERP Spring architecten, Rotterdam (Ajaxstraat); De Zwarte Hond, Rotterdam (Minervaplein-Noord); Inbo, Rotterdam (Minervaplein-Zuid); Ruoff architecten, Rotterdam (Cliostraat); Klunder, Rotterdam (Pandorastraat); Rothuizen Van Doorn t Hooft, Breda (Apollostraat); UITVOERING Combinatie 110 Morgen VOF, Rotterdam (Dura Vermeer Bouw Rotterdam/ BAM Woningbouw Rotterdam)

(Vanaf links) Projectontwikkelaar Pieter-Jan van Pelt van Dura Vermeer Bouw Rotterdam; de voorzitter van Bouwvereniging Onze Woning Leen de Jong en projectontwikkelaar Peter van Eijk van BAM Woningbouw, Rotterdam voor het beeldje van Minerva op het Minervaplein > 33 | STEDENBOUW 694

ROTTERDAM | Herstructurering 110-Morgen

2007 Ajaxstraat, 22 appartementen in middelhoogbouw Architect: Spring architecten, Den Haag

2010 Minervaplein Zuid en Junostraat, Zorgboulevard en 96 appartementen Architect: Inbo, Rotterdam (Aan het Minervaplein)

Toekomstvisie Het afgelopen jaar is een productief jaar geweest voor de Combinatie 110 Morgen met de oplevering van drie projecten. Daaronder de Zorgboulevard inclusief 96 appartementen aan het Minervaplein Zuidzijde, vervolgens 44 eengezinswoningen in vier vrolijke strookjes tussen de Pandorastraat en de Orionstraat en ten slotte een blokje eengezinswoningen met afzonderlijke winkelruimte aan de Cliostraat.

De bekende fietsenhandel Cees van der Welle uit de buurt zal hierrnaartoe verhuizen. De Jong peinst: ‘Het masterplan uit 2001 keek vooruit naar 2012/2013.

We komen op een tweesprong. Hoe gaat de economie zich ontwikkelen? Hoe reageren wij als wijk daarop? Misschien dat we in de toekomst opschuiven richting renovatie. Maar eerst gaan we met Combinatie 110 Morgen komende juni met een nieuwbouwproject in de Apollostraat aan de slag. Dan start de sloop van de Apolloflat. Alle mensen met een vast huurcontract zijn al weg.’ Van Pelt beschrijft: ‘Het architectenbureau Rothuizen Van Doorn ‘t Hooft werkt nog aan het ontwerp.

Er komt een nieuwbouwcomplex van zorgwoningen met de mogelijkheid tot afnemen van zorg-aan-huis. Aardig wat vierkante meters aan semi-publieke ruimten zorgen voor veel gemeenschapsgevoel.’ Dit project biedt aan oudere wijkbewoners de kans hun leven lang in 110-Morgen te blijven wonen. Later start het sloop/ nieuwbouwproject in de Achillesstraat. Een langgerekte flat belemmert nu nog in die straat het contact vanuit de buurt met het groen en een scholencomplex achter de flat. Van Pelt: ‘Bij de herontwikkeling wordt gezocht naar een samenhang met het scholencomplex in het groen. We denken aan een programma van meerdere woonblokken als westwand van de Achillesstraat. De fraaie groenstructuur langs de Minervalaan steekt dan door de woonwand heen richting scholen.

Zo betrek je de verschillende buurten bij elkaar.’

De twee ontwikkelende bouwers van de Combinatie gaan een stap verder dan alleen bouwen. Ze sponsoren buurtfeesten en werken actief mee aan vrijwilligersdagen. Van Pelt: ‘Afgelopen kerst gaven een dertigtal kleine chalets en een schaatsbaantje het nieuwe Minervaplein een echte kerstsfeer. Mooi als je daar aan mag bijdragen. Laatst hebben we ook enkele speeltuintoestellen naar een betere plek in de buurt verplaatst. Gewoon op de vrije zaterdag. Zie het als echte betrokkenheid naar de wijk en de bewoners.’ ❚

34 | STEDENBOUW 694

2010 Pandorastraat, 44 eengezinswoningen in 6 rijtjes Architect: Klunder architecten, Rotterdam

2010 Cliostraat, 5 eengezinswoningen en winkelruimte Architect: Ruoff architecten, Rotterdam

LEEUWARDEN | Herstructurering Nieuw Zaailand

Nachtblik op het Fries Museum

Tekst | Willem Ruyters Beeld | VIA Drupsteen

Van saai naar sfeervol De langjarige herontwikkeling Nieuw Zaailand in Leeuwarden houdt een complete herinrichting van het grootste plein van de binnenstad van Leeuwarden in. Een bouwproces van vier jaren verandert een open vlakte in een nieuw sfeervol stadsplein omzoomd met nieuwe gebouwen. Drie nieuwe winkel-appartementenblokken komen aan de rand van het plein te staan. De vlakte vult zich met terrassen op de zon.

Vooral de komst van het Fries Museum met daarin opgenomen het Centrum Voor Film in Friesland zal dit kwartier üpgraden tot bovenlokaal centrum voor kunst, cultuur en film. Op korte afstand van het plein aan de andere kant van het Paleis van Justitie ligt immers al de stadsschouwburg De Harmonie, die andere belangrijke culturele trekker van Leeuwarden. Het Fries Museum komt te staan op de pleinvlakte zelf, vóór de vroegere westwand. Daarom maakt de komst van het museum het plein letterlijk ‘een stukje kleinschaliger’. Het bestaande winkelcentrum Het Nieuwe Zaailand in de westwand is speciaal verbouwd om ruimte voor het museum te creëeren. Het nieuwe Wilhelminaplein biedt daarnaast opnieuw ruimte aan de kermis en de weekmarkt, zoals de afgelopen eeuw de gewoonte was. Ook bijzondere evenementen kunnen weer terecht op het plein. Vier partijen ‘dragen’ het ambitieuze project: de gemeente Leeuwarden, Syntrus Achmea Vastgoed, IPMMC Vastgoed en het Fries Museum. Nieuwbouwsubsidies en exploitatiesubsidies van rijks- en provinciale overheid ondersteunen de ontwikkeling. En dan is er natuurlijk het beroemde legaat van architect Abe Bonnema van € 18 miljoen groot. ›

35 | STEDENBOUW 694

LEEUWARDEN | Herstructurering Nieuw Zaailand

Leeuwarden Aantal inwoners Belangrijke sectoren

Historisch feit Gemeenteslogan

D

94.878 inwoners (29 december 2010) financiële & zakelijke dienstverlening, de overheid en non-profitsector.

Leeuwarden is de hoofdstad van Friesland 'Kijk, dat is 't mooie van Leeuwarden!'

De volksmond blijft de grote pleinruimte vóór het Paleis van Justitie in Leeuwarden hardnekkig Het Zaailand noemen. Maar officieel heet het hier al een eeuw lang Wilhelminaplein en is Zaailand alleen de naam van de straat langs de zuidkant van de pleinruimte. Op oude foto’s in de beeldbank van het Historisch Centrum Leeuwarden is goed te zien hoe de afgelopen eeuw elke tien jaar weer het Wilhelminaplein van kleur en gevoel veranderde. Het ene decennium ging de schep in de grond voor de aanleg van een ondergrondse parkeergarage onder heel het plein. Na de ingreep stak het grootste deel van de vlakte plots een meter boven maaiveld uit. Misschien omdat onderkelderen kostbaar is. Dan weer verrees op het westelijke kwart van de pleinvlakte een groot winkelcentrum met

36 | STEDENBOUW 694

wulpse en weelderige vormen. Een forse uitbouw stulpt zomaar het Wilhelminaplein op. De geest wilde alleen nooit in de fles. Het bleef saai land. Slechts als de kermis op het plein stond, fleurde de boel op. En elke vrijdag natuurlijk. De dag van de weekmarkt.

Vier vragen aan Ynze Haitsma, projectleider Nieuw Zaailand van de dienst Stadsontwikkeling Leeuwarden.

Je komt steeds in de verhalen over het plein het legaat van architect Bonnema uit 2001 tegen. Dat was de directe aanleiding tot de huidige herontwikkeling?

Niet de aanleiding. Maar wel de reden waarom het Fries Museum in het plan is opgenomen. Eind jaren

negentig was de gemeente al plannen voor het gebied aan het ontwikkelen. In 2001 heeft de gemeenteraad beleidslijnen voor de binnenstad vastgesteld in de Totaalvisie Binnenstad 2001. Die visie keek tien jaar vooruit. In het algemeen komt de binnenstad winkelruimte te kort, en dan vooral ruimte voor grote winkels. Een vluchtige blik op de kaart van Leeuwarden leerde dat er op en rond het Wilhelminaplein ruimte te over was. Bovendien leefde er veel onvrede over het karakter van het plein. Het zou daar beter kunnen en misschien wel moeten. Daar dachten we als dienst Stadsontwikkeling over na en daar ontwikkelden we plannen voor. Dat Abe Bonnema bij zijn overlijden in 2001 een legaat ter beschikking stelde voor nieuw-

BouwInfo OPDRACHT Gemeente Leeuwarden, Syntrus Achmea Vastgoed, IPMMC Vastgoed, het Fries Museum ONTWERP Lucas | Ellerman | Van Vugt, Den Haag (Verbouw winkelcentrum Nieuw Zaailand); Hubert Jan Henket, Esch /Bonnema architecten,

Hurdegaryp (Nieuwbouw Fries Museum); SoetersVanEldonk, Amsterdam (Appartementen en commerciële ruimten);

bureau HOSPER NL BV, Haarlem (Herinrichting Wilhelminaplein en omgeving) UITVOERING Parkeergarage, winkels-woningen, Fries Museum: Bouwcombinatie Leeuwarden Centrum VOF, Leeuwarden (aannemerscombinatie van drie

aannemers: Friso Bouwgroep BV, Sneek; BAM Utiliteitsbouw regio Noord, Leeuwarden; Koopmans Bouwgroep BV, Enschede);

Winkelcentrum Zaailand: bouwcombinatie Heijmans en Van Wijnen, Gorredijk BOUWKOSTEN € 125 miljoen (Totale investering), € 16 miljoen (gemeente Leeuwarden) + € 53 miljoen (marktpartijen) + € 56 miljoen (subsidies/ legaat Abe Bonnema/parkeerbijdrage/grondopbrengsten) BOUWPROGRAMMA Nieuwbouw ondergrondse parkeergarage over 2 lagen voor 700 plaatsen; Plan Triple -A

Verbouw winkelcentrum Nieuw Zaailand inclusief uitbreiding met winkels en woningen Fries Museum met daarin opgenomen het

Centrum voor Film in Friesland

Plan Triple -A 40 appartementen boven winkels verdeeld over drie bouwblokken BOUWPERIODE Ondergrondse parkeergarage april 2009 - 7 maart 2011

Fries Museum mei 2010 - voorjaar 2013

Woonwinkelblokken mei 2010 - oktober 2011

Herbestrating Wilhelminaplein gefaseerd tussen zomer 2012 en zomer 2013

bouw voor een Fries Museum op of rond het Zaailand was een kans voor ons, maar niet het initiatief.

Wat zijn de stedenbouwkundige verbeteringen?

Om een goede inrichting van de openbare ruimte op het Wilhelminaplein mogelijk te maken moest de ondergrondse parkeergarage dieper en helemaal onder het maaiveld. Nu loopt de ruimte weer in één keer door van wand naar wand. Eigenlijk bestaat de straatruimte het Zaailand niet meer en is het nog alleen maar Wilhelminaplein. De uitbouw aan het winkelcentrum Nieuw Zaailand verdween. De oude zichtlijn van de Zuiderstraat door de Oude Lombardsteeg naar het drukke Waagplein is daardoor hersteld. Een extra uitgang leidt de auto’s uit de parkeergarage naar de Willemskade en daarmee direct richting Harlingen. De woon-winkelblokken van Plan Triple -A en van het Fries Museum komen op het Wilhelminaplein zelf te staan. De overmaat aan openbare ruimte is nu wel weg.

De Leeuwarders mochten zelf de bestrating van het nieuwe Wilhelminaplein kiezen?

Bureau HOSPER uit Haarlem heeft drie modellen ontwikkeld. Tapijt, Lijnen en Podium. Op internet mochten de Leeuwarders hun voorkeur uitspreken.

Het College van B&W en daarna ook de gemeenteraad hebben voor het model Tapijt gekozen. Dat was tevens de voorkeur van de mensen die via internet gereageerd hebben. En ook nog de goedkoopste variant zowel in aanleg als exploitatiekosten. In het hele gebied komen roodbruine klinkers, zoals die overal in de binnenstad liggen. Een pleinvlak in het midden van het Wilhelminaplein krijgt bestrating van natuurstenen klinkers. Meest beeldbepalend zijn tien volwassen bomen die onregelmatig verspreid op het plein komen te staan. Bij de definitieve uitwerking van het model Tapijt hebben we goed op de beleving van de assen van het plein gelet. Het plaatsen van straatmeubilair en de verlichting luisterde daarom nauw.

Wat worden de volgende stappen?

Op het Wilhelminaplein komen naast terrassen ook veel evenementen. Met de nieuwe inrichting ontstaan ongetwijfeld ook weer nieuwe ideeën voor evenementen die we nu nog niet hebben. We denken eraan om de straten naar het Wilhelminaplein hierbij te betrekken, bijvoorbeeld voor de jaarlijkse kermis. De bushalte vóór het Paleis van Justitie gaat in de plannen naar het Harmonieplein dat om de hoek ligt. Rond dit kleine plein zit veel horeca en we denken na over vervolgstappen daar. We moeten kijken hoe het loopt. Plan is hierna het Harmoniekwartier aan te pakken. Ook dat is één van die projecten waar we op inzetten om de binnenstad nog aantrekkelijker te maken. ❚ Vogelvlucht over het nieuwe Wilhelminaplein. Voor de straatwand rechts loopt het Zaailand. Op de verre kop van het plein staat het nieuwe Fries Museum. Vijf jaar geleden was het daar nog plein. De drie woon-winkelblokken van Triple -A links maken de pleinvlakte nog wat kleiner en intiemer. De vogelvlucht schampt linksonder het Paleis van Justitie. Rechts is de Rechtbank van Abe Bonnema in de rechterstraatwand te zien

37 | STEDENBOUW 694

Tekst | Tjerk van Duinen Beeld | Andries Geerse, Twee Snoeken, Johan de Wachter architecten, Bakers Architecten

Samen een mooie buurt maken

Huis van Droo, het nieuwe gemeenschapshuis als nieuwe entree tot de buurt Droo Zuid

“... een woongebied te realiseren dat zijn aantrekkingskracht ontleent aan de vanzelfsprekende mix van bewoners, de laagdrempelige voorzieningen voor jong en oud, de comfortabele woningen én de ontspannen sfeer.” Met deze uitdaging voor ogen hebben een groot aantal partijen in de gemeente Duiven hun krachten gebundeld om de woonbuurt Droo-Zuid nieuw leven in te blazen. Het resultaat is een uitgekiend programma van wonen, zorg en voorzieningen. Gemaakt voor en met de bewoners.

D

Duiven is een typische groeikern uit de jaren ’60-’70.

Zoals zoveel groeikernwijken is ook bij Droo-Zuid na decennia zonder vernieuwing de rek er uit: een eenzijdig woningvoorraad (eengezinswoningen), in combinatie met de vergrijzing levert een groot tekort op het gebied van wonen en zorg voor senioren. Daar wordt nu wat aan gedaan. Op de plek van 32 gesloopte woningen en een school is een nieuwbouwprogramma neergezet. Het resultaat is (ook op termijn) dat senioren naar de nieuwbouw verhuizen en hun woningen vrijkomen voor jonge gezinnen.

Buurtoverstijgend Andries Geerse heeft het stedenbouwkundig plan gemaakt van het allesbehalve doorsnee bouwproject Droo-Zuid. “Centraal idee van het plan is dat mensen zolang mogelijk zelfstandig kunnen blijven wonen. Dat doe je door zorgvragers en het zorg- en

38 | STEDENBOUW 694

welzijnsaanbod bij elkaar te brengen. Daarnaast moest het plan een doorsnede zijn van de buurt en eigenlijk van de samenleving. Dat is best ambitieus voor zo’n kleinschalig plan, maar toch is het meeste aanwezig. Droo-Zuid is zelfs een buurtoverstijgend woonservicegebied.” Niet minder ongewoon was het feit dat de bewoners van de gesloopte woningen in workshops mochten meedenken met de nieuwbouw (en of ze dat deden!). Geerse: “Ze stemden zelf in met de sloop van hun woningen als ze daar iets moois voor terugkregen. Daarnaast was de komst van een buurthuis een belangrijke voorwaarde voor het verkrijgen van draagvlak. Uiteindelijk stemden ze allen in met het plan. Vivare had nog nooit zoveel instemming meegemaakt. Dat de ontwerpprocedure wat langer duurt neem ik dan graag voor lief.”

De uitkomsten waren onder meer: zoveel mogelijk waardevolle bomen behouden, doelgroepintegratie

prima maar niet geforceerd, veel senioren die een woning mét tuin willen en parkeren voor of achter de woning. De uitwerking van de verschillende onderdelen van het bouwprogramma is ondergebracht bij drie verschillende architecten. “Daarmee creëer je diversiteit in je plan”, verklaart Geerse. “Twee ontwerpers kregen meerdere onderdelen die kruislings in het gebied liggen, zo ontstaat weer verwantschap in die diversiteit. Verder is aangestuurd op alzijdige oriëntatie en veel aandacht voor uitzicht en open zichtlijnen, weinig blinde gevels, maximaal drie lagen en zachte daklijnen. En de materialen moeten mooi verouderen.”

