Verhaal over Rie Weil

Een podium voor Juffrouw Weil, orthoptiste van het eerste uur In dit stukje wil ik ingaan op de betekenis van de orthoptie in de vroege jaren vijftig ten behoeve van scheelziende kinderen.

Ik heb mijn verhaal toegespitst op Juffrouw Weil samen met dokter Jonkers en op mijzelf.

Aanleiding Enige tijd geleden herontdekte ik in mijn boekenkast het werkstuk dat ik schreef in het laatste jaar van de HBS 1961/62 voor het vak biologie. De titel:‘strabismus’ en de nieuwe manier hoe dat behandeld werd in die jaren. Hierin legde ik uit wat strabismus inhield en iets over de behandeling.

Ik heb op het punt gestaan dit werkstuk bij het oud papier te doen, maar al bladerend kwamen er veel herinneringen boven, omdat de keuze voor het onderwerp strabismus voortkwam uit ervaringen in mijn eigen leven.

Ik was zo’n kind dat rond een jaar of 3 scheel werd.

Mijn eerste operatie vond plaats rond mijn 4e jaar in Eindhoven en werd verricht door een oogarts die toen nog niet gespecialiseerd was in de nieuwe ontwikkelingen van die behandeling.

Dat betekende dat deze operatie niet het gewenste resultaat opgeleverd had. Immers mijn ogen waren wel ‘rechtgezet’, maar er werd nog niets gedaan aan het leren kijken met twee ogen.

Ruim 3 jaar later hebben mijn ouders via een bevriend echtpaar, de familie Weil, contact gelegd met oogarts dr. Jonkers in Gorinchem, die ene juffrouw Weil (zuster van) in dienst had. De benaming orthoptiste was toen nog niet in gebruik.

Ik ben toen in Gorinchem door dr. Jonkers geopereerd en door juffrouw Weil op bijna dagelijkse basis aan het oefenen gezet (zeker in de eerste periode) om er voor te zorgen dat de twee ogen weer gingen samenwerken. Het resultaat was uitstekend en ik ben daarvoor tot op de dag van vandaag dankbaar. Overigens moest ik een half jaar in een pleeggezin wonen om de mogelijkheid te hebben zo vaak naar de praktijk te komen.

Als voorbereiding op het werkstuk biologie, met het door mij gekozen onderwerp strabismus, heb ik contact gelegd met juffrouw Weil. Aangezien zij via het netwerk van mijn ouders te bereiken was, ben ik twee maal bij haar thuis geweest in Utrecht en daaruit is dit werkstuk ontstaan.

Over hoe de kennisoverdracht toen is gegaan kan ik mij niet meer herinneren, wel dat ik een goed cijfer voor dit werkstuk kreeg.

Een klein detail: de gecommitteerde die bij het mondeling examen aanwezig was bleek scheel te zijn en dat maakte dat ik het gevoel echt iets te vertellen had.

Na mijn examen ging dit werkstuk de boekenkast in en besteedde ik er verder geen aandacht meer aan, het stond gewoon “ergens in de kast”.

Bij een recente opruimactie kwam ik het weer tegen en ik vroeg mij af of ik het zou weggooien. Om daar een beslissing over te nemen ben ik het maar eens gaan lezen.

De inhoud klopte wel, maar ik ben ben ook geschrokken van een aantal zaken die ik in dat werkstuk tegenkwam, of eigenlijk juist niet.

1e dat onder de foto van Juffrouw Weil niet haar naam stond en in een uitgeknipt artikel uit een Gorinchemse krant wel de naam van dr. Jonkers.

2e dat ik nergens in het werkstuk juffrouw Weil bedankte voor de moeite die zij heeft gedaan om mij te helpen bij het verzamelen van kennis en materiaal.

1

Zoektocht naar juffrouw Weil In eerste instantie zocht ik contact met een orthoptiste van het Flevoziekenhuis in Almere die tevens in het bestuur zit van de landelijke beroepsvereniging orthoptisten. Zij gaf mij toen de uitgave van het Xe Lustrum van de beroepsvereniging (november 2008).

Daisy Laan gaf aan mijn oude werkstuk wel in ontvangst te willen nemen.

Ook kwam ik toen op het idee om juffrouw Weil te eren voor het werk dat zij in de eerste ontwikkelingsperiode van de orthoptie heeft gedaan en dan ook nog eens toegespitst op het oefenen met mij als 8 jarige en later als ondersteuning als 17 jarige voor mijn werkstuk biologie.

