In elk mensenleven komen ze voor: rampen. Van een naaste die overlijdt tot een dorp dat wegspoelt. Van dakloosheid tot een economie die instort. Van persoonlijke ellende tot catastrofes die de hele samenleving ontwrichten: een ramp kent vele verschijningsvormen. Wat betekent een crisis? En wat kunnen we leren van historische rampen?
Precies 350 jaar na het Rampjaar 1672, waarin Nederland ternauwernood aan de ondergang ontsnapte, plaatst de Maand van de Geschiedenis rampen en hun gevolgen in historisch perspectief met het thema ‘Wat een ramp!’. Het Nederlands Openluchtmuseum organiseert de Maand voor de elfde keer in samenwerking met vele partners.
We bekijken hoe mensen door de eeuwen heen reageren als het noodlot toeslaat en hoe ze na een ramp de draad weer oppakken. We onderzoeken hoe rampen doorwerken en hoe we – soms eeuwen later – terugkijken op een crisis. Dat doen we met uiteenlopende activiteiten door het hele land, variërend van een musical tot een pubquiz en van een kinderprogramma tot een escaperoom. Rampen in alle vormen en maten komen aan bod: watersnood en andere natuurrampen, maar ook crises als gevolg van oorlog en persoonlijke calamiteiten.
Redactie en eindredactie Paulien Bakker, Anne Burgers, Eva Flipse, Bas Kromhout (coördinatie), Mirjam Janssen, Bram van der Wilt (beeldredactie), Rozemarijn van de Wal, Teun Willemse
Een
In de boekhandels is het essay Crisis! te verkrijgen, geschreven door Beatrice de Graaf. Een interview met haar leest u in dit magazine.
Radioprogramma OVT opent op 2 oktober de Maand en zendt daarna wekelijks uit vanaf een historische locatie. Op zaterdag 15 oktober beklimmen toonaangevende historici het podium van De Philharmonie in Haarlem voor de zevende editie van het Geschiedenis Festival, georganiseerd door Historisch Nieuwsblad, medeuitgever van dit magazine.
Naast een uitgebreide agenda met activiteiten vindt u in dit magazine artikelen en interviews over het thema. Zo vraagt schrijver Philip Dröge zich af wat we van rampen kunnen leren, laat historicus Marchien den Hertog zien hoe Nederlanders op catastrofes reageren – van ramptoerisme tot inzamelingsacties – en werpt historicus Jaap de Haan licht op het Rampjaar 1672.
Een historische maand gewenst!
Anne Burgers
Projectcoördinator Maand van de Geschiedenis
Bas Kromhout
Hoofdredacteur Historisch Nieuwsblad
4 Pest, pokken en hongersnood
Volgens Philip Dröge kunnen we leren van historische rampen.
10 ‘Alles wordt tegenwoordig een crisis genoemd’ Interview met Beatrice de Graaf
In 1672 hing het lot van Nederland aan een zijden draad.
Ontwerp Ingrid van Dijk Vormgeving Nick Groenewold, F&L Media Druk Senefelder Medewerkers Vincent Boon (foto-
grafie), Menke van Daalen (correctie), Philip Dröge, Jaap de Haan, Marchien den Hertog, Rob Hartmans, Alies Pegtel, Erica van Rijsewijk (correctie)
Het hele land helpt Borculo.
15 Agenda Activiteiten en evenementen tijdens de Maand van de Geschiedenis
Na een ramp ontstaat een nieuw ijkpunt, dat nog eeuwen kan standhouden. De ramp wordt het begin van een oorlog, van een andere politiek. Of van een nieuwe levens houding: ‘De uitbarsting van de Laki was pas erg.’ Rampen zijn de fundamenten waarop we het heden bouwen, constateert Philip Dröge.
spullen museabel. Een betere conservatie is nauwelijks denkbaar. Voor wie geïnteres seerd is in het verleden, zijn rampen stiekem een fantastisch fenomeen.
Een mobiele telefoon met zo’n antenne die je eruit moet trekken als je wilt bellen. Een afgescheurd tourniquet van de metro. Een brandweerauto, maar dan alleen de voorste helft, de achterkant hebben ze nooit gevonden. Alles voorzien van een vreemd soort gruizig patina.
Als de klap maar hard genoeg is, verande ren alledaagse voorwerpen instant in archeologische vondsten, dacht ik toen ik deze zomer door het museum van de staat New York slenterde. Daar is een permanente tentoonstelling ingericht van objecten die na de aanslag op het WTC van 11 september 2001 in het puin zijn aangetroffen.
De druk van de instortende torens heeft stof, staal en plastic geïmpregneerd met het beton van het World Trade Center, zo vertelde een bordje over het grijze laagje op alles. Daardoor lijken de tentoongestelde spullen veel ouder dan ze zijn, alsof een Lenape-indiaan die Motorola duizenden jaren geleden gebruikte op het puntje van Manaháhtaan in plaats van een beurs handelaar twee decennia terug in Manhattan.
Rampen zetten de geschiedenis even stil, bewees deze tentoonstelling mij weer eens. In één klap maken ze zelfs de meest banale
Nergens is de focus zo scherp en loopt de tijd zo langzaam als op het moment van onnoemelijke pijn en ondraaglijk leed. Nooit verzamelen mensen instinctmatig meer informatie over hun eigen era dan na het ondenkbare. Een ramp is daardoor altijd een Fundgrube voor historici. Niet voor niets schreef ik een boek over een ramp, De schaduw van Tambora, over een vulkaanuitbarsting van nucleaire proporties en het daaropvolgende wereldwijde jaar zonder zomer.
Soembawa was een stil eiland, tot de Tambora explodeerde. Rampen promoveren gewone mensen, plekken en gebeurtenissen tot de eredivisie van de geschiedenis. Pompeï was weinig meer dan een Zoetermeer of Nieuwegein van de klassieke wereld; nu dolen we door de oeroude straten en kunnen ons even Romein wanen. De Titanic was intussen allang gesloopt en omgesmolten tot blikjes hondenvoer, ware het niet dat een ijsberg ongebruikelijk ver naar het zuiden dreef en het schip tot icoon beukte.
Niet zelden zijn rampen ook keerpunten in de geschiedenis. De grote aardbeving van Lissabon in 1755 veranderde Portugal ingrijpend, en met enige vertraging de hele westerse wereld. De impotente adel verloor aan macht, ten koste van meer doortastende politici uit de burgerij. Dat juist in zo’n vroom land als Portugal veel kerken waren ingestort, zette mensen aan het denken.
Immanuel Kant begon analytisch te redene ren, in plaats van theologisch. Voltaire verloor zijn geloof in een ideale wereld en schreef
De aardbeving van Lissabon veranderde de westerse wereld
daarover Candide. Wie het exacte begin van het einde van het christendom in Europa wil bepalen, komt uit in de straten van Lissabon.