Een reeks volwassen platanen en essen vormden een van de basisingrediënten van het plan. Feitelijk zijn de nieuwe gebouwen tussen de grote bomen neergezet en heeft het mede de hoofdvorm bepaald van het wijkgebouw en het verpleegtehuis.

Duiven | Herstructurering Droo Zuid

BouwInfo Opdrachtgever Gemeente Duiven, Vivare, Arnhem e.v.a.

Stedenbouwkundig ontwerp Andries Geerse Stedenbouwkundige, Rotterdam Architectonisch ontwerp Johan de Wachter Architecten, Rotterdam/De Twee Snoeken, ’s-Hertogenbosch/Bakers Architecten, Utrecht Uitvoering Goldewijk, Doetinchem Bouwprogramma 32 eengezins- en seniorenwoningen, 44 zorgappartementen, wijkcentrum Huis van Droo, 56 clusterwoningen (zorg)

Tuin tussen Huis van Droo en verpleeghuis.

Droo-Zuid Wonen met uitzicht (De Twee Snoeken)

Auto’s uit beeld Architect Jan Bakers uit Utrecht kreeg twee deelprojecten: 24 vervangende woningen in de noordwesthoek en twee blokken met appartementen (nog in ontwikkelfase). Bakers over zijn aandeel: “We hebben voor beide deelprojecten kloeke blokken ontworpen met speelse dakvormen en gevels van oranje handvormsteen. De eengezinswoningen zijn in een bijna gesloten blok gegroepeerd, met aan drie kanten woningen en een vierde zijde die grotendeels is afgesloten door een langwerpig woningtype en doorlopende tuinmuren. Precies daarachter liggen de parkeerplaatsen, zodat in de groene buitenomgeving geen auto’s in beeld komen. De huizenrijen hebben een opvallend zaagtandprofiel met zink op de verticale vlakken.” De appartementen krijgen dezelfde steen, en speels aflopende daklijnen.

Verpleeghuis In de as van het plan liggen het verpleeghuis en vervangende woningen in twee stroken, beide ontworpen door Tanja Lammers van architectenbureau De Twee Snoeken. Het verpleeghuis is net als de woningen opgetrokken uit een antraciet kleurig metselwerk. Het L-vormige gebouw bevat 54 woonunits voor meervoudig gehandicapten en psychogeriatrische patiënten (pg), dagopvang, behandelkamers, fysiotherapieruimten en huiskamers. Het is een flink gebouw, maar door ingrepen oogt het kleiner.

Lammers: “De lange vleugel van het gebouw is aan

twee zijde in geknepen en met glas geopend, daar ligt het entreegebied. Ook in de oksel van de L-vorm zorgen een vide en veel glas voor extra daglichtinval. Heel functioneel daglicht, want pg-patiënten zijn rondjes lopers en dat kunnen ze nu doe in circuits met veel licht. Constructief is het verpleeghuis overigens zo ontworpen dat het omgebouwd kan worden tot een gebouw met appartementen; van vier

Voorbeeldproject Droo-Zuid zorgunits maakt men dan één appartement.” Die woningen van Lammers hebben een terugliggende begane grond aan de voorzijde, maar daar is geen voordeur te vinden. De idee is: maximaal wonen aan het park. Lammers: “Zonder voordeur hebben we voorgevels over de volle breedte kunnen maken met openslaande deuren. Met een 40 cm opgetild terras geeft dat mooi uitzicht op de omgeving.” De entree is achterom, waar verscholen achter tuinmuren ook een parkeerplaats ligt.

Huis van Droo Dan het wijkgebouw, het Huis van Droo, de entree van de wijk, het meest publieke onderdeel van DrooZuid en het onderdeel dat voor Andries Geerse als een lantaren moet fonkelen in de wijk. Architect Johan de Wachter heeft het gebouw in zijn vorm mede

geschikt naar de grote bomen die bleven staan. Het ligt net naast de as van een weg, waardoor die as een zichtlijn wordt die begint in de entree van het verpleeghuis. Het Huis van Droo herbergt een handvol functies die in de twee lagen om een centraal geplaatste sporthal liggen: aan de straatzijde een buurtlounge (links, met grote puien) en een fysiopraktijk, aan de oostzijde een judoclub, kinderlogopedie en huiswerkbegeleiding en aan de achterzijde (noord) een kinderdagverblijf en daarboven techniekruimten.

De Wachter: “In dit gebouw gebeurt van 8 uur ’s ochtend tot 12 uur ’s avonds altijd wel wat. Dat is te zien door de vliesgevels die het gebouw plaatselijk openen. De gevel is verder afgetimmerd met verticale latten van het zeer duurzame Louro Preto hout [latten met open voeg beide 43 mm; red.]. Deze afwerking loopt door in het interieur, wat vooral goed te zien is bij het buurthuis.” Ramen in deze betimmering bieden vanuit de lounge zicht op de sporthal.

Tot slot belanden we in de tuin tussen het verpleeghuis en het wijkgebouw, een ontwerp van De Wachter en Geerse. Deze tuin vertelt in de notendop waar het bij Droo-Zuid om gaat: samenleven. Deze buitenruimte wordt gedeeld door het kinderdagverblijf en de pg-afdeling van het verpleeghuis. Twee uitersten uit de levenscyclus die, wel enigszins gescheiden, dezelfde tuin gebruiken. Droo-Zuid is een prachtig voorbeeldproject van kleinschalige wijkontwikkeling dat veel navolging verdient. ❚

39 | STEDENBOUW 694

Tekst | ir. Sigrin Drost-Hofman Beeld | Adviesburo Nieman

Maatwerkadvisering leidt tot kostenbesparing parkeergarages Adviesburo Nieman heeft veel ervaring op het gebied van stalen parkeergarages opgedaan.

Dit komt door onze betrokkenheid bij de ontwikkeling van bovengrondse stalen parkeergarages in Nederland en België, onder andere als vaste adviseur van Continental Car Parks.

I

In 2004 is Adviesburo Nieman gevraagd om een brandveiligheidsconcept te ontwikkelen voor de bovengrondse stalen parkeergarage bij ziekenhuis Rijnstate in Arnhem (zie afbeelding). Opdrachtgevers van dit soort parkeergarages (ziekenhuizen, gemeenten, projectontwikkelaars) kiezen voor bovengrondse stalen parkeergarages vanwege de kostenbesparing en de veel kortere bouwtijd waarin deze gerealiseerd kan worden. Een deel van deze kostenbesparing wordt gevonden in de besparing op brandveiligheidsvoorzieningen. Door een doordacht brandveiligheidsconcept gebaseerd op Fire Safety Engineering is aangetoond dat een brandveilige garage kan worden gebouwd met een beperkt aantal voorzieningen.

Fire Safety Engineering Elk bouwwerk in Nederland moet voldoen aan het Bouwbesluit en het Gebruiksbesluit. Parkeergarages

overschrijden vaak de maximale grootte van een brandcompartiment zoals die in het Bouwbesluit is vastgelegd. Er mag van de eisen worden afgeweken als kan worden aangetoond dat een gelijke mate van brandveiligheid wordt bereikt. In ons brandveiligheidsconcept wordt gebruik gemaakt van Fire Safety Engineering om gelijkwaardigheid aan te tonen.

Hierbij zijn de volgende vragen van belang: • Blijft een brand beheersbaar zonder brandcompartimentering?

• Moet de stalen draagconstructie brandwerend worden uitgevoerd?

• Hoe verspreidt de rook zich in de garage en levert dit een belemmering voor het vluchten of de brandweerinzet?

Daarnaast geven wij advies over de brandveiligheidsinstallaties ten behoeve van brandbestrijding, brand-

De parkeergarage bij ziekenhuis Rijnstate te Arnhem is ontwikkeld door Continental Car Parks

weerinzet, detectie en ontruiming en controleren wij het ventilatieconcept onder normale gebruikscondities.

Beheersbaarheid van brand in parkeergarages De eisen in het Bouwbesluit zijn gebaseerd op het ontstaan van een compartimentsbrand; een brand die het volledige brandcompartiment omvat. Om te voorkomen dat bij zo’n brand een onbeheersbare situatie ontstaat, worden beperkingen gesteld aan de maximale grootte van een brandcompartiment. Uit onderzoek van TNO blijkt dat het brandverloop in een parkeergarage niet leidt tot een compartimentsbrand. Een brand die begint in één auto zal na verloop van tijd overslaan naar de ernaast geparkeerde auto’s. De brand van de eerste auto’s dooft echter snel nadat de brand is overgeslagen naar de volgende auto’s. Op deze manier is in parkeergarages altijd sprake van een lokale brand van een beperkt aantal auto’s. En daarmee een brand die ook zonder brandweerinzet beheersbaar blijft en waarvoor brandcompartimentering niet nodig is.

Brandwerendheid van de draagconstructie Bij realisatie van twee of meer parkeerdekken moet de draagconstructie 90 minuten brandwerend zijn, dit is veelal te reduceren tot 60 minuten vanwege een beperkte permanente vuurbelasting. Constructies worden getest op basis van de standaard brandkromme; een genormaliseerde temperatuurverloop gebaseerd op een compartimentsbrand. Door van een realistisch autobrandscenario uit te gaan en met rekenmodellen te beoordelen wat de thermische belasting en de thermische respons in de constructie is bij dit brandverloop, is aangetoond dat staalconstructies meestal nietbrandwerend hoeven worden uitgevoerd. Soms kan het nodig zijn een iets zwaarder profiel te kiezen dan in de gebruikssituatie noodzakelijk is. Europese constructieve normering staat toepassing van zo’n realistisch brandmodel (een natuurlijk brandconcept) toe.

Beperken van rookverspreiding In Nederland wordt er (uit het oogpunt van schadebeperking) van uitgegaan dat de brandweer een parkeergarage binnengaat voor repressieve inzet. Om dit mogelijk te maken wordt in besloten parkeergarages brandventilatie aangebracht; een systeem waarbij de

40 | STEDENBOUW 694

Spotlight rook één kant op wordt gestuwd zodat de brandweer de garage ‘achter’ de rook kan betreden. In open bovengrondse parkeergarages wordt rook bij voldoende openheid van de gevels via natuurlijke ventilatie afgevoerd. Dit gebeurt onder invloed van wind en drukverschillen. Voor zeer grote garages of bij een beperkte hoeveelheid gevelopeningen wordt met rookverspreidingsmodellen beoordeeld of de rook voldoende wordt afgevoerd om een veilige brandweerinzet te kunnen garanderen en of daarbij aanvullende voorzieningen zoals stuwkrachtventilatie noodzakelijk zijn. Door een brandveiligheidsconcept in te zetten gebaseerd op Fire Safety Engineering is het mogelijk brandveilige bovengrondse stalen parkeergarages te realiseren met beperkte brandveiligheidsvoorzieningen. Adviesburo Nieman adviseert u ook graag over ondergrondse en besloten parkeergarages. ❚ ? Meer informatie Ir. Sigrin Drost-Hofman Adviesburo Nieman, Zwolle Telefoon | 038 4670030 Email | s.drost@nieman.nl Ook de parkeergarage in het centrum van Twello is ontwikkeld door Continental Car Parks

Utrecht Atoomweg 400 Postbus 40217 3504 AA Utrecht T (030) 241 34 27 F (030) 241 02 66 Zwolle Dr. Van Lookeren Campagneweg 16 Postbus 40147 8004 DC Zwolle T (038) 467 00 30 F (038) 467 00 40

www.nieman.nl

ADVERTENTIE

Totaaladvisering voor parkeergarages

Eindhoven Verdunplein 17 Postbus 1385 5602 BJ Eindhoven T (040) 264 58 20 F (040) 264 58 21 info@nieman.nl www.nieman.nl

Als totaaladviseur voor parkeergarages zetten wij onze deskundigheid voor u in op diverse terreinen: • Toetsing aan regelgeving, zoals Bouwbesluit, Gebruiksbesluit en Wet Milieubeheer; • Ontwikkeling van een ventilatie- en brandveiligheidsconcept voor de gebruikssituatie en de calamiteitsituatie; • Dimensionering van de benodigde bouwtechnische, installatietechnische en organisatorische voorzieningen die uit de concepten volgen; • Onderbouwing van het concept vanuit het publiekrechtelijke eisenniveau.

Als u ons vroeg in het traject betrekt, kunnen wij meedenken over oplossingsrichtingen en het plan optimaliseren. Wij gaan daarnaast graag met u mee naar besprekingen met de gemeente en de brandweer, zodat de ontwikkeling en het vergunningentraject soepel verlopen.

www.nieman.nl

Rijswijk Nassaukade 1 Postbus 1757 2280 DT Rijswijk T (070) 340 17 20 F (070) 340 17 37

41 | STEDENBOUW 694

| Restauratie & renovatie/onderhoud Plaatsnaam Projectnaam

Het past precies. Pellikaan Bouwbedrijf B.V. (Tilburg) heeft de compacte uitbreiding van het Pieter Nieuwland College als met een schoenlepel tussen de bestaande bouw in geschoven. Het is moeilijk voor te stellen dat tijdens de bouw de school gewoon in bedrijf bleef. Roy Pellikaan, algemeen directeur van verantwoordelijk hoofdaannemer Pellikaan Bouwbedrijf stelt: ‘En toch is tijdens de bouwwerkzaamheden geen enkel schooluur verloren gegaan.’

Nieuwe hoofdentree aan het plein naast het siermetselwerk met St Franciscus

Tekst | Willem Ruyters Beeld | GAJ architecten, Willem Ruyters

Compact en efficiënt bouwen

H

‘Het lesgeven in de school moest tijdens de bouw gewoon doorgaan. Dat kon niet anders. Nergens in de buurt was ruimte vrij voor de 900 leerlingen.’ Reinier Jansen begeleidde de uitbreiding van het Pieter Nieuwlandcollege in Amsterdam namens opdrachtgever Amarantis Onderwijsgroep. Hij herinnert zich: ‘Soms moesten de kinderen buitenom lopen om het goede lokaal te bereiken. Maar het lesgeven is nooit stilgevallen.’ Roy Pellikaan is algemeen directeur van Pellikaan Bouwbedrijf B.V. (Tilburg) en de projectdirecteur bij dit werk. Hij meent: ‘Renoveren en tegelijkertijd de school openhouden, dan heb je als aannemer veel tact nodig. Een bouwer wil er de vaart inhouden. Maar met al die kinderen direct om de bouwplaats, moet je de veiligheid maximaal waarborgen. Goed plannen, veel overleggen en je daaraan houden, dan lukt het wel. Zo hebben we de vleugel met gymzalen in één keer in zijn geheel gerenoveerd. Daar betrof het vooral werk aan de gevelschil. In de andere bestaande vleugel met veel schoollokalen hebben we de renovatiewerkzaamheden in veel fasen opgeknipt. Steeds gaven

42 | STEDENBOUW 694

we duidelijk aan waar gewerkt werd en welk deel openstond voor de school.

Werkzaamheden met groot materieel zijn meest in de vakanties uitgevoerd.’

Compact = efficiënt Architect Bernard Rethmeijer van GAJ architecten (Arnhem) projecteerde de nieuwbouw midden tussen twee bestaande vleugels in. Het levert een erg compacte school op. Een fraaie vliesgevel aan de tussenbouw dient als nieuwe hoofdingang. Tegen de kopgevel van de gehandhaafde vleugel naast de hoofdentree is het siermetselwerk door Pellikaan Bouwbedrijf opgeknapt en schoongemaakt.

Sint-Franciscus is voortaan weer zichtbaar. De nieuwe tussenbouw is erg ruimtelijk opgezet. Schuinstaande kolommen laten het daglicht vanuit de daklichten diep naar beneden vallen. De scheve kolommen maken extra stabiliteitsschijven overbodig. Een lichte voorhal met brede trappartij leidt bezoekers en leerlingen direct de goede kant op. De portiersloge onder aan de trap is felrood gekleurd. ›

Amsterdam | Pieter Nieuwland College

Ook aan de James Wattweg piept de nieuwbouw even tussen de bestaande bouw uit.

Op de begane grond bevindt zich hier de Mediatheek

BouwInfo

Plattegrond laat zien hoe de nieuwbouw tussen de bestaande bouw is ingebouwd

OPDRACHT Amarantis Onderwijsgroep, Amsterdam ONTWERP GAJ architecten, Arnhem UITVOERING Pellikaan Bouwbedrijf B.V., Tilburg (Hoofdaannemer) INSTALLATIES Thermos installatietechniek b.v., Utrecht BOUWPERIODE 15 maart 2010 13 April 2011 BOUWPROGRAMMA Compacte uitbreiding van school met theater, foyer, mediatheek, schoolrestaurant, teken- en andere praktijkruimten en (gevelschil) renovatie van bestaand monumentaal schoolgebouw (1958)

43 | STEDENBOUW 694

Amsterdam | Pieter Nieuwland College

Gevels langs de Kamerlingh Onneslaan zijn gerenoveerd en energetisch opgewaardeerd

Te laat komen blijft ook op het nieuwe Pieter Nieuwland College risicovol. Boven de voorhal is knap de tribune van de theaterruimte gestapeld. Achter de toneelvloer loopt het theater uit in een foyer benevens schoolrestaurant. Waar de nieuwbouw de hoek omslaat richting James Wattstraat bevindt zich de mediatheek.