Toen kwam mijn vraag: wie was juffrouw Weil, hoe heeft zij haar vak geleerd, wat deed zij voor de voor die Gorinchemse periode dat zij bij de oogarts dr. Jonkers kwam te werken en in de tijd daarna.

Om meer over juffrouw Weil te weten te komen ben ik naar mensen gaan zoeken die haar mogelijk hadden gekend.

Het eerste spoor leidde naar haar familieleden. Deze heb ik gevonden door oude vriendschapsbanden die er lang gelegen lagen tussen mijn mijn ouders en de familie Weil.

Via Linkedin lukte het in contact te komen met een neef van juffrouw Weil en via hem ook met de nichten.

Van de nichten en neven heb ik telefonisch gesproken met: Ernest Weil. Ik kreeg van hem de volgende officiële gegevens. + Rie Weil: geboren 31-05-1913 te Utrecht en overleden 03-02-2003 ook te Utrecht + Rie Weil was het 4e kind uit haar gezin van herkomst. + Rie heeft ivm TBC lange tijd ‘gekuurd’, zowel in Zwitserland als in het Nederlandse kuuroord Zonnegloren.

Na mailcontact heb ik de nichten Ingrid en Anke ontmoet. Zij nodigden mij uit om kennis te komen maken en heb ik hen uitgelegd waarom ik een zoektocht naar juffrouw Weil was gestart.

Zij vonden het een leuk idee om meer aandacht aan hun tante Rie te geven omdat het ook duidelijk was dat zij een zeer geliefde tante was.

Ook heb ik kleine zoektocht uitgezet naar dr. G.H. Jonkers, de oogarts in Gorinchem omdat juffrouw Weil bij hem in dienst was.

Al speurend op internet vond ik ‘de Stichting tot Bevordering der Orthoptie’ dat een initiatief blijkt te zijn van mijn oude oogarts dr. G.H. Jonkers.

Omdat in de statuten van de stichting staat dat er een kind van dr. Jonkers in het bestuur moest zitten kreeg ik contact met de oudste zoon Henk Jonkers.

In zijn mail kreeg ik materiaal in handen dat mij de kans bood om verder te komen in mijn zoektocht naar juffrouw Weil en haar positie in de orthoptie. Zo kwam ik te weten wie, wanneer en waar gewerkt had en bovendien een aantal artikelen waarin zijn vader ‘aan het woord is’.

2

Mijn herinneringen Juffrouw Weil was de mevrouw in de witte jas die ik de eerste weken na mijn oogoperatie in Gorinchem bijna dagelijks zag.

Het gezelligste vond ik het toestel waarbij ik tegenover haar zat en waarbij ik de plaatjes zoals een balletje links (linkeroog) en een hokje rechts (rechteroog) in een hokje moest krijgen en waarbij ik dit beeld moest ‘vasthouden’ terwijl juffrouw Weil die plaatjes ‘uit elkaar ging trekken’. Echt spiertraining van de ogen.

De leukste oefeningen vond ik die achter de cheiroscoop. Een oefening die je zelfstandig doet. Met het ene oog is een plaatje te zien en met het andere een stuk papier. Er tussen zit een spiegel.

Als je met beide ogen kijkt projecteert het plaatje zich op het papier via de spiegel en kan je als het ware de beeltenis overtrekken.

Ik herinner mij de briefjes die ik van haar meekreeg voor school en voor mijn pleeggezin waarop het weekrooster stond voor de afspraken. Ik moest regelmatig onder schooltijd naar de afspraak bij haar. De onderwijzeres hoefde maar te zeggen “Marijke, je moet naar juffrouw Weil” en dan stond ik op, verliet de school en liep naar het centrum van Gorinchem waar de oogartsenpraktijk was en waar ik meteen aan de oefeningen kon beginnen.

Vond ik dat naar? Nee zeker niet. Het was ook een heerlijke escape uit de klas.

Wat vond ik van juffrouw Weil zelf? Zij was altijd aardig, vriendelijk, aanmoedigend. Een beetje op afstand als ik zo terug kijk. Een ‘normale’ afstand in die tijd tussen een volwassene in functie en een kind.

Wel wist ik dat ik altijd bij haar terecht zou kunnen als vertrouwenspersoon, mocht er iets onprettigs in het pleeggezin of op school gebeuren. Dat was een afspraak die mijn ouders met haar gemaakt hadden als veiligheidsklep voor mij. Immers ik woonde een half jaar in een pleeggezin in Gorinchem omdat de behandeling zo intensief was dat dit niet te doen was vanuit mijn toenmalige woonplaats Eindhoven.