We kunnen dus niet om rampen heen. Ook niet als we het heden willen begrijpen. In 2009 was ik in IJsland om een reportage te maken over hoe de bevolking omging met de desastreuze financiële crisis die het land had getroffen. Ik sprak allerlei IJslanders, die nauwelijks onder de indruk leken van wat er was gebeurd. Hoe kon dat? Was hun munt niet gedevalueerd tot pleepapier? Hadden ze per hoofd van de bevolking niet een paar miljoen schuld? Was hun economie niet ingestort?
Een historicus legde me uit dat het een voetnoot was in hun geschiedenis, een bagatel. Het barre land midden op de oceaan was veel erger gewend. Nog begreep ik het niet. Om zijn punt uit te leggen, nam hij me mee naar de zomer van 1783. Toen barstte de Laki-vulkaan uit, prachtig gelegen aan de zuidkust van het eiland. Geen opzienbarende gebeurtenis in het land dat eigenlijk één grote caldera is. Behalve dat de vulkaan deze
NA DE AANSLAG Bezoekers bekijken objecten die zijn teruggevonden na 9/11.
keer een bijzonder zure aswolk uitstootte. En bleef uitstoten; het duurde weken voor de vulkaan weer kalmeerde. Giftige regen kwam ondertussen op de paar armetierige akkers van IJsland terecht, terwijl de aswolk de zon tegenhield. Het was toevallig vlak voor het korte oogstseizoen en alle gewassen gingen dood.
Een vijfde van de IJslandse bevolking stierf. Of direct, door de uitbarsting, of van de honger. Terwijl het eiland al zo dunbevolkt was, want enkele decennia eerder was een kwart van de mensen omgekomen door een uitbraak van de pokken. Het bevolkingscijfer was toen net weer op het niveau van voor de pest, enkele eeuwen eerder. Het cliché dat een ramp nooit alleen komt, is zeker geen IJslandse sage.
Dramatische cijfers, maar toch gingen sommige IJslanders dus níét dood. Niet aan de pest, niet aan de pokken, niet aan de vulkaan en niet aan het voedseltekort. Deze geharde types kregen kinderen, die collectief leerden dat niets zo erg was als wat eerder was gebeurd, een boodschap die zij ook weer doorgaven. Rampen zijn de fundamenten waarop we het heden bouwen.
Ik ging met de professor een biertje doen in een kroeg waar het ondanks alle ellende erg sfeervol was. De gedevalueerde kronen die mensen nog in de portemonnee hadden, zetten ze om in gezelligheid. Ineens schaamde ik me dat ik over zoiets lulligs als een economische crisis schreef. De volgende dag huurde ik een auto om de Laki te bezoeken en nam me voor meer over vulkanisme te schrijven. Ik kwam in een sneeuwstorm terecht en glibberde over de weg, maar lachte erom. Het kon zoveel erger.
Rampen leren ons dus meer over de geschiedenis dan decennia van voorspoed. Ze vormen de mensheid en geven de maatschappij een richting. Waarom vieren we deze gebeurtenissen dan eigenlijk niet uitbundig? Ik zie de traditie al voor me: elk jaar zouden de IJslanders op de dag van de uitbarsting van de Laki bij elkaar moeten komen voor een bacchanaal om te herdenken dat het opnieuw niet 1783 is en het leven ze toelacht.
Het makkelijke antwoord is dat we het niet netjes vinden om te juichen bij zoveel menselijk leed, zelfs van eeuwen her. Maar onze relatie met grootschalig onheil is complexer. Aardbevingen, overstromingen en storm zijn onverschillig, dat is misschien nog wel het engste eraan. Je kunt ze niet tegengaan door een dieet met veel vezels of door autogordels te dragen. Ze fascineren ons, maar we doen het ook in onze collectieve
CATASTROFAAL De aardbeving in Lissabon verwoest de hele stad.
broek. Dat zo menselijke trekje, empathie, doet de rest. Het vult de morele leegte van een desastreuze gebeurtenis met ons id en superego. Je kijkt naar de onweerstaanbare kracht van een ramp, hoe lang geleden ook, en je kijkt tot je schrik in een spiegel. Die versteende lijken in Pompeï? Dat zijn wij. Alleen bij de gratie Gods kijken we in korte broek, likkend aan een ijsje, naar de verwrongen kadavers.
Hoe recenter rampen zijn, hoe makkelijker we onszelf kunnen plaatsen op de plek des onheils. Soms letterlijk. Die Twin Towers? Ik heb daar nog een romantische avond meegemaakt, in het restaurant Windows on the World. Het was maar een jaar voor die twee Boeings naar binnen vlogen. À propos vliegtuigen: ik heb ooit vlucht MH17 genomen. Die bracht me naar Azië, alwaar ik op een strand lag waar twee jaar later een tsunami aan land kwam.
Iedereen heeft waarschijnlijk wel zo’n verhaal. We herinneren ons plekken des te beter omdat er later iets vreselijks is gebeurd. Rampen zijn geheugen. Maar dan wel het gedeelte dat we het liefst niet te vaak bezoeken. Ze zitten in het laatje waarin we alle zaken stoppen die ons boven de pet gaan. Alleen zo kunnen we er voorzichtig zo nu en dan naar loeren, gewapend met de juiste copingmethodes. Herdenken, soit, maar vieren is echt een brug te ver.
De overvloed aan gebutste, gebroken en gescheurde spullen in het museum van
New York maakte grote indruk op me. Vooral, zo drong pas na een tijdje tot me door, omdat bij al die objecten dode mensen horen. Sommigen zijn zelfs nooit teruggevonden. Hun lichamen zijn gedesintegreerd door de kracht van kerosine en beton; misschien maken ze wel deel uit van het grijze laagje dat op alles zit. Consumentenproducten als grafmonumenten – rampen zijn vaak ook absurd.
Maar het was één onbeschadigd object dat me meer vertelde over de geschiedenis na 9/11 dan welk stuk verbogen staal ook. In de tentoonstellingsruimte staat de container die in de eerste weken na de klap dienstdeed als plek waar nabestaanden en overlevenden een stil moment konden hebben of juist contact konden zoeken met elkaar. Het ding is in de hoogst mogelijke dichtheid beplakt met foto’s, knuffeldieren, brieven en kledingstukken. Pogingen om te herinneren, maar vooral om houvast te hebben in een groteske nieuwe wereld.
Het enorme verdriet van 11 september liet de Amerikaanse geschiedenis, en daarmee die van de wereld, door een wissel lopen, vertelde deze container. Ineens stonden de Verenigde Staten weer midden in de wereld, gehavend en kwaad. Het relatieve isolatio nisme van de post-Sovjet-era was in twee enorme klappen voorbij. Zonder 11 september geen Barack Obama met zijn boodschap van
hoop. Maar ook geen Donald Trump, met zijn dikke middelvinger naar de wereld. Beide campagnes zijn geboren op de puinhopen van de twee torens.
