Maand van de Geschiedenismagazine 2020

MAAND VAN DE GESCHIEDENIS OKTOBER 2020

NEEM GRATIS MEE

ABDELKADER BENALI ‘SINDS IK ALS KIND NAAR NEDERLAND KWAM BEN IK ONTWORTELD’

EROP UIT!

DE BESTE TIPS. MEER DAN 400 ACTIVITEITEN IN HEEL NEDERLAND

HET PARADIJS LIGT IN GELDERLAND LOTTE JENSEN OVER REGIONALE TROTS

OOST WEST

VECHTEN IN DE OOST

REKRUTEN VOOR HET OOST-INDISCH LEGER WILLEN NIET DEUGEN

EN OOK NOG: COLUMNS VAN ERIK DIJKSTRA, RENA NETJES EN PHILIP DRÖGE BIJBELS DE 5 GENOMINEERDEN VOOR DE LIBRIS GESCHIEDENIS TOERISME IN DE VIERDE EEUW DE LEUKSTE KINDERACTIVITEITEN UITGEBREID ONLINE PROGRAMMA PRIJS

WENST ALLE DEELNEMERS AAN EN BEZOEKERS VAN DE MAAND VAN DE GESCHIEDENIS VEEL PLEZIER!

WOORD VOORAF

OOST/WEST de Maand van de Geschiedenis voor de negende maal. In de boekhandels is het essay Reizigers van een nieuwe tijd te verkrijgen, geschreven door Abdelkader Benali. Een interview met hem leest u in dit magazine.

Radioprogramma OVT opent op zondag 27 september de Maand en zendt daarna wekelijks uit vanaf een historische locatie.

Op zaterdag 17 oktober beklimmen toonaangevende historici en schrijvers het podium van TivoliVredenburg voor de zesde editie van het Geschiedenis Festival, georganiseerd door Historisch Nieuwsblad, mede-uitgever van dit magazine.

Naast een uitgebreide agenda van de activiteiten, bieden we in dit magazine artikelen en columns over het thema ‘Oost/West’. Zo beschrijft journalist Afke van der Toolen de opkomst van religieus toerisme in de vierde eeuw en werpt arabist Rena Netjes licht op de nieuwe (oude) functie van de Hagia Sophia in Istanbul.

Een historische maand gewenst!

Een initiatief van:

Investeerder:

10 ‘Sinds ik als kind uit Marokko kwam, ben ik ontheemd’ Interview met Abdelkader Benali

18 Het Sodom van de Veluwe Het Koloniaal Werfdepot was het rekruteringscentrum voor het Oost-Indisch Leger.

Anne Burgers

Projectcoördinator Maand van de Geschiedenis Annemarie Lavèn

Hoofdredacteur Historisch Nieuwsblad

COLOFON Redactie en eindredactie Anne Burgers, Bas Kromhout, Annemarie Lavèn (coördinatie), Martine van der Veer, Bram van der Wilt (beeldredactie) Ontwerp Ingrid van Dijk

‘Ik ben uit Geldersch bloed!’

Lotte Jensen over regionale trots in de negentiende eeuw

Vormgeving Hans Smeijsters, Twin Media BV Druk NDC Print Medewerkers Menke van Daalen (correctie), Geertje Dekkers, Erik

32 Egeria’s reisverslag Pelgrim uit de vierde eeuw kijkt haar ogen uit

Dijkstra, Philip Dröge, Rob Hartmans, Sander Heezen (fotografie), Mirjam Janssen (eindredactie), Lotte Jensen, Rena Netjes, Elias van der Plicht, Erica van Rijsewijk (correctie), Afke van der Toolen

In samenwerking met:

39 Agenda Activiteiten en evenementen in de Maand van de Geschiedenis Ontdek gisteren, begrijp vandaag

3

Fotografie cover: Sander Heezen. M.m.v. Antiquariaat Kok, Amsterdam.

Het was een kok op een Amerikaanse legerbasis, Albert Mitchell, die bekend zou komen te staan als ‘patiënt nul’. In maart 1918 werd bij hem als eerste de Spaanse griep vastgesteld. Tijdens de nadagen van de Eerste Wereldoorlog verspreidde deze ziekte zich vanuit de geallieerde troepen als een olievlek over de wereld. Een op de drie aardbewoners werd ziek; miljoenen kwamen om. Honderd jaar later hebben we te maken met een ander type virus en beschikken we over veel meer medische kennis. Maar de Spaanse griep en de coronapandemie laten allebei zien hoe verbonden met en afhankelijk van elkaar we zijn, waar ter wereld we ook wonen.

Met het jaarthema ‘Oost/West’ verkent de Maand van de Geschiedenis de historische banden tussen landen en volkeren. We gaan op zoek naar verhalen waarin de windstreken elkaar kruisen en ontmoetingen centraal staan: tussen de slavenhandelaar en de totslaafgemaakte, tussen Stalin en Roosevelt, tussen de islam en het christendom en tussen de Achterhoeker en de Amsterdammer. Dat doen we met ‘coronaproof’ en online activiteiten: van stadswandeling tot filmvertoning en van kinderprogramma tot pubquiz.

In samenwerking met vele partners organiseert het Nederlands Openluchtmuseum

4

DOOR LOTTE JENSEN

THEMA ESSAY

‘BEKOORLIJK GELDERLAND, AERDSCH PARADIJS’ Veel Nederlanders identificeren zich sterk met hun regio.

Dat was in de negentiende eeuw ook al zo, toen velen de lof zongen van hun provincie. ‘Ik ben uit Geldersch bloed!/ Opregt is mijn gemoed.’

D

e herijkte Canon van Nederland was nog maar net gepresenteerd of de provincies begonnen te tellen. ‘Eise Eisinga enige Friese bijdrage in de Canon van Nederland,’ kopte Omrop Fryslân. Toch was de blijdschap groot. De directeur van het Planetarium Eise Eisinga gaf aan ‘door het dolle heen’ te zijn dat ‘zijn’ planetarium niet geschrapt was. Vreugde was er ook in Zeeland. Er waren al vensters over Michiel de Ruyter, de Watersnoodramp van 1953 en de in Kapelle geboren Annie M.G. Schmidt. Daar kwam nu de roman Sara Burgerhart (1782) bij, geschreven door de Zeeuwse Elisabeth Wolff-Bekker en Agatha Deken. De Gelderlander bejubelde nieuwkomer Marga Klompé

4

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

‘Die zilvren Rijn, die langs de bergen kronklend vliet.

Neen, dat heeft Itaalje niet!’

en in Limburg was er tevredenheid over het venster ‘Kolen en gas’, waarin de mijnen aan bod komen. Gemopper was er natuurlijk ook: nog altijd was Limburg volgens sommigen te weinig zichtbaar in het grotere geheel van de Nederlandse geschiedenis.

De reacties geven aan hoe belangrijk regionale identiteit en trots zijn. Nederland mag dan als een politieke eenheid gelden, de regio is nog altijd een belangrijke bron van identificatie. De laatste jaren is de regio ook herontdekt door historici, die de ene na de andere studie over regionalisme publiceren.

Dat is mede een reactie op de overweldigende aandacht voor processen van natie­ vorming en nationalisme. Sinds de jaren 1980-1990 zijn daar boekenkasten over volgeschreven. Wetenschappers wijzen er echter op dat regionalisme en nationalisme in samenhang met elkaar moeten worden bestudeerd: we kunnen ons nationale zelf­beeld alleen begrijpen als we oog hebben voor de regionale verschillen.

De Italiaanse reiziger Edmondo de Amicis merkte in de negentiende eeuw al op hoe divers Nederland was: ‘Tussen Zeeland en Holland, tussen Holland en Friesland, tussen Friesland en Gelderland, tussen Groningen en Brabant, bestaat, ondanks alle gemeenschappelijke banden en ondanks de geringe afstand, niet minder verschil dan tussen de meest verwijderde provincies van Italië of Frankrijk: verschil van taal, van gewoonten, van karakter, verschil van ras en van godsdienst.’ Die diversiteit komt tot uitdrukking in allerlei stereotypen, zoals het nuchtere noorden versus het bourgondische zuiden.

De west-oosttegenstelling leidt ook een hardnekkig bestaan. Die associëren we met stad versus platteland, rijk versus arm,

IDYLLISCH Gelders landschap met op de achtergrond

beschaafd versus boers, kosmopolitisch versus provin­ciaals. Met name de Achterhoek kampte decennialang met een negatief imago – nomen est omen. Tegenwoordig wappert de in 2018 ontworpen regionale vlag er echter steeds vaker, als teken van regionale trots.

Denken in termen van ‘wij’ en ‘zij’ ligt aan de basis van ons nationale zelfbeeld, waarbij het westerse perspectief in de regel de norm is. Regionalisme kan als een correctie op een al te zelfingenomen nationaal zelfbeeld fungeren. Tegelijkertijd – en paradoxaal genoeg – kan het juist ook worden ingezet om het nationale gevoel te versterken. Dat blijkt bijvoorbeeld uit de opkomst van het Gelderse regionalisme in de negentiende eeuw.

‘NEÊRLANDS TUIN’ De negentiende eeuw staat bekend als de eeuw van het nationalisme, maar vanuit Gelders perspectief is het net zo toepasselijk om deze de eeuw van het regionalisme te noemen. Opkomend toerisme speelde daarbij een rol: steeds meer mensen uit de westelijke provincies ontdekten de oostelijke provincie.

Ze kochten er buitenhuizen en genoten er van de ongerepte natuur. De Belgische dichter

kasteel Doorwerth. Schilderij door Gerard Bilders. Afbeel­ ding: Collectie Museum Veluwezoom Doorwerth

ERFGOEDFESTIVAL Tien kunstenaars, onder wie Paulien Cornelisse, Typhoon, Marike Jager en Micha Wertheim, resideerden op verschillende bijzondere erfgoed­ locaties in Gelder­land.

Ze lieten zich inspireren door de plek en het thema Oost/West. Volg het festival en bekijk het eindresultaat van de eerste residenties tijdens de aftrap van de Maand van de Geschie­ denis op 27 september op erfgoedfestival.nl.

Prudens van Duyse, die enige tijd in Gelder­ land doorbracht, waande zich in het paradijs: ‘Bekoorlijk Gelderland, aerdsch paradijs/ o Heuvlig oord bespreid met groene dosch/ Versierd met Waterval, en berg en bosch.’

Gelderse schrijvers en schilders versterkten het imago van lustoord. Zo maakte de dichter A.C.W. Staring opgang met zijn gedichten over Gelderland. ‘Ik ben uit Geldersch bloed!/ Opregt is mijn gemoed,’ klonk het in zijn poëtische liefdesverklaring aan zijn geboortegrond. Hij prees de streektaal, het landschap en de ridderlijke moed van Maarten van Rossum. Een stevige impuls aan het regionale gevoel gaf ook de publicatie van de Geldersche Volks-almanak, die tussen 1835 en 1904 verscheen. Regionale cultuur en geschiedenis kregen daarin volop de ruimte.

In de culturele verbeeldingen van Gelderland werden steeds drie unieke eigenschappen naar voren geschoven: de ongerepte natuur, de roemrijke geschiedenis en het eenvoudige boerenleven. Schrijvers kwamen woorden tekort om de natuurpracht te beschrijven. Vooral de heuvels op de Veluwe spraken tot de verbeelding. De Zwitserse en Italiaanse Alpen waren er niets bij. En dan was er nog de Rijn: ‘Die zilvren Rijn, die langs de bergen kronklend vliet...

Neen – dat heeft Zwitserland, dat heeft Itaalje niet!’ jubelde een Arnhemse dichter in de Geldersche Volks-almanak.

Schilders als Frederik Hendrik Hendriks en zijn leerling Jacob Jan Cremer droegen bij aan dit idyllische beeld. Ze zochten met andere schilders van de Oosterbeekse kunstkolonie hun inspiratie in de ongerepte natuur. De romantische landschapskunst bereikte zo een hoogtepunt. Ze legden woeste boompartijen, ongerepte zand­ gronden en rustieke rivierlandschappen vast.

Woord en beeld droegen zo bij aan het imago van Gelderland als het Eden van Nederland: ‘Vraagt ge naar de schoonste streken,/ Waar mijn hart aan is verpand;/ ’k Moet van Neêrlands tuin u spreken,/ En die tuin is Gelderland,’ aldus de Amsterdamse boekhandelaar J.W. IJntema, die een buitenverblijf in Arnhem had.

GRAVEN EN HERTOGEN Een tweede ijkpunt vormde de geschiedenis van Gelderland. Gelderse auteurs diepten vergeten ridderverhalen op en publiceerden er gedichten en romans over. Een van hen Ontdek gisteren, begrijp vandaag

5

was A.E. van Noothoorn, die te boek stond als de Gelderse Walter Scott. Hij schreef verschillende historische romans over het Gelderse verleden, waaronder Walfoort.

Geldersch romantisch tafereel uit de 14e eeuw (1838). Deze obsessie met het verleden was geheel in lijn met de nationale trend, waarbij de geschiedenis als middel werd ingezet om nationalistische gevoelens te bevorderen.

Maar er was wel een duidelijk verschil: in het Westen schreef men over de Gouden Eeuw als glorietijd, terwijl Gelderse auteurs hun blik op de Middeleeuwen richtten. De periode van graven en hertogen was vanuit Gelders perspectief immers het tijdvak van de grootse ontwikkelingen, en niet de zeventiende eeuw, toen het gewest Holland almachtig werd. Verder benadrukten ze dat de Bataafse oorsprong van Nederland in de Betuwe lag en dat Nijmegen als oudste stad van Nederland het eigenlijke landscentrum was.

Een derde en laatste karakteristiek was het boerenleven. Dat thema werd vooral op de kaart gezet door de al genoemde Jacob Jan Cremer, die furore maakte met zijn

LOTTE JENSEN is hoogleraar Nederlandse literatuur- en cultuurgeschiedenis aan de Radboud Universiteit Nijmegen.

RIDDERLIJKE MOED De avonturen van de Gelderse veldheer Maarten van Rossum wakkerden regionale trots aan. Portret, mogelijk van Van Rossum.

Afbeelding: Museum Arnhem

vertellingen over het platteland. In Betuwsche novellen (1856) en Distels in ’t weiland.

Over-Betuwsche vertellingen (1865) schetste hij het authentieke Gelderse boerenleven: er wordt geploegd, gehooid en gemolken.

Om het helemaal af te maken spraken de personages dialect. Authentieker kon het niet, al vonden toonaangevende critici als E.J. Potgieter en Cd. Busken Huet dat dit soort ‘kromspraak’ het leesplezier bedierf.

EEN VUIST MAKEN Wat in Gelderland gebeurde, voltrok zich ook in andere provincies. Van Friesland tot Brabant, van Zeeland tot Overijssel: elke regio profileerde zich vanaf de negentiende eeuw met een unieke cultuur en geschiedenis.

Dit regionalisme kan gezien worden als een reactie op het groeiende nationalisme van die tijd. Tegelijkertijd konden regionalisme en nationalisme goed samengaan. Zo benadrukte de Geldersche Volks-almanak dat Gelderland slechts een van de juwelen aan de kroon van de koning was. Liefde voor Gelderland moest volgens de samenstellers de algemene vaderlandsliefde versterken.

De negentiende-eeuwse arts en dichter Jan Pieter Heije gebruikte de metafoor van een hand. Elke vinger kun je los bewegen, maar samen vormen ze een krachtige vuist: Iedren vinger van een hand Kan men buigen ligt, en knakken: Maar – als zij zich zamenpakken, Zijn ze tienmaal méér bestand...

Word een Vuist, mijn Nederland!

Deze wisselwerking tussen deel en geheel zien we tot op de dag van vandaag. Denk aan de Elfstedentocht of de Nijmeegse Vierdaagse, die niet alleen als regionale hoogtepunten, maar ook als nationale evenementen worden beschouwd. En toch... Geen provincie wil het pinkje aan de vinger zijn. Dan liever de duim of de wijsvinger. Dan heb je meer grip.

En daarom gaan we massaal turven als er een nieuwe Canon van Nederland verschijnt.

6

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

In het Westen gold de Gouden Eeuw als glorietijd, in Gelderland de Middel­eeuwen

WIE VAN GESCHIEDENIS HOUDT LEEST HISTORISCH NIEUWSBLAD 5 nummers van € 39,95 voor € 29,95

25%

KORTING Historisch Nieuwsblad is het meest toonaangevende geschiedenismagazine van Nederland dat iedere maand de actualiteit in een historische context plaatst. Altijd scherpzinnig en nuchter en in relatie tot de huidige maatschappelijke, sociale en politieke ontwikkelingen.

Uw voordelen als abonnee van Historisch Nieuwsblad: > Ontvang het nieuwe nummer thuis nog voordat het in de winkel ligt. > Krijg korting op evenementen als het Geschiedenis Festival, de collegedagen en de historische reizen. > Profiteer van bijzondere aanbiedingen op historische boeken. > Lees als eerste de nieuwsbrief waarin verbanden worden gelegd tussen het verleden en het heden.

NIEUWSGIERIG? GA NAAR: HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/ABONNEE OF BEL DE KLANTENSERVICE: 088 700 2799

Maand van de Geschiedenis bij Boom!

De zedeloze jaren dertig – Bert Sliggers

Steinharts biecht

Rotterdam in slavernij

– Karel Weener

– Alex van Stipriaan | isbn 9789024432264

isbn 9789024434121 | € 29,90

isbn 9789024434374 | € 24,90

€ 24,90 | verkrijgbaar vanaf 26 oktober!

Over de gebroeders Taurel en hun handel in erotica. Een verhaal over taboe en tolerantie, wetgeving en rechtspraak in de jaren dertig.

In 2009 wordt op een zolder in Den Haag een zeldzame collectie voorouderbeeldjes ontdekt. Achter deze beeldjes gaat een rijke geschiedenis schuil van acht zende­ lingen – waaronder Willem Steinhart – die van 1889 tot 1942 werkzaam waren op de Batoe­eilanden.

Dit boek onthult een onbekend stuk Rotterdamse geschiedenis. Het lokale perspectief laat zien hoe wijdvertakt de slavernijrelaties waren. Tegelijk toont het in detail hoeveel Nederland daarbij betrokken was en stelt het de vraag wat dat anno nu betekent.

Verkrijgbaar in de boekhandel en op boomgeschiedenis.nl

NIEUW

JAN VAN EYCK Diepe kleuren, weelderige details en karakteristieke portretten.

De schilderijen van Jan van Eyck zijn na 600 jaar nog altijd overrompelend. Lees alles over zijn werk en het vijftiendeeeuwse Vlaanderen in het digitale magazine Jan van Eyck, samengesteld door de redactie van Historisch Nieuwsblad.

GA NAAR: VANEYCK.HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL

VOLG EEN VAN DE SPECIALE THEMAROUTES DOOR HET PROGRAMMA VAN DE MAAND

ROUTE 1 ONLINE

INHEEMSE VOLKEREN Hoe kunnen we vanuit Nederland het recht op zelfbeschikking van inheemse volkeren versterken? Tijdens de Indigenous Liberation-activiteiten duik je in de geschiedenis én de toekomst van inheemse volken. PAKHUIS DE ZWIJGER online 28 september, 5, 12 en 19 oktober 20.30-21.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/indigenousliberation

BRUGGEN TUSSEN OOST EN WEST De jezuïeten reisden in de zeventiende en achttiende eeuw als missionarissen naar het Oosten en namen de kennis die zij daar opdeden mee naar het Westen. Zo bouwden zij een brug tussen Oost en West.

Dankzij hen nam in Europa de belangstelling voor China toe. Wat onthullen de reisboeken die de jezuïeten bijhielden over deze uitwisseling? Leer erover in deze online lezing. LGOG online 5 oktober 19.30- 21.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/jezuieten

MILITAIRE GESCHIEDENIS Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie organiseert verschillende online lezingen over de geschiedenis van de Nederlandse krijgsmacht onder de VNvlag. Onderwerpen die aan bod komen zijn de totstandkoming van de Verenigde Naties, de UNIFIL-missie in Libanon, de oorlog in Joegoslavië en de toekomst van de VN, die dit jaar 75 jaar bestaat. NIMH online 6, 13, 20 en 27 oktober maandvandegeschiedenis. nl/krijgsmacht

OOST/WEST IN BOTANISCHE TUINEN Van wie zijn de botanische tuinen? Deze vraag staat centraal in dit webinar waarbij wordt geprobeerd vanuit een ander, minder eurocentrisch perspectief naar botanische tuinen te kijken in Indonesië, Zuid-Afrika en Suriname. OPEN UNIVERSITEIT online 8 oktober 20.00-21.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/botanischetuinen

HISTORISCH KOKEN Het verleden komt tot leven op je bord! In de Kookpotcast duikt Merit Hondelink de historische keuken in met experts: wat onthullen hun favoriete recepten over de geschiedenis van ons eten? Beluister smaakvolle gesprekken over gerechten als brood podding en voorjaarsbrouwsel.