Ik kan mij niet herinneren of ik gebruik gemaakt heb van die mogelijkheid, ook niet of zij soms vragen stelde aan mij hoe het met mij ging.

Wie werkte waar?

In het verhaal over Rie Weil als orthoptiste is van belang te weten dat haar werkervaring en opleiding gekoppeld zijn aan de oogarts dr. Jonkers die in Gorinchem zijn praktijk begon.

Dr Jonkers was opgeleid tot oogarts in Utrecht. In 1948 verhuisde hij naar Gorinchem en was al bezig met het behandelen van scheelzien.

Juffrouw Weil is toen al redelijk snel bij hem in de praktijk gekomen, zo rond 1950/51 Zij is opgeleid in Engeland en Zwitserland en in een artikel van de hand van dr. Jonkers noemt hij haar “my technicion” Dr Jonkers ging in 1954 naar Amerika voor het bijwonen van de jaarlijkse “meeting of American Association of orthopedic technics”.

De praktijk van dr. Jonkers verhuisde naar Rotterdam en sinds 1957 was hij adjunct directeur van het Ooglijdersziekenhuis in Rotterdam en in 1959 werd hij daar directeur.

Juffrouw Weil werkte daar ook als orthoptiste, zij was met de praktijk mee naar Rotterdam verhuisd.

3

In 1961 vestigde dr. Jonkers zich als oogarts in Schiedam met een eigen praktijk aan huis en opereerde hij in het Noletziekenhuis. Net zoals hij dat in Gorinchem had gedaan.

Juffrouw Weil ging vanaf dat moment werken bij de F.C. Donderskliniek dat later een onderdeel werd van het UMC te Utrecht.

Henk Jonkers stuurde mij een kopie van drie artikelen die zijn vader schreef één pagina waarin juffrouw Weil wordt genoemd.

Ik citeer deze artikelen speciaal omdat hierin duidelijk wordt dat de werkzaamheden van juffrouw Weil duidelijk een plaats krijgen in de ontwikkeling van de orthoptie, zoals beschreven wordt door dr Jonkers.

Er blijkt een erkenning uit van haar kennis en vaardigheden en haar bijdrage aan de orthoptie.

Hier de drie eerder genoemde artikelen: 1e Het Belgische artikel staat op naam van M.G.H. Jonkers en Mme H.J.Weil: Développement/tardif de la vision binoculaire.

2e In het artikel van 20-09-1954 ‘Remarks on orthoptic training’ geeft dr. Jonkers waarschijnlijk een lezing in New York t.b.v. de jaarlijkse ‘meeting of American Association of orthoptic technics’. Uit dit artikel: My technician, Miss Weil, has repeatdly visited othoptic centers in England as well as in Switzerland, and I feel extremely happy that now I can put satisfying results before you, owing in a great measure to her application, staying power and pedagogic qualities.

3e Daarnaast is er nog een Duitstalig artikel ‘aus der Augenklinik Rotterdam Direktor Dr. G.H. Jonkers ‘Ergebnisse der orthoptischen Behandlung von dekompensierten Phorien’ dat op naam staat van: ‘ G.H. Jonkers, J.Vader, Assitenzartzt der Klinik und H.J. Weil, Orthoptistin de Klinik.

Over de opleiding tot orthoptiste In mijn zoektocht naar juffrouw Weil ben ik er altijd vanuit gegaan dat zij degene was die de opleiding orthoptie in Utrecht heeft opgezet.

Uit de gegevens die ik verzamelde bleek dat deze aanname niet klopte. Misschien was mijn herinnering een overblijfsel van enthousiaste familieverhalen over Rie Weil.

Wel is duidelijk dat juffrouw Weil in de praktijk komt werken van dokter Jonkers. Ook dat in die tijd orthoptistes naar Zwitserland of Engeland werden gestuurd om daar een opleiding te volgen. In de uitgave van hieronder genoemd boekje heeft dr. Jonkers een Engels opgeleide orthoptiste in dienst. Of het hier gaat over juffrouw Weil is onduidelijk, de naam wordt niet genoemd. Wel weet ik dat juffrouw Weil ook in Engeland is opgeleid.

Ter gelegenheid van het 10e lustrum van de Nederlandse Vereniging van Orthoptisten en de opleiding Orthoptie aan de Hogeschool Utrecht in 2008 verscheen er een uitgave waarin de geschiedenis van het vak werd beschreven, over de opleiding, de start van het vak, en de mensen die het betrof.