Verder zijn er veel lichte praktijklokalen voor tekenen, handvaardigheid en muziek. De school is goed voorzien van praktijkruimten voor BiNaSk (biologie/natuurkunde/scheikunde) met alle noodzakelijke technische installaties als zuurkasten en toe- en afvoer van laboratoriumgassen. Een dertigtal leslokalen is gegroepeerd in de bestaande vleugel langs de Kamerlingh Onnesweg.

Tijdens de renovatie heeft Pellikaan Bouwbedrijf de oude gang bij de lokalen getrokken. Die zijn nu groter en flexibeler wat indeling betreft. Net als bij andere moderne scholen zijn de entreeruimten zoals de lockerroom belangrijke ruimten in het sociale leven van de leerlingen. Die zien er daarom extra goed uit en zijn nergens weggestopt.

In het Theater waarvan de entree op niveau één ligt

Prettig lesgeven Pellikaan beschrijft de aanpak: ‘De gevels van de bestaande bouw hebben we zo compleet mogelijk gerenoveerd met nieuwe aluminium puien en nieuw geïsoleerde daken. Het beton hebben we naar nodig gerepareerd en esthetisch netjes gemaakt. Alle koude bruggen zijn eruit. Het metselwerk is aangeheeld en schoongemaakt. Ook de isolatie van de gevels is op een veel hoger niveau gebracht. Dan heeft het ook

44 | STEDENBOUW 694

zin de complete klimaattechniek te vervangen. Nieuwe radiatoren, nieuwe luchtbehandeling met WTW via een warmtewiel. Het probleem van droge lucht is daarmee verholpen. We krijgen van leerlingen en leraren spontaan te horen dat het tegenwoordig veel prettiger is om les te krijgen en te geven.’ De aannemer profileert zich als een scholenspecialist. Op het moment heeft Pellikaan Bouwbedrijf net een school

voor het voortgezet onderwijs in Hilversum voltooid en bouwt aan een brede basisschool volgens het Frisse Scholen-principe in Zandvoort. Pellikaan: ‘Dit was onze tweede opdracht voor de Amarantis Onderwijsgroep. We hebben dit werk verworven via een Europese aanbesteding met voorselectie. Het is prettig te merken dat je bijzonder kwaliteiten als scholenbouwer door de markt onderkend worden.’ ❚

AMSTERDAM ZUIDOOST | Renovatie Daalwijk Aan de zuidgevel zijn al veel glasbalustrades aanwezig.

De flat blinkt in de zon

Tekst | Willem Ruyters Beeld | fWillem Ruyters, Rappange & Partners Architecten

Glazen balustrades maken flats bling bling Amsterdam Zuidoost. De bekende honingraatflats in het groen. Zeker op zonnige dagen is het hier een feest om te wonen. Bijna alle honingraatflats ondergingen de afgelopen tien jaar een renovatie of werden gesloopt. Als een van de laatste buurten komt de D-wijk aan de beurt. Tot januari 2012 neemt hoofdaannemer KondorWessels Amsterdam voor eigenaar Rochdale - Delta Forte de flat Daalwijk stevig onder handen.

E

Een jaar of twee geleden is het grootste deel van de honingraatflat Daalwijk gesloopt om ruimte te maken voor laagbouw. Alleen die twee vleugels die het dichtst tegen de Daalwijkdreef aanliggen, bleven staan. 180 woningen van de bijna 500 woningen die de flat ooit telde. In 2009 heeft Rochdale- Delta Forte alle 110 appartementen van de B-vleugel inpandig gerenoveerd. Daarbij zijn in iedere woning de keuken, badkamer en toilet vernieuwd. Alle appartementen zijn voortaan aangesloten op de stadsverwarming.

Sinds augustus 2010 is de buitenkant aan de beurt. Daarnaast bouwt verantwoordelijk hoofdaannemer KondorWessels zeventig woningen in de kop van de flat aan de Daalwijkdreef om tot 230 onzelfstandige studenteneenheden. Hiervoor heeft Rappange & Partners Architecten het ontwerp geleverd. Er komen woningen die twee- drie-, of vier studenteenheden bevatten. De studenten delen steeds per woning voorzieningen als koken en sanitair. › Het aanhelen van betonrot is een belangrijk deel van het werk

45 | STEDENBOUW 694

Kijk op onze website

Kondor Wessels Amsterdam is ĂŠĂŠn van de werkmaatschappijen van Koninklijke Volker Wessels Stevin nv. Als middelgroot bedrijf ontwikkelen, bouwen en renoveren wij woningen, bedrijfsruimten en kantoren.

www.kondorwessels-amsterdam.nl

Kondor Wessels Amsterdam Naritaweg 142, 1043 ca Amsterdam Postbus 58002, 1040 ha Amsterdam t +31 (0)20 851 18 00 e info@kwadam.nl

AMSTERDAM ZUIDOOST | Renovatie Daalwijk

De nieuwe kop vn de Daalwijkflat aan de Daalwijkdreef. Hier kwam de nieuwe toegang voor de studentenflats

Schijnkolommen Tussen de galerijgevel en de parkeergarage langs de Daalwijkdreef is het één grote bouwplaats. Hoofdaannemer Kondor Wessels heeft een noodtrappenhuis opgericht, dat de bewoners vanaf de galerijen via een loopbrug over de bouwmaterialen en de aanvoerweg heen veilig naar de parkeergarage leidt. Aan de kop van de flat bouwt KondorWessels een nieuwe stijgkern met twee liften speciaal voor de studentenwoningen. Het bestaande trappenhuis in het midden van de flat gaat terug van twee liften naar één lift, een brandweerlift. Wel stopt die lift voortaan op alle verdiepingen. In de andere stijgkern blijven twee liften gehandhaafd die na de complete vervanging van alle lifttechniek voortaan op alle etages stoppen. Per saldo gaat het aantal liften in de Daalwijk omhoog. Projectleider Dave Sabelis van KondorWessels licht het een en ander toe: ’De gevelrenovatie maakt de flat veel opener en transparanter. We vervangen de zware betonnen borstweringen van de balkons en de galerijen door glazen balustrades. De betonnen schijnkolommen die de consoles in de oorspronkelijke vormgeving ondersteunen, halen we overal weg. Aan de balkonzijde verdwijnen die schijnkolommen voorgoed.

Daar zie je nu al hoe veel strakker en fraaier het aanzicht dankzij de nieuwe glazen balustrades wordt. Toch zijn ook veel mensen aan de vormgeving van die schijnkolommen gehecht. Aan de galerijgevel brengen we daarom op de even galerijen weer nieuwe schijnkolommen aan, op de oneven galerijen vervallen ze definitief.’

Wit gesausd Sabelis beschrijft de aanpak: ‘We hebben het werk opgezet als nieuwbouw. Een typische renovatie-aannemer zou woning na woning compleet in één keer afhandelen. Die methode is voor dit werk ongeschikt. Net als bij nieuwbouw hebben we treintjes gevormd van bij elkaar horende werkzaamheden die achter elkaar langskomen.

De kop aan de Daalwijkdreef is vanwege de inpandige renovatie tot studenteneenheden wel helemaal leeggeruimd, maar de 110 appartementen blijven gewoon bewoond.’ Alle galerijen zijn na de sloop van de borstweringen zo stevig beveiligd met tijdelijke hekwerken, dat ze veiliger zijn dan ooit. Sommige betonnen borstweringen zijn bewaard gebleven, en gereinigd en staan wit geschilderd op het bouwterrein gestald. Op initiatief van projectarchitect Kees Doornenbal van Rappange & Partners zal KondorWessels de betonnen borstweringen verticaal herplaatsen als gevel tegen de stijgkernen.

Sabelis stelt: ‘Veel betonconsoles vertoonden betonrot aan de koppen. Die worden opnieuw aangestort. Al het gehandhaafde beton van galerijen en balkons ondergaat een reiniging en wordt crème wit gesausd. Een compleet ander gezicht dan het vaalroze geverfde beton van vroeger. Voor de rest herstellen we de gebouwgevels.’

State-of-the-art scrollen Ook de indeling van de flat verandert. Sabelis: ‘De doorlopende binnengalerij op de eerste etage verdwijnt. Op maaiveldniveau komen bedrijfjes en maken we ruimte voor een kinderdagverblijf en buitenschoolse opvang over een of over twee lagen. We bouwen op de begane grond tevens twee grondgebonden woningen. Alle bergingen verhuizen naar de eerste etage en vervangen veel van de binnenstraatwoningen die alleen op beuk 8 tot en met 12 gehandhaafd blijven.’ Een van de zorgenkindjes van de honingraatflats verdwijnt eveneens. De vroegere verhoogde binnengalerijene zorgden voor veel sociale onveiligheid zoals ongenode gasten op de woninggalerijen. De nieuwe entrees en trappenhuizen zijn veel beter beveiligd met nieuwe beltableaus. Toegang tot de Daalwijk verkrijg je voortaan via een state-of-the-art scroll-systeem. ❚

BouwInfo OPDRACHT Rochdale - Delta Forte, Amsterdam (Blok A ombouw tot 230 studentenwoningen); Rochdale - Delta Forte, Amsterdam (Blok B, uitpandige renovatie 110 appartementen; inpandige ombouw tot kinderdagverblijf, Naschooolse opvang, commerciële ruimten) ONTWERP Rappange & Partners Architecten, Amsterdam/Den Haag Advies Delta Forte, Amsterdam (Projectmanagement, Bouwdirectie & toezicht); Adviesbureau Nieman, Utrecht (Bouwfysica); Adviesburo Strackee, Amsterdam (Constructies); Intechno ingenieursbureau, Veenendaal (Installaties); HE-adviseurs, Rotterdam (Geluid/bouwfysica) UITVOERING Kondor Wessels, Amsterdam (Hoofdaannemer) INSTALLATIES All-in Liften, Alphen aan den Rijn (Liftinstallaties); Technisch bureau Metapart, Amsterdam (E- + W-installaties) BOUWKOSTEN € 15 miljoen BOUWPERIODE Medio augustus 2010 – juni 2011 (studentenvleugel ipandige en uitpandige renovatie) Medio augustus 2010 – januari 2012 (uitpandige renovatie 110 appartementen + lifthallen + bergingsgroepen)

47 | STEDENBOUW 694

Ambtenaren gaan Nieuw Werken Anderhalve maand voor de oplevering in het atrium

LELYSTAD | Renovatie Stadhuis Beeld | EctorHoogstad, Willem Ruyters Tekst | Willem Ruyters

Bij de oplevering in 1981 behoorde het stadhuis Lelystad tot de meest energiezuinige gebouwen van Nederland. Een kantoor met klimaatgevels was in die tijd een bijzonderheid.

Dertig jaar later zijn de gevels en de installaties aan vervanging toe. Binnen één generatie zijn de klimaatprestaties van het gebouw afgezakt naar een middelmatige Energielabel C.

D

‘De instanties weigerden het gebouw nog een gebruiksvergunning te geven. Dit en de uitverhuizing van de inpandige Bibliotheek gaf de doorslag tot de renovatie.’ Geert Jan Sikkens (58) was als Hoofd Gebouwenbeheer de aangewezen man om de grootschalige renovatie van gemeentehuis Lelystad te begeleiden. ‘Omdat de Gemeenteraad vroeg om een uiterst duurzame klimaatinstallatie hebben we het plan losgelaten om te renoveren in twee fasen. We zouden jaren in de rotzooi zitten. We renoveren het complete gebouw nu gedurende een aaneengesloten periode van anderhalf jaar. Alle 700 ambtenaren zijn verhuisd naar een tijdelijke locatie. Het laatste half jaar is het aantal bouwvakkers opgelopen tot dagbezettingen van vierhonderd man.’ In de catacomben

Nieuwe westentree

krioelt het van de mensen die aan de nieuwe installatietechniek werken. Terwijl hij de ene na de andere groet, vertelt Sikkens: ‘Het verduurzamen van de installaties is een van de belangrijkste punten. De ambtenaren zullen nooit meer klagen over droge lucht.

Door het hele gebouw komen klimaatplafonds voor warmteafdracht en koeling. Aan de klimaatplafonds zijn warmtepompen gekoppeld die hun warmte en koelte halen uit twee ondergrondse WKO-bronnen.

Eén bron ligt onder het Stadhuisplein, de andere onder de Promesse. Jammer genoeg maakt regelgeving van de Provincie Flevoland het nodig om een HR+ ketel en een dry-cooler achter de hand te houden voor het onderhouden van de hoeveelheden ontrokken en toegevoegde warmte en koude in de bodem. ›

Werk aan nieuwe servers

BouwInfo OPDRACHT Gemeente Lelystad, Lelystad ONTWERP EctorHoogstad Architecten, Rotterdam ADVIES Ahronson Raadgevende Ingenieus, Amsterdam (Constructies); Deerns Raadgevende Ingenieurs, Rijswijk (Installaties); DGMR, Arnhem (Bouwfysica) UITVOERING Bouwbedrijf Noordersluis, Lelystad (Bouwkundig aannemer); Krepla Metaal, Ommen (Stalen trappen); Orka Kunststofvloeren, Vaassen (Composietvloeren) INSTALLATIES ITN, Ede (W-installaties); Ingenieurs- en Installatiebureau Koldijk, Lelystad (E-installaties) BOUWKOSTEN € 32,7 miljoen BOUWPROGRAMMA Aanleg duurzame W- en E-installaties met klimaatplafonds, nieuwe dakgevels met meer glas, nieuwe glasgevels met draaiende delen, inrichting kantoorvloeren met 500 werkplekken, herinrichting begane grond met drie publiekspleinen, 3 (deels) nieuwe entrees aan Stadhuisplein, Westentree en Dukaatpassage, bouw Trouwzaal, herinrichting Raadszaal, nieuwe entree fietsenkelder (BVO 20.305 m2) BOUWPERIODE November 2009 – mei 2011

Projectinfo

TCL Installatietechniek benut gebundelde kracht

ITN Installatietechniek Ede renoveert in opdracht van de gemeente Lelystad alle W-installaties van het stadhuis. Het werk omvat het totaal vernieuwen van alle klimaatinstallaties, de aanleg van sprinkler-installaties en het vernieuwen van het sanitair. Alle installatietechniek heeft een zeer duurzaam karakter. Voor de realisatie heeft ITN Installatietechniek Ede een aantal zusterbedrijven van DGtC ingeschakeld, zoals TCL Weesp, KIN Rijen en Van Dijnsen Breda.

Uitdagende computervloeren Projectleider Kees de Vries van TCL Weesp beschrijft het werk aan de W-installaties: ‘TCL voert namens ITN de directie over de aanleg van de totale W-installaties. Naast TCL werken de DGtC-bedrijven KIN installatietechniek (prefab leidingwerk),Van Dijnsen beveiligingen (de brandbeveiligingsinstallaties) en ITN uit Ede (sanitair) mee. De W-installatie gebruikt laagtemperatuur verwarming/koeling middels klimaatplafonds en WKO warmtekoudeopslag in de bodem (doublet-bron). Twee cascade geschakelde warmtepompen van elk 517 KW zorgen voor de warmte en koude. Twee HR+ ketels van samen 960 KW staan klaar voor piekbelastingen. Liefst 2640 klimaatplafond-panelen hebben we in de oorspronkelijke betonnen cassetteplafonds geplaatst. In de raadzaal en in de burgerzaal ligt tevens vloerverwarming. Vanaf april 2010 hebben wij constant met meer dan 25 TCLmonteurs gelopen. Op drukke momenten liep dat op tot vijftig mensen. Medio mei ronden we het werk af.’ De uitdaging lag vooral in de aanleg van de leidingen in de computervloeren van slechts 24 cm hoogte. TCL moest de leidingen op de juiste plaats naar de verdieping eronder doorvoeren. Dit gold voor zowel de leidingen van de klimaatplafonds als van de luchtbehandeling. De Vries: ‘Dit vroeg heel wat slimme afstemming met de bouwkundig aannemer en met de andere nevenaannemers.’

De Vries stipt aan: ‘Zoals vaker bij renovaties zijn we al snel na opdracht gestart op het werk zelf. TCL heeft het installatie-ontwerp van Deerns Raadgevende Ingenieurs uitgewerkt, de definitieve transmissieberekeningen en koellastberekeningen gemaakt, de werkvoorbereiding gedaan en vervolgens gingen we snel aan de slag.’

DGtC gebundelde kracht Met ruim 700 medewerkers en een jaarlijkse omzet van 90 miljoen euro behoort DGtC tot de top twintig in technische dienstverlening in Nederland. De bedrijven binnen de DGtC opereren met behoud van eigen identiteit. Ieder is sterk in de eigen regio. Synergie en samenwerking binnen DGtC vinden plaats op basis van het uitwisselen van technische specialismen. De gebundelde kracht is de sterkte van DGtC. ? Meer informatie TCL Installatietechniek, Weesp Telefoon | 0294 490620 Website | www.tcl-installatietechniek.nl

49 | STEDENBOUW 694

Projectinfo

Bouwbedrijf Noordersluis is alle verrassingen vóór

Bouwbedrijf Noordersluis verzorgt en coördineert voor de gemeente Lelystad de complete bouwkundige- en installatietechnische renovatie van het stadhuis. Projectleider Andries Kuipers: ‘Een zeer grootschalige renovatie van het complete gebouw van ruim 23000 m2. Een grote en ook zeer representatieve opdracht voor Bouwbedrijf Noordersluis. Het is een eer als in je eigen stad de gemeente een beroep op je doet om een zo aansprekend gebouw aan te pakken en weer op orde te brengen.’ Medio mei heeft Bouwbedrijf Noordersluis de renovatie afgerond.