Ook handig: het recept wordt meegeleverd zodat je zelf aan de slag kunt! PODGRONT

RAPPER TYPHOON. Foto: Marie Broeckman

online 9, 16, 23 en 30 oktober maandvandegeschiedenis.nl/podcastkoken

WOERDENAREN NAAR DE OOST Hoe waren de banden tussen Woerden en de VOC? Op deze vraag gaat Niek de Kort, voorzitter van de Stichts-Hollandse Historische Vereniging, in tijdens de lezing Woerden naar de Oost. STADSMUSEUM WOERDEN/STICHTS-HOLLANDSE HISTORISCHE VERENIGING online 13 oktober 20.00-21.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/woerdenaren

ONLINE PUBQUIZ OOST/WEST Weet jij alles van kunst, cultuur, geschiedenis en het thema Oost/West? Test je kennis tijdens een online cultuurpubquiz via Facebook Live. Voor iedereen met hart voor cultuur. CULTUURSNUIVER online 14 oktober 19.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/cultuurpubquiz

NAVIGEREN TUSSEN WIJ EN ZIJ Hoe kun je aan de hand van een tastbaar object zoals een monument gevoelige geschiedenis bespreken? Diverse sprekers proberen deze vraag te beantwoorden in het webinar Prikkelend erfgoed: navigeren tussen wij en zij. OPEN UNIVERSITEIT

ERFGOED­ FESTIVAL Tien kunstenaars laten zich inspireren door tien Gelderse erfgoedlocaties, zoals Radio Kootwijk, Slot Loevestein, het Grenslandmuseum, Museum Bronbeek en het KröllerMüller Museum, en presenteren het kunstwerk dat zij na hun residentie maakten online.

27 september OPENING IN ARNHEM Zie volledig programma op p. 30.

ERFGOEDFESTIVAL online maandvandegeschiedenis.nl/erfgoedfestival

online 29 oktober 20.00-21.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/wijenzij Ontdek gisteren, begrijp vandaag

9

DOOR GEERTJE DEKKERS

INTERVIEW

ABDELKADER BENALI

ONTHEEMDE GRENSGANGER Vier eeuwen geleden laveerde piraat Jan Janszoon uit Haarlem tussen het christelijke Westen en het islamitische Oosten. In zijn essay voor de Maand van de Geschiedenis vertelt Abdelkader Benali over Janszoons leven en laat hij zien hoe ontworteld een migrantenleven kan zijn.

‘V

ijf jaar geleden keek ik uit over mijn geboortestreek in Marokko, dat prachtige, droge gebied aan de Middellandse Zee met al zijn inhammen en kloven en strandjes, toen een bewoner me vertelde: “Hier waren vroeger piraten.” Dat sprak me aan en toen ik thuiskwam, ben ik direct in het onderwerp gedoken. Dat was het begin van mijn essay.’

Voor de Maand van de Geschiedenis schreef Abdelkader Benali Reizigers van een nieuwe tijd, over piraten die eeuwenlang opereerden aan de Marokkaanse kust en rond zijn Riffijnse geboortedorp Ighazzazzen.

Hoofdpersoon is Haarlemmer Jan Janszoon, die in de zeventiende eeuw een thuis vond in de Marokkaanse piratenstaat Salé. Zijn leven speelde zich af tussen de Nederlanden en Noord-Afrika, en daarmee was Janszoon volgens Benali het toonbeeld van een ontwortelde moderne mens. ‘Eigenlijk is dat het thema van mijn essay: ontworteling.’

Het verhaal van die ontworteling laat Benali beginnen in 1492, toen het katholieke koningspaar Ferdinand en Isabella het Zuid-Spaanse koninkrijk Granada veroverde op de laatste islamitische machthebbers van

10

het Iberisch schiereiland. Daarmee was de Reconquista, de katholieke verovering van Spanje en Portugal, voltooid.

U BESCHRIJFT HET JAAR 1492 ALS EEN TRAGISCH KEERPUNT. WAAROM?

‘Toen Isabella en Ferdinand de sleutels van Granada kregen, begonnen ze met een programma van vervolging, expulsie, genocide en intolerantie jegens alles wat niet katholiek-Spaans was. Hun ideologie werd de doctrine van de Inquisitie en was gebaseerd op de gedachte dat er zoiets bestond als zuiverheid van het bloed, limpieza de sangre. Dat is in feite modern racisme: de obsessie met zuiverheid. Een druppel bloed van een Moor of een zwarte zou de zuiverheid van het ras bezoedelen.’

DRAAIDE HET OM RAS OF OM GELOOF? OP ZICH MOCHT IEDEREEN DIE ZICH BEKEERDE, ONGEACHT ZIJN ‘RAS’, TOCH IN SPANJE BLIJVEN?

Jan Janszoon beleeft gouden jaren als piraat onder de sultan

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

‘De Inquisitie nodigde mensen uit om zich te bekeren tot het katholicisme, maar dat ging met de knoet. Terwijl Moren zich aanpasten en christenen werden – “morisken” genoemd – groeide het wantrouwen tegen hen. Het idee was dat ze niet echt bekeerd waren, dat ze een vijfde colonne vormden. Zo ontstond het moderne mechanisme waarin van mensen integratie wordt geëist, terwijl diezelfde mensen ook steeds worden gewantrouwd – ook al passen ze zich aan. Dat komt doordat iedereen ergens wel beseft dat gedwongen integratie niet werkt.

zal de haat tegen de Spanjaarden diep hebben gezeten.

Janszoon werd kaapvaarder voor de Republiek, wat betekende dat hij schepen van de vijand mocht aanvallen en veroveren.

Dat moet voor hem een vorm van wraak zijn geweest voor het beleg.

Maar in 1609 kwam er een bestand tussen de Republiek en Spanje. Daardoor mocht Janszoon niet meer kapen en raakte hij ontworteld in eigen land.

Vandaar dat hij naar Algiers trok, waar hij gouden jaren beleefde als piraat onder bescherming van de Ottomaanse sultan en ook Nederlandse schepen enterde. Maar na een vrede tussen de Republiek en het Ottomaanse Rijk, waarin werd bepaald dat Nederlandse schepen veilig door de Middellandse Zee konden varen, was hij in Algiers ongewenst. Hij trok opnieuw verder, naar Marokko, waar hij het schopte tot admiraal.

Ook daar kaapte hij Nederlandse schepen, al hielp hij soms ook om gevangenen uit de Republiek vrij te krijgen.’

SCHRIJVER EN PRESENTATOR ABDELKADER BENALI.

Vanaf de inname van Granada waren er moslims die de onderdrukking ontvluchtten naar Noord-Afrika. Er kwamen “piraten” – in de ogen van de Spanjaarden – uit Marokko die hen overzetten. Sindsdien is de piraterij, in verschillende vormen, nooit meer weggeweest uit het gebied.

Na ruim een eeuw, in 1609, besloten de wantrouwige Spanjaarden de moris­ken helemaal te verjagen. Daardoor raakte een groot deel van de bewoners van het gebied ontworteld.’

IN DIEZELFDE PERIODE PROBEERDEN SPAANSE KONINGEN OOK DE NEDERLANDEN ZUIVER KATHOLIEK TE KRIJGEN.

‘En dat leidde ook tot ontworteling. Wat dat betreft was mijn hoofdpersoon Jan Janszoon een typisch product van zijn tijd. Hij groeide op in Haarlem, in de jaren na het beleg van die opstandige stad door het Spaanse leger, en hij moet in zijn jeugd verhalen over dood en verderf hebben gehoord. Dus bij hem

Foto: Sander Heezen

IN DIE PIRAAT, DIE DE NEDERLANDERS SOMS BEVOCHT EN HEN SOMS HIELP, HERKENT U IETS VAN UZELF. WAT HEEFT EEN SCHRIJVER GEMEEN MET EEN ROVER?

‘Net als hij ben ik, sinds ik als kind uit Marokko naar Nederland kwam, ontheemd. Bovendien leefde Janszoon op het water en bewoog hij mee met de wind. Dat vind ik een mooie metafoor voor mijn gevoel van ontworteling.’

EN WAT VERTELT HET LEVEN VAN JAN JANSZOON OVER HET THEMA VAN DE MAAND VAN DE GESCHIEDENIS, ‘OOST/ WEST’?

Reizigers van een nieuwe tijd. Jan Janszoon, een Nederlandse piraat in Marokkaanse dienst Abdelkader Benali 64 p.

De Arbeiderspers, € 3,99

‘Zijn ambiguïteit, zijn verbondenheid met verschillende plekken, haalt het idee onderuit dat Oost en West gescheiden zijn. Hij was een grensganger die laat zien dat er altijd mensen op en neer reisden en dat er altijd onderlinge contacten waren. Dat het verhaal veel gelaagder was dan alleen Oost versus West.’

IS HET DAN WEL EEN GOED IDEE OM DE MAAND VAN DE GESCHIEDENIS AAN DAT THEMA TE WIJDEN?

‘Ik vind het een prima thema. Laten we eerst uitleggen wat het cliché is over Oost versus West, om het daarna af te breken.’

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

11

ONTDEK WAT WE GEMEEN HEBBEN

DOOR ROB HARTMANS

BESTE BOEKEN

Op 25 oktober reikt juryvoorzitter Hans de Boer de Libris Geschiedenis Prijs uit voor het beste Nederlandse geschiedenisboek van het afgelopen jaar. De vijf genomineerde titels worden hier, in alfabetische volgorde, besproken door Rob Hartmans

WIE WINT DE LIBRIS GESCHIEDENIS PRIJS? 1

HET RUIGE LEVEN OP HET PLATTELAND

Op het eerste gezicht leek het leven van Arien van Rijckhuijsen (1671-1750) niet bijster interessant. In zijn jonge jaren had hij tijdens het beleg van Namen (1695) bij de aan- en afvoertroepen gediend, maar de rest van zijn leven bracht hij als welvarende boer door in zijn geboortedorp Herwijnen in de Tielerwaard. Goed, er waren af en toe dijkdoorbraken, barre winters, branden, epidemieën onder mensen en dieren, maar Ariens leven week niet erg af van dat van andere plattelanders in de Republiek. Bijzonder was echter wel dat hij grote belangstelling had voor de

belevenissen van zijn voorgeslacht, zodat hij geslachtsregisters opstelde en familieverhalen optekende, en hierover uitgebreide brieven schreef aan zijn in Leiden wonende zoon Gijsbert.

Dit materiaal is bewaard gebleven, en in combinatie met onder meer rechtbankverslagen, notariële aktes en kerkenraadnotulen, stelde dit Enny de Bruijn in staat om het dagelijks leven en de belevingswereld van deze plattelandssamenleving te reconstrueren.

Met een overvloed aan details laat ze zien welke economische, maatschappelijke en culturele ontwikkelingen

zich gedurende ongeveer anderhalve eeuw voltrokken.

We zien hoe een geïsoleerde streek met tamelijk ruige gewoontes (er kwamen veel meer gevallen van moord en doodslag voor dan in de westelijke provincies) mede als gevolg van een tamelijk moeizaam beschavingsoffensief van de gereformeerde kerk langzaam maar zeker veranderde.

Door talloze ogenschijnlijk banale details met elkaar te verbinden, en daarbij erg invoelend en beeldend te schrijven, heeft De Bruijn een proeve van mentaliteitsgeschiedenis afgeleverd die de vergelijking met klassiekers op dit terrein als Montaillou van Le Roy Ladurie en De kaas en de wormen van Ginzburg glansrijk doorstaat.

Enny de Bruijn De hoeve en het hart. Een boerenfamilie in de Gouden Eeuw Prometheus, 368 p. € 24,99

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

13

2

MISSIEWERK UIT IDEALISME

Mar Oomen Missievaders.

Een familiegeschiedenis van katholieke wereldverbeteraars Atlas Contact 320 p. € 22,99

Als het om de katholieke missie in de vorige eeuw gaat, denken we direct aan de paters en nonnen die in de koloniën de in duisternis dolende heidenen de warme moederschoot van de Katholieke Kerk trachtten binnen te lokken.

Vreemd is dat niet, want rond 1930 verbleven maar liefst vijfduizend Nederlandse religieuzen in den vreemde om de plaatselijke bevolking te bekeren, waarmee ons land in verhouding de meeste missionarissen ter wereld leverde. De grootvader en vader van Mar

Oomen waren echter artsen die uit religieus idealisme met hun gezinnen naar respectievelijk Nederlands-Indië en Afrika vertrokken om daar de bevolking te helpen.

Heel invoelend en op basis van grondige research beschrijft Oomen de levenspaden van haar grootouders en ouders. Hierbij heeft ze niet alleen oog voor hun idealen, denkbeelden, verlangens en soms ook minder nobele bedoelingen, maar tevens voor de sterk veranderende wereld waarin zij acteerden.

Het Afrika van de jaren zestig was niet te vergelijken met het Nederlands-Indië van de jaren dertig, en haar vader begon steeds meer moeite te krijgen met het westerse superioriteitsdenken in het algemeen en de arrogantie en kortzichtigheid van de katholieke missie in het bijzonder.

Omdat de grootvader zelden blijk gaf van twijfel, moest dit gevolgen hebben voor de familieverhoudingen. Deze werden er inderdaad niet beter op, waarbij de psychische stoornis van de vader de zaak nog verergerde. Ook dit beschrijft Oomen heel inzichtelijk en met veel empathie.

3

Bij het verschijnen van alweer een boek met het levensverhaal van een overlevende van de Shoah word ik dikwijls bevangen door een zekere moedeloosheid. Dergelijke getuigenissen zijn uiteraard belangrijk, maar ze zijn ook onveranderlijk gruwelijk en deprimerend, terwijl ze vaak toch niet echt iets toevoegen aan onze kennis van deze afschuwelijke en tot wanhoop stemmende geschiedenis. Moet ik dit wel gaan lezen?

Er verschijnen echter nog altijd boeken waarbij een

Pieter van Os Liever dier dan mens Prometheus 368 p. € 19,99

LIBRIS GESCHIEDENIS PRIJS

De Libris Geschiedenis Prijs is een jaarlijkse prijs voor het beste geschiedenisboek in Nederland.

De prijs is een initiatief van Historisch Nieuwsblad, Libris, het Nederlands Openluchtmuseum, de VPRO, het Rijksmuseum en de Volkskrant.

14

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

ONVOORSTELBAAR OVERLEVINGSVERHAAL dergelijke aarzeling volstrekt onterecht is, en Liever dier dan mens is zo’n boek. Om te beginnen is het verhaal van de 1926 in Warschau geboren, thans in Amstelveen wonende Mala Kizel bijzonder fascinerend. Geboren in een orthodox-Joods gezin doet ze zich na de Duitse inval voor als katholieke landarbeidster. Dankzij haar blonde haren en uitstekende Duits slaagt ze erin door te gaan voor een ‘Volksduitse’ en weet ze, als dochter opgenomen in een nazi-gezin, te overleven. Na de oorlog is ze in Polen wederom getuige van geweld tegen Joden, waarna ze naar Israël emigreert, om uiteindelijk in Nederland terecht te komen.

Van Os vertelt het verhaal van Mala echter niet klakkeloos na en benadert haar herinnering soms met gezonde achterdocht. Daarnaast heeft hij uitgebreid onderzoek gedaan naar de ontstellende geschiedenis van de Shoah, terwijl hij tevens ingaat op de allesbehalve positief stemmende wijze waarop tegenwoordig in MiddenEuropa wordt omgegaan met dit inktzwarte verleden.

Dit is het veertiende jaar dat de prijs, een bedrag van € 20.000,-, wordt uitgereikt. Dat gebeurt door juryvoorzitter Hans de Boer op 25 oktober 2020 in een speciale live-uitzending van het radioprogramma OVT.

4

SCHERP OOG VOOR MAAT­ SCHAPPELIJK ONRECHT

‘Het is een heilige pligt van ieder, die daartoe geroepen is, het lot van den ongelukkigen neger te verbeteren, voor zoo verre dit zonder gevaar van de maatschappelijke orde te verbreken geschieden kan.’ Bij deze uitspraak van generaal Johannes van den Bosch, uit 1818, zouden nu alle alarmbellen afgaan. Niet alleen hanteert hij het taboe verklaarde n-woord, maar bovendien geeft hij aan dat verbetering van het lot van de zwarte medemens alleen

5

dering is. Gemeten naar de maatstaven van die tijd was Van den Bosch immers een bijzonder progressieve figuur, met een scherp oog voor maatschappelijke misstanden en onrecht. Hij probeerde iets te doen aan de gruwelijke armoede waarin veel Nederlanders leefden, was tegenstander van de slavernij en trachtte de economie van NederlandsIndië vlot te trekken. Hierbij maakte hij keuzes en nam hij maatregelen die wij nu niet onderschrijven, maar wij leven dan ook in omstandigheden die radicaal anders zijn dan in het begin van de negentiende eeuw.

Angelie Sens De kolonieman.

Johannes van den Bosch 17801844 – volksverheffer in naam van de koning Balans 440 p. € 39,99

STERK GEMEENSCHAPS­ GEVOEL

Ze snuiven allemaal coke; door inteelt zijn er veel inwoners met een verstandelijke beperking; ze zijn door en door materialistisch maar gaan wel elke zondag naar de Foto's: Bon Bronshoff; Jelmer de Haas; Co de Kruijf; Angele Etoundi Essamba

mogelijk is zolang de bestaande verhoudingen niet worden aangetast. En omdat slavernij onderdeel vormde van de maatschappelijke orde in de koloniën, is duidelijk dat die Van den Bosch niet deugde.

Bovendien liet hij in Nederland land­ lopers en paupers dwangarbeid verrichten en voerde hij in NederlandsIndië het Kultuurstelsel in.

In haar uitstekend gedocumenteerde biografie laat Angelie Sens zien dat dit een volstrekt a-historische bena-

Eva Vriend Eens ging de zee hier tekeer. Het verhaal van de Zuiderzee en haar kustbewoners Atlas Contact 368 p. € 24,99

kerk, en vrijwel iedereen stemt op Wilders of Baudet.

Goed, dit is flink gechargeerd, maar over het algemeen is het beeld van de oude vissersplaatsjes aan de voormalige Zuiderzee niet erg gunstig. Een beeld dat ruim honderd jaar geleden ook al niet zo positief was, aangezien Jac. P. Thijsse in een van zijn vermaarde Verkade-albums schreef: ‘Marken, Volendam, Edam, Monnickendam trekken jaar in jaar uit duizenden vreemdelingen, die hier allemaal het verkeerde idee komen opdoen dat Nederland voornamelijk bestaat uit doode steden en raar aan­gekleede visscherlui.’

Eva Vriend, die eerder een mooi boek over het al evenzeer verguisde Flevoland schreef, vertelt in Eens ging

de zee hier tekeer een genuanceerder verhaal. Aan de hand van de lot­gevallen van vier families schetst ze de ontwikkeling die de kustplaatsjes rond het huidige IJsselmeer sinds het eind van de negentiende eeuw hebben doorgemaakt.

Nadat in 1932 de Afsluitdijk voltooid was, veranderde het

karakter van de visserij sterk. Deels week men uit naar de Noordzee, en ook bleek het vissen op het nieuwe IJsselmeer veel lucratiever dan op de gevaarlijke Zuiderzee.

Tegelijkertijd deden nieuwe bedrijfstakken hun intrede, maar desondanks bleef het gemeenschapsgevoel in deze plaatsen sterk.

FESTIVAL

Jurylid en Volkskrant-journalist Martin Sommer interviewt de genomineerde auteurs op het Geschiedenis Festival van Historisch Nieuwsblad. Dat vindt plaats op zaterdag 17 oktober in TivoliVredenburg in Utrecht. Kijk op geschiedenisfestival.nl of op p. 48 van dit magazine.