De smart van die container leverde oorlogen op die niet te winnen waren. De belofte van makkelijke oplossingen en scheve ogen tussen bevolkingsgroepen. Verdriet als de grote herschikkende kracht in de wereld. Rampen zelf zijn niet de aanjagers van verandering, het zijn de mensen die overblijven en proberen een draai aan hun gekwetste levens te geven. Het is Darwins evolutiesprong, maar dan de historische versie. Bij elke ramp marcheren we ineens een andere kant op en is niets meer zoals het was, in positieve of negatieve zin. Wat zal de volgende ons brengen?
Philip Dröge is schrijver en journalist.
Op 9 oktober om 14.30 uur geeft Philip Dröge in Museum Bronbeek een lezing over de uitbarsting van de vulkaan Tambora.
Kijk voor meer informatie op pag. 27.
Zonder 9/11 geen Obama, maar ook geen TrumpVULKAAN Pompeï gaat ten onder na de uitbarsting. Afbeeldingen: Getty Images/Will Waldron; Bridgeman Images; Russisch Museum
Stap in het Rotterdam van 1940 en voel de bombardementen om je heen dreunen. Hoe voelt het als je leven in één klap overhoop wordt gegooid? Door verhalen, indringende beelden en overdonderende geluiden ervaar je de geschiedenis dichterbij dan ooit.
ROTTERDAM Museum Rotterdam, 1 t/m 31 oktober
Ontdek verhalen over grote en kleine Arnhemse rampen. Wie pleegden er rellen in de Luthersesteeg? En welk dier sloeg op hol op het Velperplein? Kruip in de huid van een middeleeuwse Arnhemmer en blus een beginnende stadsbrand.
ARNHEM Prodesse Conamur, 15 en 16 oktober
Wandel langs verhalen over honger en veerkracht, solidariteit en opstand. Wat gebeurde er tijdens het aardappeloproer? Wat werd er zoal geserveerd in een ‘spijskokerij’? Onderweg hoef je natuurlijk geen honger te lijden!
AMSTERDAM Spijspad, 2 oktober 11.0012.30 en 14.00-15.30 uur
Vroeger was Bergen op Zoom een belangrijke vestingstad. Maar daar is boven de grond weinig van terug te zien. Daal met een gids af naar een ondergrondse kelder en hoor, zie, voel en ontdek de eeuwenoude vestingwer ken van de stad.
BERGEN OP ZOOM SIDS, 1 en 29 oktober 10.00 en 10.45 uur
Ga op bustour door de Koloniën van Weldadigheid. Bekijk de alleroudste koloniehuisjes uit 1818 in Frederiksoord en bezoek het minder bekende Willemsoord en
Wilhelminaoord. Ook kom je langs het dorp Vledderveen, waar gevluchte kolonisten gingen wonen.
ASSEN Drents Archief, 11 oktober
Zweef als een vogel door de lucht, kruip in de huid van een zeventiendeeeuwse boerenzoon of ga met een storyteller op pad. Met de Waterlinie Experience beleef je de Oude Hollandse Waterlinie met al je zintuigen.
MONTFOORT Struinen en Vorsen, 1 t/m 31 oktober
Hoe kwamen soldaten tijdens het Rampjaar aan genoeg eten om zichzelf staande te houden? Tijdens deze proeverij hoor je alles over wat soldaten in de zeventiende eeuw zoal aten en mag je zelf ook het een en ander uitproberen.
MUIDEN Muiderslot, 1 en 15 oktober 15.00-16.30 uur
Met een oude bus uit 1959 rondrijden door Sittard, Geleen en Born én lekker eten tussendoor? Dat kan tijdens de Maaltijd van de Geschiedenis. Onderweg hoor je verhalen uit recente en lang vervlogen tijden.
GELEEN Erfgoedcentrum De Domijnen, 4 oktober 16.30-20.30 uur
Tijdens de Dag van de Geschiedenis in Kuinre reis je terug naar het leven van de zeventiende eeuw. Proef een echte Kuun derse klont, bekijk met een gids het histo risch centrum of ga op vaarsafari.
KUINRE Gemeentearchief Steenwijker land, 15 oktober 10.00-16.00 uur
Talk
Rondleiding
Buiten
Kinderen
Ongekend vertelt de verhalen die we nog niet kenden. Omdat een ramp net op tijd voor komen werd, omdat de verhalen erover verzwe gen zijn of omdat ze de geschiedenisboeken niet haalden. Artiesten Anneke van Giersber gen, Lakshmi, Linda van der Pol, Sinan Can en Joost Oomen bezoch ten tien Nijmeegse erfgoedlocaties. Zij vertellen op eigen wijze, met eigen middelen, de ongekende verhalen.
NIJMEGEN 1 t/m
31 oktober
Bij rampen en crises wenden we ons tot de overheid voor hulp. Maar we stellen diezelfde overheid steeds vaker aansprakelijk voor de rampspoed die ons overkomt. Hoe deze paradox in de afgelopen twee eeuwen is ontstaan, legt historicus Beatrice de Graaf uit in het essay bij de Maand van de Geschiedenis, getiteld: Crisis!
De Franse tijd werd zelf ook ervaren als een crisistijd, waarin veel Nederlanders niet meer in hun levensonderhoud konden voorzien. Het was wereldwijd een periode van revoluties, oorlogen en pandemieën, die in 1815-1816 werd afgesloten door een “korte ijstijd”. Mensen deelden met elkaar een gevoel van crisis, dat werd gearticuleerd door romanschrijvers, dichters en journalisten. Er vormde zich een collectieve herinnering.’
‘Pas vanaf het begin van de negentiende eeuw nam de overheid een leidende rol bij het managen van crises. Daarvóór waren het vooral lokale organisaties zoals gilden en schutterijen die zorgden voor de eigen gemeenschap. In 1798 werd voor het eerst in Nederland een minister aangesteld om de gezondheidszorg te reguleren, ook met het oog op rampen en epidemieën.
Een mijlpaal was de Buskruitramp in Leiden in 1807. Koning Lodewijk Napoleon bezocht de getroffen stad. Daar werden prenten en gedichten over gemaakt. De koning ensceneerde zo een optreden als zorgende vader voor het land. Dat was niet alleen maar symbolisch, want toen zijn broer, de Franse keizer Napoleon, hoorde van de explosie, drong deze aan op een nieuwe wet die voorschreef dat bedrijven geen activitei ten mochten ontplooien die gevaar, schade of hinder opleverden voor de omgeving. Dat was de eerste maatregel van nationaal risicomanagement in Nederland.
‘Solidariteit hoort niet uitsluitend bij de natiestaat, maar als golven van solidariteit, empathie en herkenning ook worden gedragen door een nationale pers en worden vormgegeven door een landelijk bestuur, dan draagt dat zeker bij aan een nationaal gevoel.