Natuursteen en parket De renovatie in het kort: er vinden grote aanpassingen in het publieke atrium plaats en op alle kantooretages. Alle installaties door het hele gebouw heen worden vervangen en het hele stadhuis krijgt een nieuwe inrichting. Nieuwe glasgevels en een nieuwe dakgevel maken de gevels energiebewuster. Alle sanitair en toiletgroepen ondergaan een upgrade. Overal komt nieuw vast meubilair. Ook al het bestaande losse meubilair wordt vernieuwd. Bijzondere details in het project zijn de toepassing van spanplafonds voor het verbeteren van de akoestiek (opgespannen membraam) en het op alle verdiepingen aanbrengen van computervloeren (verhoogde vloeren met ruimte voor leidingen). Bouwbedrijf Noordersluis gebruikt veel hoogwaardige materialen bij de herinrichting waaronder natuursteen en parket.

Werklozen Het bouwproces kent een grote complexiteit. Veel werkzaamheden vinden tegelijkertijd plaats. Kuipers: ‘Ik en hoofduitvoerder Freerk de Vries sturen dagelijke een twintigtal medewerkers van Bouwbedrijf Noordersluis aan. Van de onderaannemers zijn er gemiddeld die anderhalf jaar een zestig man op het werk aanwezig. Het laatste half jaar is dit opgelopen tot piekdagen van vierhonderd mensen.

Het is een spannend werk. Niet te vergelijken met bijvoorbeeld een seriematige woningrenovatie. Dan weet je het na de eerste woning wel zo’n beetje. Hier moet je verrassingen zien voor te blijven. Een degelijke voorbereiding helpt dan aanzienlijk. Ook ligt het Stadhuis midden in het winkelhart van Lelystad. Dat betekent een beperkt bouwterrein en letten op de verkeersveiligheid. Als Maatschappelijk Verantwoorde Onderneming hebben we de inzet van werklozen en leerlingen op het werk gecoördineerd voor de gemeente.’ ? Meer informatie Bouwbedrijf Noordersluis BV, Lelystad Telefoon | 0320 277288 Website | www.noordersluis.nl

Een dure voorziening, die veel van de besparingen op de exploitatie teniet doet.’ Dankzij alle nieuwe installaties en bouwkundige verbeteringen scoort het gemeentehuis een Energielabel A+, meer dan het Ministerie VROM verlangt van overheidsgebouwen.

Nieuwe Werken Op de etages kreeg elke cassette in het fraaie cassetteplafond van schoonbeton een inbouw van een smetteloos wit aluminium klimaatplafond. Er komen drie varianten klimaatplafonds voor: neutraal, met een ingebouwde sprinkler en met een ingebouwde rookmelder. De hoeveelheid vierkante meters klimaatplafond is zo groot dat veel van de klimaatplafonds installatietechnisch inactief blijven. In de kantoren op etage twee en hoger passen de ambtenaren voortaan het Nieuwe Werken toe. Computervloeren maken het interieur uiterst flexibel. Sikkens wijst: ‘De ombouw naar het Nieuwe Werken zorgt voor meer capaciteit en meer efficiëntie. ›

ADVERTENTIE

Runnenbergweg 7 8171 MC Vaassen Postbus 39 8170 AA Vaassen T 0578 - 57 39 39 F 0578 - 57 19 48 E verkoop@orka.nl www.orka.nl

Producent en applicateur van coatings, (design) gietvloeren grind- en troffelvloeren, voor bedrijven en particulieren.

ORKA 50 | STEDENBOUW 694

VLOEREN

LELYSTAD | Renovatie Stadhuis

Projectinfo

Trappen en balustraden van Krepla Metaal

Krepla Metaal uit Ommen heeft in opdracht van bouwbedrijf Noordersluis al de stalen trappen en balustraden geleverd voor het gerenoveerde Stadhuis in Lelystad. Het metaalbedrijf uit Ommen heeft de volledige opdracht van engineering en productie tot en met de montage in eigen beheer uitgevoerd.

Glazen balustraden

Publieksbalies in atrium

De trappen zijn uitgevoerd in stalen trapbomen met daartussen eiken treden. Volglazen balustradepanelen en een eiken handregel maken de trappen af. Een geraffineerde combinatie van materialen die resulteert in een fraai en strak geheel. Krepla Metaal heeft eveneens de balustraden langs de nieuwe grote vides met afgeronde hoeken mogen uitvoeren. Deze balustraden heeft Krepla Metaal geconstrueerd van glazen balustradepanelen in stalen klemprofielen, afgedekt met een eiken handregel. Daarnaast zijn de vloerranden rond de vides afgewerkt met stalen perfopanelen. Achter de perfopanelen is isolatie aangebracht voor geluiddemping. Krepla Metaal heeft ruim 400 strekkende meters aan glazen balustraden geplaatst.

Aanpassingen De renovatie is bijzonder gecompliceerd en tevens groot van omvang. Vaak moest Krepla Metaal dan ook de bevestigingen aanpassen aan de bouwkundige constructie ter plekke. Vanwege het werken in een bestaand gebouw leverden de aanvoerroutes en montagemiddelen beperkingen op. Daardoor had de montageploeg te maken met allerlei aanpassingen. Dankzij de knowhow van de medewerkers van Krepla Metaal en door intensief overleg met de andere partijen kon goed op de omstandigheden ingespeeld worden.

Veel vides voor meer contact tussen vloeren

Glazen vergadercellen

? Meer informatie Krepla Metaal, Ommen Telefoon | 0529 455457 Website | www.krepla.nl

Kantoorvloer met cubicles

51 | STEDENBOUW 694

Koldijken de duurzame techniek

Al meer dan twintig jaar zijn wij gespecialiseerd in het leveren van exclusieve stalen trappen en balustraden voor zowel de utiliteitsbouw als de particuliere markt. Met technische kennis en ervaring ontwerpen wij alles geheel naar uw wens. Onze

Advies en realisatie in de techniek

vakmensen maken van dit ontwerp een uniek product, dat zorgvuldig gemonteerd en tot in detail wordt afgewerkt.

Ommen

info@krepla.nl

T 0529-455457

www.krepla.nl

Elektrotechniek

Beveiligingstechniek

Inspectietechniek

Service & Onderhoud

Datacomtechniek

Installatiebedrijf en Ingenieursbureau Koldijk B.V. Schroefstraat 30, 8223 ED AL Lelystad T 0320 - 22 13 40, F 0320 - 22 89 22 E-mail: info@koldijk.eu URL: www.koldijk.eu Kampen - Zwolle - Lelystad - Almere - Emmeloord

NOO-0031#Adv A5 Staand.qxp:NOO-0019#Adv A5 Staand.qxd

17-09-2007

16:51

Pagina 1

Amstellandlaan 78 Postbus 314 1380 AH Weesp www.tcl-installatietechniek.nl

TCL maakt al 25 jaar de meest uiteenlopende (energiezuinige) werktuigkundige installaties in de utiliteit

Projectontwikkeling • Woningbouw • Utiliteitsbouw Kleinbouw • Renovatie BOUWBEDRIJF NOORDERSLUIS MAAKT DEEL UIT VAN DE NOORDERSLUIS BOUWGROEP

BOUWEN MET BETROKKEN MENSEN

11110438_tcl.indd 1

19-05-2011 09:00:49

BEZOEKADRES: VAARTWEG 88, 8243 PP LELYSTAD TELEFOON: 0320 - 27 72 88 WEB: WWW.NOORDERSLUIS.NL E-MAIL: INFO@NOORDERSLUIS.NL

LELYSTAD | Renovatie Stadhuis

Projectinfo

Koldijk als ingenieuze E-installateur

Er zijn 500 werkplekken en 600 overlegplekken ingericht. Draadloos internet maakt het mogelijk tot in het restaurant te werken.’ Op de kantoorvloeren staan her en der glazen vergaderzaaltjes en glazen concentratiecellen. De klimaatgevels van twee raampartijen waartussen warme ventilatielucht werd afgevoerd, zijn verdwenen. Voortaan kunnen de ambtenaren de ramen openzetten. Ook de beeldbepalende witte hellende dakgevel is compleet vernieuwd met beter geïsoleerde sandwichpanelen. En met meer raampartijen die extra daglicht binnenbrengen.

Loungeplekken De bibliotheek is verhuisd vanuit de vleugel aan het Stadhuisplein naar eigen nieuwbouw achter het Stadhuis. Dit voegde in één klap 2500 m2 aan het Stadhuis

Projectinfo

ORKA Vloeren bestrijkt heel Nederland

ORKA Vloeren uit Vaassen legt in het stadhuis van Lelystad verzegelde ORKA Troffelvloeren aan in alle sanitaire ruimten (525 m2, 21 toiletgroepen). ORKA Troffelvloeren zijn kunststofvloerafwerkingen op basis van epoxyhars met als vulstoffen bijvoorbeeld op kleur gesinterde kwartsieten. De ORKA Epoxy Troffelvloer 2E-925 is uitstekend geschikt voor toepassingen in vochtige omstandigheden. In Lelystad worden de Troffelvloeren verzegeld met een laag ORKA Epoxy Coating 2WU-013 en een laag hardtop transparant.

Deze laag maakt de kunststofvloeren nog eenvoudiger schoon te houden. In de kelder komen verschillende ORKA Vloeren aan bod. In de installatieruimten in de kelder en in de naastliggende fietsenkelder ligt 1700 m2 aan ORKA Epoxy Coating 2WE-06 vloeren waarvan 550 m2 in kleurvariaties. De hellingsbaan naar de fietsenkelder krijgt een antislip afdekking van ORKA 2WE-06. ORKA Vloeren bestrijkt met zijn kunstsstofvloeren heel Nederland. ORKA is een bekende naam in kunststofvloeren voor de voedingsindustrie, maar de laatste jaren zijn ORKA kunststofvloeren sterk in opkomst in de non-profit sector zoals voor scholen en overheidsgebouwen. ? Meer informatie ORKA kunststofvloeren, Vaassen Telefoon | 0578 573939 Website | www.orka.nl

toe. Sikkens meent: ‘Wat vierkante meters betreft mogen we zeker niet klagen. We kunnen iedereen makkelijk kwijt.’ Stadhuis en Bibliotheek delen tegenwoordig de nieuwe Westentree die bestaat uit een hoge witte vestibule achter een gebouwhoge vliesgevel aan het Stationsplein. Bezoekers aan de Bibliotheek nemen hier de roltrap links omhoog, rechtdoor betreed je het publieksplein van het Stadhuis. Sikkens: ‘We grepen de vrijgekomen vierkante meters met beide handen aan. Zo kunnen we andere locaties in de stad opheffen en de dienstverlening op een hoger plan brengen.

Na de renovatie bieden we hier plek aan het UWV en het Centrum Werk en Inkomen en aan ambtenaren van de afdeling Ruimtelijke Dienstverlening. Op de begane grond komen daarom drie afzonderlijke publiekspleinen: Werk, Wonen en Burgerzaken. Dit drietal past perfect binnen de in hoofdopzet driehoekige plattegrond van het Stadhuis.’ In de etagevloer direct boven het entreeniveau zijn op veel plaatsen grote sparingen aangebracht. Die enorme vides maken het atrium tot een aantrekkelijk geheel. Een ronde receptiebalie staat centraal in de ruimte precies op het punt waar de drie toegangsassen vanuit Stadhuisplein, Westentree en Dukaatpassage elkaar kruizen. Op de bovenste vloer komt het restaurant.

Ontspannen loungeplekken voor informeel overleg geven het interieur sfeer. In de binnenhoek tegen de Raadszaal aan, verandert de vroegere VIP-ruimte in de Trouwzaal. Een mooie ruimtelijke zaal over twee lagen compleet met balkon.

Jaren zeventig Het Stadhuis Lelystad wordt beschouwd als hét hoogtepunt uit het oeuvre van Jan Hoogstad (81). Sikkens meent: ‘Bij alle aanpassingen is de originele opzet van het gebouw in ere gehouden en misschien wel versterkt. Hoewel Hoogstad enige jaren geleden uit zijn architectenbureau is teruggetreden, heeft hij zelf ook naar de plannen gekeken.’ Het wulpse staalwerk van de nieuwe luifel aan het Stadhuisplein lijkt een toevoeging van Ector. Afwijkend maar geen dissonant binnen de muzikale stijl van verdraaide en over elkaar schuivende vierkanten die deze Hoogstad uit de jaren zeventig nog steeds kenmerkt. ❚

In de jaren tachtig was Installatiebedrijf en Ingenieursbureau Koldijk B.V. de elektrotechnische installateur van de nieuwbouw van het stadhuis van Lelystad. Tijdens de huidige totaalrenovatie van het opvallende gebouw brengt Koldijk weer alle E-installaties aan. Projectleider Kees Jongkind laat weten: ‘Fantastisch dat je in je eigen stad in je eigen stadhuis mag laten zien wat je als bedrijf allemaal kan.’ Koldijk is tijdens de renovatie verantwoordelijk voor alle elektrotechnische installaties en de elektrotechnische beveiligingsinstallaties zoals de inbraakmeldinstallatie, de camerabeveiliging, de toegangscontrole en de ontruimingsinstallatie.

Als noviteit lag in het bestaande gemeentehuis Lelystad al een houten ‘computervloer’. Een gouden idee. Nieuwe data-aansluitpunten? Nieuwe stroomvoorzieningen in een kantoor? Binnen twee meter was een geschikt aansluitpunt te vinden. Om de gebruikers van het stadhuis te helpen bij aanpassingen in het interieur was er vijf dagen per week een Koldijk-medewerker aanwezig. Tijdens de huidige renovatie is een moderne uitvoering van de houten vloeropbouw aangebracht. Even ingenieus en flexibel maar duurzamer.

Lelystad en Zwolle Jongkind noemt het renovatiewerk aan het stadhuis buitengewoon boeiend: ‘Heel anders dan acht keer achter elkaar dezelfde verdiepingsvloer inrichten. Alles wat E-installatiewerk te bieden heeft, komt aan bod. De bezigheden van de dertig medewerkers van ons bedrijf variëren van het inrichten van een standaardkantoorvloer tot en met het aanbrengen van de verlichting- annex geluidsinstallatie van de raadszaal. Zo hebben we overal programmeerbare verlichting aangebracht. Dat maakt het gebruik flexibeler. Natuurlijk legden wij de voedingen naar de flink grotere W-installatie aan. In de catacomben van de kelder staan nieuwe noodstroomaggregaten. Mocht die noodstroom-installatie nodig zijn, dan schakelen de units van de W-installatie automatisch terug naar 20% van het vermogen.’ Voor de zomer nog zijn alle ambtenaren weer aan het werk. Koldijk startte maart 2009 met de eerste werkzaamheden op vloer vier. Jongkind: ‘Maar voor die tijd waren we al druk met de engineering en het uittekenen.’ De renovatie van het stadhuis is maar één project van een hele serie aan projecten in Lelystad door Installatiebedrijf en Ingenieursbureau Koldijk. Eerder voerde Koldijk al de E-installaties uit van het Smedinghuis en de nieuwe rechtbank in Lelystad. Op steenworp afstand van het stadhuis werkt Koldijk momenteel ook aan de uitbreiding van het NS station voor de nieuwe spoorlijn naar Zwolle, de plaats waar het hoofdkantoor van Installatiebedrijf en Ingenieursbureau Koldijk B.V. gevestigd is. ? Meer informatie Installatiebedrijf en Ingenieursbureau Koldijk B.V., Lelystad Telefoon | 0320 221340 Website | www.koldijk.eu

Twee medewerkers van Koldijk brengen voorzichtig de verlichting aan

53 | STEDENBOUW 694

AMSTERDAM | Groot onderhoud Bickerseiland

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Jan Derwig

Strakker dan ooit tevoren De elf woonblokken ontworpen door Paul de Ley op het Amsterdamse Bickerseiland (1981) kenmerken zich door een springerige gevellijn met veel loggia’s en uitbouwen. Binnen een strikte structuur van betonkolommen en betonvloeren biedt het complex een grote variatie aan woonplattegronden. De architectuur is van het begin af aan bewonderd, maar wel leed het project al snel na de oplevering aan vochtproblemen. Bij recent grootschalig onderhoud bracht Rob Zeeman van Architekten BNA uitkomst.

B

Begin jaren tachtig trokken enkele nieuwe wooncomplexen in Amsterdam nationaal de aandacht. Authentieke stadsvernieuwing ‘gebouwd-voor-de-buurt’, maar dan in modernistische stijl. Wit, strak en licht met platte daken. Tot deze trendsetters behoorden het woongebouw Haarlemmerhouttuinen van de architecten Herk & de Kleijn en het Westerdok-complex op Bickerseiland van Paul de Ley. Helaas klaagden de bewoners van de elf bouwblokken op Bickerseiland al snel na de oplevering in 1982 over vochtproblemen. Rob Zeeman van Zeeman Architekten BNA vertelt: ‘Aan het complex is regelmatig gesleuteld. Het was een van de eerste projecten waar men modulaire betonsteen toepaste. Een poreuze steen die lang vocht vast hield. Daarom zijn de gevels in de loop van de tijd meerdere keren gesausd. Het middel bleek erger dan de kwaal. De verflaag sloot het vocht op en veroorzaakte alleen maar meer problemen. De alleen passieve ventilatie van de appartementen hielp hierbij niet.’ Verder zijn slechte materialen gebruikt voor de gawalo-leidingen en komen veel koudebruggen voor. Zo waren de gevelkolommen ongeïsoleerd. Voor de vloerranden langs lopen betonbanden met in de dunne spouw slechts 20 mm isolatie. Op veel plekken is deze isolatie bovendien ‘vergeten’. Valspecie zorgde voor vochtbruggen.