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

15

EXCLUSIEVE SPECIALS De beste artikelen – Eén thema uit de geschiedenis – Kwalitatief en diepgaand SPECIAL

De bijzondere tijd van de

MIDDELEEUWEN

SEPTEMBER • 2020 • NR 9

NIEUWSBLAD

BESTEL IN OKTOBER ZONDER VERZENDKOSTEN WWW.HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SPECIALS

VOLG EEN VAN DE SPECIALE THEMAROUTES DOOR HET PROGRAMMA VAN DE MAAND

ROUTE 2 VOOR KINDEREN

KIND ONDER VUUR Bij deze interactieve tentoonstelling leer je dat vrijheid niet vanzelfsprekend is. De expo vertelt de verhalen van kinderen uit alle windstreken in oorlogssituaties van vroeger en nu. VUGHT Nationaal Monument Kamp Vught, 1 t/m 31 oktober 12.00-17.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/kindondervuur

WILLEM VAN ORANJE Heb je altijd al eens Willem van Oranje of Hugo de Groot of hun echtgenotes willen ontmoeten? Dat kan in de Nieuwe Kerk, waar deze en andere vroegmoderne personages rondlopen. Zo sta je oog in oog met Johannes Vermeer of Antoni van Leeuwenhoek. DELFT Nieuwe Kerk, 3 oktober 11.00-16.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/willemenhugo

ARCHEOLOGIE VOOR BEGINNERS Jonge archeologen opgelet! Onder begeleiding van een echte archeoloog ontdek je wat archeologie precies is, leer je hoe een op­graving in zijn werk gaat en maak je een eigen prehistorisch potje. OLDENZAAL de Bibliotheek, 7 oktober 14.00-15.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/archeologiekids

HIËROGLIEFEN Ontcijfer het geheimschrift en leer hiërogliefen lezen, het schrift van de oude Egyptenaren, tijdens een speciaal kindercollege in het kader van de Kinderboekenweek. WEERT Bibliocenter, 7 oktober 15.30-17.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/hierogliefen

BRIEVEN VAN MIA Aan de hand van haar populaire kinderboek De brieven van Mia geeft schrijver en Andere Tijden-presentator Astrid Sy een workshop voor kinderen over de betekenis van vluchten, identiteit, diversiteit, voor­oordelen en verschillende perspectieven. VUGHT Nationaal Monument Kamp Vught, 10 oktober maandvandegeschiedenis.nl/ brievenvanmia

BOVEN NAAR BENEDEN Ontdek het Zeeuws Museum van boven naar beneden. Onderweg vertelt de rondleider talloze weetjes. Voor kinderen van 4 tot 99 jaar.

MIDDELBURG Zeeuws Museum, 11, 18 en 25 oktober 14.00-15.00 uur maandvande­geschiedenis.nl/bovenbeneden

VERHALENKOFFER Welke verhalen gaan er allemaal schuil in een oude koffer? Ga ernaar op zoek tijdens een inloopworkshop, geleid door de objecten uit de koffer én je eigen verbeelding. OUWER-

ANDERE TIJDEN-PRESENTATOR ASTRID SY. Foto: Lilian van Rooij

KERK Watersnoodmuseum 14, 16, 21 en 23 oktober 11.00-13.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/koffer

GEHEIMEN VAN HET KASTEEL Verken de geheimen van het enige kasteel in Drenthe tijdens een spannende ontdekkingstocht. COEVORDEN Stedelijk Museum Coevorden, 18 en 25 oktober 14.30-15.45 uur maandvandegeschiedenis. nl/kasteelcoevorden

DIY DELFTS BLAUW Is het op Chinees porselein geïnspireerde Delfts Blauw voor jou te prijzig? Maak het dan zelf. Inspiratie haal je uit je eigen fantasie en het museum. DELFT Museum Prinsenhof Delft, 21 oktober 13.00-16.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/delftsblauw

IN DEN VREEMDE Wat gebeurt er als je weggaat van wat je kent en op een vreemde plek terechtkomt?

Daarover gaat de expo ‘In den vreemde’.

Tijdens deze middag maak je een speciale reisstaf. WOERDEN Stadsmuseum Woer-

VOORLEZEN In Museum Sophiahof brengen Wieteke van Dort en Coby Nuruwé de geschiedenis tot leven tijdens twee voorleesmiddagen. Ook is er een programma over de vraag op welke manier ons koloniale verleden aansprekend gepresenteerd kan worden aan scholieren.

DEN HAAG Museum Sophiahof 4, 7 en 28 oktober maandvandegeschiedenis.nl/ sophiahof

den, 22 oktober 14.00-15.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/indenvreemde Ontdek gisteren, begrijp vandaag

17

DOOR ELIAS VAN DER PLICHT

KOLONIAAL WERFDEPOT

HARDERWIJK

HET SODOM VAN DE VELUWE In 1814 kwam in Harderwijk het Koloniaal Werfdepot, het rekruteringscentrum voor het Oost-Indisch Leger. Vanaf dat moment trok een bonte stoet militairen, venters, straatmuzikanten, kermisreizigers en lichtekooien naar het stadje.

Tot ontzetting van de brave protestantse bevolking groeide hun plaats uit tot ‘een Gomorrha van zedelijke corruptie’.

A

rnoldus Adriaan Brendonck keek ernaar uit: ‘Door allerlei schoone voorstellingen bewogen, had ik eindelijk mijn besluit gevestigd, om mij in Oost-Indische militaire dienst te begeven. Ik ging met de hoop in het hart om in Indië welligt de fortuin te vinden, die mij in Nederland, als op vleugelen, scheen te ontvlugten.’

De in Middelburg geboren Zeeuw was 38 jaar oud toen hij zich in 1848 in Harderwijk meldde. Hij was een van de meer dan 150.000 mannen die tussen 1814 en 1909 vanuit het Zuiderzeestadje naar de Indische archipel werden uitgezonden en de losse verzameling handelsfactorijen aldaar aaneensmeedden tot een uitgestrekt overzees rijk.

Het kersverse Koninkrijk der Nederlanden had in 1814 amper gezag in Indië. Met militaire macht wilde Nederland de eilandengroep onder controle brengen.

Maar de nog maar vier jaar eerder door Napoleon ingevoerde dienstplicht was daarvoor niet het juiste middel. De ‘conscriptie’ duurde destijds doorgaans maximaal vier weken: veel te kort voor wie aan de andere kant van de wereld dienst moest doen. Alleen

18

AAN DE JENEVER Groepsfoto van onderoffi­ cieren van het KNIL, Circa 1885-1890. Foto: NIMH/ Koninklijke Landmacht

al de reis ernaartoe kon een maand of vier in beslag nemen.

Toetreding tot het Oost-Indisch Leger, het latere Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL), zou daarom op vrijwillige basis moeten geschieden. Eind december 1814 werd Harderwijk aangewezen als de plaats waar een Koloniaal Werfdepot zou komen. Een maand later arriveerden de eerste 300 soldaten, die een contract ondertekenden dat hen voor zes jaar aan het koloniale leger verbond.

‘WALGELIJKE’ LAKENS Het werfdepot was gevestigd in de leeg­ staande Gelderse Munt. Daar kregen de rekruten een uitrusting en een korte opleiding. Brendonck vond dat er een en ander schortte aan het depot, zo schreef hij in een verslag van zijn militaire loopbaan. ‘De lakens en dekens, welke mij gegeven werden, zagen er te walgelijk uit, om er onder te gaan liggen, voor iemand althans die niet gewoon is om, als een bedelaar of landlooper, in de boerenschuren op stroo te slapen.’

Daarnaast had hij van alles aan te merken op zijn nieuwe collega’s.

‘Men ziet er zoo menigeen aankomen, wien het ongedierte bij menigte over de ellendige kleeding loopt, en die dadelijk onder de pomp moet afgeschrobt worden.’

Onder de Indiëgangers zaten nogal wat werkloze paupers. Een groot aantal was analfabeet en had geen benul van wat het inhield om naar Indië te worden gestuurd. Niet zelden betrof het schoelje dat nergens kon aarden. Discipline? Ho maar.

Veroordeelde militairen waren eveneens

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

18

OPLEIDINGSINSTITUUT Ingang van de kazerne aan de

relatief eenvoudig over te halen. In ruil voor aanmelding bij het werfdepot werd hun gratie in het vooruitzicht gesteld: ‘de Oost of de provoost.’ Ook militairen die niets op hun kerfstok hadden maakten de overstap naar het KNIL, vooral toen de Nederlandse landmacht halverwege de negentiende eeuw zo weinig te doen had. In Indië kon je jezelf tenminste onderscheiden, was de gedachte.

Menigeen zag echter ‘zijne schitterende luchtkasteelen ineen storten’, schreef een ervaringsdeskundige in 1865 bij terugkomst uit de kolonie. ‘Hij die zich naar Indië begeeft met het denkbeeld, dat hij slechts behoeft aan wal te stappen om het geluk in ontvangst te nemen (...) och, hij keere spoedig terug – want hem staat niets te wachten dan bittere teleurstelling en eindeloos verdriet.’

ZUIPEN EN HOEREREN De dood lag voortdurend op de loer.

Gedurende de Java-oorlog (1825-1830) bijvoorbeeld verloor het koloniale leger bijna de helft van zijn troepen tijdens gevechten en door tropische ziekten. In sommige periodes was de vraag naar rekruten daardoor zo groot dat het tekengeld flink werd verhoogd.

Terwijl er aanvankelijk een handvol guldens werd uitgekeerd, was het bedrag in 1870

19

Smeepoortstraat in Harderwijk op een ansichtkaart uit circa 1900. Afbeelding: NIMH/ Koninklijke Landmacht

Een op de vijf soldaten heeft syfilis

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

opgelopen tot 300 gulden. Een arbeider moest daar een jaar voor werken.

Spaarzaamheid was een deugd die menig Indiëganger onbekend was. Het tekengeld werd in rap tempo verbrast. Er werd gedronken – nee, gezopen – gegokt en gehoereerd. ‘Zoo’n gezicht wordt flets hè, in de veertien dagen verlof voor het vertrek naar de Oost,’ schreef een fuselier naderhand over de laatste weken die hij in Harderwijk verbleef. ‘Veertien dagen zwieren is een hele tijd. Dat gaat je niet in de kleeren zitten. Daar hou je wat van over. Wat je zoo niet ziet, vindt de dokter later wel.’

VENUSKWAAL Vijf jaar na opening van het werfdepot drong de commandant er bij het gemeentebestuur op aan om maatregelen te nemen tegen prostituees met een ‘venuskwaal’, aangezien het aantal militairen met een geslachtsziekte de spuigaten uitliep. Of dat veel hielp? Bij een detachement van 400 man dat in het najaar van 1875 naar de kolonie vertrok, werd bij bijna een op de vijf syfilis geconstateerd.

Brendonck: ‘Beschaafdheid zocht ik te vergeefs, zoowel bij mijns gelijken als bij mijne meerderen; het is daar, in één woord, meer dan ergens elders, grofheid die den boventoon voert.’ Harderwijk was wat een tijdgenoot

19

noemde ‘een Gomorrha van zedelijke corruptie. De berichten der daar plaats grijpende bachanaliën en orgiën [vervulden] gaande weg het geheele volk met afkeer.’

DUBBELE MORAAL Voor de Harderwijkers waren de gevolgen van de komst van het werfdepot ingrijpend.

De gemeenschap bestond overwegend uit keurige protestanten. Zij zagen zich geconfronteerd met een groot aantal ongelikte houwdegens.

Allerhande fortuinzoekers trokken naar de Hanzestad om de soldaten geld uit de zak te kloppen. Venters, straatmuzikanten, kermisreizigers, lichtekooien. Het leverde Harderwijk de weinig fraaie bijnamen ‘Gootgat van Europa’ en ‘Sodom van de Veluwe’ op.

Maar het Koloniaal Werfdepot was voor de stad niet alleen de belangrijkste bron van ergernis, het was tegelijkertijd de voornaamste bron van inkomsten. Zowel de gemeentekas (via de drankaccijnzen) als lokale middenstanders profiteerden van de Indiëgangers. Begin negentiende eeuw was de economie van Harderwijk ingedut en nu werden de soldaten kaalgeplukt met fikse winsten als resultaat. Het leidde tot een dubbele moraal. Enerzijds beklaagde de bevolking zich over de ‘modderpoel’ die het werfdepot was. Anderzijds protesteerden de inwoners fel toen in 1855 plannen werden gemaakt om het tekengeld pas in Nederlands­Indië uit te betalen.

Verreikender waren de consequenties voor Indië. Ook daar hielden de in Harderwijk opgeleide mannen huis. Ze liepen er beneveld rond – door alcohol, opium of allebei. Het Indisch Militair Tijdschrift schreef in 1882 dat dit tot ‘schandelijke gedragingen’ leidde, wat ‘de Europeaan in het oog van de inlander verachtelijk maakte’. En dan zweeg het blad nog over de expedities uit die tijd, waarbij niet zelden een groot deel van de plaatselijke bevolking werd uitgemoord.

MUITERIJEN EN KNOKPARTIJEN Van begin af aan was duidelijk dat het Koloniaal Werfdepot ook een beroep moest doen op rekruten uit het buitenland. Te weinig Nederlanders waren bereid een uniform aan te trekken. Zelfs in tijden van economische malaise liep het geen storm bij de aanmeldingen; daarvoor had het imago

20

REKRUTERING Wervings­ affiche voor het Koninklijk Nederlandsch Indisch Leger uit 1912. Afbeelding: NIMH/ Koninklijke Landmacht

Duitse, Zwitserse en Italiaanse sol­daten vechten met elkaar in het stadscentrum

van het werfdepot te veel schade opgelopen.

Met de napoleontische oorlogen achter de rug zwierven overal in Europa ontheemde soldaten rond. Op sommige momenten bestond de helft van de aangeworvenen uit mannen van buiten de landsgrenzen: Belgen, Duitsers, Zwitsers, Italianen, Britten en Fransen (onder wie dichter Arthur Rimbaud). De richtlijnen bepaalden dat iedereen in het werfdepot Nederlands sprak, maar de praktijk was anders. Brendonck: ‘Ik hoorde hier voorts bijna al de talen van Babel: weinig goed Hollandsch, dikwijls Vlaamsch, veel Fransch, ook Waalsch, maar meest Duitsch; en elk in zijn bijzonder provinciaal dialect.’

Geregeld kwam het tot muiterijen en knokpartijen, zoals in 1857, toen Duitse, Zwitserse en Italiaanse soldaten elkaar de oorlog verklaarden en de strijd uitvochten in het stadscentrum. De commandant van het werfdepot wist met een patrouille en ‘de kolf der geweren’ de orde te herstellen, nadat eerst de burgemeester hemel en aarde had moeten bewegen om zijn burgers ervan te weer­houden mee te helpen met het schoonvegen van de straten.

MINDER AANMELDINGEN De huurlingen werden zo snel mogelijk naar Indië afgevoerd om de kans op ongeregeldheden en desertie te verkleinen. In de begin­jaren nam één op de zes vrijwilligers na ontvangst van het tekengeld de benen. Aanvankelijk werden ze in zes tot acht maanden klaargestoomd voordat de lange reis naar Insulinde een aanvang nam. Op het laatst duurde de opleiding slechts drie tot vier weken.

Na 1880 ging het bergafwaarts met het Koloniaal Werfdepot. Het aantal nieuwe aanmeldingen daalde snel. Het waren tijden van economische groei, zodat honger en armoede niet langer een stimulans waren om te tekenen voor een paar ongewisse jaren in de tropen. Harderwijk profiteerde minder en minder van de aanwezigheid van de Indië­ gangers, en dat maakte dat de stemmen van diegenen die de reputatie van de stad wilden herstellen almaar luider werden. In 1909 werd het werfdepot daarom opgeheven – Nijmegen had de taken als opleidings­centrum van het KNIL overgenomen. Langzaam keerde de rust terug in het Harderwijkse.

ELIAS VAN DER PLICHT is historicus en journalist.

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

20

VOLG EEN VAN DE SPECIALE THEMAROUTES DOOR HET PROGRAMMA VAN DE MAAND

ROUTE 3 ONLINE

OOST/WEST ONLINE QUIZ De geschiedenis van Appingedam en het omliggende gebied Fivelingo kent vele bijzondere verhalen van reizigers die de hele wereld overtrokken. Test jouw kennis en leer alles over deze interessante verhalen met een online quiz. Je maakt dan kans op een VIP-­ arrangement voor twee personen in het museum. MUSEUM STAD APPINGEDAM online 1 t/m 31 oktober maandvande­ geschiedenis.nl/appingedam

ROMEINENCOLLEGES Volg elke maandag in oktober een minicollege over Romeinen in Nederland en ga op ontdekkingsreis langs de Rijn. RIJKSMUSEUM VAN OUDHEDEN 5, 12, 19 en 26 oktober maandvande­ geschiedenis.nl/romeinencollege

GRENSMAAS Tussen Maastricht en Maasbracht is de Maas een grensrivier. De Grensmaas verbindt zuid met noord maar scheidt oost van west, Nederland van België. In de Romeinse tijd is er in Maastricht een brug gebouwd en daar bleef het lange tijd bij. De minidocumentaire De Maas over en weer laat zien hoe door de eeuwen heen de verbindingsmogelijkheden tussen de ene en de andere zijde het leven aan beide oevers hebben bepaald. SOCIAAL

WIJ SLAVEN VAN SURINAME Historisch Café Amsterdam zet de Surinaamse verzetsstrijder Anton de Kom in de spotlights. De Kom publiceerde in 1934 Wij slaven van Suriname, een aanklacht tegen de onderdrukking en uitbuiting van Suriname.

Deskundigen bespreken zijn werk en hoe hij tot op de dag van vandaag inspireert in de strijd tegen racisme en kolonialisme.

HISORISCH CENTRUM VOOR LIMBURG online 1 t/m 31 oktober maandvande­ geschiedenis.nl/grensmaas

HISTORISCH CAFÉ AMSTERDAM online 14 oktober 20.00-22.00 uur maandvande­ geschiedenis.nl/wijslaven

OOST/WEST-PODCAST Podcastliefhebbers opgelet! Het Koninklijk Limburgs Geschied- en Oudheidkundig Genootschap lanceert in oktober twee speciale Oost/West-thema-afleveringen van zijn podcast, met verhalen over de Koude Oorlog in Limburg en de Molukse gemeenschap in Maastricht. LGOG online 1 t/m

DOMELA EN DE KOLONIËN Domela Nieuwenhuis ken je als geestelijk vader van het Nederlands socialisme, maar hij had ook uitgesproken ideeën over kolonialisme. Zo pleitte hij voor afschaffing van de koloniën. Tijdens een gratis webinar duik je in Domela’s vooruitstrevende ideeën.

31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/ limburgpodcast

ROOSWIJK Altijd al willen weten hoe een scheepswrak eruitziet? Duik dan virtueel naar de Rooswijk, die in 1740 vlak voor de Engelse kust verging, en ontdek alle geheimen van dit historische schip. Ook kun je al je vragen stellen aan een maritiem archeoloog.

RIJKSDIENST VOOR HET CULTUREEL ERFGOED online 1 t/m 31 oktober maandvande­geschiedenis.nl/rooswijk

HEERENVEEN MUSEUM online 25 oktober 11.00-11.45 uur maandvande­geschiedenis. nl/domelakolonien

INDISCHE STAMBOOM Ken je de verhalen van je Indische (groot-) ouders en zoek je nu de bronnen erbij, of had je juist te maken met een zwijgende generatie? Duik in je Indische familie­ geschiedenis met een gratis webinar.

CBG | CENTRUM VOOR FAMILIEGESCHIE­ DENIS online 27 oktober 12.30-13.15 uur maandvandegeschiedenis.nl/indi­ schestamboom

FERDINAND DOMELA NIEUWENHUIS. Afbeelding: Domela Nieuwenhuis Museum

DAG VAN DE ARNHEMSE GESCHIEDENISKRANT Dit jaar wordt de DAG van de Arnhemse Geschiedenis in de vorm van een krant gegoten.

Ontdek de Arnhemse (cultuur)geschiedenis en kijk wat er online én offline te doen is. Een papieren krant wordt in Arnhem verspreid, de online versie is voor iedereen beschikbaar.

DAG VAN DE ARNHEMSE GESCHIEDENIS online 1/tm 31 oktober maandvan­ degeschiedenis.nl/ dagkrant

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

21

COLLECTION

UNIEKE COLLECTIE OVER EGYPTE

In november start National Geographic met de zesdelige Collection Egypte. In drie delen maakt u kennis met dertig eeuwen Egyptische geschiedenis. Daarbij ontmoet u machtige farao’s, al waren er ook perioden dat het land op instorten stond. De drie andere delen gaan dieper in op belangrijke archeologische thema’s: de piramiden, de machtige tempels van Thebe en de koningsgraven.

GEZAGHEBBENDE WETENSCHAPPERS | PRACHTIGE FOTOGRAFIE EN ILLUSTRATIES | ZES DELEN VAN 148 PAGINA’S

20%

KO RT I N G

V I A I NT EK EN I N G:

47,

95 I.P.V. 59,94

SPECIALE AANBIEDING ‘M A A N D VA N D E G E S C H I E D E N I S ’ T E K E N I N VO O R 2 3 N OV E M B E R 2 02 0 E N O N T VA N G 1 0 % E X T R A K O R T I N G M E T D E K O R T I N G S C O D E MV D G 1 0

VO OR D EEL 1 T/M 6

B E STEL DE H EL E COLLEC TIE M E T KORTIN G :

NATGEO S H O P. N L / EGY P T E Deze aanbieding is geldig in Nederland en België tot en met 31 december 2020. Prijswijzigingen voorbehouden. De serie bestaat uit zes delen die tweemaandelijks verschijnen vanaf 3 november 2020. Toezending stopt automatisch na zes delen. Zie ook Hearst.nl/leveringsvoorwaarden.