Wie dat goed begreep, was de koning die na de Franse tijd de troon besteeg. Willem I wierp zich op als degene die de crisis in Nederland zou managen, door inzamelings acties te organiseren, vergoedingen te regelen voor getroffenen, en wetten te maken om nieuwe rampspoed te voorkomen.
Na de nederlaag van Napoleon kwamen er overal in Europa constituties die niet meer uitgingen van het revolutionaire idee van volkssoevereiniteit, maar ook niet terug keerden naar het goddelijke gezag van de absolute vorsten van vóór de Revolutie. Een koning legitimeerde zijn gezag door zich te presenteren als de hoeder van de natie in tijden van crises, oorlogen en rampen. Omgekeerd zochten mensen in tijden van rampspoed houvast bij de natiestaat.’
’Over de Watersnood ramp van 1953 werden geen Kamervragen gesteld’
‘Aanvankelijk waren de verwachtingen nog niet zo groot. De vorst was meer een morele steunpilaar waar mensen naartoe konden met hun leed en rouw. Toen koningin Juliana bij de Watersnoodramp van 1953 poolshoogte kwam nemen in Zeeland, speelde zij nog steeds zo’n rol. Die doorgaande rol van het koningshuis in crisis- en catastrofetijd laten bijvoorbeeld Lotte Jensen en Fons Meijer zien in hun onderzoek. De verwachting dat de regering alles voor de slachtoffers zou regelen heeft pas postgevat in de volgende decennia, met de opbouw van de verzorgings staat. Toen veranderden ook de algemene opvattingen over wie voor rampspoed verantwoordelijk was.
In 1953 zag men de overstromingen nog als het noodlot dat toesloeg, of de straffende hand van God. De regering werd niet de maat genomen, er werden geen Kamervragen gesteld over hoe de ramp had kunnen gebeuren. Terwijl heel duidelijk was dat de overheid had gefaald. In de jaren twintig en dertig lagen al plannen klaar om de dijken te verstevigen. Maar daar ging in 1953 het debat niet over. Nederland was bezig met bidden en inzamelingen houden. Pas vanaf de jaren zestig en zeventig verwachtten mensen dat de overheid hen zou beschermen, en waren ze steeds vaker van mening dat de overheid in gebreke bleef. En zelfs dat de overheid de veroorzaker was van rampen en crises.’
VAN 1992 EEN KEERPUNT WAS.
‘Toen brak dat idee van de staat als onbe trouwbare crisismanager echt door. Drie jaar na de Bijlmerramp sprak het PvdA-Kamerlid
Rob van Gijzel van een vertrouwenscrisis tussen de overheid en de burger. Niet alleen was er kritiek omdat het lang had geduurd voordat de hulpdiensten ter plaatse waren, maar er werd ook aan getwijfeld of de overheid de waarheid sprak. Welke lading zat er in het neergestorte vliegtuig, wie waren de mannen in witte pakken die op de rampplek zouden hebben rondgelopen, waarom waren zoveel overlevenden ziek geworden? Had de staat iets te verbergen? Allerlei complot theorieën kwamen op. Dat was nieuw.’
‘Waar mensen vroeger wezen naar God en het noodlot, daar zie je in de afgelopen decennia een extreme rationalisering. Mensen geloven niet meer dat rampen zomaar gebeuren; daar moet iets achter zitten. Tegelijkertijd geeft het emotionele opluchting als je het kwaad kunt aanwijzen.
Het is heel moeilijk om tegenspoed een plaats te geven in je leven als je geen religieuze of levensbeschouwelijke mal meer hebt. Dan moeten er kwaadwillende personen zijn die jou het leed hebben aangedaan. Met zo’n verhaal krijg je bovendien aandacht van de media. Sinds de jaren negentig is er steeds meer een emotiecultuur ontstaan. Slachtoffers kwamen centraal te staan, nieuws moest steeds dramatischer worden.’
Tijdens de Maand van de Geschiedenis reist Beatrice de Graaf door het land om te vertellen over haar essay. Zie pag. 27.
Crisis!
Beatrice de Graaf 64
Prometheus
‘Dat is een feit. Alles wordt tegenwoordig een crisis genoemd. Een crisis is pas een crisis als je het er met elkaar over eens bent dat er vitale belangen in het spel zijn. Als je alles als vitaal belang gaat definiëren, en tegelijkertijd de instanties die voor de crisisbeheersing verantwoordelijk zijn zelf als veroorzaker van crises gaat zien, dan leg je het crisis management plat. Dat zie je nu bijvoorbeeld gebeuren in de stikstofcrisis. Wantrouwen overheerst. Maar er is vanuit de geschiedenis ook goed nieuws te vertellen. Als de regering duidelijk communiceert, meteen het eerlijke verhaal vertelt en de lasten over iedereen gelijkelijk verdeelt, dan steunt het merendeel van de mensen de overheid meestal wel.’
Arnout van Cruyningen beschrijft in 1672 ook hoe in dit oorlogsjaar de Nederlandse kooplieden grote rijkdom vergaarden door internationale handel.
Het verhaal van zesentwintig jonge meiden op de vlucht voor de oorlog in Joegoslavië.
‘Adembenemede passages.’ – NRC
In het meermalen bekroonde
Toussaint Louverture schetst Sudhir
Hazareesingh een nauwgezet beeld van zowel de leider als privépersoon van de slavenopstand op Haïti.
De Bijlmerramp is volgens velen een ramp die zich slechts hier in Amsterdam-Zuidoost heeft afge speeld. Terwijl het in mijn ogen gaat om een ramp die het hele land trof. Toen op 4 oktober 1992 een vrachttoestel van het Israëlische El Al tijdens het opstijgen van Schiphol neerstortte op twee flats, kwamen officieel 43 mensen om, onder wie de drie bemanningsleden en de enige passagier. Maar er woonden in het rampgebied ook ongedocumenteerden. Het is dus niet duidelijk hoeveel mensen er zijn omgekomen.
Het is de grootste vliegramp die Neder land heeft getroffen. Sommige Bijlmer bewoners denken dat die in de media bewust klein is gehouden. Bij de herdenking dit jaar zou er meer landelijke aandacht voor moeten zijn, zodat de ramp een plek kan krijgen in het bewustzijn van alle Neder landers en niet alleen in dat van de inwoners van Amsterdam-Zuidoost.
Ik was dertig toen het vliegtuig crashte. Ik woonde vlak bij het rampgebied. Net als veel mensen in mijn omgeving heb ik lang de reflex gehad om omhoog te kijken als er een vliegtuig overvloog. Dat is gaandeweg minder geworden, maar sommigen schrikken nog altijd van het geluid van een vliegtuig.
De ramp leeft na dertig jaar nog sterk. Dat merken we bijvoorbeeld op de jaarlijkse herdenking op 4 oktober. Iedereen herdenkt op z’n eigen manier. Sommige mensen blijven thuis, anderen gaan naar het monu ment van de Bijlmerramp. Maar het helpt de meesten wel dat er aandacht voor is, en dat nabestaanden en betrokkenen elkaar kunnen ontmoeten.