Op veel plaatsen ontbraken noodzakelijke loodslabben.

Oplossingen Zeeman: ‘Paul de Ley (1943) was zijn carrière in 2003 al aan het afbouwen op het moment dat corporatie De Key besloot tot een sluitende aanpak van het Westerdok-complex. Meerdere renovatie-methodieken passeerden de revue. Eerst traden wij op als adviserend architect, later trokken wij de kar. Ons uiteindelijk goedgekeurde voorstel in 2007 ging uit van het inpakken van de hele betonstructuur en het compleet verwijderen en opnieuw aanbrengen van alle gevelvullingen. Alle bestaande kolommen en betonbanden bleven zitten en zijn aan de buitenkant ingepakt met hoogwaardige PIR-isolatie en daarna bekleed met polyesterbeton.’

Het gevelbeeld bleef bijna identiek. Alleen komt door het inpakken de gevel 80 mm naar voren. Hiervoor is op de begane grond de fundering aangestort en zijn op de etages aan de vloeren stalen geveldragers aangebracht. ›

54 | STEDENBOUW 694

Loggia’s en galerijen werden van onderen ingepakt

Alleen de kenners zien de 10 verschillen met 1982

BouwInfo OPDRACHT Ontwikkelaar De Principaal, Amsterdam voor corporatie De Key, Amsterdam ONTWERP Zeeman Architekten BNA, Hoorn ADVIES Cauberg-Huygen Raadgevende Ingenieurs, Amsterdam (Bouwfysica); Constructie-adviesbureau Steens BV, Zoetermeer (Constructies); Technisch Buro; Metapart, Amsterdam (Installaties) UITVOERING Slokker Bouwgroep, Almere (Hoofdaannemer) SMC kozijnen, Tilburg (Aluminium kozijnen) BOUWPROGRAMMA Gevelaanpak van 174 appartementen en 13 atelierwoningen/ bedrijfsruimtes BOUWPERIODE September 2007 - november 2009

55 | STEDENBOUW 694

Grijsbakkende klei De betonnen draagstructuur was dun gedimensioneerd met weinig constructieve overwaarde. Het nieuwe binnenblad van houtskeletbouw (140 mm dik) is weliswaar dikker maar toch lichter in gewicht dan de vroegere kalkzandsteen.

Alle hsb-bladen zijn in het werk gemaakt door hoofdaannemer Slokker Bouwgroep BV. Eigenlijk wilde de aannemer prefab hsb-binnenbladen gebruiken maar het betonskelet vertoonde te grote onregelmaat. Speciaal voor de schilrenovatie heeft CRH Clay Solutions een rode en grijze baksteen gebakken. Een zeer strakke en hoge strengperssteen volgens moduulformaat (200 x 100 mm, l x h inclusief voeg). Holten in het hart van de stenen houden het til-gewicht ARBO-vriendelijk.

Alle vrijstaande bouwblokken zijn bekleed met grijze baksteen. Terwijl de 3 blokken die aansluiten op buurpanden een rode baksteen kregen. Zeeman over de kleur: ’Het vroeg wel enige inspanning om de bewonerscommissie van de juiste steenkleuren te overtuigen. Het complex laat weer de oorspronkelijke kleuren zien, maar voor de bewoners was het wit van de sausbeurten authentiek geworden.’

Kritische Amsterdammers De nieuwe draaikiepramen zijn volledig van wit gecoat aluminium (met isolatiekern) binnen dezelfde afmetingen als de oude raampartijen. Zeeman: ‘Vroeger hadden de raampartijen schuivende aluminium delen binnen houten kozijnen. Het glasoppervlak ging bij de ingreep daarom iets omhoog. Nog een verbetering.’ Bij de loggia’s is tegen het nieuw gemetselde buitenblad een dunne staalconstructie gesteld met een afwerking van staalplaat. Dankzij deze dunnere gevel gingen de loggia’s van ‘aan de kleine kant’ naar comfortabel. Tevens zijn de karakteristieke

ioukuo

trappenhuizen naar de straat geheel gerenoveerd met witte aluminium puien. Ze zijn voortaan aan de straat afgesloten met een nieuw voorportaal. Hierdoor nam de sociale veiligheid sterk toe. Gevolg is dat alle bovenappartementen tegenwoordig een video-intercom hebben. Verder kregen de appartementen mechanische afzuiging en een HR-ketel. Tevens zijn alle nutsleidingen en de keukens vernieuwd.

Zeeman: ‘Het was een uitdaging om de detailleringen technisch beter en bijna even dun als vroeger uit te voeren. Zelfs de meest kritische bewoners vinden dat het complex er strakker dan ooit bij staat.’ ❚

ADVERTENTIE

Heraclesstraat 12 5048 CG Tilburg

Postbus 4160 5004 JD Tilburg

T 013 - 8000 100 E info@smckozijnen.nl

Professioneel in aluminium

SMC aluminium kozijnen: mooi, duurzaam en betaalbaar.

SMC Kozijnen is een professionele fabrikant van aluminium kozijnen, ramen, deuren en vliesgevels. Wij verwerken diverse systemen.

Bij ieder project wordt er gezocht naar het beste gamma om het project uit te voeren. Zelfs een combinatie van systemen kan toegepast worden. Met deze werkwijze bent u er altijd zeker van dat u het juiste systeem voor de juiste toepassing heeft. Onze fabriek heeft een KOMO attest-met-productcertificaat, waardoor u verzekert bent van de beste kwaliteit. SMC Kozijnen verwerkt enkel hoogwaardige merken en is ISO 9001 en VCA* gecertificeerd. Wij leveren aan de professionele sector. Eén van onze referentieprojecten is Bickerseiland te Amsterdam, waarover u kunt lezen in dit nummer.

Het bij Bickerseiland te Amsterdam toegepaste systeem: “Dutch-Line”.

Interresse of vragen?

Voor meer informatie of een offerte, kunt u bellen: 013 - 8000 100.

www.smckozijnen.nl www.heroal.com

56 | STEDENBOUW 694

www.roto-frank.nl

AMSTERDAM | Groot onderhoud Bickerseiland

De blokken tegen belendingen zijn met roodbakkende strengpersstenen bekleed

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Cauberg Huygen Raadgevende Ingenieurs

Projectinfo

Methodische aanpak leidt tot hernieuwd woongenot

Vanaf kort na de oplevering in 1981 plaagden vochtproblemen de elf nieuwbouwblokken op het Bickerseiland. De aanhoudende klachten leidden tot allerlei remedies die niets uithaalden. Bij het opsporen van de werkelijke oorzaken van de vochtproblemen speelde onderzoek van Cauberg Huygen Raadgevende Ingenieurs een belangrijk rol. Ir Jack Ponsteen ‘trok’ de research vanaf het eerste verzoek van eigenaar De Key.

Ir Jack Ponsteen legt uit welk onderzoekstraject Cauberg Huygen Raadgevende Ingenieurs heeft gevolgd: ‘In 2003 verzocht eigenaar De Key ons als bouwfysisch adviseur de vochtproblemen te onderzoeken. Om een totaalbeeld te krijgen besloten we allereerst via een enquête de klachten van de bewoners te inventariseren. Welke klachten speelden waar? Op 181 woningen ontvingen we zo’n 100 reacties, een buitengewoon hoge respons. In die enquête vroegen we naar stook- en ventilatiegedrag en mogelijke klachten, zoals schimmelvorming, geuroverlast en ongedierte als pissebedden en zilvervisjes. De klachten per woning presenteerden we op aanzichttekeningen, waardoor een helder beeld ontstond hoe de klachten over het gehele complex verspreid lagen.’ Wat waren incidenten en waar zaten de generieke problemen? Ponsteen: ‘Het complex kenmerkt zich door een grote variëteit aan woningen binnen een eenduidig betonskelet. Van kleine tweekamerwoningen naar grote vijfkamerappartementen. We hebben 10 woningen uit de responsgroep nader onderzocht. Om de ernst van klachten objectief vast te stellen. Vervolgens maakten we koudebrugberekeningen van kritische aansluitingen en voerden destructief onderzoek uit. Vaak bleken de bouwtekeningen niet te kloppen met de uitvoering.’

Oplossingen Enkele problemen die Cauberg Huygen tegenkwam gevolgd door de oplossing: 40% van de huishoudingen ondervond hinder van kookluchtjes van anderen. Oplossing: het aanbrengen van mechanische afzuiging door nieuwe kanalen (oorspronkelijk waren er shunt-kanalen). Er traden veel lekkages op langs galerijen en bij balkons. Oplossing: nieuwe

hemelafwatering en adequate detaillering. Scheuren in de buitengevel zorgden voor natte isolatie. Tevens kwamen veel koudebruggen voor bij vloerranden en kolommen, omdat het beton soms gewoon door liep tot het buitenblad of omdat de toch al minimale isolatie ontbrak. Oplossing: nieuwe geïsoleerde gevels met adequate detaillering.

Energierekening Ponsteen: ‘Nadat we de generieke oplossingen geleverd hadden, bleef De Key ons als bouwfysicus bij de uitvoering betrekken. Dat gaf ons de mogelijkheid in samenspraak bouwfysisch goede en uitvoerbare oplossingen aan te dragen. Telkens wanneer de aannemers in het werk afwijkende situaties aantroffen.’ Wat de EPC betreft is een waarde beneden de 1,0 gerealiseerd. De nieuwe gevelschil heeft in basis een Rc van 3,5 m2W/K. Ponsteen sluit af met: ‘Het kost altijd moeite om bewoners van de noodzaak van grofstoffelijke woningverbeteringen te overtuigen. Zij zijn het tenslotte, die om de werkzaamheden mogelijk te maken, huis en haard moeten verlaten. Met simulaties hebben we de bewoners de besparingen op energiekosten voorspeld. Dat maakt het des te prettiger dat je nu enthousiast van de bewoners terugkrijgt dat ze leuke dingen kunnen doen, omdat ze tegenwoordig zoveel besparen op de energierekening.’ ❚ ? Meer informatie Cauberg Huygen Raadgevende Ingenieurs, Amsterdam Telefoon | 020 696 71 81 Website | www.chri.nl

Research van Cauberg Huygen startte met een enquête

57 | STEDENBOUW 694

woningbouw Tekst | Willem Ruyters Beeld | Willem Ruyters, Dam & Partners

Licht, charmant en luxe tot in de keuken Gevellijsten van wit marmer. Dun gedetailleerde glazen trappenhuizen. Vierkante ramen die olijk gekanteld zijn. Een plint van gebroken zandsteenbrokken. Witte bakstenen afgewisseld met wit geglazuurde bakstenen. De sprekende details verraden het al op het eerste gezicht. Deze luxe woongebouwen zijn ontworpen door Dam & Partners. In het Amsterdamse Oranjekwartier is de eerste fase van deze woongebouwen voor het topsegment al enige tijd verhuurd. Dura Vermeer Bouw Amsterdam bouwt het komende jaar de 160 appartementen uit de tweede fase.

P

Projectleider Jan Kösters jr. van Dura Vermeer Bouw Amsterdam B.V. zit er opgeruimd bij. Uit zijn goede stemming mag je best opmaken dat de bouw van het Oranjekwartier op rolletjes verloopt. Kösters: ‘2 juli 2012. Dat is de opleveringsdatum die we hebben ingepland, maar we doen er alles aan om het eerder gereed te hebben. Dat lijkt te gaan lukken.’

Samenwerken

In zekere zin is fase C2 en C3 en bouwdeel D van project Oranjekwartier voor de meeste nevenaannemers en adviseurs een herhalingsoefening. Alleen Dura Vermeer Bouw Amsterdam B.V. zelf treedt in

het Oranjekwartier voor het eerst aan. Het bedrijf fungeert als bouwkundig aannemer met coördinatieverplichting. Maar de meeste van de zeven nevenaannemers waar Dura Vermeer Bouw mee samenwerkt, bouwden ook al aan de eerste fase. De samenwerking verloopt goed. Kösters: ‘Er is totaal geen sprake van haantjesgedrag. Ook de architect is voor ons een goede bekende.’ Als grote aannemer in de Amsterdamse regio heeft Dura Vermeer Bouw Amsterdam al vaker samengewerkt met architect Dam en partners.

Ook Kösters zelf: ‘Bij het Bastion in Amsterdam Slotervaart was Dam en Partners ook de architect. Het is prettig te merken hoe de architect de uitvoerende

Toekomstig aanzicht langs de Delflandlaan. De gele hoogbouw rechts (plandeel E) hoort bij de volgende fase.

Deze wordt gebouwd op het Koningin Wilhelminaplein waar nu de keten van de huidige fase staan

58 | STEDENBOUW 694

partijen warm voor zijn ontwerp tracht te maken. Hier bij het Oranjekwartier heeft Diederik Dam in het begin van het project een presentatie gegeven aan alle medewerkers van de nevenaannemers. Dat maak je niet vaak mee.’

Compacte ploeg Dura Vermeer Bouw Amsterdam B.V. voert de ruwbouw van parkeerkelder tot en met de eerste etage zelf uit. De tunnelbouw boven de eerste etage is de verantwoording van een onderaannemer. Tevens verzorgt de coördinerende aannemer de complete gevelsluiting met eigen personeel. Kösters: ›

AMSTERDAM | Oranjekwartier fase 2

Op het binnenplein boven de parkeergarage, plandeel D ligt recht vooruit, rechts wordt gewerkt aan C1 en C2

59 | STEDENBOUW 694

Bosch: uw partner in projecten Voor duurzame kwaliteit in apparaten én service

011244

Bosch ontwikkelt voortdurend nieuwe technologieën en apparaten die steeds zuiniger omgaan met natuurlijke energiebronnen, zonder in te leveren op kwaliteit. Kiest u ook voor duurzaamheid, kwaliteit en service dan is Bosch voor u de juiste partner in uw projecten. Voor een verantwoord beheer van apparaten in huurwoningen biedt het Bosch servicepakket “VarioGarantService” u complete zekerheid voor 5, 10 of 15 jaar. Wilt u meer weten of een afspraak maken? Bel dan naar 088 424 4523 of e-mail naar projecten@bshg.com.

011244_Bosch adv_Stedenbouw.indd 1

18-05-11 11:23

Een strakke

apparatenwand met

verlichting,

LED-

een diepglanzend front en een wengé werkblad. Dit is een opstelling om stil van te worden. Uw keuken als spannende en smaakvolle ruimte om gasten te ontvangen, zelfs als u niet kookt. Schuif aan op een Italiaanse barkruk, schenk een wijntje in of serveer een geurige koffie, vers gezet met de ingebouwde apparatuur. Het barblad rust op uw werkblad, dat is afgewerkt met de charmante en stevige vingerlastechniek. Zelfs de vormgeving van kraan en afzuigkap sluiten naadloos op elkaar aan. Werkelijk ieder detail valt perfect op z’n plek.

Voor meer informatie kijk op www.tulpkeukens.nl ADV Stedenbouw.indd 6

5/17/2011 2:51:52 PM

AMSTERDAM | Oranjekwartier fase 2 Aanzicht Delflandlaan. Vooraan de magistrale ‘kreukelgevel’ van dwarsblok Plandeel A. Langs Delflandlaan eerst plandeel B (fase 1). Het identieke Plandeel C1 daarnaast is al op hoogte en de voorgevel staat, van plandeel C2 (helemaal rechts) vordert de ruwbouw, maar daar is op deze foto niets van te zien

Als twee druppels water ‘De opdrachtgever geeft ons alle vrijheid hoe het project uit te voeren. Als onze oplossingen maar slimmer zijn dan tijdens de eerste fase en als de buitenkant en binnenkant er maar hetzelfde blijven uitzien. Als je met een schuin oog kijkt, zie je geen enkel verschil met de eerste fase. En als je met twee schuine ogen kijkt, ook niet.’ Een van de slimmigheden die Dura Vermeer Bouw heeft doorgevoerd is de tijdelijke timmerwerkplaats in de parkeerkelder. Het nieuwe deel van de parkeerkelder is in ruwbouw gereed. Meerdere timmerlieden werken daar nu in een tijdelijke volledig geoutilleerde timmerwerkplaats aan de stelkozijnen voor de gevels. In serieproductie. Kösters: ‘Het komende najaar en winter hijsen we die stelkozijnen het werk in. Dat scheelt transporttijd en opslagruimte.’ Van Dura Vermeer Bouw Amsterdam heeft op piekdagen 10 eigen medewerkers buiten aan het werk op de bouwplaats en 7 aanstuurders in de keet.

Daaronder 3 uitvoerders en 3 werkvoorbereiders.

Gehakte zandsteen Kösters: ‘Er komen twee gevelprincipes voor. De “kreukelgevel” zoals Dam het noemt, die uitkijkt op de binnentuin en dan de gevel naar de stad toe. De stadse gevel komt als prefab betonpanelen naar het project en gaat vanaf de vrachtwagen direct in het werk. Compleet beglaasd en gemetseld en al. Slechts maximaal 10.000 bakstenen brengen we op de bouwplaats zelf in het werk aan, zoals rond de liftmachinekamer en als aanhelingen. De plint van ruw gehakte gele zandsteen laten we steen voor steen leggen.’ De tuingevel bouwt de aannemer op uit prefab

balkons, prefab borstweringen en in het werk geplaatste aluminium raampartijen. Het Oranjekwartier wordt een woonwijk die typisch is voor modern Amsterdam. Luxe appartementen van buiten en van binnen. Overal glanzende materialen van een hoge bouwkwaliteit. Appartementen in zeer hoge dichtheid dichtbij metro en de snelweg.