DOOR RENA NETJES

RENA

NETJES

HAGIA SOPHIA WEER MOSKEE Volgens arabist Rena Netjes kunnen Nederlandse christelijke politici nog wat leren van het huidige Turkije.

T

ijdens mijn studie Hebreeuws kwam ik in aanraking met de Spaans-Joodse dichter Jehuda Halevi. Zijn leus ‘Ik ben in het uiterste westen terwijl mijn hart aan de rand van het oosten is’ werd mijn lijfspreuk. Halevi bevond zich in het voor hem uiterste westen: Spanje. Hij leefde rond 1100 en verlangde naar het Heilige Land, waaruit de Joden na 70 n.Chr. door de Romeinen waren verdreven.

Voor mij was het beloofde land vooral Egypte, en in het bijzonder Caïro, maar daaruit moest ik na een aantal jaren vluchten.

Ik beleefde mijn eigen Exodus: als je over Arabische dictators schrijft worden je opties om ergens in de Arabische wereld veilig te wonen kleiner, maar Turks Istanbul kon nog wel. Daar wonen inmiddels veel Arabieren – vooral Syriërs, maar ook Irakezen, Egyptenaren, Jemenieten, Marokkanen, Libiërs, Libanezen en Palestijnen. Al die verschillende Arabische politiek vluchtelingen zetten hier tv-zenders op. De Saoedische Jamal Khashoggi was het ook van plan, voordat de Saoedi’s hem in hun consulaat in Istanbul in mootjes hakten.

In Istanbul staat de Hagia Sophia (Grieks) of de Ayasofia (Turks). Het zesde-eeuwse Byzantijnse gebouw is het boegbeeld van de stad. Na de Turkse verovering van Constantinopel veranderde sultan Mehmed II het van een kerk in een moskee. In 1934 seculariseerde de Turkse president Kemal Atatürk het bouwwerk en in 1935 veranderde hij het in een museum. De Hagia Sophia staat op de Werelderfgoedlijst van Unesco (1985).

De Turkse autoriteiten draaiden eerst het besluit van Atatürk terug. Daarna maakte president Erdoğan de Hagia Sophia weer tot een moskee. De Unesco verklaarde het

besluit van de Turkse autoriteiten zonder enig overleg vooraf ten diepste te betreuren. De Wereldraad van Kerken stuurde een brief naar Erdoğan met het verzoek op zijn besluit terug te komen.

Nederlandse politici die zich op hun christelijkheid laten voorstaan, uitten ook kritiek. Zo twitterde CU-fractievoorzitter Gert-Jan Segers: ‘Het is sowieso al tragisch hoe een aloude kerk van een museum-vooriedereen nu een moskee wordt.’ En: ‘Dit is de opmaat naar de “bevrijding” van de al-Aqsamoskee in Jeruzalem.’ Uiteraard provoceert Erdoğan. Alleen al vanwege alle ophef die zijn besluit teweegbrengt zou hij ervoor kunnen kiezen het niet te doen. Maar Segers gooit zelf ook olie op het vuur. De Hagia Sophia was al eeuwenlang een moskee voordat Atatürk er een museum van maakte, en het gebouw blijft gewoon toegankelijk voor iedereen.

In het Nieuwe Testament staat overigens geen oproep om te bouwen. Volgens christenen in Istanbul gaat het ook niet om het gebouw, maar om wat je voor elkaar betekent: community. Het NT staat wel vol verhalen van vluchtelingen. Jezus was er zelf een in Egypte. En wat dat laatste betreft stelt het huidige Turkije, met zo’n 5 miljoen vluchtelingen, vooral moslims, maar ook (veel Iraanse) christenen, zich dan weer een stuk christelijker op dan Nederland.

RENA NETJES is arabist en onderzoeker.

De Hagia Sophia was al eeuwenlang een moskee voordat Atatürk er een museum van maakte Ontdek gisteren, begrijp vandaag

23

Waar zitten in Europa de spanningen tussen Oost en West? De redactie van In Europa laat het zien aan de hand van het verhaal van grenswacht/spion Frode Berg.

Met het oog op het Oost-West-thema van de Maand van de Geschiedenis selecteerde de VPRO Gids een drietal relevante VPRO-programma’s: OVT live op locatie, de tweede reeks van In Europa, de geschiedenis op heterdaad betrapt met Geert Mak en de podcast De plantage van mijn voorouders.

OVT zendt vanwege de Maand vijf keer op locatie uit. Op 27 september is dat vanuit het Openluchtmuseum in Arnhem, op 4 oktober in Middelburg waar het Zeeuws archief is gevestigd dat WIC-materiaal bewaart; op 11 oktober in Finsterwolde – decennialang CPN-bolwerk; 18 oktober vanuit Vught waar een opvangkamp voor Molukkers was gevestigd. Op 25 oktober wordt in OVT de winnaar van de Libris Geschiedenis Prijs bekend gemaakt.

door S T E FA N I E D E B R O U WE R , E I N D R E DAC T E U R I N E U R O PA

I

n het voorjaar van 2018 startten we met een klein clubje redacteuren de voorbereidingen van een nieuwe vpro-serie. Het moest een vervolg worden op de succesvolle serie In Europa (2007-2009), gebaseerd op de gelijknamige bestseller van Geert Mak. Dat we daarbij uitgebreid stil zouden staan bij de spanningen tussen Oost en West, of beter gezegd tussen Rusland en de Europese navo-landen, was duidelijk. Maar hoe?

We stuitten op een bijzonder verhaal.

Vlak voor Kerst 2017 was een gepensioneerde Noorse grenswachter in Moskou opgepakt wegens spionage.

Ik reisde samen met een camera- en geluidsman naar Kirkenes, een onooglijk klein plaatsje ver boven de poolcirkel op de grens met Rusland, waar deze Frode Berg vandaan kwam en altijd gewerkt had.

Wie we ook spraken in het Noorse stadje, iedereen begon over de goede band met de Russen. Kirkenes had in Frode Berg en zijn vrouw Anita

Frode Berg en zijn vriend Svein Erik Ryeng aan het ijsvissen op een meer dat in tweeën wordt gedeeld door de grens tussen Rusland en Noorwegen

De Noorse spion Den Norske spionen de Tweede Wereldoorlog zwaar geleden onder de Duitse bezetting en de inwoners waren nog steeds dankbaar dat het Rode Leger ze bevrijd had. Men was ervan overtuigd dat de goedmoedige Frode Berg – die iedereen kende – verstrikt was geraakt in een geopolitiek spel. Dat Poetin niet deugde, dat zou best. Maar Oslo was geen haar beter.

Oslo was voor de inwoners van Kirkenes sowieso een vrij abstract begrip. De hoofdstad ligt 2000 kilometer van Kirkenes, terwijl je in drie uur met de auto in Moermansk bent.

Een verfrissend geluid. Hier waren Europeanen aan het woord die veel liever zaken deden en vriendschap sloten met Russen vlakbij, dan met Noren ver weg.

Enveloppen Ik begreep al snel dat de mensen in het stadje zich wel een stuk naïever voordeden dan ze waren. Want na enig speurwerk bleek dat iedereen die om wat voor reden dan ook te maken had met Russen – en dat waren er veel – al eens bezoek had ontvangen van de Noorse inlichtingendienst. Die werd vriendelijk weer de deur gewezen. Of niet?

Een Noorse Ruslandexpert vertelde ons dat de grenswachter was opgepakt met enveloppen met contant geld op zich. Later zou blijken dat het geld bedoeld was voor informatie over Russische nucleaire onderzeeërs. Op onze suggestie dat envelopjes uitwisselen wel heel knullig en ouderwets leek, lachte hij

vriendelijk. Nee, de tijden van James Bond waren weer helemaal terug!

Cyberspace is veel te onveilig. Als je echt iets wilt weten, komt het weer aan op het oude handwerk.

Frode Berg kreeg veertien jaar gevangenisstraf. Maar in december 2019 kregen we een telefoontje van zijn advocaat. Berg zou geruild worden voor een belangrijke Russische spion die in Litouwen in de gevangenis zat.

Precies twee jaar na zijn arrestatie kwam de Noor vrij, en vertelde hij ons zijn verhaal. Dat hoort u in de eerste aflevering van de tweede reeks van In Europa.

In Europa, de geschiedenis op heterdaad betrapt Vanaf 25 oktober, NPO 2

Onder andere vanuit Middelburg vond in de zeventiende en achttiende eeuw de trans-Atlantische slavenhandel plaats: van Europa via West-Afrika naar Zuid-Amerika en weer terug. Het Zeeuws Archief bevat er een schat aan documenten over. door A N G E L A VA N D ER EL ST

V

oor wie zich interesseert voor de geschiedenis van Zeeland, is het Zeeuws Archief in provinciehoofdstad Middelburg een gouden plek. Hier beheert men, sinds de fusie tussen drie archiefdiensten in 2000, een omvangrijke collectie tekeningen, kaarten, foto’s, documenten en meer over Zeeland. Of je nu van alles wilt weten over een verre voorouder, de historie van het Waterschap Scheldestromen, de Veerse mummiekat Gries of hoe ooggetuigen de Tachtigjarige Oorlog beleefden – informatie erover bevindt zich ergens in de 25 kilometer aan analoge archieven, waarvan een selectie ook digitaal beschikbaar is.

Deze schat aan bronnen is deels opgeslagen in een achttiende-eeuws stadspaleis, deels in nieuwbouw, en is – al dan niet op aanvraag – toegankelijk voor publiek. Daarnaast organiseert het Zeeuws Archief lezingen, cursussen (voor het leren van oud schrift of het doen van onderzoek) en kleine tentoonstellingen in de middeleeuwse kelders. Of online: zo is Handelaars in slaven een internetexpositie gebaseerd op in Middelburg opgeslagen werelderfgoed. Het geeft een beeld van de dagelijkse praktijk van een kapitein tijdens zijn reis met het schip de Eenigheid tussen 1761 en 1763.

Middelburg speelde een belangrijke

OVT vanuit het Zeeuws Archief, zondag 4 oktober, NPO Radio 1, 10.00-12.00 uur

S TA D H U I S CO L L E C T I E M I D D E L B U R G

Geheugen van Zeeland

rol bij de oprichting van zowel de Verenigde Oost-Indische Compagnie (voc, in 1602) als de West-Indische Compagnie (wic, in 1621). Daarnaast zag in 1720 de Middelburgse Commercie Compagnie (mcc) het licht, die zich twintig jaar later specialiseerde in de trans-Atlantische slavenhandel. Die vormde onderdeel van de ‘driehoekshandel’, waarvoor de wic en mcc vanuit Zeeland naar West-Afrika reisde om slaven te kopen en deze naar Zuid-Amerika te brengen voor het werk op de plantages. Vervolgens voeren de schepen, die deels van Middelburgse werven kwamen, beladen met handelswaar terug naar Nederland.

Het archief van de mcc is in z’n geheel bewaard gebleven en op unesco’s Werelderfgoedlijst voor documentaire werken geplaatst. Het bevat bijvoorbeeld de handelsboeken waarin alle onderweg gemaakte transacties werden genoteerd en de journaals van chirurgijns die mee waren aan boord.

Tijden veranderen. Waar vroeger het kantoor van de mcc huisde, niet zo ver bij het Zeeuws Archief vandaan, staat sinds 2005 het Zeeuws Slavernijmonument. Daar wordt jaarlijks op 1 juli de afschaffing in 1863 van de slavenhandel door Nederland herdacht en gevierd.

B R I A N VA N D E R L E I J

Peggy Bouva en Maartje Duin

Suriname. Ze had al eerder geprobeerd haar stamboom uit te zoeken, maar kwam toen niet erg ver. ‘Ik was nieuwsgierig naar de geschiedenis van mijn familie, voornamelijk op de plantage, maar ik kreeg de puzzel niet compleet. Dus toen Maartje vroeg of ik zin had om samen met haar op onderzoek uit te gaan, zag ik dat meteen zitten. Natuurlijk was het wel een beetje apart toen ze vertelde dat ze een nazaat is van een plantage-eigenaar.

Maar ik vond het moedig dat ze me durfde te benaderen en dacht: dit is een mooi moment om die zoektocht op te pakken.’

Het bleek het begin van een bijzondere samenwerking, maar Duin was in eerste instantie huiverig om Bouva te benaderen. Haar Facebookpagina staat vol met filmpjes en artikelen die opkomen voor de zwarte gemeenschap.

‘Toen ik aan het project begon, was ik nog erg bezig met de schuldkwestie,’ zegt de podcastmaker.

‘Ik zag Peggy’s pagina, waar ze ook woede en kritiek op de Nederlandse samenleving uit, en betrok dat automatisch op mezelf. De eerste avond dat we elkaar spraken, vroeg ik of ze mij zag als een dader. Ik kreeg de vraag terug: “Zie jij jezelf als een dader?” Tijdens het hele proces bleef Peggy mij die spiegel voorhouden.

Ondertussen zijn we samen het verleden in gedoken, om te proberen uit te zoeken waar onze familielijnen elkaar hebben gekruist. Ons persoonlijke verhaal is een kapstok voor een zoektocht naar een complexe geschiedenis, waar we nog maar heel weinig van weten.’

De dochters van Tout Lui Faut Maartje Duin en Peggy Bouva maakten een podcast over het slavernijverleden van hun families. door E L JA LO O I J EST I J N

P

odcastmaker Maartje Duin (1975) komt uit een adellijke familie, haar moeder is barones van Lynden. Haar stamboom gaat terug tot de veertiende eeuw en er zijn straten naar haar familieleden vernoemd.

In haar jeugd bracht ze de vakanties door op het familielandgoed in Zeeland waar haar grootvader is opgegroeid. Haar voorname voorouders zijn vastgelegd door beroemde schilders en haar familie heeft zelfs een uitgebreide Wikipediapagina.

Maar er is één ding waarover ze maar weinig weet: het kan bijna niet anders of haar invloedrijke familie heeft ook een aandeel gehad in slavenplantages.

Is dat niet ook een onderdeel van haar

erfenis? En wordt het anno 2020 niet eens tijd om dit onder ogen te zien?

Hierover gaat haar achtdelige podcast De plantage van onze voorouders.

In het Nationaal Archief vindt Maartje inderdaad een suikerplantage waarvan een van haar voormoeders aandeelhouder was: Tout Lui Faut in Suriname. En het duurt ook niet lang tot ze stuit op een achternaam van een slavenfamilie, die alleen daar voorkomt: Bouva. Op Facebook vindt ze de naam van Peggy Bouva (1978). Deze Rotterdamse kwaliteitsmedewerker bij gemeenten wist ook wel het een en ander van haar familiegeschiedenis, maar niet zo veel als ze zou willen.

Ze stamt af van Afrikaanse slaven in

De plantage van mijn voorouders (Prospektor/VPRO) is te beluisteren op vpro.nl/plantage en in de podcastapps.

Scheurkalender 2021

€ 15,99

NU VERKRIJGBAAR IN DE WINKEL OF BESTEL VIA: HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SHOP

Scheurkalender 2021 € 15,99 NU VERKRIJGBAAR IN DE WINKEL OF BESTEL VIA MAARTENONLINE.NL/SHOP

VOLG EEN VAN DE SPECIALE THEMAROUTES DOOR HET PROGRAMMA VAN DE MAAND

ROUTE 4 DOE MEE!

CHINESE KEUKEN Hoe kwam de Chinese keuken in de Utrechtse volksbuurt Wijk C? Waar stonden vroeger de ‘pindamannen’? En wat maakte de afhaal­­­chinees tot een succes? Ga zelf op pad met audiofragmenten en foto’s en ontdek de geschiedenis van Chinezen in Wijk C. UTRECHT Nederlands Volksbuurtmuseum 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/wijkc

OP PAD MET EEN VIRTUELE ARCHEOLOOG Ontdek de verhalen achter archeologische vondsten in Limburg en sta oog in oog met archeologen via een virtuele archeoroute.

LIMBURG 37 verschillende locaties 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/ archeoroute

POOLSE SPOREN IN AMSTERDAM Amsterdam heeft vele zichtbare sporen van Poolse immigranten. Dat is niet gek, want Amsterdam en Polen delen een lange geschiedenis die begon bij de handelsbetrekkingen van zo’n 700 jaar geleden. Trek je wandelschoenen aan en duik in de Amsterdams-Poolse geschiedenis tijdens een wandeling door de hoofdstad. AMSTERDAM Recht Boomssloot 52 4 oktober 14.0016.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/ poolsesporen

GEHEIME WAPENS EN MUNITIE In het diepste geheim werden op het Hembrugterrein in Zaandam wapens en munitie gemaakt, getest en opgeslagen. Ga mee op pad met de conservator en ontdek het bijzondere verhaal achter de geschiedenis en de gebouwen die er nu nog staan. Vertrekpunt van de rondleiding is het Hembrug Museum dat de rijke historie toont van dit mysterieuze terrein in twee voormalige transformatorhuisjes. Speciaal tijdens de Maand van de Geschiedenis staat deze rondleiding in het teken van de Koude Oorlog. ZAANDAM Zaans Museum 4 oktober 11.00-12.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/hembrug

HANEPOTEN Leer in acht lessen hoe je oude bronnen kunt ontcijferen met een selectie Zaanse teksten uit verschillende periodes. Let op: je krijgt huiswerk mee. ZAANDAM Gemeentearchief Zaanstad 8, 15, 22 en 29 oktober 19.00-21.00 uur maandvandegschiedenis.nl/oudschrift

WICHELROEDES EN CHOCOLADE Leer omgaan met een wichelroede tijdens een spannende wandeling door de historische binnenstad van Groningen. Na afloop wacht een chocolade-orakel. GRONINGEN VVV

Foto: KITLV

Grote Markt 4 oktober 13.00-15.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/wichelroede

LANDVERHUIZERS Meer dan twee miljoen landverhuizers uit veelal Oost-Europa vertrokken van de kade van Antwerpen met stoomschepen van de Red Star Line naar Amerika en Canada.

Volg hun sporen door Antwerpen heen.

ANTWERPEN Historisch Reisgenootschap Cliotravel 10 oktober 07.15-20.15 uur maandvandegeschiedenis.nl/antwerpen

OOST/WEST IN KAMPEN Loop dwars door Kampen van oost naar west, langs diverse monumenten en leer alles over de ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen. KAMPEN Station Kampen 10 en 18 oktober 14.00-16.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/oostwestkampen

PEKINGEEND EN BAMIBAL Loop mee met een culinaire historische wandeling door het Chinatown van Amsterdam en volg je neus langs de geschiedenis van de bamibal en de pekingeend. En er kan geproefd worden! AMSTERDAM Ooster-

MVDG X WIKIPEDIA Wikimedia Nederland organiseert in oktober verschillende online activiteiten met het doel de geschiedenis van gebieden zoals Suriname en Caribisch Nederland op Wikipedia nauwkeuriger te beschrijven. Help jij mee?

1 t/m 31 oktober Wiki­ pedia Schrijfweken 3 oktober Introductie­ workshop waarbij je leert hoe je artikelen op Wikipedia kunt schrijven en verbe­ teren. WIKIMEDIA NEDERLAND online maandvandegeschiedenis.nl/wikimedia

dokskade 17 oktober 14.30-17.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/chinatown Ontdek gisteren, begrijp vandaag

29

27 SEPTEMBER T/M 31 OKTOBER 2020

AKWASI

FARIDA

NABIBAKS

PAULIEN

TYPHOON

CORNELISSE

TIEN KUNSTENAARS GEÏNSPIREERD DOOR TIEN GELDERSE ERFGOEDLOCATIES

ANNE T LDAA O S &

CLEAN

PETE

JAAP

ROBBEN ROOS

MICHA WERTHEIM SUZANNE

2SE7PT

OPENING MAAND VAN DE GESCHIEDENIS

REBERGEN

MARIKE

LIVESTREAM MET TYPHOON & JAAP ROBBEN Bekijk het volledige programma en lees nog veel meer erfgoedverhalen op

LIEM

ERFGOEDFESTIVAL.NL

JAGER

DOOR PHILIP DRÖGE

PHILIP DRÖGE

ZE WAS ZO MOOI Philip Dröge laat zich onder tafel drinken en leert onverwachts dat geschiedenis in Oost-Europa iets heel anders is dan bij ons.

D

e man met de hamer komt toch nog onverwacht. Hij slaat op een enorme gong in mijn hoofd. Geen twijfel mogelijk: ik ben ladderzat. Opmerkelijk, want het is pas elf uur in de ochtend.

Terwijl ik nog een slok neem, leer ik drie lessen. Eén: in Hongarije betekent gast­ vrijheid veel alcohol consumeren, ongeacht het uur van de dag. De tweede is dat pruimenwijn uit eigen boomgaard krachtiger is dan de biologisch-dynamische naam doet vermoeden. Drie: geschiedenis is in het oosten van Europa iets heel anders dan bij ons. Gastheer Zoltán schenkt nog eens in.