Imagine IC is in 1999 opgericht als erfgoed organisatie. We zijn een mix van een museum en een buurtarchief, en verzamelen allerlei verhalen over Zuidoost. Daarbij horen ook de verhalen over de Bijlmerramp, met bijbehorende emoties. Leed, pijn, desoriën tatie – het is niet onder één noemer te vatten. Het initiatief voor het buurtarchief is genomen door het stadsdeelbestuur. Dat vond dat de Bijlmer een eigen museum verdiende. Voor de 30-jarige herdenking werken we samen met het Amsterdam Museum.
Bij de 25-jarige herdenking van de Bijlmerramp heeft Imagine IC in de Openbare Bibliotheek Amsterdam (OBA) een tentoonstelling ingericht: Herdenken op gevoel. We hadden buurtbewoners en betrokkenen, zoals brandweerlieden en hulpverleners, gevraagd of ze spullen hadden die herinneren aan de ramp. Alle voorwerpen die sindsdien nog altijd in de OBA in de vitrines tentoongesteld staan, heeft Imagine IC in bruikleen. Je ziet bijvoorbeeld een brokstuk van het gecrashte vrachtvliegtuig. Dat komt van een buurtwerker die zelf een collectie heeft aangelegd om te voorkomen dat de ramp vergeten zou worden.
De Bijlmerramp heeft niet alleen de betrokkenen, maar ook de omgeving blijvend veranderd. Een van de grootste gevolgen is dat er versneld stedenbouwkundige veranderingen zijn doorgevoerd. De typerende hoge flats van de Bijlmermeer zijn vervangen door laagbouw. Ik weet niet of het allemaal uiteindelijk zo positief heeft uitgepakt. Met het oog op de woningnood kun je je afvragen of het nodig was om die flats zo drastisch te slopen.’
is verzamelnetwerker bij erfgoedorganisatie Imagine IC in de Bijlmer.
Verhalen uit de Bijlmer
Imagine IC en het Amsterdam Museum presenteren een tentoonstelling over de Bijlmervliegramp, vertelt vanuit de buurt.
Zie voor meer informatie pag. 43.
Sta oog in oog met de Nederlandse geschiedenis in Canonmusea door het hele land. Ga naar canondagen.nl voor alle activiteiten.
Tijdens de Maand van de Geschiedenis organiseren honderden instellingen in heel Nederland activiteiten. Kijk voor het complete aanbod op maandvandegeschiedenis.nl/ agenda.
kon. Een luchtige en muzi kale voorstelling vol liefde, intriges, spanning en humor in een historisch decor.
HELE PROVINCIE Theater groep WAARK, 14, 15, 16, 21, 22, 27, 29 en 30 oktober
Volg de Maand van de Geschiedenis
Theatergroep WAARK toert door Groningen en Drenthe met ‘Staait n Bisschop veur Stad’, een theatervoorstel ling in het Gronings dialect met verhalen van (on-) bekende mensen tijdens het Beleg van Groningen door Bommen Berend. Terwijl Helpman werd platgebrand, het Westerkwartier werd geplunderd en bij Ooster hoogebrug en Aduarderzijl werd gevochten, ging het leven in de stad door, zo goed en zo kwaad als het
Benieuwd naar het span nende verhaal van Bommen Berend? En lijkt het je leuk om je eigen herdenkings munt te knutselen? Kom dan naar het Kinderboe kenhuis in Winsum voor de voorlees- en knutselmiddag. Aan de ouders en begelei ders is ook gedacht: er is een expositie met allerlei kinder boeken over het Rampjaar. WINSUM Kinderboekenhuis, 15 oktober 14.00-16.00 uur
Een expositie in Vesting museum Oudeschans geeft een lokaal perspectief op de wereldgeschiedenis. Aan de hand van ruim honderd
bijzondere persoonlijke documenten van Oude schanster Grietje Wolthek (1927-2021), zoals brieven, foto’s en visitekaartjes, leer je meer over de ingrijpende gevolgen van de Tweede Wereldoorlog in en rondom Oudeschans.
OUDESCHANS Vestingmu seum Oudeschans, 1 t/m 30 oktober
Theatergroepen Aluin en Raymi Sambo Maakt spelen ‘Ik zeg toch sorry’, een voorstelling over de slavernijgeschiedenis. Zes acteurs komen samen om de afschaffing van de slavernij (1863) na te spelen. Wat het inleven in deze historische personages doet met de acteurs zelf en hoe ze zich tot het onderwerp en elkaar verhouden wordt langzaam en pijnlijk duidelijk. Wat betekent het om anno 2022 sorry te zeggen voor iets wat zo lang geleden lijkt?
Ook voor de stad Gronin gen was 1672 een onvervalst rampjaar. Ze werd weken lang gebombardeerd, maar hield stand en op 27 au gustus trokken de Duitsers stilletjes weg. Het behoud van de stad bleek een keerpunt in het Rampjaar. De tentoonstelling toont authentieke schilderijen, voorwerpen, documenten en zelfs kanonnen uit deze heroïsche strijd.
GRONINGEN Groninger Mu seum, 1 t/m 31 oktober
Wat gebeurde er precies in Groningen in het Rampjaar 1672? Daar kom je achter tijdens de Dag van de Gro ninger Geschiedenis. Reis door middel van workshops, lezingen en andere activi
teiten op zaterdag 1 oktober met ons mee naar de zeven tiende eeuw.
GRONINGEN Groninger Ar chieven, 1 oktober 13.00-17.00 uur
Het Rampjaar was niet alleen maar rampspoed en ellende. Museum Borg Verhildersum vertelt over het culturele leven van de familie Star kenborgh en laat zien hoe de kunst en cultuur in deze oorlogsperiode floreerden.
LEENS Museum Borg Verhilder sum, 1 t/m 31 oktober
In de nacht van 11 no vember 1754 ontstond een verschrikkelijke brand in het Leeuwarder Tuchthuis. Verschillende gevangenen kwamen om het leven en het gebouw veranderde in puin. Tijdens deze rondlei ding kom je alles te weten over het verhaal achter deze verwoestende brand en de gevolgen ervan.
LEEUWARDEN Stichting Blok huispoort, 1, 6, 7, 13, 14, 20, 21, 27 en 28 oktober
In 1572 beleefde Dokkum de Waalse Furie: een bezet ting door geuzen, boeren en burgers die werd neergesla
gen door de Spanjaarden. Aan de hand van het oogge tuigenverslag van Hendrik van Bra ontdek je deze bloedige geschiedenis. Ook is er een speciale ‘furieuze wandeling’ die bezoekers langs plekken uit de Waalse Furie voert.