Ideaal gelegen midden tussen Schiphol en de grachtengordel. Met het Vondelpark op fietsafstand. Kortom, een perfect woonmilieu voor expats. Kösters: ‘Tot aan de projectkeukens toe is de chique afwerking doorgezet. Zoals het hoort bij woningen van deze klasse.’ ❚

BouwInfo OPDRACHT Maarssen Groep, Amsterdam ONTWERP Dam & Partners, Amsterdam ADVIES Adams Bouwadviesbureau, Druten UITVOERING Dura Vermeer Bouw Amsterdam B.V., Amsterdam (Coördinatie en Bouwkundig aannemer); Tulp keukens, Rijssen (Keukens); Kimmenade Nederland BV, Helmond (Betonafdichting) INSTALLATIES KONE, Den Haag (Liftinstallaties en gevelonderhoudinstallaties); TCL, Weesp (W-installaties); SDR Elektrotechniek BV, Amsterdam (E-installaties); Hertzinger, Leusden (GSO installatie); DCK, Amsterdam (aanleg daktuin) BOUWKOSTEN € 22,5 miljoen (Bouwkundige kosten excl. extra opdrachten) BOUWPROGRAMMA Bouwdelen C2 en C3 en D met samen 160 huurappartementen voor de vrije sector, uitbreiding over twee lagen van ondergrondse parkeerkelder met 261 parkeerplaatsen, commerciële ruimten (op begane grond van C2 en C3) BOUWPERIODE December 2009 – 2 juli 2012

61 | STEDENBOUW 694

AMSTERDAM | Oranjekwartier fase 2

Projectinfo

TCL is uw partner voor duurzaam bouwen

Projectinfo

TCL is een landelijk opererend installatiebedrijf dat is gespecialiseerd in engineering, realisatie en het onderhouden van werktuigbouwkundige installaties. Of het nu gaat om verwarming, koeling , luchtbehandeling of loodgieterwerk, met meer dan 40 jaar ervaring staat TCL voor u klaar.

Kimmenade Nederland BV dicht kelderwanden af

Verwarmde brandslanghaspelkasten In het Oranjekwartier legt TCL de installaties in de onderliggende parkeergarage aan. TCL heeft geleverd: Het ventilatiesysteem; De brandbestrijding-installatie inclusief brandslanghaspels in verwarmde brandslanghaspelkasten; Riool- en vuilwaterafvoer installaties inclusief centrale vuilwaterpompen.

Op het project Oranjekwartier heeft Kimmenade Nederland BV als fabrikant en verwerker van het product Novacell® de kelderwanden afgedicht. Novacell® is uiterst geschikt voor het afdichten van steenachtige ondergronden zoals waterkering van betonnen wanden en dekken van parkeergarages, waterkelders, binnentuinen en daktuinen. Bij bruggen en viaducten beschermt de Novacell® de betonnen ondergrond ook tegen dooizouten. Novacell® is een naadloos en koud gespoten afdichting die in één arbeidsgang in een 4 mm dikke laag wordt aangebracht. Omdat Novacell® met water gespoten wordt, is een vochtige ondergrond voor de hechting geen probleem.

Duurzaam installeren TCL is gespecialiseerd in duurzaam bouwen en realiseert centrale installaties in woongebouwen, kantoren en bedrijfsgebouwen, waarbij vaak gebruik wordt gemaakt van wamtepompsystemen met warmte/koudopslag in de bodem. Door TCL renoveert regelmatig bestaande kantoorgebouwen middels nieuwe installaties naar een hoger energielabel. Vaak maakt TCL hiervoor gebruik van laagtemperatuur-verwarmingsystemen en koeling met hogere temperaturen. Al met al is TCL uw partner voor duurzaam bouwen. ❚

? Meer informatie Kimmenade Nederland BV, Helmond Telefoon | 0492 533112 Website | www.novacell.com

? Meer informatie

TCL, Weesp Telefoon | 0294 490620 Website | www.tcl-installatietechniek.nl

ADVERTENTIES

Amstellandlaan 78 Postbus 314 1380 AH Weesp www.tcl-installatietechniek.nl

TCL maakt al 25 jaar de meest uiteenlopende (energiezuinige) werktuigkundige installaties in de utiliteit 62 | STEDENBOUW 694

KIMMENADE

AMSTERDAM | Oranjekwartier fase 2

Projectinfo

Adams Bouwadviesbureau construeert het Oranjekwartier Adams Bouwadviesbureau is een raadgevend ingenieursbureau op het gebied van draagconstructies. Goed onderlegd in zowel de woningbouw als de utiliteitsbouw. Het bureau heeft verregaande ervaring met het sturen van het ontwerpproces in bouwteamverbanden en geïntegreerde contracten. Daarbij werkt zij al jaren met 3D-BIM.

Meer grip op het resultaat Henk van Harn trad op als constructieadviseur van het gehele Oranjekwartier. Van Harn beschrijft: ‘Wij modelleerden alle constructies, van het palenplan onder de kelder tot en met het complete casco. Deze fase in de nieuwbouw is deels een herhalingsoefening van de eerste fase. Alleen op detailniveau zijn er verschillen. Zo heeft de huidige hoofdaannemer Dura Vermeer Bouw Amsterdam gekozen om de parkeerkelder geheel in het werk te storten. Dan houd je als uitvoerende net iets meer controle over het eindresultaat. Dit komt de kwaliteit ten goede.’ Van Harn is gepokt en gemazeld in het advieswerk. ‘Het is zaak zorg te dragen voor goede communicatie en afstemming met de architect en andere betrokkenen. Hier wilde de opdrachtgever de ruimten op het maaiveld zo open mogelijk houden om de verhuurbaarheid te bevorderen. Om hieraan te voldoen ontwierpen we grote betonportalen. Het draaide op de begane grond vooral om zo min mogelijk wandschijven toe te passen. Alleen met kolommen red je het echter niet. Een dergelijk hoog gebouw heeft ook stabiliteitsschijven nodig. Vanaf de eerste etage is het woongebouw getunneld op een beukmaat van 5,4 m Dit is dezelfde stramienmaat als in de tweelaagse parkeerkelder.´ Staal of beton Adams Bouwadviesbureau ontwerpt en modelleert altijd in 3D. Van Harn: ‘We werken al weer 8 jaar alles in 3D uit. In de ontwikkeling van 3D tekenen naar BIMmen willen we voorop blijven lopen. We gebruiken daarvoor Allplan 2011 en sinds kort ook Revit Structure. Door tekenen in 3D zie je eerder en gemakkelijker de problemen. Hierdoor wordt de

ruimte voor faalkosten in de uitvoering kleiner. Ook de inzichtelijkheid in de constructie is naar het bouwteam vele malen beter. Door efficiënt te werken en een goede afstemming heeft Adams ook voor de volgende fase van het Oranjekwartier het ontwerp van de constructie al klaar.

‘Voor die hoogbouw hebben we ook een voorstel in staal gedaan aan de opdrachtgever. De zeer hoge regelmaat van deze toekomstige hoogste toren in combinatie met het steeds kleiner wordend bouwterrein maken dat staal een goede keuze is. Uiteindelijk bleek de prijsontwikkeling van staal te onzeker. Er is in goed overleg gekozen voor beton.’

Het bureau Adams Bouwadviesbureau is van oudsher sterk in woningbouw op binnenstedelijke locaties, vooral in Amsterdam. Van Harn: ‘Voor Amsterdamse architecten van de generatie Uytenhaak, Theo Bosch en Claus en Kaan zijn we een bekende adviseur, ook al werken we vanuit Druten.

Voor 2300 woningen in diverse blokken en solids op IJburg heeft Adams Bouwadviesbureau de advisering verzorgd. Adams Bouwadviesbureau was als constructeur bovendien betrokken bij woningbouwprojecten die in 2004, 2006 en 2008 de Amsterdamse Zuiderkerkprijs wonnen én bij plan Dobbelman Nijmegen dat in 2009 de architectuurprijs en rijksprijs won voor goed opdrachtgeverschap. Adams Bouwadviesbureau viert dit jaar zijn vijftienjarig bestaan. ❚ ? Meer informatie Adams Bouwadviesbureau te Druten – Sterk in verbinden Website | www.adamsbouwadvies.nl

63 | STEDENBOUW 694

n erken va “De kenm tuindorpen e bestaand vertaald ij w hebben ndaagse e naar hed en thodiek bouwme urt m een bu ingezet o n n met ee te creëre enhang en m sterke sa lijke de n een vrie g.” uitstralin

WEIDEVENNE TuINDorp

m Dragt Jan Wille w-kunst Min2 bou

NNE E V E D I E W END r E m r u p lorie sg

Holland

V.o.f. De Noordtuinen is een samenwerking tussen Bouwfonds Ontwikkeling en Ymere.

PURMEREND | Tuindorp Weidevenne

Doorsteek in de Donaudelta naar de Hof is vormgegeven als een stedenbouwkundige poort

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Min2, Willem Ruyters

Een Tuindorp met een Hof en een Park De jonge uitbreidingswijk Weidevenne is binnen één decennium uitgegroeid tot de wijk van Purmerend, die de grootste bevolking huisvest. Tegenwoordig aan 17.000 bewoners. Weidevenne ligt tegenover PurmerendCentrum op de linkeroever van het Noord-Hollands kanaal. In het Noorden van Weidevenne bouwt vof De Noordtuinen net buiten de kanaalzone aan de woonbuurt Tuindorp.

A

Architect Jan Willem Dragt van architectenbureau Min2 bouwkunst (Bergen) liet zich bij het ontwerp van Tuindorp in Purmerend Weidevenne inspireren door historische tuindorpen in Nederland. Vooral van het vooroorlogse Witte Dorp (Eindhoven) van architect Dudok zijn invloeden herkenbaar. In het rijtje woningen met langskappen langs de laan de Donaudelta verspringt de nok af en toe in hoogte. Steeds op specifieke plekken langs de straat.

Net zoals Dudok de nokhoogtes in het Witte Dorp te Eindhoven liet verspringen. Zo groeien eenvoudige rijtjeswoningen uit tot stedenbouwkundige accenten en elementen.

Spel met dakkappen

Dragt legt uit: ‘De stedenbouwkundige opzet is ontwikkeld in goed overleg met Jan Beentjes de verantwoordelijk stedenbouwkundige van de gemeente Purmerend. Extern stedenbouwkundig adviseur Robbertjan Wijntjes heeft ook adviezen geleverd.

Het buurtje is samengesteld uit geclusterde grondgebonden

woningen van een achttal verschillende types. Alle woningen zijn vernoemd naar bekende Hollandse bomen als Sering, Linde, Kastanje en Zomereik. We hebben gestreefd naar een relatief harde stedenbouwkundige rand rond de buurt. Daar plaatsten we min of meer aaneengesloten de rijwoningen. Meer naar binnen opent de buurt zich. ›

BouwInfo OPDRACHT Vof De Noordtuinen, Haarlem (combinatie Bouwfonds Ontwikkeling, Haarlem en Ymere, Amsterdam) ONTWERP Min2 bouw-kunst, Bergen UITVOERING Koning Bouw, Volendam (Hoofdaannemer) BOUWPROGRAMMA Tuindorp Fase 1: 65 koopwoningen in diverse prijsklassen en 17 sociale huurwoningen voor Woningstichting Wherestad Alkmaar Tuindorp Fase 2: 38 koopwoningen, waaronder 4 patio’s in de kanaalzone BOUWPERIODE Fase 1: juli 2010 – najaar 2011, Fase 2: zomer 2011 – zomer 2012

65 | STEDENBOUW 694

PURMEREND | Tuindorp Weidevenne

re kaders rond de hoekramen zijn met zinken zetwerk omkleed.

Verholen dakgoten zijn netjes omtimmerd zodat ze doorlopend deel uitmaken van de dakvlakken. Dragt heeft het bouwprogramma op zo’n manier over de wijk verdeeld dat het programma de stedenbouwkundige opzet versterkt. Zo vormende de ruime tweekappers Linde een open rand langs de groene kanaalzone.

In het groen van de kanaalzone zelf liggen de vier patiowoningen in een compact groepje als een stedenbouwkundige overgang naar de losstaande appartementgebouwen op andere plaatsen langs de Kanaaldijk. De (on)zelfstandige wooneenheden voor Stichting Villa en voor de Prinsenstichting zijn samengevoegd tot twee middelgrote woongebouwen en sluiten ieder een kopse kant van een bouwblok af. Op elke hoek van de Donaulaan is een bovenwoning Klimop gestapeld op een studiowoning. Dat zorgt voor een hogere beëindiging van de rij eengezinswoningen. Het geeft die belangrijke straathoek net iets meer body.

Zomereik als meest eigen Stedenbouwkundig concept

Zo liggen de woningen Kastanje in korte rijtjes rond het centrale groengebied het Park en om de Hof vind je de twaalf tweekappers van type Zomereik.’ De meeste woningtypen zijn traditionele langskappers met wonen op de begane grond en slapen op de etage. Binnen het spel van de steeds wisselende dakkappen knikken de dakvlakken van sommige hellende daken aan de uiteinden eigenwijs omhoog. De verdiepingslaag van veel woningen is bekleed met lichtgetinte Werzalit, een nagenoeg onderhoudsvrij houtcomposiet. Begane grond en kopgevels zijn meest gemetseld in genuanceerd rode vormbakstenen. Details als ingemetselde huisnummers in keramiek en grote hoekramen op de straathoeken geven de buurt een verzorgde touch. De zwa-

Vogelvlucht met vooraan de patiowoningen in de kanaalzone

66 | STEDENBOUW 694

Dragt wijst waar de Hof komt: ‘Twaalf woningen van het type Zomereik maken de straatwand rond de Hof. Verrassend genoeg waren deze woningen uit het hoogste marktsegment het snelst van allemaal verkocht. Dan doe je het toch goed als ontwikkelaar en als architect. Met hun dakkappen die ver naar beneden doorlopen, en het statige natuurstenen kader rond de grootste raampartij vinden veel mensen deze ruime tweekappers erg aantrekkelijk. Een doorsteek door de woningrij langs de Donaudelta leidt naar de Hof toe. Om daar een poort aan te duiden, hebben we er de kopgevels gespiegeld. We gaven elke kopwoning een donkerpaars gemetselde schoorsteen die boven de nok uitkomt.

Voeg daarbij de gespiegelde prominente hoekramen en iedereen ervaart haast vanzelf het idee van een stedenbouwkundige poort naar de Hof toe.’ Alle woningen in Tuindorp voldoen aan een EPC-waarde van maximaal 0,8. Kozijnen, draaiende delen en deuren zijn van hout en uitgevoerd in meest grijze en witte tinten. Overal is HR ++ beglazing toegepast.

PURMEREND | Tuindorp Weidevenne

De woningen zijn aangesloten op stadsverwarming met radiatoren en convectoren voor de warmteafdracht. Ze hebben hierdoor geen c.v.-ketel nodig. Dit bespaart weer enkele vierkante meters.

Ventilatie vindt plaats via natuurlijke ventilatie en mechanische afzuiging.

Subtiele stedenbouw Dragt heeft het stadsgroen aangegrepen om nog meer subtiele verschillen in de stedenbouw aan te brengen. Dragt: ‘De gemeente heeft beloofd voor zogeheten groene zuilen te zorgen op de straathoeken waar de Donaulaan de wijk insteekt. Langs deze laan loopt een belangrijke buslijn. Verder tekenden we bij enkele hoekwoningen lage gemetselde tuinmuren. Langs de meeste

voortuinen plaatsen we nette, lage gaashekken die met hout omkaderd zijn. Rond veel achtertuinen staan juist hoge hekwerken geschikt voor klimopbegroeiing. Als een achtertuin grenst aan openbaar gebied heb je al snel minimaal een 1,80 m hoge erfafscheiding nodig om aan het Politiekeurmerk te voldoen.’ Tuindorp Weidevenne behoort tot de laatste woningbouwprojecten waarvoor in de uitbreidingswijk Weidevenne plaats is. Misschien is het daarom dat het complete bouwteam van opdrachtgever tot en met hoofdaannemer Koning Bouw bij de bouw van Tuindorp het beste beentje voor lijkt te zetten. 28 mei op de Dag van de Bouw mogen alle inwoners van Purmerend de eerste resultaten komen bewonderen. Te voet, op de fiets, per auto of misschien omdat het Purmerend is, zelfs op de step. ❚

Stedenbouwkundige harde rand met springende kappen aan de Donaudelta

67 | STEDENBOUW 694

Tekst | Willem Ruyters Beeld | van aken architecten

De Rembrandt zet Eindhoven in een nieuw licht Midden in het winkelhart van Eindhoven bouwt Van Straten Bouw aan een stevig nieuwbouwcomplex dat de plaats inneemt van de vroegere Rembrandt-bioscoop. William van Kempen is projectleider bij hoofdaannemer Van Straten Bouw: ‘Voor ons is dit een erg intensieve klus vanwege de uitdagende logistiek. We gebruiken meest traditionele bouwtechnieken, maar de zogeheten “woonmachines” zorgen voor een innovatief tintje.’

H

Het woongebouw De Rembrandt wordt gebouwd naar een ontwerp van het Eindhovense architectenbureau van aken architecten en komt te liggen tussen de Vrijstraat en de Maximahof/Emmasingel in.