Het is 1988 en ik ben via een Hongaarse geliefde met deze ambtenaar in contact gekomen. Een opmerking dat ik me interesseer voor de historie zet de sluis­ deuren open. Want Zoltán wil dolgraag over vroeger praten.

Wist ik, lispelt hij, dat het aan de Hongaren te danken is dat Europa niet islamitisch is geworden? Er volgt een lang verhaal. Over koningen met namen als Lipót en János, oprukkende Turken, de Slag om Mohács, dappere strijders die standhielden.

Niet alleen namens de Hongaren, zo vertelt hij, maar voor de hele westerse beschaving.

Omdat ik strontlazarus ben, vervliegen de details. Wat me bijstaat, is het vuur waarmee Zoltán spreekt.

Geschiedenis is oostelijk van de witte­ worstgrens dan ook nauw verweven met cultuur, religie en nationalisme. Het verleden is bestanddeel van het eeuwig voortdurende nu, waardoor je er eigenlijk zelf bij bent geweest in 1463, 1526 of 1683. Die schreeu­ wende melancholie houdt de verhalen levend. Veel makkelijker dan in Nederland

lepelen Oost-Europeanen lang vervlogen eeuwen op.

Drie jaar na die ochtend in Boedapest vertelt een Serviër met wie ik een treincoupé deel me alles over de Slag op het Merelveld.

Intussen ben ik ervaren genoeg om niet in hetzelfde tempo mee te drinken uit een fles zonder etiket. Met iets helderder geest hoor ik hem hartstochtelijk verhalen vertellen over de verloren slag uit 1389, gretig zwelgend in het eervolle onderspit. Het is bijna erotisch.

Hoewel... bijna? Als ik in Oostenrijk studeer, weer een paar jaar later, merk ik dat zelfs de Alpenrepubliek al heel Oost-Euro­ pees is. Tenminste, als het over vroeger gaat.

Een medestudent geschiedenis is bezeten van de Habsburgers en hun grandioze verleden.

Bij iets te veel Stiegl-bier belijdt hij zijn welhaast lichamelijke passie voor de laatste keizer. Door hem snap ik het ineens: in het Oosten is geschiedenis de snack die je nuttigt terwijl je wegzakt in alcoholisch gerief. Zoals West-Europeanen na een paar borrels weemoedig lallen over een ex, zo hebben ze rond de Donau hun historie.

Ze was zo mooi, het was allemaal een misverstand, en wie weet wat er was gebeurd als het anders was gelopen.

Kom, we bestellen er nog eentje.

PHILIP DRÖGE is auteur van alom geprezen histo­rische boeken zoals Pelgrim, Moresnet en Tambora.

Hier lallen ze na een paar borrels over een ex, rond de Donau hebben ze het over hun historie Ontdek gisteren, begrijp vandaag

31

DOOR AFKE VAN DER TOOLEN

PELGRIM

EGERIA

DE EERSTE RELI-TOERISTEN Keizer Constantijn de Grote stond aan de wieg van een nieuwe mode: christelijke pelgrimage naar plekken die voorkomen in de Bijbel. ‘Wilt u het water zien dat Mozes gaf aan de kinderen van Israël?’ De Romeinse pelgrim Egeria keek haar ogen uit.

O

p een rijdier de berg op was onmogelijk. Egeria ging te voet, ‘met een enorme inspanning, direct recht omhoog net als bij een muur’.

En dan ook nog meerdere bergen op en af, tot eindelijk de top van dé berg was bereikt.

De Sinaï. Maar: ‘De inspanning was voor mij niet voelbaar’, want hier kreeg Mozes volgens haar geloof de tien geboden aangereikt – en nu stond ze er zelf!

Egeria beschreef haar ervaring ergens tussen 381 en 384. Ze was een vroege religieuze toerist, afkomstig ‘van de meest verafgelegen kust van de westelijke oceaan’.

Een Romeinse vrouw, wellicht uit Gallaecia, nu het Spaanse Galicië. Duizenden kilometers oostwaarts was ze gereisd omdat ze ‘per se alle heilige plaatsen wilde aflopen’. Om met eigen ogen te zien wat ze in de Bijbel had gelezen. En het thuisfront via reisverslagen te berichten: ja, het bestaat allemaal echt.

Zo lieten gidsende priesters Egeria de sokkel zien waarop het Gouden Kalf zou hebben gestaan. En de doornstruik. Dé doornstruik. Die werd haar getoond in een ‘prachtige tuin met prima water’, waar ze zelfs een maaltijd kreeg geserveerd.

Enthousiast rapporteert ze: ‘Die doornstruik leeft tot op de dag van vandaag. En er komen nog takjes aan.’

32

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

NIEUW FENOMEEN Ongeveer een halve eeuw eerder schreef de Romeinse keizer Constantijn de Grote een brief aan bisschop Macarius van Jeruzalem.

Uit deze brief komt hij naar voren als een keizer die niet wars was van ‘micromanagement’. Zijn schrijven ging namelijk over de bouw van een kerk, inclusief specificaties hoe die eruit moest zien. Onder meer marmeren

BEMOEIZUCHTIG KEIZER Standbeeld van de Romeinse keizer Constantijn de Grote in York, Engeland.

Foto: Imageselect

HEILIGE STAD

zuilen moesten voor een rijke en keizerlijke uitstraling zorgen.

Waarom hij zich daarmee bemoeide?

Voor Constantijn was die kerk niet zozeer een gebouw als wel een statement. Op de beoogde plek stond eerst een tempel van de in christelijke ogen losbandige demon Aphrodite. Maar pal daaronder, zo werd verondersteld, had Jezus begraven gelegen.

Een kerk voor een tempel: Constantijns godsdienstpolitiek samengebald in één beeld.

Hij was de keizer die de christenen gods­ dienstvrijheid gaf. Dat niet alleen, hij bevorderde het christendom ook actief. Met succes: er waren maar vier decennia nodig om het percentage christenen in het Romeinse Rijk van 10 naar 40 op te krikken.

Een van Constantijns methodes was zo veel mogelijk kerken neer te zetten. Dit alvast met het oog op de toekomst, ‘als de waanzin van het polytheïsme uit de weg is geruimd’.

Belangrijk onderdeel van die campagne was kerkenbouw in de provincie Palaestina en omstreken, doelbewust op plekken die in de meer aansprekende Bijbelverhalen werden genoemd. Zo werd hij de aanstichter van een nieuw fenomeen: christelijke pelgrimage.

De eerste christenen waren juist anti­ pelgrims. Voor hen was het geloof iets van het hart, bij uitstek niet gebonden aan een

Stadsgezicht van Jeruzalem, de ultieme bestemming voor pelgrims. Illustratie door Bernhard von Breydenbach, 1486. Afbeelding: Bridgeman Images

Acteurs, potsenmakers en hoeren vermaken de reizigers

plek. Maar Constantijns kerkbouwpolitiek zorgde ervoor dat ook plekken een religieuze lading kregen. En daarmee opende hij het Oosten voor een nieuwe stroom reizigers.

EEN ECHT MENS Egeria moet die Grafkerk in Jeruzalem hebben gezien. Ze moet tussen Constantijns marmeren zuilen hebben gelopen, want Jeruzalem was haar uitvalsbasis tijdens haar jarenlange pelgrimage. Maar omdat grote delen van haar verslag ontbreken, weten we daar niets van.

Ze had geld, anders kon ze zich zoiets niet veroorloven. Maar tot de aristocratie lijkt ze niet te hebben behoord; daarvoor schreef ze te veel in spreektaal. Juist dat ongestileerde is wat haar verslagen zo levendig en persoonlijk maakt. Er doemt een echt mens uit op. Een avontuurlijke, jong overkomende vrouw, die in haar eigen woorden ‘heel nieuwsgierig’ was.

Helemaal geweldig vond ze het dan ook dat priesters, monniken en zelfs bisschoppen prima op hun nieuwe toeristische taken berekend bleken. ‘Wilt u het water zien dat uit de rots vloeide, het water dat Mozes gaf aan de kinderen van Israël toen zij dorst hadden?’ werd haar bijvoorbeeld gevraagd.

‘Dat is mogelijk. Maar dan zult u wel moeite Ontdek gisteren, begrijp vandaag

33

moeten doen.’ Egeria zou Egeria niet zijn als ze niet meteen ‘enorm veel zin’ had om ernaartoe te gaan.

Elders was het niet anders. ‘Wilt u de plaatsen zien die in de boeken van Mozes beschreven staan?’ vroeg een priester. ‘Ga dan naar buiten, voor de deur van de kerk, en kijk aandachtig vanaf de berg naar beneden, maar wel aan de kant vanwaar je uitzicht hebt. Dan vertellen wij welke plaatsen er allemaal te zien zijn.’ Waarop Egeria uiteraard ‘meteen heel erg blij naar buiten ging’.

Thuis in Gallaecia was ze waarschijnlijk lid van een christelijk-religieuze vrouwengemeenschap. Omdat ze alles zo gedetailleerd en levendig beschreef, reisden de achterblijvers als het ware met haar mee, en beleefden ze op afstand wat zij beleefde. Zo werd ook in dat verre Westen, waar het christendom nog zoiets als een noviteit was, het land van de bijbelverhalen levend en tastbaar.

PROTSERIG VERTOON Maar al snel stuitte het nieuwe reli-toerisme ook op de nodige kritiek. Vooral Hiëronymus, een tijdgenoot van Egeria en postuum tot kerkvader en heilige gemaakt, wond zich erover op. In zijn ogen trok de pelgrims­ stroom extra ongewenst vertier aan, want ‘acteurs, potsenmakers en hoeren’ bevolkten de straten van Jeruzalem. Hij wees erop dat het niet zozeer prijzenswaardig was in Jeruzalem te zijn geweest, maar aldaar een goed mens te zijn gebleven. Bovendien: ‘Het is ondenkbaar dat Hij die groter is dan de hemel kan worden beperkt tot een smal strookje aarde.’

Gidsende priesters laten Egeria zien waar het Gouden Kalf heeft gestaan

AARDSE VERLEIDINGEN Een pelgrim bewondert zichzelf in een spiegel bij een kraampje met zalfjes en toiletartikelen. Illustratie door Guillaume Deguileville, c.1430-50. Afbeelding: Bridgeman Images

Bisschop Gregorius van Nyssa intussen, ook een tijdgenoot en latere kerkvader en heilige, betrok een meer tekstuele anti­ positie: pelgrimage kwam nergens in de evangeliën voor.

Maar de stroom oostwaarts was niet te stuiten. De bijbelse trekpleisters professio­ naliseerden, gastenverblijven werden opgetrokken, priesters en zelfs kluizenaars kregen het druk. Ook met vrouwen, want daarvan waren er nogal wat onder die vroege pelgrims. Dat kan te maken hebben gehad met een gebrek aan mogelijkheden voor vrouwen die een religieus leven ambieerden. Mannen konden toen al terecht in kloosters, vrouwen nog niet. Ook waren er hooggeplaatste voorbeelden: Constantijns eigen moeder Helena was een van de eersten, en begin vijfde eeuw ging de vrouw van keizer Theodosius II, Eudocia, haar achterna.

Het lijkt ook mode te zijn geweest.

Hiëronymus beschrijft een anonieme dame die de bijbelplaatsen met zoveel tromgeroffel en protserig vertoon bereisde dat het erop lijkt dat ze vooral gezien wilde worden in plaats van zelf iets zien. ‘Dwaas,’ was zijn oordeel.

Egeria deed dat anders, als we haar geschriften mogen geloven. Ze had geen entourage bij zich en liet zich niet met een eigen reiswagen vervoeren. Ze reisde te voet en per muildier, als lid van wisselende reisgezelschappen. Daarbij had ze echt oog voor de mensen die ze ontmoette. Neem de priester die haar begroette toen ze na de zware klim op de top van de Sinaï aankwam.

Hij kwam vanuit zijn kluis op haar af: ‘Een oude man in goede gezondheid, een monnik sinds zijn vroegste jaren, een asceet, zoals ze hier zeggen – kortom, zo iemand als waardig is op die plek.’ Thuis in Gallaecia moeten haar lezers het voor zich hebben gezien.

Bijna alsof ze er zelf waren geweest.

Afke van der Toolen is journalist.

De gebruikte citaten zijn merendeels vertalingen van Vincent Hunink.

34

Bekendmaking winnaar zondag 25 oktober tijdens het radioprogramma OVT op radio 1.

Libris Geschiedenis Prijs 2020

Enny de Bruijn

Eva Vriend

De hoeve en het hart

Een boerenfamilie in de Gouden Eeuw Dankzij 180 brieven van ’n boerenfamilie, kunnen we een blik werpen in een onbekende plattelandscultuur, die altijd in de schaduw heeft gestaan van de veel bekendere, Hollandse en stedelijke cultuur uit de geschiedenisboeken. Enny de Bruijn beschrijft beeldend en liefdevol hoe deze boeren uit het rivierengebied dijken hebben onderhouden en paarden gefokt, hoe ze conflicten hebben opgelost, huwelijken gesloten, verhalen verteld en kinderen opgevoed.

Paperback

24,99

Eens ging de zee hier tekeer

Mar Oomen Missievaders

Een familiegeschiedenis van katholieke wereldverbeteraars In 1933 stapte de grootvader van Oomen met zijn gezin op een boot vol missionarissen en missiezusters naar Nederlands-Indië; met de intentie de wereld te verbeteren. Oomens vader, tropenarts, vloog in 1958 met vrouw en kind in een vliegtuig vol religieuzen naar Tanzania om daar hetzelfde te doen. Toen zij zich in de jaren zestig weer in Nederland vestigden, was alles anders. ‘Missie’ was een beladen begrip geworden.

22,99

Paperback Ook als ebook

Angelie Sens Pieter van Os Liever dier dan mens

Een overlevingsverhaal Een familie van fanatieke nazi’s hield van haar als van een eigen dochter.

Zelf werd ze verliefd op een Duitse ingenieur.

Anni Gmitruk, vertelde niemand wie ze werkelijk was: Mala Rivka Kizel, een joods meisje uit een groot orthodox gezin. Terwijl haar familie werd omgebracht, wist Mala door een mix van veerkracht, geluk en charme te ontkomen aan Duitse soldaten en een Oekraïense verrader. Via Israël belandde ze uiteindelijk in Amstelveen, waar ze nog altijd woont.

De Kolonieman

Johannes van den Bosch (1780-1844), volksverheffer in naam van de Koning Begin negentiende eeuw is Napoleon verslagen en het prille Koninkrijk der Nederlanden moet zich opnieuw uitvinden.

Een cruciale spil hierin is Johannes van den Bosch. In zijn 45-jarige carrière wendt de visionaire militair, bestuurder, econoom en staatsman op doortastende wijze zijn geestelijke veerkracht en talenten aan bij de opbouw van het Nederlandse imperium onder de nieuwe koning Willem I.

39,99

Gebonden Ook als ebook

Het verhaal van de Zuiderzee en haar kustbewoners Aan de hand van de levensgeschiedenis van vier Zuiderzeefamilies vertelt Eva Vriend dit grootse verhaal over het houvast dat traditie biedt en vissersbloed dat kruipt waar het niet gaan kan. Hoewel ze onderling sterk verschillen, is er één gebeurtenis die het leven en lot van alle kustbewoners met elkaar verbindt. Op 28 mei 1932 werd de Afsluitdijk gedicht.

Wat betekent zo’n ingrijpende verandering voor de cultuur, de identiteit en de toekomstdromen van mensen?

24,99

Paperback Ook als ebook

19,99

Paperback Ook als ebook

Boeken bestellen via www.libris.nl. Geen bezorgkosten voor boekbestellingen vanaf €15,00.

Kijk voor een Libris-boekhandel in de buurt op www.libris.nl

Schrijf mee!

Op Wikipedia, de grootste encyclopedie ter wereld, is nog niet zoveel informatie beschikbaar over Suriname en het Caribisch gebied. Het project Wiki goes Caribbean brengt daar verandering in en jij kunt meehelpen! Meld je aan voor de schrijfweken en deel kennis over deze gebieden met de wereld.

Ga naar maandvandegeschiedenis.nl/wikimedia

onlIne edItIe Met InteRvIewS, dIScuSSIe en muzIeK lIve vanuIt het RIJKSmuSeum ZateRdag 31 oKtobeR BoeK nu op RIJKSmuSeum.nl

RIJKS MUSEUM foundeR

hoofdSponSoRen

PARTNER

OOST

WEST

na ht van de geSchIedenIS

DOOR ERIK DIJKSTRA

ERIK DIJKSTRA

EENVOUDIGE BOERENLUL Twintig jaar geleden voelden mensen uit het oosten van Nederland zich minder dan die in het westen. Inmiddels zijn ze trots op hun streek, merkt Erik Dijkstra. Wat is er gebeurd?

I

n 2003 begon ik aan mijn eerste officiële baan in de media. Ik werd verslaggever bij Omroep Flevoland en daar was ik apetrots op. Enige punt van zorg was mijn onmiskenbare Twentse accent. Ik draaide items van de toen beruchte Stedenwijk in Almere-Stad tot aan de haven van Urk. Het werd me alleen simpelweg verboden om voice-overs in te lezen. Want ik klonk alsof ik uit het Oosten kwam. Daar schaamde ik me voor. Een jaar lang volgde ik logopedielessen van een vriendelijke dame in Almere-Haven om van die langgerekte oo en het ‘inslikkn’ van ‘woordn’ te genezen.

Ik moest daaraan denken toen ik ooit een interview met Bennie Jolink las, waarin hij vertelde over zijn tijd in Amsterdam, begin jaren zeventig. Jolink zag er toen – en foto’s bewijzen dat – überhip uit, met een enorme bos krullend haar en opzichtige pakken.

‘Meisjes vonden mij heel interessant, maar zodra ik mijn mond opentrok liepen ze weg.

Sterker nog: de hele kroeg liep leeg. Daar heb je weer zo’n boerenlul.’

Jolink vertrok uit het Westen en ging terug naar het Oosten. Naar het Achterhoekse dorpje Hummelo, om precies te zijn. Hij richtte met kompanen zoals Brekken Jan Schampschot dialectband Normaal op. En dichtte zich naar de onsterfelijkheid met de regels ‘Ik bun moar een eenvoudige boerenlul/ en doar schoam ik mien niet veur.’

Het Oosten was trots, maar Jolink was een pionier. Zeker tot het begin van deze eeuw hebben inwoners van het oosten van ons land zich minder gevoeld dat die uit het westen.

En ze wáren ook minder. Waarom? Omdat ze zich minder voelden.

Pas in de afgelopen twintig jaar kantelde dat beeld. Hoe dat komt? Ik weet het niet.

De wereld is groter geworden, maar de mensen hebben wellicht behoefte om in kleinere kring bij elkaar te komen. ‘Terug naar de stam’ noemde een bevriende regisseur dat ooit.

Ik heb het zien gebeuren. Waar FC Twente-fans zich vroeger schaamden voor hun accent en in de trein naar uitwedstrijden geforceerd Amsterdams probeerden te praten, is er nu een gevoel van trots. Het kampioenschap in 2010 werd gevierd als een bevrijding.

En Vak P zong: ‘Trots daw veur Twente bint/ ’T moakt ons nie uut wat ie doar van vindt/ Lach ons moar uut dat dut ons nie wat/ Enschede is onze Stad.’

In een halve eeuw is schaamte omge­ toverd tot trots. Die aardige logopediedame uit Almere-Haven heeft mijn accent er niet uit weten te rammen, maar ik ben uiteindelijk toch maar in het Westen gebleven. En de schaamte? Die ben ik allang voorbij.

ERIK DIJKSTRA is journalist en presentator.

‘Zelfs een logopediste kreeg mijn Twentse accent er niet uit’ Ontdek gisteren, begrijp vandaag

37

KEIZER KAREL V Heer der Nederlanden

Keizer Karel V (1500-1558) was de machtigste vorst die de Lage Landen ooit hebben gekend. Als keizer van het Heilige Roomse en het Habsburgse Rijk, koning van Spanje en heer der Nederlanden bestuurde hij een wereldrijk. Deze monumentale biografie van specialist Geoffrey Parker beschrijft op ongeëvenaarde wijze zijn leven en werk.

VAN €75,00

NU VOOR €59,99

BESTEL NU OP WWW.HISTORISCHNIEUWSBLAD.NL/SHOP

Volg de Maand van de Geschiedenis

AGENDA

facebook.com/maandvandegeschiedenis twitter.com/maandvdgesch instagram.com/maand_van_de_geschiedenis

OKTOBER 2020

FOTO RACHELLE STOFFELS

ACTIVITEITENOVERZICHT Tijdens de Maand van de Geschiedenis organiseren honderden instellingen in heel Nederland fysieke én online activiteiten voor jong en oud. Op de volgende pagina’s vind je een selectie. Kijk voor het complete aanbod op maandvandegeschiedenis.nl/agenda.