Ik citeer uit de inleiding van dat boekje: “In 1957 verschijnt een advertentie in het dagblad Trouw: Het Nederlands Gasthuis voor Ooglijders, F.C. Donderstraat 65 Utrecht, vraagt een juffrouw voor het trainen van scheelziende kinderen (ortoptiste).”

Op welke wijze juffrouw Weil in dienst kwam bij dr. Jonkers heb ik niets kunnen ontdekken, ook de familie weet dat niet. Had zij al eerder een opleiding gedaan waaruit bleek dat zij goed kon omgaan met kinderen? Het is onbekend. Terug rekenend is Juffrouw Weil 38/39 jaar als zij met haar werk start in Gorinchem. Hiervoor zal zij vrij zeker ergens gewerkt hebben en een opleiding hebben 4

genoten.

Jammer genoeg is het niet gelukt om gegevens over haar te vinden in oude dossiers van zowel de Ooglijderskliniek in Rotterdam als van de F.C. Donderskliniek. Beide instanties gaven aan dat de dossiers te oud waren en inmiddels vernietigd zijn.

In mijn zoektocht naar mensen die toen in 2008 dat jubileum bijwoonden bleek een oud orthoptiste te zitten die juffrouw Weil nog had meegemaakt. Dat betreft Lydia Elgersma die nu 90 jaar is.

Het was leuk haar telefonisch te spreken en te merken hoe enthousiast zij vertelde over haar werkzame periode. Zij was ooit gevraagd op grond van haar ervaring met kinderen om orthoptiste te worden bij oogarts dr. Poshumus en deed haar opleiding in Zwitserland.

Omdat er nog geen officiële opleiding bestond gingen deze vrouwen in de leer zoals bijvoorbeeld Lydia Elgersma in Zwitserland. Anderen gingen naar Engeland.

Lydia Elgersma kan zich juffrouw Weil goed herinneren. Hun leeftijdsverschil was 20 jaar.

De onderlinge verhoudingen tussen collega’s met een dergelijk leeftijdsverschil in die tijd was vaak wat formeler dan tegenwoordig. Zij kon helaas over juffrouw Weil niet heel veel meer vertellen anders dan beroepsmatige zaken die ik al kende.

Conclusie en nawoord Ik heb veel aan juffrouw Weil te danken. Zowel betreffende de behandeling mijn ogen als 8 jarige, als aan de hulp en steun die zij gaf toen ik als 17 jarige mijn werkstuk maakte over strabismus.

Met het schrijven van dit stuk heb ik mij vanuit mijn huidige levensfase verdiept in het leven van juffrouw Weil, Rie Weil.

Ik hoop dat ik haar een podium heb kunnen geven dat zij in mijn (rechte) ogen verdient.

Ook vind ik het leuk om een stukje geschiedenis te hebben geschreven over het ontwikkelen van een nieuw beroep voor vrouwen.

Marijke Laane, 2023 ______________________________________________________ Genoemde uitgaves: Uitgave van de Nederlandse Vereniging van Orthoptisten en de Opleiding Orthoptie aan de Hogeschool Utrecht. ISBN 9789090235394 “Xe LUSTRUM” november 2008 1e Belgische artikel op naam van M.G.H. Jonkers en Mme H.J.Weil: Développement/tardif de la vision binoculaire.

2e Remarks on orthoptic training’ , 20-09-1954, New York. dr. Jonkers de jaarlijkse meeting of American Association of orthoptic technics.

3e Duitstalig artikel ‘aus der Augenklinik Rotterdam Direktor Dr. G.H. Jonkers ‘Ergebnisse der orthoptischen Behandlung von dekompensierten Phorien’ ,op naam: ‘ G.H. Jonkers, J.Vader, Assitenzartzt der Klinik ind H.J. Weil, Orthoptistin de Klinik.

Meer over dr. Jonkers via de site www.jonkersprijs.nl Stichting tot bevordering van de orthoptie Copie van de site: Wie is Jonkers?

Dr G.H. Jonkers (1915-1998) was de grondlegger van de orthoptie in Nederland. Kort na het einde van de Tweede Wereldoorlog nam hij een orthoptist uit Engeland in dienst. Hij was de grote initiator bij het tot stand komen van de opleiding tot orthoptist in Nederland. In 1954 richtte Jonkers de studiegroep Motiliteit en Binoculair Zien op. In 1957 werd de Stichting Opleiding Orthoptische Hulpkrachten opgericht waarvan de

5

naam later veranderd werd in de Stichting Opleidingsinstituut voor Orthoptisten.

Voor meer info: zie bovenstaande site

6