De hoofdentree tot de woningen bevindt zich aan de Maximahof/Emmasingel. Het woongebouw richt zich aan de hofzijde op het publieke gebied rond de hoogbouwtoren Admirant. Hier vertoont de Eindhovense binnenstad de laatste jaren een ongekende dynamiek. Aan de hof telt De Rembrandt zeven bouwlagen. Aan de andere kant van het gebouw langs de Vrijstraat komt De Rembrandt tot vier lagen. Op de eerste drie verdiepingen bevinden zich de studio’s zowel aan de Vrijstraat als aan de hof. Op de drie bovenste verdiepingen aan de hofzijde vind je de grotere huurappartementen. Tussen de twee clusters aan woningen ligt een binnentuin die zorgt voor daglicht diep in het gebouw. De binnentuin wordt gekruisd door een diepe insnijding die door het hele gebouw loopt. Deze insnijding begint aan de Emmasingel en eindigt aan de Vrijstraat. Een balkon dat tot boven de Vrijstraat uitsteekt, zorgt voor extra spektakel.

Just in time William van Kempen is projectleider namens de bekende Eindhovense aannemer Van Straten Bouw.

‘Van Straten Bouw en Vastgoed heeft het project in eerste opzet zelf ontwikkeld. Vervolgens heeft Wooninc. het project overgenomen. Wij hebben hier een tien medewerkers aan het werk als algemene timmerlieden en voor de coördinatie. De draagstructuur is traditioneel. Kalkzandsteen en breedplaatvloeren.

Alleen op een paar zwaar belaste plaatsen hebben Op het opgetilde open binnenplein tussen de appartementen

68 | STEDENBOUW 694

EINDHOVEN | De rembrandt

De hoofdentree tot De Rembrandt ligt aan de hof aan de Emmasingel. De glazen kop van het woongebouw wordt 's nachts een verlichte armatuur

we hoogbouwblokken toegepast. De stabiliteit komt uit dwars geplaatste wanden gecombineerd met de schijfwerking van de vloeren. Interessant is de logistiek. Het hele terrein is volledig ingebouwd en op de Vrijstraat mogen we vanzelfsprekend niet komen. Dat is een drukke winkelstraat. Met een torenkraan tillen we al het materiaal in één keer het gebouw op. Echte just-in-time delivery. Er gaat menig uur inzitten om alles af te stemmen met de leveranciers.’

Woonmachines Zogeheten ‘woonmachines’ geven de compacte studio’s een royale ruimtebeleving. Alle essentiële woonfuncties zijn samengevat in deze multifunctionele kubus van 2,70 bij 2,30 bij 2, 60 meter. In één blok een badkamer met douche, een apart toilet, een keuken en opbergruimte. Elektra, kabelaansluiting en ventilatie zijn via een normale bouwkundige schacht in de woonmachine geïntegreerd. Van Kempen: ‘We plaatsen 61

woonmachines. Daarvan zijn 58 exact hetzelfde, twee wijken af omdat ze met één zijde tegen een wand staan en één heeft een afwijkende hoogtemaat vanwege een bovenliggende constructie. Jammer genoeg zijn de woonmachines niet prefab in één keer het gebouw ingetakeld. Uiteindelijk hebben we ze als een meubelstuk op het werk in elkaar gezet. En wel met wanden van meubelplaat MDF-HPL. Elke woonmachine is gebouwd als een klein huisje in vijf fasen. ›

69 | STEDENBOUW 694

EINDHOVEN | De rembrandt

Essentiële woonfuncties zijn samengevat in de woonmachine

In de drukte van de Vrijstraat

Achtereenvolgens het leggen van het vloertje, het aanbrengen van de leidingen, het plaatsen van de wanden, het afwerken en afhangen van de deuren en ten slotte het aansluiten door een installateur. Ook in de grootste studio’s is de woonmachine de enige ruimteverdeler. Gebruiksvriendelijk en heel praktisch.

En het laat de studio’s veel royaler lijken.’

Hofzijde komt in de avond over als een grote lichtarmatuur. Hier laat Eindhoven nog eens zien dat het dé Lichtstad van Nederland is. ❚

De Rembrandt neemt de plaats in van de vroegere Rembrandt-bioscoop

Lichtarmatuur Van de voormalige Rembrandtbioscoop is niets bewaard gebleven. Wel is de oude naam overgegaan naar de nieuwbouw, want veel Eindhovenaren koesteren warme herinneringen aan de Rembrandt-bioscoop. Kubusvormige erkers met rondom glas laten de bewoners voelen dat ze tegelijkertijd én in hun eigen woning én midden in de stad zitten. Een glazen hoek op de bovenste twee verdiepingen aan de

BouwInfo OPDRACHT Wooninc., Eindhoven ONTWERP van aken architecten, Eindhoven UITVOERING Van Straten Bouw, Eindhoven (Hoofdaannemer) BOUWPERIODE Januari 2010 - medio 2011 BOUWPROGRAMMA 61 woonstudio’s (40 – 60 m2), 15 appartementen (90 – 100 m2) en commerciële ruimten in de plint INSTALLATIES Mansveld Projecten & Services, Eindhoven

71 | STEDENBOUW 694

Plaatsnaam hengelo | Brouwerij | Projectnaam Hengelo

Klassieke indeling van herenhuizen rechts zet zich door in appartementen links

Tekst &Beeld | Marcel van Rijnbach

Statige woningbouw

vervangt

industrieel erfgoed

Waar anno 2011 acht statige herenhuizen en een wooncomplex van 89 appartementen staan, werd van 1879 tot 1988 het Hengelosche Bier gebrouwen. Maar de brouwerij sloot de deuren en tot overmaat van ramp brandden in 2005 een groot deel van de historische bedrijfsgebouwen af. Er ontstond er een gapend gat aan de rand van het centrum. Ter Steege Vastgoed ontwikkelde er een woonwijk die wat architectuurstijl betreft herinnert aan het klassieke kantoorpand van de Hengelosche brouwerij en het vroegere stationsgebouw.

72 | STEDENBOUW 694

Plaatsnaam | Projectnaam

De bouwmassa heeft een getrapte opbouw

O

Ontwikkelaar Ter Steege Vastgoed Rijssen staat erom bekend leegstaande fabriekscomplexen met culturele of monumentale waarde in binnenstedelijk gebied op te kopen om daar een nieuwe impuls aan te geven.

Het bedrijf ontwikkelt nieuwe woonwijken in combinatie met transformatie van het industriële erfgoed.

Op het voormalige brouwerij-terrein dat in 1999 werd aangekocht stonden nog het brouwerijhuis en het silogebouw waar de grondstoffen voor het bier werden opgeslagen. Na de brand stond alleen de silo nog overeind; het brouwerijhuis wordt in zoveel mogelijk originele stijl herbouwd.

Dakkap met dakkapellen Wat is die stijl dan die de bebouwing op en rondom het terrein van de Hengelosche Brouwerij kenmerkte?

Een rijtje overgebleven arbeiderswoningen en historische foto’s van het oude stationsgebouw en brouwerijhuis geven uitkomst: witte spekbanden, geprofileerde sierlijsten, ramen met in metselwerk uitgevoerde neggen, diepliggende omkaderde kozijnen, topgevels in zadeldakvorm, afgesloten met een in zink of leien

BouwInfo advies Adviesburo Nieman, Arnhem, Bartels ingenieursbureau, Amersfoort UITVOERING Ter Steege Bouw Rijssen (Hoofdaannemer), NTP Groep Enschede (Infra), RGS Groep, Rijssen (Sloop en sanering) installaties Van Losser, Rijssen (E-installaties), Lesscher, Saasveld (W-installaties), Devenco Liften, Hoevelaken (Lifttechniek) overig Boeve Afbouw, Lemelerveld (Afbouw) Vakschilder, Rijssen (Glas- en schilderwerk) Rudde dakbedekking, Nijverdal (Dakbedekking) Rietmeijer, Almelo (Tegelwerk) Wichers Metaal, Vriezenveen (Staalconstructies) Veenstra & Stroeve, Roden (Kapconstructies) Wildvank, Vriezenveen (Voegwerk)

uitgevoerde dakkap. Die karakteristieke elementen vinden we terug in de nieuwbouw, met name in de acht herenhuizen. De herenhuizen zijn op de hoek gepositioneerd aan de zijde van het CS Hengelo en vormen het eind van een driehoekige taartpunt. Ze tellen zes bouwlagen tellen inclusief een parkeerkelder waar voor elke bewoner een privé parkeerplek is.

Langs de gebogen zijde komt een gracht die enigszins het beeld van de Amsterdamse grachtenpanden op-

roept. De waterpartij is 70 meter lang en heeft tevens als functie om het hemelwater te bergen voordat het wordt afgevoerd. De herenhuizen bieden de kenmerkende grachtengordel-stijl door hun smalle traveeën, klassieke gevelverdeling met dakkapellen, kroonlijst en een plint van wit geschilderd betonsteen. Op de hoek wordt het meest luxe uitgevoerde herenhuis bekroond met een dakkap en dakkapellen met zinken afwerking. ›

73 | STEDENBOUW 694

Hengelo Plaatsnaam | Brouwerij | Projectnaam Hengelo

Grote gemeenschappelijke binnentuin wordt ingeplant met halfwas bomen

Binnentuin Dankzij de historiserende stijl en het uitstekende vakmanschap van Ter Steege Bouw in de uitvoering heeft het centrum van Hengelo er weer een pareltje bij. Door allerlei oorzaken is er veel karakteristieke bebouwing in de Twentse metaalstad verdwenen. Zo is de binnenstad in de Tweede Wereldoorlog zwaar gebombardeerd, Ter Steege Vastgoed mikt met deze woonwijk op de tweeverdieners met kinderen die Henegelo eerder hebben verlaten maar weer dichtbij de stad willen wonen. Hun kinderen kunnen terecht in de riante binnentuin die met groen, speelplaatsen en meubilair wordt aangekleed. De 97 woningen worden in alle prijsklassen gebouwd.

Betere tijden Volgens projectontwikkelaar Kristian Makkinga heeft de economische crisis bijna roet in het eten gegooid tijdens de ontwikkeling. ‘De laatste tijd trekt de be-

langstelling van kopers gelukkig weer aan, maar er is zelfs een moment geweest dat we ons afvroegen of we de bouw van de appartementen wel door moesten laten gaan. Maar we geloven absoluut in deze locatie en we denken dat deze architectuur de Hengelose woonconsument aanspreekt. Alleen moeten we als vastgoedontwikkelaar meer voorfinancieren.

Meer dan de ongeschreven wet die voorschrijft dat 70 procent van de woningen moet zijn verkocht voordat er gebouwd wordt. Wij nemen dat extra risico op de koop toe, want er komen weer betere tijden. Dat merken we nu al.’

Pas de helft van het terrein is bebouwd; er resteert nog een gebied van 3,5 hectare, dat in de nabije toekomst gevuld gaat worden met grondgebonden woningen met aan de randen appartementen. IAA Architecten is gevraagd een stedenbouwkundig plan uit te werken. Ter Steege Vastgoed wil nog dit jaar beginnen met de bouw van de 200 woningen. ❚

Een referentie was dit rijtje arbeiderswoningen dat tegenover De Brouwerij staat

75 | STEDENBOUW 694

Plaatsnaam||New Amsterdam Projectnaam Kit

Tekst | Willem Ruyters Beeld | Willem Ruyters, HM architecten

Scheef wonen in Amsterdam -

West

Hij is al van verre herkenbaar. De nieuwe witte woontoren New Kit in Amsterdam-West.

Zo veel hoogbouw van zestig meter hoog staat er in deze wijk nog niet. Op zonnige dagen steekt het witte natuursteen fel af tegen het blauw van de lucht.

P

Project engineer Michel Kwant was als hoofd werkvoorbereiding voor Dura Vermeer Bouw Amsterdam vanaf start project bij de New Kit betrokken. ‘Vooral logistiek was het een lastig project. Hoe krijg je alle materiaal en materieel op het goede moment op de goede plaats. Maar dat zal misschien voor elk Amsterdams project wel gelden. Bovendien is New Kit ontworpen door twee verschillende architectenbureaus.

Eén voor de hoogbouw en één voor de laagbouw.Wel gelukkig met dezelfde constructeur. En wij als hoofdaannemer waren natuurlijk bij ieder bouwdeel dezelfde. Elk architectenbureau werkte het eigen project

76 | STEDENBOUW 694

in andere materialen uit. Dat was wel een aandachtspuntje. Natuursteen gevels met aluminium kozijnen in de hoogbouw van HM architecten tegenover baksteen in drie typen met houten kozijnen voor de laagbouw van Faro. De bouwkundige materialen van de commerciële ruimten op de onderste verdiepingen op de kop aan de Bos en Lommerweg wijken dan weer van beide woongebouwen af.’

Scheefstand Sinds midden jaren vijftig vormde de Opstandingskerk (1955) die is ontworpen door Duintjer het beeldmerk

van Amsterdam Bos en Lommer. De kerk staat bijna naast de ringweg A10. Vanwege de typische vorm van de kerktoren (42 m) kreeg de kerk al snel de bijnaam De Kolenkit. De laatste jaren is de kerk compleet ingebouwd geraakt door kantoorgebouwen. Het Rotterdamse stedenbouwkundige bureau Andries Geerse gaf in een masterplan voor de buurt dan ook aan dat langs de Bos en Lommerlaan bij het metrostation Burgemeester Van der Vlugtlaan een nieuwe landmark moest komen. HM architecten (Amsterdam) won de prijsvraag met het voorstel tot een woontoren die met negen graden net iets schever is dan de toren van Pisa.

amsterdam | New Kit

Projectinfo

Dekker Natuursteen maakt New Kit wit Als gevelbekleding voor woontoren New Kit kozen opdrachtgever en architect voor een fraaie witte graniet uit China. Om het lichte van de gevel nog meer te accentueren is het graniet gezandstraald, geborsteld en daarna gesealed. Voordat het zover was, heeft Dekker Natuursteen op de eigen vestiging in Loosdrecht een mock up van de gevel gebouwd. Zo zijn de detailleringen en aansluitingen nog beter op elkaar afgestemd. Het graniet komt uit de provincie Shandong in Noord-China en is door Dekker Natuursteen uitgebreid getest op kwaliteit. De kenmerkende aangelijmde raamstrookjes zijn zorgvuldig uitgedacht en op locatie uitgevoerd. De keuringen die door Dekker Natuursteen in China zijn uitgevoerd, zorgden voor de gewenste kwaliteit. Aan de Bos en Lommerweg valt het eindresultaat te bewonderen. ? Meer informatie Dekker Natuursteen, Loosdrecht Telefoon | 035 5823051 Website | www.dekkernatuursteen.nl

Een stadse omgeving vol dynamische scheve lijnen

Drie graden schever dan Pisa Toen die nog echt scheef stond.

Opvallend neutraal Langs de Bos en Lommerweg toont de witte toren zich op zijn slankst. Het witte graniet uit China is een exclusief materiaal in deze Vogelaarwijk. Het wit zet op een eigentijdse manier het optimisme van de wederopbouw voort.

Aan de kop leidt een mooie gebouwbrede open trap van hardhouten treden naar de commerciële ruimten. Aan de metrozijde liggen brede terrassen direct aan de vaart zowel bij de commerciële ruimten onder de hoogbouw als voor de maisonnettes op de onderste twee lagen van de laagbouw.

Tegenover de opvallende hoogbouw staat de neutrale laagbouw ernaast. Daar zit het bijzondere eerder verstopt achter de bakstenen gevels. De laagbouw bevat veel verschillende woningplattegronden onder de 74 vrije sectoren sociale huurwoningen. Merendeels grotere huurwoningen waaraan in deze wijk behoefte is.

Op de onderste twee lagen liggen eenzijdig georiënteerde maisonnettewoningen aan een middengang. Acht huurappartementen zijn samengevoegd tot vier kangoeroewoningen die zijn bestemd voor de huisvesting van zorgbehoevende kinderen of ouderen. Op deze manier wonen die zelfstandig maar toch samen met hun familie onder één dak. Op de

kop van de laagbouw heeft de architect de woningplattegronden een kwartslag gedraaid richting de groenstrook langs de spoorlijn naar Sloterdijk.

Heftige poeren De toren van 57 meter hoog van 18 bouwlagen staat op een halfverdiepte parkeerkelder die doorloopt onder de laagbouw. Het hellen van de toren begint vanaf de derde etage. Op de onderste 3 lagen langs de Leeuwendaalseweg schieten de steunberen door maar dit zijn feitelijk schijnconstructies. De scheefstand van toren geeft een voorwaartse en 'optimistische' beweging naar het westen aan. Go West Young Man! Kwant weet dat ondanks de grote scheefstand echt zware constructies achterwege konden blijven.

Het was bijna business as usual. ‘We hebben de hoogbouw gewoon getunneld. De verdiepingen kragen telkens iets uit boven de etage daaronder. De vier tunnels maten 7200 mm bij 14500 mm en zijn eerder ook in de laagbouw toegepast. Dat vroeg alleen een kleine ombouw. Per week tunnelen haalden we bij de hoogbouw één etage. Het enige afwijkende waren vier extra dwarswanden, die we met wandkisten nastorten. De dwarswanden staan direct achter de woonkamers. Onder hoog- en laagbouw samen zijn 250 heipalen geslagen. Misschien waren enkele heftige poeren van 5 bij 5 bij 2,5 m onder de toren wel het meest bijzonder.’ ❚

Doorsnede over laagbouw, kijkrichting naar scheve hoge toren

77 | STEDENBOUW 694

“Kennis werkt” Wie praat over bekistingssystemen noemt Konosch Nederland b.v.