VANWEGE CORONA ZIJN ALLE ACTIVITEITEN ONDER VOORBEHOUD Check van tevoren altijd bij de organiserende instelling of een activiteit doorgaat

PRAAT MEE #MVDG #OOSTWEST P40 Abdelkader Benali on tour

P41 Koloniale Geschiedenis

P53 75 jaar Verenigde Naties Ontdek gisteren, begrijp vandaag

39

AGENDA

OKTOBER 2020

DRENTHE

HUIS AAN HET MEER

uur maandvandegeschiedenis.

LEEUWARDEN Konings-

Klaas Hoogenboezem bespreekt het boek Het huis aan het meer van de Britse auteur Thomas Harding. Aan de hand van het huis van zijn Duitse oma, dat aan de rand van Berlijn ligt, vertelt Harding hierin het verhaal van de twintigste-eeuwse geschiedenis van onze oosterburen.

nl/politieuniformen

straat 25, 1 t/m 31 oktober

LEZING.

BESTEMMING ONBEKEND

Sally Kimmel komt met zijn moeder van Polen naar Amsterdam – van Oost naar West – en moet in 1942 onderduiken. Zo komt hij in het oosten van het land terecht: de overgang is enorm. Hoe is zijn leven daar?

EXPO.

EMMEN Bibliotheek Emmen,

NIEUWLANDE Museum de

24 oktober 13.30-15.30 uur

Duikelaar, 1 t/m 31 oktober

maandvandegeschiedenis.

10.00-16.00 uur maandvande-

nl/huisaanhetmeer

geschiedenis.nl/sallykimmel

maandvandegeschiedenis.

FRIESLAND

nl/museumhuizen

STEREOTYPE MUSEUMHUIS TOUR. De Museumhuizen

van Vereniging Hendrick de Keyser tonen hoe men van 1550 tot nu woonde in Nederland. In de Maand van de Geschiedenis worden verschillende van deze bijzondere huizen opengesteld, waaronder het statige Museumhuis Van Eysinga.

Ruim 100 jaar hing hij aan de gevel van een tabaksbedrijf en tegenwoordig is hij te zien in het Heerenveen Museum: de ‘Rookende Moor’, een karikaturale afbeelding van een zwarte man die een pijp rookt. Hoe moeten we tegenwoordig omgaan met dit soort historische EXPO.

KELTISCHE WANDELING

BORGER Hunebedcentrum, 14

De boom speelt een belangrijke rol binnen de cultuur van de Kelten.

Leer over de symbolische betekenis van diverse boomsoorten tijdens een wandeling in het Asser Bos en leer omgaan met een wichelroede.

en 21 oktober 11.00-13.00 uur en

ASSEN Duurzaamheidscen-

14.00-16.00 uur maandvande-

trum, 25 oktober 13.30-15.30

geschiedenis.nl/hunebedden

uur maandvandegeschiede-

HUNEBEDBELEVING TOUR. Door archeologisch

onderzoek weten wij inmiddels veel over hunebedden en hun bouwers, maar dat was in het verleden anders.

Wandel langs verschillende belevingen van hunebedden.

TOUR.

nis.nl/keltisch

OSSI’S CURSUS. Leer de DDR van binnen en van buiten kennen tijdens een cursus van vier middagen. Van de manier waarop de Russen stap voor stap een communistische staat stichtten in Oost-Duitsland tijdens de naoorlogse jaren tot de Val van de Muur in 1989.

FLEVOLAND UNIFORM EXPO. Benieuwd hoe politie­

in november 13.30-15.30 uur

agenten in Nederland en in het buitenland er vroeger uitzagen? Bezoek dan een tentoonstelling over politieuniformen uit de periode van 1950-1990, die vanuit verschillende landen in Almere zijn verzameld.

maandvandegeschiedenis.

ALMERE PIT Veiligheidsmuse-

nl/ddrcursus

um, 1 t/m 31 oktober 11.00-15.00

EMMEN Bibliotheek Emmen, 23 en 30 oktober en 2 data

40

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

ABDELKADER BENALI ON TOUR In 2020 schrijft Abdelkader Benali het Maand van de Geschiedenis-essay. Reizigers van een nieuwe tijd, over een Nederlandse piraat die in dienst treedt bij de Barbarijse zeerovers, is in oktober te koop bij de boekhandel voor € 3,99. Abdelkader reist deze maand door het land om te vertellen over zijn boek.

RADIO 1 OVT in het Openluchtmuseum in Arnhem, 27 september 10.00-12.00 uur GESCHIEDENIS FESTIVAL in TivoliVredenburg in Utrecht, 17 oktober 09.30-17.00 uur NEUSHOORN in Leeuwarden, 22 oktober 20.15-22.00 uur BIBLIOTHEEK in Venlo, 23 oktober 20.00-22.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/abdelkader­ontour

AGENDA

WEEK VAN DE KOLONIALE GESCHIEDENIS Museum Bronbeek organiseert van 25 t/m 31 oktober de Week van de Koloniale Geschiedenis met een reeks activiteiten rondom het thema Oost/West.

27 oktober Lezing 130 jaar Javaanse migratie Yvette Kopijn duikt in de migratiegeschiedenis van Javanen die naar Suriname afreisden.

27 oktober Erfgoedfestival Fotografe Suzanne Liem vertelt over haar project in Museum Bronbeek.

28 oktober IndoFilm Café Met een vertoning van Ziarah, over de Indonesische weduwe Sri die haar man verloor tijdens de onafhankelijkheidsstrijd tegen de Nederlanders.

30 oktober Talkshow Mee uit de Oost, gekoesterd in de West. Batik in Nederland Leer alles over de bijzondere materiële en immateriële betekenis van batik.

31 oktober Themamiddag Sporen van het slavernijverleden in Gelderland Met diverse sprekers over de band tussen Gelderland en het slavernijverleden ARNHEM Museum Bronbeek maandvandegeschiedenis.nl/kolonialegeschiedenis

LEEUWARDEN Historisch Cen-

JAN ZWARTENDIJK

trum Leeuwarden, 11 oktober,

Jan Brokken vertelt over Jan Zwartendijk. Deze consul in Litouwen redde tijdens de oorlog duizenden Joden door voor hen een visum uit te schrijven voor Curaçao. Daarmee reisden ze naar Japan, van waaruit ze zich over de hele wereld verspreidden – vrijwel allen overleefden de oorlog.

14.00-16.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/slavernijleeuwarden

INDIËGANGERS

Hylke Speerstra vertelt over zijn boek Op klompen door de dessa, waarin hij twintig Friese Indiëgangers aan het woord laat. Deze Fryske jonges moesten een hopeloze strijd leveren in voormalig NederlandsIndië. Hoe hebben zij die vaak traumatische tijd ervaren en hoe gingen zij na thuiskomst hiermee om?

LEZING.

BALK Stichting Podium Gorter, 22 oktober 20.00-22.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/dessa

GELDERLAND MARTHA EN MAURITS

beelden? Het Heerenveen Museum nodigt je uit om hierover mee te denken.

LEEUWARDEN Museum Blok-

HEERENVEEN Heerenveen

nl/gedetineerden

huispoort, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.

Museum, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.

SLAVERNIJ

nl/rookendemoor

LEZING + TOUR.

GEVANGEN

Een gevangenis vormt een afspiegeling van de maatschappij.

Dus behalve Nederlandse gevangenen vond je er vroeger ook gedetineerden uit alle windstreken. Museum Blokhuispoort geeft ze een gezicht.

ONLINE + TOUR.

Barbara Henkes (Rijksuniversiteit Groningen) vertelt hoe Leeuwarders uit alle lagen van de bevolking in de 17e en 18e eeuw betrokken waren bij de slavenhandel en slavernij. Aansluitend is er een wandeling door de stad, waarbij je de sporen van deze geschiedenis met eigen ogen ziet.

In 1817 ontmoet Nederlands marine­officier Maurits Ver Huell de Molukse vrijheids­strijdster Martha Christina Tiahahu als zij gevangen genomen wordt en op zijn schip belandt.

Hoe illustreert de ontmoeting tussen Martha en Maurits de verhouding tussen Oost en West? Er is een rondleiding te boeken bij de expositie.

EXPO + TOUR.

LEZING.

NEERIJNEN Bibliotheek Rivierenland, 1 oktober 14.30-16.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/rechtvaardigen

AFRIKAANSE HANDEL

Handel speelt al eeuwenlang een belangrijke rol in het contact tussen Nederland en Afrika.

Afrikaanse grondstoffen hebben de industriële revolutie in Europa mogelijk gemaakt. Maar tegen welke prijs? Maak kennis met hedendaags en kritisch werk van jonge makers en kunstenaars.

TOUR.

BERG EN DAL Afrika Museum, 4, 11, 18 en 25 oktober 13.00 en 14.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/handel

ZEESPIEGEL

ARNHEM Erfgoedcentrum

In de collectie van de Librije bevindt zich een exemplaar van de Zeespiegel van Blaeu. In de Maand kun je tijdens openingstijden van de Walburgiskerk dit werk bewonderen onder begeleiding van een gids.

Rozet, 1 t/m 31 oktober

ZUTPHEN Walburgiskerk, 6-31

maandvandegeschiedenis.

oktober maandvandege-

nl/marthaenmaurits

schiedenis.nl/zeespiegel

TOUR.

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

41

AGENDA

DE MAAND VAN DE GESCHIEDENIS IN HET NEDERLANDS OPENLUCHTMUSEUM

OKTOBER 2020

NEDERLAND EN AMERIKA

Hoe hebben Nederlandse pioniers invloed uitgeoefend op Amerika?

In de lezingenreeks ‘400 jaar Nederland-Amerika’ leer je alles hierover, met aandacht voor onder meer de voorvader van president Martin van Buren, Gelderse pioniers en VOC-reizen.

LEZING.

joods gezin in Warschau en overleefde de oorlog onder meer doordat ze werd opgenomen in het gezin van een fanatieke nazi. Van Os doet haar opmerkelijke overlevingsverhaal uit de doeken.

NIJMEGEN Boekhandel Roelants, 13 oktober 17.3018.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/kizel

DIVERSE LOCATIES IN GELDERLAND 7, 15, 24 en 29 okto-

AARDBOL

ber maandvandegeschiede-

Er zijn talloze manieren bedacht om onze aardbol op een plat vlak te krijgen. Maar kloppen ze wel? Ontdekkingsschrijver Michiel van Straten, auteur van Tien verdwenen dagen, beantwoordt deze vraag in zijn lezing ‘De wereld bestaat niet’.

nis.nl/nederlandenamerika

OP DE KAART LEZING. Marieke van Delft,

conservator oude kaarten bij de Koninklijke Bibliotheek, stelde het boek De geschiedenis van Nederland in 100 oude kaarten samen, waarover zij een lezing geeft.

Van het oudste bekende Nederlandse kaartje uit 1307 over de bouw van een kerk in de Aardenburgse moer tot een van de eerste fietskaarten uit 1896 en een kaart van de stormvloed in 1953 laten de kaarten zien wat er in de loop der eeuwen is veranderd én wat ongewijzigd is gebleven.

ZUTPHEN Walburgiskerk, 7 oktober maandvandegeschiedenis.nl/oudekaarten

LIEVER DIER DAN MENS

Schrijver en journalist Pieter van Os geeft een lezing over zijn boek Liever dier dan mens, waarin hij verhaal vertelt van Mala Rivka Kizel. Zij werd in 1926 geboren in een orthodoxLEZING.

42

Ook in het Nederlands Openluchtmuseum zijn er Oost/West-activiteiten.

3, 4, 10, 11, 17, 18, 24, 25 en 31 oktober Oost west, thuis best Wat betekent thuis voor jou? In het Openluchtmuseum ontdek je verschillende perspectieven op thuis door een afwisselend programma van lezingen en muziek. Het publiek wordt uitgenodigd om mee te praten. Waar voel jij je thuis? Wat maakt een huis een thuis? Wat was het thuis van jouw (groot)ouders? Of hoe is Nederland voor jou een thuis geworden? Diverse culturen in onze samenleving ontmoeten elkaar binnen de huiselijke omgeving of net daarbuiten. Het “wij en zij” en “hier en daar” speelt zich niet alleen ver weg, maar ook dichtbij, in en rondom ons huis af.

ARNHEM Nederlands Openluchtmuseum maandvandegeschiedenis.nl/openluchtmuseum

LEZING.

ZUTPHEN Walburgiskerk, 14 oktober maandvandegeschiedenis.nl/dewereldbestaatniet

LILI MARLEEN EVENEMENT. Het van

PERIMETER

Wandel langs de verdedigingslinie van de geallieerden uit de beroemde Slag om Arnhem in september 1944. Een gids van het Airborne Museum neemt je in zo’n twee uur mee terug in de tijd en vertelt je onderweg wat de geallieerden tijdens hun missie ondervonden.

Ook geschikt voor kinderen vanaf 12 jaar.

WANDELING.

ARNHEM Airborne Museum at Hartenstein, 17, 18, 24 en 25 oktober 13.30-15.30 uur maandvandegeschiedenis. nl/perimeter

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

oorsprong Duitse liedje ‘Lili Marleen’ was tijdens de Tweede Wereldoorlog geliefd onder zowel Duitse als geallieerde soldaten. Het Vrijheidsmuseum zet dit bijzondere lied in het zonnetje tijdens de Lili Marleen-dag.

GROESBEEK Vrijheidsmuseum, 18 oktober 13.00-17.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/lilimarleen

AFRIKA

Dit jaar vieren 17 Afrikaanse landen dat ze 60 jaar onafhankelijk zijn. Tijdens de strijd voor onafhankelijkheid zijn be-

GESPREK.

langrijke mensen opgestaan die hun stem lieten horen en de geschiedenis hebben vormgegeven. Onafhankelijkheid was een keerpunt in de Afrikaanse geschiedenis – wat is veranderd en wat is gebleven? Tijdens deze editie van de nieuwe programmaserie Het Blauwe Uur wordt gesproken met Ton Dietz, hoogleraar Afrika Studies, en Marina Diboma, expert op het gebied van business development en projectmanagement in Afrika.

BERG EN DAL Afrika Museum, 18 oktober 14.00-16.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/blauweuur

SELECT 2020

Bestel direct via: www.geschiedenisfestival.nl Regulier € 69,- / Abonnees € 59,-

AGENDA

OVT OP TOURNEE

OKTOBER 2020

MATROESJKA

Matroesjka’s zijn beroemde Russische houten poppetjes die in elkaar passen. Tijdens de workshop ‘Montferlandse Matroesjka’s’ maak je onder leiding van kunstenares Ineke van Geemen jouw unieke poppetjes.

WORKSHOP.

en docent Marie-Thérèse ter Haar werpt licht op de Sovjet-Unie in de oorlog en geeft antwoord op de vragen hoe de samenwerking verliep tussen Rusland en de andere geallieerden en wat het belang was van de Slag om Stalingrad.

In oktober zendt het VPRO-programma OVT vijf keer live uit op locatie. Op 27 september start de tournee met de opening van de Maand van de Geschiedenis in het Nederlands Openluchtmuseum in Arnhem. Daarna trekt de OVT-karavaan met presentatoren, historici en gasten naar het Zeeuws Archief in Middelburg, het Groningse dorp Finster­ wolde, Woonoord Lunetten in Vught en ten slotte eindigt de tournee in Amsterdam, waar op 25 oktober de Libris Geschiedenis Prijs wordt uitgereikt. Publiek kan bij de uitzending zijn.

AANMELDEN via ovtlive@vpro.nl met vermelding van datum, locatie en aantal personen maandvandegeschiedenis.nl/ovt

TWELLO Bibliotheek Brummen

’S-HEERENBERG EN DIDAM

Voorst, 27 oktober vanaf 20.00

Bibliotheek Montferland,

uur maandvandegeschiede-

24 en 31 oktober 11.00-12.30 uur

nis.nl/wo2inrusland

maandvandegeschiedenis. nl/matroesjka

GRONINGEN

MUSEUMWONINGEN

Ben jij benieuwd hoe men vroeger woonde in Arnhem? Kom gratis binnenkijken bij de museumwoningen op verschillende locaties in de binnenstad en luister naar verhalen over vervlogen tijden. Deze huizen zijn zoveel mogelijk teruggebracht in de oorspronkelijke staat en de bewoners hebben ze ingericht met meubilair uit die periode. Slechts een paar keer per jaar zijn de huizen te bewonderen.

TOUR.

GRONINGER GESCHIEDENIS

De jaarlijkse Dag van de Groninger Geschiedenis is dit jaar een heuse Maand, met verschillende live en online activiteiten. Verwacht een divers programma in het teken van Oost/West, met lezingen, wandelingen, quizzen, video’s en een kinderprogramma.

FESTIVAL.

DIVERSE LOCATIES IN GRONINGEN 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis. nl/groningen20

ARNHEM Diverse locaties,

31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/hessenroute

OP REIS MET ALETTA

Reis mee met Aletta Jacobs in haar wereldwijde strijd voor vrouwenkiesrecht in dit unieke en meeslepende hoorspel. Hoor uit haar eigen memoires hoe zij de wereld tijdens haar grote reizen in 1911 en 1912 zag en ga mee terug in de tijd.

TOUR.

25 oktober 13.30-16.30 uur

HESSENROUTE

GRONINGEN Universiteits-

maandvandegeschiedenis.

Vanaf de 17e eeuw maakten handelaren gebruik van de Hessenwegen, die van Noord-Duitsland en Oost-Nederland naar Utrecht liepen en langs woeste gronden voerden.

Tijdens een tentoonstelling volg je de Hessenroute en bekijk je een echte Hessenwagen.

museum, diverse weekenden

nl/museumwoningen

WO2 IN RUSLAND LEZING. Wat 4 en 5 mei zijn voor ons, is 9 mei voor de Russen. Op deze dag worden in Rusland de overwinning op nazi-Duitsland gevierd en de slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog herdacht. Auteur

44

EXPO.

LEEK Museum Nienoord, 1 t/m

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

in oktober maandvandegeschiedenis.nl/aletta

LIMBURG LIMBURGSE UNIFORMEN

Het woord uniform betekent ‘eenvormig’ en daarom heet de tentoonstelling over het uniform in EXPO.

Limburg dan ook ‘UniVorm’. Bekijk tenues uit Limburg uit de periode 1850-1960 en creaties van jonge ontwerpers die zich hierdoor lieten inspireren.

SITTARD De Domijnen, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/univorm

KOMPELS EN KOELIES

Op het eerste oog zijn Zuid-Limburg en voormalig Nederlands-Indië twee volstrekt verschillende gebieden, maar er is een opvallende, bijzondere band tussen de twee plekken.

Hoe ziet deze eruit? En welke rol spelen de mijnen hierin? De ‘fotofilm’ Kompels en koelies beantwoordt deze vragen.

FILM.

ONLINE SHC Limburg, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/kompelskoelies

DOOR MARTINE VAN DER VEER

WERELD MUSEUM

‘CULTUUR IS NOOIT IETS VAN ÉÉN PLEK OF TIJD’ Oost/West is een centraal thema in het geheel vernieuwde Wereldmuseum Rotterdam. Conservator Priya Swamy: ‘De objecten vertellen een verhaal over identiteit.’

WAAR GAAT DE TENTOONSTELLING KRUISPUNT ROTTERDAM OVER?

‘“Kruispunt Rotterdam” is onze nieuwe semipermanente tentoonstelling waarin we een nieuw licht laten schijnen op deze historische objecten. Hoe kunnen we collectiestukken blootleggen en welke perspectieven op het object werden in het verleden genegeerd? Vanuit deze vragen hebben we de tentoonstelling vormgegeven.

Alle kunstwerken die je als bezoeker ziet, vertellen een verhaal over identiteit en helpen ons de culturele dynamiek van vandaag de dag beter te begrijpen. Ze laten de onderlinge verbondenheid zien van zowel het verleden en het heden als tussen de verschillende regio’s in de wereld.’

alleen betrekking op de stad zelf, die een kruispunt van culturen is, maar ook op culturen wereldwijd.’

KRUISPUNT ROTTERDAM IN HET WERELDMUSEUM

ER ZIJN IN DE GESCHIEDENIS OOK VELE VOORBEELDEN TE VINDEN WAARBIJ CULTURELE UITWISSELING GEEN POSITIEF VERLOOP HEEFT. HOE KOMEN DIE TERUG IN DE TENTOONSTELLING?

Adres

‘Dat klopt en we belichten daarom ook verschillende verhalen van culturen die elkaar kruisen. Zo is er aandacht voor ongelijke machtsrelaties, zoals de rol van de stad Rotterdam bij ongelijke handel. Maar ook de manier waarop het Wereldmuseum een deel van zijn collectie heeft vergaard. Deze tentoonstelling maakt het mogelijk om daar kritische discussies over te voeren en na te denken over de toekomst van het Wereld­ museum, waarmee we in de derde zaal van de expositie een begin maken.’

wereldmuseum.nl

Willemskade 25, Rotterdam Openingstijden di-zo, 10-17 uur Tickets en reserveren via

MODE ontworpen door Windri Widiesta Dhari en Itang Yunasz.