DOKKUM Museum Dokkum, 1 t/m 31 oktober
‘Zonder deze mensen waren wij er niet geweest,’ zegt Frits Jelle Barend bij het graf van Jelle en Jeltje de Vries in Oudega, bij wie hij als klein kind aan het eind van de oorlog een veilig onderduik adres vond. Frits Barend vertelt deze avond alles over zijn familiegeschiedenis. Een indrukwekkend verhaal over de oorlog en zijn gevolgen.
BALK Stichting Podium Gorter, 27 oktober 20.00-22.00 uur
Wil je alles weten over de Middeleeuwen in het noorden? In de expositie ‘Vrijheid, vetes, vagevuur’ in het Fries Museum komt de eigenzinnige, verdwenen wereld van Friesland tussen 1067 en 1567 tot leven. Kom je op een zondag? Loop dan mee met een museumgids en ontdek de boeiende ver halen achter de voorwerpen in de tentoonstelling.
LEEUWARDEN Fries Museum, 1 t/m 31 oktober
Dit jaar vindt de eerste editie plaats van de Canon dagen! Canonmusea in het hele land organiseren ac tiviteiten waarbij de vensters en de sleutelstukken uit de Canon van Nederland centraal staan. In NoordNederland leer je in het Fries Museum over Mata Hari en haar rol tijdens de Eerste Wereldoorlog, en je ontdekt in het Eise Eisinga Planetarium hoe Eisinga de mensen geruststelde na de aankondiging van een gigantische ramp. Maar ook op andere plekken in het land sta je oog in oog met de geschiedenis. Luister bijvoorbeeld naar sleutelscènes uit oorlogsverhalen ondersteund door unieke miniaturen in Nationaal Monument Kamp Vught of stap in de tijd van de Hanze tijdens een rondleiding door de bijzondere Schepenzaal in Stedelijk Museum Kampen. DIVERSE LOCATIES IN NEDERLAND 22 en 23 oktober
De Friese Waterlinie, ooit opgericht om de Span jaarden tegen te houden, beschermde Friesland in het Rampjaar 1672-1673 tegen de Münsterse bisschop Bernhard von Galen en zijn Franse hulptroepen toen het gebied onder water werd gezet. Wat gebeurde er al lemaal in die jaren? Sociaal geograaf Meindert Schroor vertelt je er alles over. LEEUWARDEN Tresoar, 6 okto ber 20.00-21.30 uur
Noodweer, veeziekten, mislukte oogsten, hongers
nood, oorlogen, veldslagen en natuurlijk de pest: de veertiende eeuw bracht de Friezen niets dan ramp spoed, zo lijkt het. In dit college gaat museumconser vator Diana Spiekhout in op de barre tijden van de volle en late Middeleeuwen in Friesland. Hoe beïnvloedde deze periode de Friezen? En hoe gaven ze met rozen kransen, getijdenboeken en persoonlijke relieken vorm aan hun intense belevenis? Aansluitend aan de lezing kun je mee met Spiekhout op een rondleiding door het museum.
LEEUWARDEN Fries Museum, 2 oktober 11.30-12.30 en 13.3014.30 uur
Talk
Rondleiding
Voorstelling
Buiten
In de herfst van 1918 greep de Spaanse griep om zich heen. Drenthe werd zwaar getroffen, met name de gebieden waar de woonom standigheden slecht waren. Op de begraafplaats van Hollandscheveld vertelt Albert Metselaar over de fa milies die getroffen werden en de gemeentelijke over
Kinderen Workshop
Expositie
Overig
heid die nauwelijks doorhad dat de griep zo snel zoveel slachtoffers maakte.
Drents Archief, 14 oktober 15.00-16.00 uur
Het is alweer twintig jaar geleden dat de flamboyante politicus Pim Fortuyn werd doodgeschoten. Politiek verslaggever Wouke van Scherrenburg vertelt tijdens deze avond over de invloed
Heb jij kennis opgedaan over het thema ‘Wat een ramp!’ en wil je die kennis graag delen? In oktober kun je vanuit huis informatie toevoegen aan Wikipe dia. Daarmee draag je bij aan het toegankelijk ma ken van vrije kennis voor mensen over de hele wereld. Werk aan het updaten, verbeteren en uitbreiden van kennis over internationale rampen door op Wikipedia artikelen te schrijven, te verbeteren of aan te vullen. In bijvoorbeeld het Nederlands, Engels, Spaans of Papiaments.
MET JOUW BIJDRAGE aan Wikipedia tijdens de Maand van de Geschiedenis maak je bovendien kans op een cadeaubon van 50 euro. ONLINE 1 t/m 31 oktober
die hij had en wat er sinds de tijd van Fortuyn is veran derd in politiek Den Haag.
ASSEN DNK, 11 oktober 20.00-21.15 uur
Help! In 1418 vloog het klooster in Assen in brand. Kom naar het klooster en help mee om de brand te blussen zoals mensen dat zeshonderd jaar geleden deden. Kun je alle spullen vinden die in het klooster stonden?
ASSEN Drents Archief, 9 okto ber 13.00-16.30 uur
Het Gevangenismuseum organiseert ‘Lopend Vuurtje’. Tijdens dit evenement worden bij kampvuren spannende verhalen verteld voor het hele gezin door vertellers die gekleed zijn in stijl. Onderweg zie je mooie lichtjes en fakkels.
VEENHUIZEN Nationaal Ge vangenismuseum, 22 oktober 18.30-21.30 uur
Benieuwd hoe het was om te leven in de prehisto rie? Samen met schrijver/ dichter Albert Metselaar heeft het Hunebedcentrum potentiële oertijdrampen in verhalen gegoten. Tijdens het Canonweekend brengen oermensen deze al vertel lend tot leven.
BORGER Hunebedcentrum, 22 en 23 oktober
Op 8 augustus 1820 gaat het mis in de smederij van Remmelt Kuik in Beilen: de vonken slaan over op het hooi en er breekt een brand uit met verstrekkende gevolgen voor het hele dorp. Bekijk een expositie over de brand en wandel met een gids door het dorp.
BEILEN Drents Archief, 8 en 15 oktober 10.00-11.30 uur
Al meer dan veertig jaar zit fotojournalist Sake Elzinga in het vak. Met Assen als thuisbasis maakt hij beelden van een breed scala aan onderwerpen: van de actuele politiek tot sport en kunst en cultuur. Bezoek deze expositie met bijzondere Drentse rampenfoto’s uit de jaren tachtig.
ASSEN Drents Archief, 4 t/m 31 oktober
CRISIS
1921 was voor ZuidoostDrenthe dramatisch. Onder veenarbeiders heersten mas sale werkloosheid, armoede en honger. Deze crisis kwam echter niet uit de lucht vallen. Jan Kalter ver telt over de onderliggende oorzaken van dit rampjaar.
ASSEN Drents Archief, 24 okto ber 15.00-17.00 uur
Ontdek gisteren, begrijp vandaag
Juryvoorzitter Thom de Graaf maakt zondag 30 oktober de winnaar bekend van de Libris Geschiedenisprijs voor het beste geschiedenisboek van het afgelopen jaar. Rob Hartmans bespreekt de vijf genomineerden in alfabetische volgorde.