Verkoop, verhuur, revisie en montage van stalen bekistingen en gietbouwbeveiligingen t.b.v. de woningbouw.

Hanzeweg 18-22 Tel. 038 - 477 31 11 Fax. 038 - 477 23 36 info@konosch.nl www.konosch.nl

11110425_konosch.indd 1

Groo

t sch

al ige

Wij bouwen duurzaam voor komende generaties

17-05-2011 15:31:34

War m

te-

en K oud

e-O

psla

g- t

oep

ass

ing

,w

on

ing

en

De

Sn

iep

Di

em

en

De wetenschap dat elke ontplooiing van bouwactiviteit zijn erfenis achterlaat voor komende generaties daagt ons voortdurend uit om te innoveren en te verduurzamen.

In samenwerking met gerenommeerde kennisinstituten en toonaangevende ketenpartners ontwikkelen we praktisch toepasbare concepten voor de woning- en utiliteitsbouw. Deze zijn gericht op de reductie van CO2-uitstoot, minder energiegebruik en klimaataanpassing. Onze PCS-Hybride woningen en ‘Bouwen op Water’projecten zijn hiervan mooie praktijkvoorbeelden. We bouwen toekomstbestendig.

Om komende generaties van een veilige en duurzame toekomst te voorzien.

Spaklerweg 79-81, 1099 BB Amsterdam, T (020) 462 88 88, www.duravermeerbouwamsterdam.nl

31227016_ADV_Stedenbouw_197x130 1

07-04-2011 11:51:38

amsterdam | New Kit

Projectinfo

Aluminium kozijnen en vliesgevels van Alkondor

Alkondor werkte als gevelspecialist in aluminium mee aan het project ‘New Kit'. Het Hengelose bedrijf leverde en monteerde de aluminium (geluidswerende-)kozijnen en vliesgevels van het fabricaat Alcoa RT62 en AA100Q. De kozijnen in de voor- en achterover hellende gevels staan weliswaar loodrecht, maar wel per bouwlaag trapsgewijs boven elkaar. Ze zijn afgewerkt met een brede afwaterende aluminium beplating. De kozijnen in de natuurstenen zijgevels zijn voorzien van speciaal ontwikkelde smalle aluminium ventilatieluiken, die onzichtbaar achter het natuursteen liggen. ? Meer informatie

Alkondor, Hengelo Telefoon | 074 245 53 55 Website | www.alkondor.nl

BouwInfo OPDRACHT Eigen Haard, Amsterdam ONTWERP HM Architecten Amsterdam (woontoren, projectarchitect Henk Duijzer) FARO, Lisserbroek (woongebouw, projectarchitect Jurgen van der Ploeg) Andries Geerse, Rotterdam (Stedenbouwkundig supervisor) advies Looije, Rotterdam (Constructies) Bureau Nieman, Utrecht (Bouwfysica en installaties) UITVOERING Dura Vermeer Bouw Amsterdam BV, Amsterdam (Hoofdaannemer), Dekker Natuursteen, Loosdrecht (Natuursteen gevels), Alkondor, Hengelo (Aluminium raampartijen), Konosch Nederland BV, Hasselt (Ov) (Bekistingssystemen) bouwProgramma Toren met 58 koopappartementen waarvan twee penthouses naast woongebouw met 74 vrije sector- en sociale huurwoningen, waarvan vier kangoeroewoningen (BVO 11480 m2) bouwPeriode November 2008 - april 2011 ADVERTENTIE

Gevelspecialist in aluminium en staal

Het maken van gevelconstructies is vakwerk. Ons vakwerk! Alkondor heeft zich opgewerkt tot een topbedrijf in projectmatige engineering, productie en montage van gevelconstructies.

Met ons team dat bestaat uit meer dan 100 enthousiaste, zeer betrokken vakmensen, voeren wij, vanuit ons moderne bedrijfspand in Hengelo, onze werkzaamheden uit in heel Nederland.

Geeft uw creativiteit vleugels Alkondor Hengelo BV Adv_180x125.indd 1

Wegtersweg 7-19

Postbus 29

7550 AA Hengelo

Tel. 074-245 53 55

www.alkondor.nl 26-02-2010 09:51:31 79 | STEDENBOUW 694

INSTALLATIE-ADVISEURS

Pasklare oplossingen door kennis, inventiviteit en creativiteit

WHR Installatie-adviseurs VISEURS Amsterdam bv Cruquiusweg 109L 1019 AG AMSTERDAM Postbus 1605 1000 BP AMSTERDAM tel. 020 – 463 01 55 fax.020 – 463 65 52 amsterdam@whr.nl www.whr.nl

WHR Installatie-adviseurs Breda bv Takkebijsters 51a 4817 BL Breda Postbus 9305, 4801 LH Breda tel. 076 - 549 55 10 fax.076 – 549 55 08 breda@whr.nl www.whr.nl

WHR Installatie-adviseurs Utrecht bv Maarssenbroeksedijk 19a 3542 DL UTRECHT Postbus 1105 3600 BC MAARSSEN tel. 030 – 242 63 90 fax.030 – 242 63 99 Utrecht@whr.nl www.whr.nl

Van ambachtelijk timmerwerk tot een modern interieur Wij zijn FSC gecertificeerd vraag naar de mogelijkheden in FSC

Buitendams 69, 3371 BB Hardinxveld - Giessendam 0184 - 617393 info@merbo.nl

ADVIES OP MAAT

ONDERSCHEIDEND VERMOGEN

����������� �������������

������������������������������������������������������

����������������� �������������������

Lokhorst bouw & ontwikkeling Postbus 79 1940 AB Beverwijk T 0251 - 265 000

F 0251 - 265 050

www.lokhorst.nl

www.stedenbouw.nl Surf naar de meest complete startpagina over gevels en daken!

Staat u nog niet op www.stedenbouw.nl?

Neem dan contact op met Tim van den Dungen: E t.vandungen@louwersuitgevers.nl T +31 (0)495 450095

wie doet wat

Een vermelding tussen gerenommeerde ­bedrijven in de branches op de hier volgende pagina’s?

Vanaf € 395,- per jaar weten uw klanten ook wat u doet!

Neem contact op met Cock Penning of Sander van Hout voor alle informatie: E c.penning@louwersuitgevers.nl E s.vanhout@louwersuitgevers.nl T +31 (0) 495 450095

Wat doet u eigenlijk? Voor â‚Ź 95,- per uitgave weten uw klanten dat ook! Bel (0495) 45 00 95 voor alle informatie over een vermelding in STEDENBOUW...

Wie doet wat Aannemers/ Bouwbedrijven

BAM Woningbouw Rotterdam Kralingseweg 241-249 3062 CE Rotterdam Postadres Postbus 8912 3009 AX Rotterdam T.................................................. +31 (0)10 4368600 F...................................................+31 (0)10 4365785 E info@bamwoningbouw.nl I www.bamwoningbouw.nl/nazorgrotterdam

Breijer Geyssendorfferweg 5 3088 GJ Rotterdam Postbus 51027 3007 GA Rotterdam T .................................................+31 (0)10 2976500 F ............................................... +31 (0)10 4232043 E info@breijer.nl I www.breijer.nl

Cordeel bv Lindtsedijk 22 3336 LE ZWIJNDRECHT T.................................................. +31 (0)78 6127866 E info@cordeel.nl I www.cordeel.nl

Dijkstra Draisma Postbus 200 9100 AE Dokkum Bezoekadres Bocksmeulen 23 9101 RA Dokkum T...................................................+31 (0)519 229999 F...................................................+31 (0)519 229990 E info@bgdd.nl I www.bgdd.nl

Afbouwbedrijven

Hercuton BV Touwslager 2 5253 RK Nieuwkuijk T....................................................+31 (0)73 5112660 E info@hercuton.jajo.com I www.hercuton.nl

Sprangers Bouwbedrijf Nijverheidssingel 315 4811 ZW Breda Postbus 3193 4800 DD Breda T.................................................. +31 (0)76 5239900 F.................................................. +31 (0)76 5239988 E mail@sprangers.nl I www.sprangers.nl

Aan de Stegge Bouw & Werktuigbouw Postbus 93, 7470 AB Goor T.................................................. +31 (0)547 286386 F.................................................. +31 (0)547 286380 E info@aandestegge.org I www.aandestegge.org

VolkerWessels Oostmaaslaan 71 3063 AN Rotterdam T................................................. +31 (0)10 4244244 F ................................................. +31 (0)10 4244233 E info@volkerwessels.com I www.volkerwessels.com

Bouwbedrijf de Vries en Verburg BV Postbus 59 2820 AB Stolkwijk T.................................................. +31 (0)182 341741 F................................................. +31 (0)182 342475 E info@devriesverburg.nl I www.devriesverburg.nl

Adviesbureaus

Dura Vermeer Groep NV Orfeoschouw 30 2726 JE Zoetermeer Postbus 7119 2701 AC Zoetermeer T................................................. +31 (0)79 3438080 F ................................................ +31 (0)79 3438090 E info@duravermeer.nl I www.duravermeer.nl

84 | STEDENBOUW 694

Beheer & Onderhoud IOB Struytse Hoeck 1 3224 HA Hellevoetsluis Postbus 238 3220 AE Hellevoetsluis T ................................................. +31 (0)181 318122 F................................................... +31 (0)181 321099 E algemeen@iob.nl I www.iob.nl

SRA Systeem Realisatie Afbouw BV De Witbogt 15 5652 AG Eindhoven Postbus 8737 5605 LS Eindhoven T..................................................+31 (0)40 2925999 F..................................................+31 (0)40 2925990 E info@sra-afbouw.nl I www.sra-afbouw.nl

Architecten

Van Aken Architecten Postbus 6424 5600 HK Eindhoven Stratumsedijk 44 5611 NE Eindhoven T ................................................ +31 (0)40 2163311 F ..................................................+31 (0)40 2163399 E info@vanakenarchitecten.nl I www.vanakenarchitecten.nl

deuren

C. VAN DE SANDE BV Meidoornstraat 8 4177 RS St. Willebrord T...................................................+31 (0)165 387065 F.................................................. +31 (0)165 384823 E cor@cordeur.nl I www.cordeur.nl

Elektrotechnische Installaties

Van den Pol Electrotechniek Aardvletterweg 14 3417 XL Montfoort Postbus 37 3417 ZG Montfoort T.................................................. +31 (0)348 473434 F.................................................. +31 (0)348 472294 E info@vandenpol.com I www.vandenpol.com

TES Installatietechniek Utiliteit BV Logtenburg 1 4841 PA Prinsenbeek Postbus 56 4840 AB Prinsenbeek T.................................................. +31 (0)76 5410296 F................................................... +31 (0)76 5422315 E info@tesprinsenbeek.nl I www.tesprinsenbeek.nl

Gevels

Hunter Douglas Projects Piekstraat 2 3008 AB Rotterdam T.................................................. +31 (0)10 4962222 F.................................................. +31 (0)10 4848684 E info@hunterdouglas.nl I www.hunterdouglas.nl

Projectontwikkeling

A. de Jong Installatietechniek B.V ´s-Gravelandseweg 390 3125 BK Schiedam Postbus 5 3100 AA SCHIEDAM T................................................. +31 (0)10 4469222 F.................................................. +31 (0)10 4154581 E info@dejong.nl I www.dejong.nl

Lokhorst bouw & ontwikkeling Postbus 79 1940 AB Beverwijk T.................................................. +31 (0)251 265000 F.................................................. +31 (0)251 265050 E info@lokhorst.nl I www.lokhorst.nl

Glas 8824_DHV.pdf

Glasprojecten van Noordenne BV Transportweg 11 3371 MA HARINKXVELD-GIESSENDAM Postbus 196 3370 AD HARDINXVELD-GIESSENDAM T................................................... +31 (0)184 675875 F...................................................+31 (0)184 630036 E projecten@noordennegroep.nl I www.noordennegroep.nl

22-11-10

19:19

Rijndorp Installaties BV Energieweg 45b 2382 NC Zoeterwoude T...................................................+31 (0)71 5415500 F....................................................+31 (0)71 5413185 E rijndorp-installaties.nl I www.rijndorp.com

VolkerWessels Oostmaaslaan 71 3063 AN Rotterdam T................................................. +31 (0)10 4244244 F ................................................. +31 (0)10 4244233 E info@volkerwessels.coml I www.volkerwessels.com

Timmerfabrieken

otaalcomfort

Interieurbouw

Gielissen Neos Interieurprojecten Graandijk 3, Helmond T................................................... +31 (0)492 531531 E neos@gielissen.nl I www.gielissen.com

1

Totaalcomfort BV 1271 AM HUIZEN T.................................................. +31 (0)35 5287852 F.................................................. +31 (0)35 5267270 E info@totaalcomfort.nl I www.totaalcomfort.nl

Liften

De Jong’s Timmerfabriek Bovenberg 68 2861 BB Bergambacht Postbus 5 2860 AA Bergambacht T.................................................. +31 (0)182 385888 F ................................................. +31 (0)182 386935 E info@dejongstimmerfabriek.nl I www. dejongstimmerfabriek.nl

Ventilatie M i t s u b i s h i

Soons Interieurs Bouw BV Groot Haasdal 4a 6333 AW SCHIMMERT-NUTH T................................................. +31 (0)45 4042345 E info@soons.nl I www.soons.nl

e l e v a t e s

y o u

Mitsubishi Elevator Europe BV Schietboom 20 3905 TD Veenendaal T...................................................+31 (0)318 586586 F...................................................+31 (0)318 522066 I www.mitsubishi-liften.nl

prefab bouw Installatietechniek Prefab bouw

JAZO Zevenaar bv Handelsdwarsstraat 10 6905 DJ Zevenaar Postbus 360, 6900 AJ Zevenaar T................................................... +31(0)316 592911 F................................................... +31(0)316 525360 E info@jazo.nlVloeren

Zorgvastgoed Advies- en ingenieursbureau

Imtech NV Kampenringweg 45a 2803 PE Gouda Postbus 399 2800 AJ GOUDA T.................................................. +31 (0)182 543543 F.................................................. +31 (0)182 543500 E info@imtech.eu I www.imtech.eu

VERBO Prefab BV Celciusstraat 2 6003 DG Weert Postbus 10016 6000 GA Weert T................................................. +31 (0)495 453644 F................................................. +31 (0)495 453898 E info@verbo-prefab.nl I www.verbo-prefab.nl

DHV Larixplein 1 5616 VB Eindhoven Postadres Postbus 80007, 5600 JZ Eindhoven T................................................... +31(0)40 2509250 F .................................................. +31(0)40 2509251 E eindhoven@dhv.com I www.dhv.nl

85 | STEDENBOUW 694

Wat doet u eigenlijk? Voor € 95,- per uitgave weten uw klanten dat ook! Bel (0495) 45 00 95 voor alle informatie over een vermelding in STEDENBOUW...

Wie doet wat

Bouwbedrijf D E V R I E S E N V E R B U R G O N D E R D E E L

‘t Vaartland 8 2821 LH Stolwijk Postbus 59 2820 AB Stolwijk Telefoon 0182 - 34 17 41 Telefax 0182 - 34 24 75 info@devriesverburg.nl www.devriesverburg.nl

U W

V A N

D E

B U R G L A N D

Stolwijk

G R O E P

Kennis en daadkracht Bouwbedrijf De Vries en Verburg bouwt kantoren, zorginstellingen, scholen, bedrijfsobjecten en woningen. Al 25 jaar maakt Bouwbedrijf De Vries en Verburg het verschil door betrouwbaarheid, degelijkheid en vakmanschap.

V O O R T V A R E N D E

P A R T N E R

B I J

B O U W E N

Duurzaam maatwerk bekroond Bribus feliciteert Welbions Begin 2010 verzocht Corporatie Welbions in Hengelo Bribus Keukens om mee te denken over vervanging van de keukens in renovatieproject `t Kotte.

Door de grote keuzevrijheid voor de bewoners bleek dit een hele uitdaging. De enthousiaste samenwerking tussen de medewerkers(sters) van Welbions en van Bribus zorgde er voor dat alle individuele wensen van de bewoners geïnventariseerd en gerealiseerd konden worden. Het resultaat is dat elke keuken in `t Kotte weer anders is. Precies wat ons voor ogen stond.

Welbions won de tweede prijs bij de verkiezing “De Woonprijs Twente 2010” en kreeg een eervolle vermelding voor duurzaam bouwen. Bribus keukens zijn namelijk duurzaam, mede door het gebruik van FSC-gecertificeerd hout. Wij feliciteren Corporatie Welbions en de bewoners van harte met dit resultaat. Meer weten van Bribus keukens? Bel of mail ons; een afspraak is zo gemaakt.

Industriestraat 4, 7091 DC Dinxperlo Telefoon +31 (0) 315 65 17 45 www.bribus.nl

Kosteloos kennismaken met Bouwberichten In tijden van tegenwind continu op de hoogte zijn van alle voor u interessante bouwprojecten. Nieuw en bestaand.

In Nederland of per provincie. Opdracht, ontwerp, aanbesteding... u weet alles direct.

Hoe? Via Bouwberichten krijgt u het nieuws

Week in week uit acquisit iekansen!

professioneel gepresenteerd op uw desktop.

Compleet met gegevens over marktpartijen en contactpersonen in een handig overzicht.

Niks betalen, eerst GRATIS kennismaken.

Ga naar www.cobouw.nl/ kennismakenmetbouwberichten

Bouwberichten van Cobouw. Weet wat er bouwt.* *) Cobouwt monitort 5.000 informatiebronnen in de bouwwereld!

Partners for the Future

www.cordeel.eu