WAAROM IS DAT BELANGRIJK?

HOE SLUIT DEZE TENTOONSTELLING AAN BIJ HET THEMA VAN DE MAAND VAN DE GESCHIEDENIS 2020, OOST/WEST?

‘Voorheen had je in musea zoals het Wereld­ museum een zaal over een bepaalde regio en een volgende zaal over weer een andere regio.

Dit suggereert dat de regio’s op zichzelf staan, maar dat is niet zo. Cultuur is niet statisch maar eerder dynamisch, want altijd onder­hevig aan verandering en interactie en dat willen we in deze tentoonstelling laten zien. Vanuit die gedachte ontstaan bij de inrichting van het museum nieuwe vragen.

Zoals hoe we een platform kunnen zijn, in het bijzonder in Rotterdam – een stad vol verschillende culturen – dat laat zien dat cultuur nooit iets is van één plek of één tijd.

“Kruispunt Rotterdam” heeft dan ook niet

‘De tentoonstelling laat zien dat de grenzen tussen Oost en West veel minder scherp zijn dan vaak wordt gedacht.

We moedigen de bezoeker aan om dieper in deze begrippen te duiken. Wat is Oost en wat is West? En hoe zijn ze met elkaar verstrengeld? Als conservator hoop ik dat bezoekers zich voldoende uitgenodigd voelen hierover na te denken en te zien dat cultuur een dynamisch iets is.’

Foto: Wereldmuseum

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

45

AGENDA

NACHT VAN DE GESCHIEDENIS

OKTOBER 2020

WANDELING.

ART NOUVEAU

REIZEN MET DE TELETIJDMACHINE

VENLO Fort Museum, 1 t/m

KINDEREN. Wil jij alles te weten komen over reizen met de teletijdmachine van professor Barabas van Suske en Wiske? Dat kan tijdens dit speciale kindercollege tijdens de Kinderboekenweek.

31 oktober maandvandege-

WEERT Bibliocenter, 7 oktober

schiedenis.nl/artnouveau

13.30-15.00 uur maandvan-

Download de app en ga op pad door Venlo, waarbij je de mooiste artnouveau­panden passeert. Heb je de route liever op papier?

Haal die dan gratis op bij het Fort Museum.

Traditiegetrouw luidt de Nacht van de Geschiedenis in het Rijksmuseum de Maand uit, met debat, lezingen en interviews. De Nacht is dit jaar geheel online te volgen en onderzoekt thema’s als Oosten West-Nederland, Oost- en West-Europa en Oost en West op mondiaal niveau. Met o.a. Lotte Jensen, Peter Vermeersch, Peter Keppy, Vernon Chatlein en Valika Smeulders.

ONLINE Rijksmuseum Amsterdam, 31 oktober 20.0023.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/nacht

degeschiedenis.nl/teletijd-

LITERATUUR

machine

Historicus Pieter Caljé gaat in gesprek met Nico Randeraad, directeur van het Sociaal Historisch Centrum voor Limburg, en Sander Kollaard, auteur en winnaar van de Libris Literatuur Prijs. Beiden studeerden af bij Caljé. Een gesprek over geschiedenis, literatuur en leven.

GESPREK.

MAASTRICHT SHC Limburg, 1 oktober maandvandegeschiedenis.nl/calje

MILITAIREN

POTTENBAKKEN

Kan de draaischijf anno 2020 de deur uit?

Die vraag staat centraal nu de kunst van het keramiek maken op het punt staat voor altijd te veranderen door de opkomst van de 3D-printer. Betekent dit het einde van een eeuwenoud ambacht? Bekijk een 3D-printer in werking tijdens de productie van keramiek en beoordeel het resultaat zelf.

DEMO.

LIMBURGS KLEEDGEDRAG

THORN

LEZING.

Van het Zeeuws meisje en het Volendamse vissersechtpaar heb je vast wel eens gehoord, maar wist je dat Limburg ook haar eigen herkenbare kleedgedrag heeft? Duik in het onbekende verleden van deze kleding tijdens een lezing van Kitty Jansen-Rompen.

Maak kennis met de opmerkelijke geschiedenis van het stadje Thorn, dat ruim 800 jaar de hoofdplaats was van een miniatuurvorstendom en gekenmerkt wordt door pittoreske, witte huisjes, en sluit de middag af met een rondvaart over het Maasplassengebied.

TOUR + BOOTTOCHT.

SITTARD De Domijnen,

THORN VVV Midden Limburg,

In Stevensweert verzamelden zich in de zeventiende en achttiende eeuw soldaten vanuit alle windstreken. Vanwege de gunstige ligging aan de Maas speelde de vestingstad een belangrijke rol in de Tachtigjarige Oorlog. Wandel mee met een rondleider en ontdek de opvallend internationale geschiedenis van Stevensweert.

TEGELEN Keramiekcentrum

11 oktober 11.00-12.00 uur

14 en 21 oktober 13.00-16.30

Tiendschuur, 7 oktober 14.00-

maandvandegeschiedenis.

uur maandvandegeschiede-

16.00 uur maandvandege-

nl/limburgsedracht

nis.nl/thorn

STEVENSWEERT VVV Midden Limburg, 4 oktober vanaf 13.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/stevensweert

TOUR.

46

schiedenis.nl/keramiek20

LEIDER

LEUDALQUIZ

RUÏNE

LEZING. Wat maakt een leider

Leer tijdens een rondleiding over de Kasteelruïne, de enige hoogteburcht van Nederland, hoe deze plek al 1000 jaar het beeld van Valkenburg bepaalt.

Valkenburg, 10 en 11 oktober

machtig? Waarom volgen we onbewust vaak iemand die domineert? En wat leert de geschiedenis ons hierover?

Mattie Peeters van De Denkerij werpt aan de hand van historische voorbeelden licht op leiderschap.

11.30-12.30 en 14.00-15.00 uur

VENLO Bibliotheek, 14 oktober

Ken jij de wereld van oost naar west en van Ittervoort tot Neer als je broekzak? Meet je dan met de besten en doe mee met de Grote Leudal Geschiedenis Quiz. De winnaar gaat naar huis met de beruchte Tacitus Trofee én eeuwige roem.

maandvandegeschiedenis.

19.30-21.00 uur maandvande-

HEYTHUYSEN Bibliocenter,

nl/kasteelruine

geschiedenis.nl/leiderschap

15 oktober 20.00-22.00 uur

TOUR.

VALKENBURG Kasteel van

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

QUIZ.

AGENDA

Limburg, en leer over de blokbrekers die eeuwenlang mergel wonnen om kastelen en kerken te bouwen.

beantwoordt al deze vragen.

maandvandegeschiedenis.

WEERT Bibliocenter,

nl/bevrijdingskinderen

maandvandegschiedenis.nl/

MAALTIJD

De stad Roermond kent een roerige ontstaansgeschiedenis waarin heersers uit Oost en West kwamen en gingen. Een rondleider voert je mee door 800 jaar Roermond.

VALKENBURG Kasteel

marrons

ETEN.

ROERMOND VVV Midden

Nederland vervoerde meer dan een half miljoen Afrikanen naar Amerika, waar hun een keihard bestaan wachtte.

Hoe verliep de slaven­ handel? Hoe was het leven op de Surinaamse plantages en hoe verging het de Marrons? Bèr Peeters

maandvandegeschiedenis. nl/leudal

ROERMOND TOUR.

Valkenburg, 17, 20, 24 en 25 oktober 20.00-21.30 uur

BEVRIJDINGSKINDEREN

maandvandegeschiedenis.

Zo’n zeventig bevrijdingskinderen die voortkwamen uit een relatie tussen een Nederlandse moeder en een Afro-Amerikaanse vader groeiden op met een donkere huidskleur in een nagenoeg volledig wit, katholiek Limburg.

Hoe verging het hen? Een lezing en aansluitende film bieden inzicht.

nl/fluweelengrot

SLAVERNIJ LEZING.

Limburg, 25 oktober 14.0015.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/roermond

FLUWEELENGROT

Laat je door de gids meenemen door de Fluweelengrot, een van de oudste gangenstelsels van Zuid-

TOUR.

GEORGANISEERD DOOR:

GEORGANISEERD DOOR:

GEFINANCIERD DOOR:

22 oktober 20.00-22.00 uur

LEZING + FILM.

Tijdens de jaarlijkse Maaltijd van de Geschiedenis volg je drie korte lezingen en geniet je aansluitend van een eenvoudige maaltijd. Je leert alles over de Oost/West-invloeden op ons voedsel, de historische oost-westverbinding van Sittard en maakt kennis met bedevaartgangers die vanuit alle windrichtingen naar deze stad trokken.

SITTARD De Domijnen, 27 oktober 17.15-19.30 uur

SITTARD De Domijnen,

maandvandegeschiedenis.

25 oktober 10.30-12.30 uur

nl/maaltijd

GEFINANCIERD DOOR:

ELK VERHAAL TELT, OOK JOUW VERHAAL

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

47

AGENDA

GESCHIEDENIS FESTIVAL

OKTOBER 2020

OOST EN WEST ONDER DE GROND LEZING. Historische Kring Het Land van Herle bestaat 75 jaar en pakt daarom groots uit met een symposium over de geschiedenis van de Nederlandse steenkolenmijnen. In deze mijnen werkten migranten uit alle windstreken, van Polen tot Marokko, samen. Hoe gingen zij met elkaar om?

HEERLEN Het Land van Herle, 31 oktober 12.30-17.30 uur maandvandegeschiedenis. nl/steenkolenmijn

NOORD-BRABANT

port in dit gebied dat lange tijd bekendstond om de leder- en schoenproductie.

HEUSDEN Streekarchief Langstraat Heusden Altena, 1 t/m 31 oktober, maandvandegeschiedenis.nl/halvezolenlijn

Na vijf succesvolle edities in Haarlem strijkt het Geschiedenis Festival van Historisch Nieuwsblad dit jaar voor het eerst neer in Utrecht. Verwacht een wervelend programma vol lezingen, debatten, interviews en columns, afgewisseld met muziek en film. Met o.a. Luc Panhuysen over zeeheld Tromp, meesterinterviewer Coen Verbraak en Hans Wiegel, Japanse propagandafilms van Beeld & Geluid, Cynthia McLeod, Frans Verhagen, Abdelkader Benali, de genomineerden voor de Libris Geschiedenis Prijs en nog veel meer. Een dag die de echte geschiedenisliefhebber niet mag missen!

UTRECHT TivoliVredenburg, 17 oktober 09.30-17.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/geschiedenisfestival

KOEPEL

Heb je altijd al eens de bijzondere Koepel­ gevangenis in Breda willen bezoeken? Sluit je dan aan bij een rondleiding en laat je meevoeren langs de meest unieke en mooiste monumentale plekken rondom de Koepel.

TOUR.

BREDA Koepelgevangenis, 2 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/koepelge-

Scherminckel, 3 en 31 oktober

OUDENBOSCH Bibliotheek,

vangenis

10.00-11.30 en 12.00-13.30 uur

16 oktober 19.00-20.00 uur

maandvandegeschiedenis.

maandvandegeschiedenis.

VAN GOGH

nl/aardewerk

nl/boekenproeverij

ÖZCAN AKYOL

VOORDAT DE BOM VALT

BREDA De Bredase Maand

Vincent van Gogh reisde vanuit Den Haag in het Westen naar Drenthe en Nuenen in het Oosten.

In die laatste plaats kun je het woonhuis van Vincents geliefde Margot bezoeken, waar je je in een werk van Van Gogh waant.

Schrijver, columnist en programmamaker Özcan Akyol, onder andere bekend van zijn boek Eus en het programma De neven van Eus, is te gast bij Literair Café Veldhoven.

van de Geschiedenis, 1 t/m

NUENEN Salon Nune Ville,

VELDHOVEN De Bibliotheek,

31 oktober, maandvandege-

3 oktober maandvandege-

4 oktober 14.00-17.00 uur

In oktober komt er in Oss een bijzonder monument bij: een nucleaire schuilkelder die in de jaren tachtig werd gebouwd in een parkeergarage. Leer meer over deze schuilkelder tijdens een avond vol poëzie, muziek en interviews.

schiedenis.nl/breda

schiedenis.nl/vincent

maandvandegeschiedenis.

OSS De Groene Engel,

nl/ozcanakyol

21 oktober 20.00-22.00 uur

THUIS BEST

De Bredase Maand van de Geschiedenis focust dit jaar op de gevolgen van de pandemie, want deze historische tijd biedt een kans om samen met het publiek de herinnering vast te leggen. Dat gebeurt in de tentoonstelling ‘Oost West, thuis best’.

EXPO.

TOUR.

LEZING.

FESTIVAL.

HALVEZOLEN

OOST/WEST AARDEWERK

Ga er zelf wandelend of met de fiets op uit en ontdek de Halvezolenlijn, die gedurende de 20e eeuw van Den Bosch door Heusden en Waalwijk naar Lage Zwaluwe liep. Deze spoorlijn zorgde voor trans-

TOUR.

BOEKENPROEVERIJ

nl/schuilkelder

BERGEN OP ZOOM In den

Hoe vind je nou net dat ene mooie boek uit die enorme collectie? In een ongedwongen sfeer vertelt Jan Paantjes over zijn favoriete boeken en films in het thema Oost/West.

Kinderspeelgoed is van alle tijden en dat is goed te zien op een prent van Bruegel met allerlei verschillende kinderspelletjes.

TOUR.

48

Tijdens een exclusieve themarondleiding in het Archeologisch Depot leidt een gids je langs het bekende Bergse en het Duitse aardewerk. Welke functie hadden deze vondsten?

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

maandvandegeschiedenis.

LEZING.

KINDERSPEL KINDEREN.

AGENDA

Verzamel aan de hand van deze prent alle spelen, maak je eigen speelgoed en speel er thuis verder mee.

EINDHOVEN preHistorisch

Texel lagen: hét logistieke knooppunt van de 17e eeuw. In een nieuwe tentoonstelling komt de Reede tot leven.

Dorp, 10 t/m 25 oktober

OUDESCHILD Museum Kaap

verhalen, van dichtbij én online. Van mobiel erfgoed uit voormalig NederlandsIndië tot de Oostlijn van de Amsterdamse metrolijn naar de Bijlmer.

09.30-17.00 uur maandvande-

Skil, 1 t/m 31 oktober maand-

NIEUW-VENNEP EN ONLINE

geschiedenis.nl/kinderspel

vandegeschiedenis.nl/texel

Nederlands Transportmu-

SLAVENHANDEL

seum en Mobiele Collectie

EXPO. Bijna drie eeuwen

lang was Amsterdam nauw betrokken bij slavenhandel en slavernij. Leer over de Amsterdammers die er hun geld mee verdienden en over de totslaafgemaakten zelf, in de tentoonstelling ‘Amsterdammers en slavernij’.

VOLKSCULTUUR

BLACK ACHIEVEMENT

Nederland, 1 t/m 31 oktober

De Dag van de Brabantse Volkscultuur staat dit jaar in het teken van Oost/West, met speciale aandacht voor Brabantse migranten die uitwaaierden over de wereld. Wat is er van hen geworden?

maandvandegeschiedenis.

vandegeschiedenis.nl/

Op 1 oktober opent Black Achievement Month, waarin de bijdragen van mensen met Afrikaanse roots aan de samenleving voor het voetlicht worden gebracht met diverse offline en online activiteiten, in ITA met een programma met o.a. Jeangu Macrooy, Akwasi en Humberto Tan.

volkscultuur

AMSTERDAM + ONLINE

FESTIVAL.

ROOSENDAAL Erfgoed Brabant, 24 oktober maand-

FESTIVAL.

Black Achievement Month, 1

NOORD-HOLLAND

t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/bam

100 FOTO’S

RELIGIEUS

In het kader van 75 Jaar Vrijheid startte een nationale zoektocht naar 100 foto’s die de Tweede Wereldoorlog verbeelden.

Ontdek deze bijzondere foto’s en de verhalen over de oorlog in Nederland, Nederlands-Indië, de Antillen en Suriname.

Amsterdam Zuidoost is in de loop der decennia een thuis geworden voor vele verschillende geloven. Het project ‘Van religieuzen huize’ werpt hier licht op met een tentoonstelling en verschillende gesprekken.

AMSTERDAM Verzets-

+ TROPENMUSEUM, 1 t/m

museum, 1 t/m 31 oktober

31 oktober maandvandege-

maandvandegeschiedenis.

schiedenis.nl/religieus

EXPO.

EXPO + TALK.

nl/mobiel

PLAATJES

In de tentoonstelling ‘When Memories Become Dreams’ staan 100 jaar oude lantaarnplaatjes centraal.

De plaatjes uit ca. 1900 verbeelden flora, fauna en steden van Zuid-Afrika en EXPO.

hadden ooit een educatieve functie.

AMSTERDAM Het ZuidAfrikahuis, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis. nl/lantaarnplaatjes

AMSTERDAM Stadsarchief, 1 t/m 11 oktober maandvandegeschiedenis.nl/amsterdamslavernij

024GESCHIEDENIS Beleef van 16 t/m 18 oktober de geschiedenis van de oudste stad van Nederland, dit jaar grotendeels digitaal. Gedurende de maand is er in het Huis van de Nijmeegse Geschiedenis een pop-upmuseum te vinden dat ook digitaal te bezoeken is. Tijdens het weekend zelf volg je online lezingen en een muzikale livestream. Daarnaast wandel je met een app door het Valkhofkwartier en sluit je het weekend af met een digitale pubquiz.

NIJMEGEN en online, 16 t/m 18 oktober maandvandegeschiedenis.nl/024geschiedenis

AMSTERDAM IMAGINE IC

nl/100fotos

MOBIEL TEXEL

Ga mee op reis met de walvisvaarders, fluitschepen en oorlogsjachten die ooit op de Reede van EXPO.

Historische vervoersmiddelen vertellen verhalen over ontmoetingen tussen Oost en West uit het verleden. Ontdek deze EXPO.

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

49

AGENDA

NATIONALE ARCHEOLOGIEDAGEN

OKTOBER 2020

Schip, 1, 8, 15, 22 en 29 oktober

Scheepvaartmuseum en ontdek onderweg middels verschillende performances van Nederlandse en ZuidAfrikaanse kunstenaars hoe het gedeelde koloniale verleden doorwerkt in het heden en ons beeld voor de toekomst. Met zang, dans en poëzie, theater en beeldende kunst.

14.15-15.00 uur maandvande-

AMSTERDAM Sites of Memory

geschiedenis.nl/taut

2, 3, 4, 7, 8, 9, 10 en 11 okto-

BRUNO TAUT

Architect en kunstenaar Bruno Taut (1880-1938) was een van de belangrijkste figuren in het expressionisme en werkte in o.a. Japan, Rusland en Turkije. Ontdek zijn kleurrijke oeuvre.

TOUR.

AMSTERDAM Museum Het

Hoewel de Nationale Archeologiedagen verhuizen naar juni, blijft er voor archeologieliefhebbers genoeg te speuren en te graven. In oktober verschijnt een digitaal archeologiemagazine, met een uitgebreide agenda met archeologische activiteiten, zoals wandelingen en fietsroutes. Leer alles over de schatten uit de Nederlandse bodem.

ONLINE Archeologiemagazine, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/archeologiemagazine

ber, 12.00-13.15, 12.15-13.30,

BLIND DATE

15.00-16.15 en 15.15-16.30 uur

INTERACTIEF. Kom oog in

maandvandegeschiedenis.

oog te staan met de geschiedenis – via een spannende date. Je ontmoet een historisch personage dat je in korte tijd beter leert kennen.

nl/kunstwandeling

HOORN Westfries Museum, elke donderdag in oktober maandvandegeschiedenis. nl/blinddate

REIS VAN RANCHI FESTIVAL. In 1950 vaart

het schip de Ranchi van Indonesië naar Amsterdam.

Onderweg worden maar liefst 37 kinderen geboren; dertien van hen worden vernoemd naar het schip dat hen vervoerde. Hoor de Ranchi-verhalen tijdens een afwisselend programma met Indische hapjes.

RECEPTEN

8 oktober 19.30-21.00 uur maandvandegeschiedenis.

Multatuli of Eduard Douwes Dekker, die dit jaar 200 jaar geleden werd geboren, kennen we vooral dankzij Max Havelaar.

Maar wie had gedacht dat zijn liefdesbrieven en eigen leven zo zinnenprikkelend zouden zijn? Een avond met boekpresentaties, voordracht, muziek en debat.

Vele (Nederlands-)Indische vrouwen beschreven en deelden in de Jappen­ kampen talloze recepten.

Esther Captain verzamelde ze voor haar boek De smaak van verlangen. En een dag na de lezing over dit boek kun je aanschuiven bij een Indische rijsttafel, begeleid door performances.