Begin dit jaar werden Nederland en de rest van de wereld opgeschrikt door een zorgvuldig georkestreerde publiciteitscampagne rond het boek Het verraad van
Anne Frank. Een zelfbenoemd ‘coldcaseteam’ zou hebben ontdekt wie hét symbool van de Holocaust had verraden: een Amsterdamse notaris die lid was van de Joodse Raad had, om zelf de dans te ontspringen, lijsten met namen van onderduikers aan de nazi’s overhandigd. Binnen een dag bleek het door veel media gretig opgepikte verhaal aan alle kanten te rammelen. Dit was niet zo vreemd, aangezien geen enkele professionele historicus betrokken was bij dit ‘forensisch onderzoek’.
nazi’s opgericht om de deportatie van Nederlandse Joden vlotter te laten verlopen –heeft na 1945 een slechte naam gekregen. In dit gedegen boek toont Van der Boom dat die inktzwarte reputatie voor het grootste deel is gebaseerd op onkunde, on-
begrip en gemakzuchtige oordelen achteraf. De leden hebben zich laten misbruiken door de Duitsers, maar deden dat over het algemeen met de beste intenties.
Een pijnlijke geschiedenis, die nu eindelijk zorgvuldig is opgetekend.
Bart van der Boom De politiek van het kleinste kwaad. Een geschiedenis van de Joodse Raad voor Amsterdam, 1941-1943 424 p. Uitgeverij Boom, € 29,90
Een van de deskundigen die onmiddellijk gaten in het verhaal schoten was Bart van den Boom, die op dat moment de laatste hand legde aan deze geschiedenis van de Joodse Raad. De Joodse Raad – door de
Historicus en recensent Wim Berkelaar interviewt de genomineerde auteurs tijdens het Geschiedenis Festival van Historisch Nieuwsblad. Dit evenement vindt plaats op zaterdag 15 oktober in De Philharmonie in Haarlem. Zie www.historischnieuwsblad.nl/geschiedenisfestival of p. 31 van dit blad.
Het verhaal van de eerste Duitse republiek, ontstaan na de nederlaag in de Eerste Wereldoorlog, wordt vaak verteld als niet meer dan een voorgeschiedenis, als een bij voorbaat tot mislukken gedoemd experiment dat de aanloop vormde tot het meest duistere hoofdstuk uit het verleden van Duitsland. In De Weimarrepubliek laat Patrick Dassen duidelijk zien dat de eerste parlementaire democratie van Duitsland wel degelijk een ‘eigen’ ge-
schiedenis heeft, en dat het absoluut onzin is om te beweren dat die wel moest eindigen in de dictatuur van de nazi’s.
In dit gedegen en uiterst leesbare boek wordt uiteraard aandacht besteed aan het moeizame begin van de republiek. Het land werd de eerste jaren na 1918 immers geteisterd door opstanden, mislukte staatsgrepen, politieke moorden, economische ontreddering en hyperinflatie. Terwijl de overwinnaars van de Eerste Wereldoorlog het land uitknepen en de Fransen in 1923 het Ruhrgebied bezetten, probeerden in eigen land antidemocraten de democratie om zeep te helpen. Maar dit is slechts het halve verhaal, want vanaf 1924 stabiliseerde de situatie en ging het in veel opzichten beter, terwijl het culturele leven bloeide. De onverwachte dood van politicus Gustav Stresemann in 1929 en de gelijktijdig uitbrekende economische crisis sloegen het land echter uit het lood en maakten het mogelijk dat drie jaar later Adolf Hitler de macht greep.
Op 17 augustus 1945 werd de Republiek Indonesië uitgeroepen, wat tot gewelddadig Nederlands optreden leidde. Bij de beschrijving daarvan gaat het meestal over Java of ZuidSulawesi (het voormalige Celebes). Op het eerste eiland woonden verreweg de meeste Indonesiërs en werden bijvoorbeeld vrijwel alle mannelijke inwoners van het dorp Rawagede vermoord, terwijl op Sulawesi werd huisgehouden door het Korps Speciale Troepen
van kapitein Raymond Westerling, waarbij vele duizenden mensen om het leven kwamen. Dat ook in de rest van de archipel de oorlog ongekend bloedig en wreed was, blijkt uit het boek De strijd om Bali van Anne-Lot Hoek.
Met haar zeer nauwgezette en gruwelijke beschrijving van het militair optreden, de martelingen, verkrachtingen en massaexecuties kleurt Hoek het bekende verhaal niet alleen in voor Bali, maar laat ze ook zien dat deze strijd deel uitmaakte van de Nederlandse strategie. ‘Den Haag’ wilde namelijk dat Indonesië een federale staat zou worden, zodat Nederland door middel van verdeel en heers nog een flinke vinger in de pap kon houden. Om dit te bewerkstelligen moest de wereld duidelijk gemaakt worden dat het Nederlandse gezag vooral buiten Java nog sterk was.
Anne-Lot Hoek De strijd om Bali. Imperialisme, verzet en onafhankelijkheid 1846-1950
Hoek beschrijft uitgebreid hoe dit voor Bali uitpakte, en gaat ook in op de allesbehalve fraaie rol die sommige Balinese vorsten hierbij speelden.
De Libris Geschiedenis Prijs is een jaarlijkse prijs voor het beste geschiedenisboek in Nederland. De prijs is een initiatief van Historisch Nieuwsblad, Libris, het Nederlands Openluchtmuseum, de VPRO, het Rijksmuseum en Trouw
Dit is het zestiende jaar dat de prijs, een bedrag van € 20.000, wordt uitgereikt. Dat gebeurt door juryvoorzitter Thom de Graaf op 30 oktober 2022 in een speciale live-uitzending van het radioprogramma OVT
Hoewel hij in 2004 is uit verkozen tot ‘Grootste Ne derlander aller tijden’, be stond er tot vorig jaar geen omvangrijke, moderne, kriti sche en op uitvoerig archief onderzoek gebaseerde biografie van Willem van Oranje. Universitair historici deinsden terug voor deze immense taak. Daarom was het zonder meer dapper van René van Stipriaan om zich hieraan te wagen. En geluk kig heeft dit geresulteerd in een boek dat niet alleen tal loze feiten en nieuwe inzich
ten bevat, maar dat ook nog eens bijzonder aangenaam leest.
De Willem van Oranje die eruit op rijst lijkt uiter aard niet
meer op de nobele, onbaatzuch tige, geniale, nationalistische icoon die hij lange tijd is geweest. Hij verloor zelden zijn eigenbelang uit het oog, maar hij was ook iemand die groeide in de rol die hem deels door de om standigheden werd opge drongen. Bovendien keerde hij zich niet uit beginsel loosheid tegen allerlei religi
euze fanatici, maar omdat hij besefte dat godsdienstige scherpslijperij een recept voor burgeroorlog beteken de en verdraagzaamheid de maatschappelijke vrede be vorderde.