AMSTERDAM. De Nieuwe

HEILOO Witte Kerk, 8 oktober

MUIDEN Muiderslot, 9 en

Liefde, 4 oktober 20.00-22.00

19.30-20.30 uur en 9 oktober

30 oktober 15.00-16.30 uur

uur maandvandegeschiede-

vanaf 17.30 uur maandvande-

maandvandegeschiedenis.

nis.nl/multatuli

geschiedenis.nl/smaakvan-

nl/specerijen

MULTATULI FESTIVAL.

LEZING + DINER.

ZAANSE GESCHIEDENIS

Weet jij werkelijk alles van de Zaanse geschiedenis? Doe dan mee met de Grote Zaanse Geschiedenisquiz, inmiddels vaste prik in de Maand van de Geschiedenis.

QUIZ.

GESPREK. De verzetsverhalen

GEDEELD

ZAANDAM Zaantheater, 5 oktober 20.00-21.30 uur

Wandel van het Joods Historisch Museum naar Het

maandvandegeschiedenis. nl/zaansegeschiedenisquiz

AMSTERDAM Verzetsmuseum

maandvandegeschiedenis. nl/ranchi

50

West in de slotkeuken van het Muiderslot. Specerijen als kaneel stonden al in de 14e eeuw op het menu van de Hollandse graven. Ontdek deze smaken tijdens een lezing en proeverij.

KOUDE OORLOG VERZET

TOUR + PERFORMANCE.

Oost, 2 oktober 14.00-18.30 uur

KASTEELKEUKEN PROEVERIJ. Oost ontmoet

verlangen

van Nederland en de voormalige koloniën worden samengebracht tijdens een ronde-tafelgesprek. Hoe worden verzetsverhalen herinnerd en verbeeld? En hoe dragen ze bij aan een leefbare stad?

AMSTERDAM Museum Perron

nl/verzetsverhalen

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

Leer alles over de Koude Oorlog aan boord van een onderzeeboot en luister naar geheime boodschappen, bekijk een theatervoorstelling en speel spannende games.

KINDEREN.

DEN HELDER Marinemuseum, 10 t/m 25 oktober maandvandegeschiedenis.nl/onderzeeboot

mijn moeder zat in het kamp zit in mij Tentoonstelling

De oorlog die bleef Nu te zien

AGENDA

ARNHEMSE GESCHIEDENIS

OKTOBER 2020

AAN BOORD

In de Herfstvakantie gaan kinderen terug in de tijd met een nieuwe kijktocht, een interactieve familierondleiding, verhalen over het verdwenen schip aan de steiger en natuurlijk een bezoekje aan de clipper Stad Amsterdam.

KINDEREN.

arts Samuel Sarphati Amsterdam begin 19e eeuw letterlijk uit de stront trekt en paleizen bouwt voor haar inwoners.

AMSTERDAM The Beach, 11 oktober, 14.00 en 16.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/sarphati

AMSTERDAM Het Scheep-

PORTRET

vaartmuseum, 10 t/m 25 okto-

Oost en West komen samen in het portret van Wollebrand Geleynsz de Jongh door Caesar van Everdingen. Naast De Jongh staan nog twee personen: twee slaafgemaakten.

Ontdek dit schilderij tijdens vier gallery talks.

ber maandvandegeschiedenis.nl/aanboord

OM VAN TE SMULLEN LEZING. Chocoladeliefhebbers

opgelet! Mede-eigenaar van CacaoLab en cacao-expert Pauline Gingnagel neemt je mee in de geschiedenis van chocolade tijdens de Tweede Wereldoorlog.

Proeven mag!

LEZING.

ALKMAAR Stedelijk Museum, 14, 15, 22 en 27 oktober. maandvandegeschiedenis. nl/portret

ZAANDAM Zaans Museum, 10 oktober 14.00-15.30 uur

MERDEKA

maandvandegeschiedenis.

Indonesië viert 75 jaar onafhankelijkheid. Wat betekent 17 augustus 1945 voor het land? En welke ideeën leefden er over vrijheid, verandering en verzet?

Kom erachter tijdens deze lezing, die deels in het Engels wordt gehouden.

nl/cacaolab

ORIËNTALISME

Hoe zien we de invloeden uit het Oosten terug in de Amsterdamse School? Die vraag staat centraal tijdens twee themadagen, met een wandeling, lezing en maaltijd.

FESTIVAL.

LEZING.

nl/merdeka

WATERLOOPLEIN

Wie woonden er in het rijtje huizen aan het Waterlooplein recht tegenover de Mozes en Aaronkerk? Het droevige lot dat vrijwel allen

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

AMSTERDAM Studio/K, 18 oktober 17.00-19.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/congo

ONVRIJWILLIGE REIS

De theatervoorstelling Ampuku gaat over de onvrijwillige reis van West-Afrikaanse volkeren naar de Nieuwe Wereld, in het bijzonder Suriname. Wat is de historische verbinding van Congo en Angola met Suriname?

THEATER.

CONGO

AMSTERDAM Stichting Unt-

Congolese en Nederlandse deskundigen en activisten gaan in gesprek over de huidige situatie in Congo en de historische context hiervan.

Het debat wordt ingeleid met een filmfragment.

old, 24 oktober 20.00-21.30 uur

FILM + GESPREK. LEZING + EXPO.

52

14.00-16.00 uur maandvanlooplein

14.30-19.30 uur maandvande-

Stand-up historian Harpert Michielsen laat in een theaterstuk zien hoe de Joodse armen­

torisch Museum, 15 oktober degeschiedenis.nl/water-

Schip, 10 en 24 oktober,

PERFORMANCE.

AMSTERDAM Joods His-

14 oktober 20.00-22.00 uur maandvandegeschiedenis.

SARPHATI

trof is bekend, wat daaraan vooraf ging niet.

Wally de Lang haalde deze mensen uit de anonimiteit.

De lezing sluit aan bij de nieuwe expositie ‘Waterlooplein’, die het hart van de Amsterdamse Jodenbuurt in beeld brengt.

AMSTERDAM Rode Hoed,

AMSTERDAM Museum Het

geschiedenis.nl/orientalisma

Het nieuwe Arnhemse Boeken Café Libertas sluit zich dit jaar aan bij de Maand van de Geschiedenis met verschillende activiteiten rondom het verleden van de Gelderse hoofdstad. Zo kun je twee keer mee met een speciale stadswandeling voor Randstedelingen. Arnhem is momenteel in trek bij hen: ze vinden er rust en ruimte en verhuizen van west naar oost.

Maar wat weten de westerlingen van het Haagje van het Oosten? Ook kun je twee keer je kennis van de Arnhemse geschiedenis testen tijdens de Oost West Arnhem Best Pubquiz. Kom jij verder dan de Slag om Arnhem? Tot slot is er voor kinderen een knutselworkshop waarbij ze een heus Rariteitenkabinet gaan maken, naar 17e-eeuws voorbeeld.

ARNHEM ABC Libertas, verschillende data maandvandegeschiedenis.nl/arnhem

maandvandegeschiedenis. nl/ampuku

BLACK LIVES MATTER

Het is je vast niet ontgaan: de Black Lives Matter-protesten. In deze EXPO.

AGENDA

expositie staan emancipatie­ bewegingen centraal die een verborgen geschiedenis zichtbaar maken. 147 por­ tretten met quotes symbo­ liseren 147 jaar afschaffing van de slavernij.

AMSTERDAM Oosterdokskade 143, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis. nl/blm

OVERIJSSEL

UTRECHT

TEKENINGEN

TEXTIEL

EXPO. Wanneer Ton Tem­

In 2020 is het precies 1300 jaar geleden dat Bonifatius van Rome naar de lage landen trok en aankwam in Woerden.

Tien textielkunstenaars lieten zich door dit verhaal inspireren.

‘De ommuurde stad’ vertelt het verhaal van de Utrechtse stadsverdedi­ ging, die bestond van 1122 tot ongeveer 1830. Je ziet bijzondere schilderijen, middeleeuwse miniaturen, oude wapens, 3D-recon­ structies en meer.

pelman onderduikt omdat hij zich als Nederlandse militair niet bij de Duitse bezetter wil melden, wordt hij verraden en naar een kamp in Oost-Duitsland gebracht. Hier maakt hij on­ danks de zware omstandig­ heden luchtige tekeningen.

Zo legt hij het kampleven op een bijzondere manier vast.

UTRECHT Centraal Museum,

RENSWOUDE Grebbelinie

OMMUURD EXPO.

EXPO.

WOERDEN Stadsmuseum Woerden, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis. nl/textiel

1 t/m 31 oktober maandvan-

Bezoekerscentrum, 1 t/m 31

RTV

SIERADEN UIT DE OUDHEID

degeschiedenis.nl/ommuur-

oktober maandvandege-

KIJKEN + LUISTEREN.

Mensen zijn altijd gefascineerd geweest door glimmende objecten. Be­ ginnend bij de prehistorie en het oude Egypte wordt aan de hand van beeld­ materiaal een overzicht gegeven van de ontwikke­ ling en betekenis van de sieraadkunst in de oudheid.

destad

schiedenis.nl/tekeningen

LEZING.

OLDENZAAL de Bibliotheek, 9 oktober 19.00-21.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/sieraden

KAMPEN

Loop dwars door Kampen van oost naar west, langs diverse monumenten en leer alles over de ontwikkeling van de stad door de eeuwen heen. Liever (ook) vanuit je luie stoel? Online vind je korte video’s, teksten en foto’s over de geschiedenis van deze Hanzestad.

TOUR + ONLINE.

75 JAAR VERENIGDE NATIES Het einde van de Tweede Wereldoorlog gaf de aanzet tot een nieuwe wereldorde, met samenwerking in Europa en de oprichting van de Verenigde Naties. Op 24 oktober 1945 traden de VN in werking en daaraan besteedt het Nationaal Comité 4 en 5 mei uitgebreid aandacht, als sluitstuk van het lustrumjaar 75 jaar vrijheid. 75 persoonlijke verhalen uit binnen- en buitenland brengen de inspanningen van de VN voor vrede, veiligheid of daden van medemenselijkheid en internationale solidariteit tot leven. Daarnaast zijn er activiteiten, zoals een expo in Den Haag.

ONLINE En diverse locaties, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/75jaarvn

RTV Utrecht zendt in oktober docu’s en reportages uit waarin Oost/West centraal staat, onder meer over Utrecht als Russisch doel­ wit in de Koude Oorlog en sporen van slavernij in de stad. Met o.a. Maarten van Rossem.

ONLINE RTV Utrecht, elke vrijdag in oktober maandvandegeschiedenis.nl/rtvutrecht

TREINEN VAN WEST NAAR OOST

Het Spoorwegmu­ seum vertelt het verhaal van reizen tussen Oost en West aan de hand van de tentoonstelling Tosti’s Truffels Treinen. Laat je meenemen van de iconi­ sche Oriënt Express tot het rijtuig dat tijdens de Koude Oorlog Oost en West met elkaar verbond.

TOUR.

UTRECHT Spoorwegmu-

KAMPEN Station, 10 en

seum, 3, 4, 10, 11, 17, 18, 24, 25

18 oktober, 14.00-16.30 uur

en 31 oktober vanaf 12.00 uur

maandvandegeschiedenis.

maandvandegeschiedenis.

nl/kampen

nl/treinen Ontdek gisteren, begrijp vandaag

53

AGENDA

NACHT VAN DE UTRECHTSE GESCHIEDENIS

OKTOBER 2020

LINIE TEGEN HET OOSTEN

ZUIDERZEE

Loop met een gids mee over de aarden wallen van het Fort aan de Buurtsteeg en leer over de verschillende perioden van de Grebbelinie. De wande­ ling leidt je ook langs een Duitse bunker.

EVENEMENT. Ontmoet

RENSWOUDE Grebbelinie

de geschiedenis van de schil­ derachtige stadjes rond het IJsselmeer. Wat gebeurde er met de inwoners van dit gebied toen de Afsluitdijk werd gedicht en zij ineens geen kustbewoners meer waren?

Bezoekerscentrum, 4 oktober

BUNSCHOTEN-SPAKEN-

14.00-15.00 uur maandvande-

BURG Museum Spakenburg,

geschiedenis.nl/grebbelinie

26 oktober 19.30-21.30 uur

WANDELING.

Dit jaar vieren we de derde Nacht van de Utrechtse Geschiedenis! Je kunt digitaal in het verleden van de stad duiken. Via online lezingen, een Utrechtse quiz met Koos Marsman en digitale rondleidingen beleef je met experts bijzondere verhalen over schilderijen, archiefstukken en gebouwen. Daarnaast vertellen zes jonge historici over hun favoriete internationale archief. Aan de hand van door hen geselecteerde archieven en archiefstukken laten ze zien hoe de jongste generatie historici geschiedenis schrijft. En je maakt de verkiezing van de Jonge Historicus van het jaar 2020 mee!

UTRECHT en online, 10 oktober maandvandegeschiedenis.nl/nachtvandeutrechtsegeschiedenis

maandvandegeschiedenis.

BAKCHANTEN

nl/zuiderzee

In Thebe ver­ schijnt uit het oosten een vreemdeling die vrouwen, de Bakchanten, verleidt om ’s nachts in de bergen samen te komen in een rituele dans. Wat gaat er gebeuren met de vreemdeling en de Bakchanten?

THEATER.

BAARN EN OOST-INDIË

20.30-21.45 uur maandvande-

Wat weet jij over de geschiedenis van Baarn? Tijdens de Avond van de Baarnsche Geschie­ denis 2020 leer je onder andere over de verbintenis tussen Baarn en OostIndië, door middel van interviews, beeldmateriaal, dans en muziek.

geschiedenis.nl/bakchanten

BAARN Theater De Speel-

UTRECHT Villa Concordia, 9, 10, 11, 23, 24 en 25 oktober

EVENEMENT.

doos, 27 oktober 19.00-20.30

KLEURRIJKE ORGEL­ BEELDEN

en 21.30-23.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/baarn

VERENIGD

Het is dit jaar 60 jaar geleden dat Stichts Veenendaal en Gelders Veenendaal werden ver­ enigd tot één gemeente.

Daarvoor is extra aandacht op de Dag van de Geschiedenis, met een expo, workshop, live mu­ ziek en meer.

EVENEMENT.

EXPO. Dompel je onder in de theatrale wereld van de kleurrijke straatorgel­ beelden. Hofdansers uit de pruikentijd, cheerleaders, exotisch geklede mannen, plattelandsfiguren: voor een keer stappen ze uit hun rijdende theaters om met jou op pad te gaan en hun verhaal uit de doeken te doen.

lereerste katoendrukkerij was gevestigd in Amersfoort.

Vanaf de 17e eeuw kwamen katoenen sitsen vanuit India naar Nederland. Leer alles over dit gedeelde culturele erfgoed tijdens een middag met interviews en demon­ straties.

VEENENDAAL De Cultuur-

UTRECHT Museum Speelklok,

AMERSFOORT De Katoen-

WANDELING.

9 t/m 31 oktober 10.00-17.00

drukkerij, 31 oktober 14.30-

uur maandvandegeschiede-

16.00 uur maandvandege-

nis.nl/orgelbeelden

schiedenis.nl/katoen

54

KATOEN EVENEMENT. Europa’s al­

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

fabriek, 31 oktober 13.00-16.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/verenigdveenendaal

Letland, Estland, Duitsland, Engeland, Spanje en NoordAmerika te vinden. Ontdek de verhalen hierachter.

SCHIEDAM Gemeentearchief, 1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/pakhuispad

NAAR WENEN

Leer over de barre tocht van een Nederlandse delegatie die naar Napoleon in Wenen werd gestuurd.

Waarom moesten zij daar­ heen?

LEZING.

SCHIEDAM De Illustere

ZUID-HOLLAND

School, 4 oktober 15.00-18.00 uur maandvandegeschiedenis.nl/wenen

PAKHUISPAD

In Schiedam zijn of waren verschillende pakhuizen getooid met exotische plaatsnamen uit

MADURO

Hoe werd de Antilliaans-Joodse George Maduro een Nederlandse LEZING.

AGENDA

oorlogs- en verzetsheld?

Je ontmoet hem tijdens een lezing door Saskia Luckmann-Meijer.

Hij stuitte op Cornelius Haga en vertelt wie hij nog meer tegenkwam.

deze geniale homo universalis, met onder andere een tentoonstelling.

ZIERIKZEE Stadhuismuseum,

SCHIEDAM De Illustere

IJZENDIJKE Museum Het

merarchief

DEN HAAG Haags Historisch

School, 18 oktober 15.00-18.00

Bolwerk, 1 t/m 31 oktober

Museum, 9 oktober 15.00-16.00

uur maandvandegeschiede-

maandvandegeschiedenis.

uur maandvandegeschiede-

nis.nl/corneliushaga

nl/simonstevin

INDIË BEVRIJD

WEESKAMER

LEZING. Leer over de mei­dagen van 1945 en de verhalen over de oorlog in voormalig NederlandsIndië, tijdens een lezing van Ad van der Zee. Hij vertelt over brieven, dagboek­ passages en interviews.

EXPO. Deze presentatie, gebaseerd op het rijke Weeskamerarchief van Zierikzee, toont de huisraad van Zierikzeese woningen.

Gebruiksvoorwerpen en exotische objecten laten zien dat men Oost en West letterlijk in huis haalde.

nis.nl/georgemaduro

OORLOGSVERLEDEN

De vader van Jos van der Biezen werd op Java gestationeerd tijdens de eerste politionele acties. Van der Biezen bewerkte persoonlijke foto’s van zijn vader om dit oorlogsverleden te verbeelden.

EXPO.

DELFT Het Meisjeshuis,

GOUDA Cultuurhuis Garen-

28 oktober 17.00-18.00 uur

spinnerij, 12 t/m 31 oktober

maandvandegeschiedenis.

maandvandegeschiedenis.

nl/ooggetuigen

nl/oorlogsverleden

GOUWENAARS OP ZEE OORLOGSOUDERS LEZING. Mieke Eerkens schreef een boek over haar vader, die de oorlog in een Jappenkamp doorbracht, en haar moeder, die als dochter van NSB’ers in een kindertehuis terechtkwam.

Ze vertelt over het onderzoek dat zij daarvoor deed in het Nationaal Archief.

Wie zijn de roemruchte Gouwenaars die gevaarlijke wateren trotseerden? Over deze vraag gaat een symposium met maritiem historicus dr. Marc van Alphen en Kapitein-ter-zee van administratie b.d. Frank Marcus.

EVENEMENT.

GOUDA Sint-Janskerk, 31 oktober 14.00-15.30 uur

DEN HAAG Nationaal Archief,

maandvandegeschiedenis.

18 oktober 13.00-14.00 uur

nl/gouwenaars

1 t/m 31 oktober maandvandegeschiedenis.nl/weeska-

BEDIENDEN UIT DE SCHADUW TOUR. Wie waren de be­ dienden die met Willem V naar Zeeland reisden?

In deze rondleiding kom je meer te weten over deze Cupido en Sideron.

VEERE Museum Veere, 1 oktober 15.00-16.00 uur en 4 oktober 11.00-12.00 uur maandvandegeschiedenis. nl/bedienden

OOST/WEST IN HET TROPENMUSEUM Het Tropenmuseum is dé plek om meer te weten te komen over koloniale geschiedenis. Ideeën over Oost en West vind je zelfs terug in het museumgebouw.

Maar waarom gebruiken we deze termen eigenlijk? In een wereld die rond is, bestaan het ‘oosten’ en ‘westen’ immers niet. Je bezoekt in deze rondleiding de tentoonstelling ‘Heden van het Slavernijverleden’ en de presentatie over Indonesië, waarbij het museum je uitdaagt om kritisch na te denken over de begrippen ‘oost’ en ‘west’.

AMSTERDAM Tropenmuseum, elke zondag in oktober 15.30-16.30 uur maandvandegeschiedenis.nl/ tropenmuseumtour

maandvandegeschiedenis.nl/ oorlogsouders

ZEELAND

CORNELIUS HAGA LEZING. Voor zijn onderzoek naar de banden tussen Nederland en Turkije deed Harun Öztoprak onderzoek in het Ottomaans archief in Istanbul en in het Gemeente­archief Schiedam.

STEVIN

Het is 400 jaar geleden dat de beroemde vestingbouwer Simon Stevin overleed en daarom besteedt Museum Het Bolwerk aandacht aan EXPO.

Ontdek gisteren, begrijp vandaag

55

HET ONWAARSCHIJNLIJKE VERHAAL VAN EEN NEDERLANDSE PIRAAT

Abdelkader Benali

IN DIENST VAN DE BARBARIJSE ZEEROVERS ESSAY ABDELKADER BENALI

Reizigers van een nieuwe tijd IN OKTOBER TE KOOP VOOR

€ 3,99

Jan Janszoon, een Nederlandse piraat in Marokkaanse dienst

maandvandegeschiedenis.nl/reizigersvaneennieuwetijd

MvdG20 advertentie Essay 174x248mm.indd 1

28/08/2020 11:48:44