Het knappe van dit boek is dat de vele – niet altijd even fraaie – details uit het privéleven van De Zwijger ogenschijnlijk zonder enige moeite worden verweven met het grote verhaal. En dat grote verhaal is zo moge lijk nog ingewikkelder en onoverzichtelijker dan het leven van de hoofdpersoon. Dat daar niettemin een heel helder en overtuigend boek uit is ontstaan, is een presta tie van formaat.
Van oudsher concentreren boeken over de Tachtigjari ge Oorlog zich vooral op de beginfase. Toen brak in de Lage Landen een opstand uit tegen landsheer Filips II, die tevens koning van Span je was, waaruit de Repu bliek der Verenigde Neder landen ontstond. Vooral na de wapenstilstand tussen 1609 en 1621 leek de oorlog slechts door te sudderen tot aan de Vrede van Munster in 1648. In werkelijkheid spande het er ook in de laat ste twee decennia van de oorlog vaak om, wat nog eens duidelijk blijkt uit het nieuwste boek van Luc Pan huysen.
Vrijwel jaarlijks voerde Spanje met een armada (‘be
wapende vloot’) verse troe pen aan om tegen de Repu bliek te strijden, terwijl de Spaanse koning kaperbrie ven had verstrekt aan de zeerovers van Duinkerken, om zo veel mogelijk Neder landse schepen buit te ma ken. Luitenant-admiraal Maarten Harpertszoon Tromp, die er getuige van was geweest hoe zijn vader en zijn voor ganger Piet Hein door kapers waren gedood, kreeg de op dracht de ‘twee koppige plaag’ te bestrijden, en dat met minimale middelen.
René van Stipriaan De Zwijger. Het leven van Willem van Oranje 936 p. Querido, € 39,99
Op de van hem bekende manier – met veel oog voor detail en met groot inle vingsvermogen, zodat je de teer en de kruitdampen bij na ruikt en het gebulder van de kanonnen lijkt te horen –beschrijft Luc Panhuysen hoe Tromp er tijdens de Slag bij Duins (31 oktober 1639) in slaagde de enorme Spaanse overmacht te verslaan.
Blad met portretten van de koning van Frankrijk en de bisschop van Munster en vijf steden of vestingen waar gevochten werd
In het Rampjaar 1672 werd de Republiek van drie kanten aangevallen. Overijssel werd geteisterd door Bommen Berend, de bisschop van Münster.
n 1672 werd de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden belaagd door Frankrijk, Engeland en de bis dommen Münster en Keulen. De Franse koning Lodewijk de Veertiende had Engeland en beide bisdommen bereid gevonden ten strijde te trekken. De Republiek had een sterke vloot, maar het leger was zwak. Franse troepen vielen op 1 juni 1672 bij Lobith ons land binnen, Münsterse troepen vanuit het oosten. Algauw waren Gelderland en Overijssel veroverd en leek de onder gang van de Republiek nabij. Uit deze tijd stamt het gezegde ‘het volk rede loos, de regering radeloos, het land reddeloos’.
Overijssel werd door Bernhard von Galen veroverd, die daar in 1665-’66 ook al had huisgehouden. De bisschop c.q. krijgsheer had een voorliefde voor moderne artillerie, zoals houwitsers, wat hem de bijnamen Bommen Berend en Kanonenbischof bezorgde. Hij had ‘een grotere voorkeur voor kruitdamp dan voor de geuren van het wierook vat’, aldus Luc Panhuysen in Rampjaar 1672. De bisschop wilde alleenheerser worden van een sterke staat en boven dien het protestantisme terugdringen. Met een leger van 30.000 man viel hij bij Overdinkel Overijssel binnen en ver overde meteen Oldenzaal en Enschede. Na Deventer, Zwolle en Kampen volg den kleinere steden en dorpen. Het strijdplan van de bisschop was telkens eenvoudig: belegeren, beschieten, innemen, en plunderen en brandschat ten, tenzij er betaald werd. Vervolgens werden staatse bestuurders vervangen door prinsgezinde, en protestantse door katholieke. Zo werd Gerard Adolf Bentinck de gecommitteerde van de bisschop. Hij speelde een rol bij de overgave van Zwolle en schopte het tot stadhouder van Overijssel. Bentinck was Heer van Brecklenkamp, een have zate vlakbij de grens met Duitsland. De Bentincks waren katholiek en hadden meer op met Duitse katholieke vorsten. In Overijssel bestond al eerder bestuur lijke verdeeldheid over de verdedi
gingsmaatregelen. Mede daardoor viel het gewest vrijwel zonder slag of stoot in handen van de bisschop, die te weinig geld had om zijn troepen te betalen en
ze daarom liet roven en plunderen. Op 22 april 1674 sloot de Republiek vrede met Von Galen. De bezetting van Overijs sel had bijna twee jaar geduurd.
In de Achterhoek, één van de Gelderse Streken vind je rijke cultuurhistorie. Bewonder bijzondere archeologische vondsten, unieke verzamelingen en prachtige kastelen. Laat je meeslepen door boeiende verhalen over historische gebeurtenissen en het rijke verleden van de Achterhoek.
Bezoek één van Nederlands grootste waterburchten Kasteel Huis Bergh in ‘s- Heerenberg, met zijn laatmiddeleeuwse kunstverzameling, munt- en wapenkamer.
Bekijk archeologische schatten van één van de oudste steden van Nederland in Stedelijk Museum Zutphen, onderdeel van de Musea Zutphen.
Ervaar het oude boerenleven op Erve Kots in het Achterhoeks Openluchtmuseum in Lievelde. Hier ondervind je aan den lijve hoe de boer vroeger woonde en werkte. Het Nationaal Onderduikmuseum in Aalten geeft een beeld van het dagelijks leven van burgers in de bezettingsjaren 1940-1945.
Bekijk het hele aanbod Achterhoekse musea op www.musea-achterhoek.nl
Tijdens de Maand van de Geschiedenis organiseren honderden instellingen in heel Nederland activiteiten. Kijk voor het complete aanbod op maandvandegeschiedenis.nl/ agenda.
De geschiedenis van de vuurwerkramp in En schede komt tot leven in De Museumfabriek. Volg een interactieve rondlei ding door de destijds zwaar getroffen wijk Roombeek en bekijk en beluister video- en audioverhalen van mensen die erbij waren. Wat was de impact van de beroemde beelden van journalist Danny de Vries die de hele wereld over gingen?
ENSCHEDE De Museumfabriek,
Zwolle kent allerlei uiteen lopende rampen: stads branden, overstromingen, epidemieën, moordpartijen en zelfs een gestolen baby, die later als wilde deerne rondspookte. Samen met historicus Girbe Buist ont dek je de rampplekken, de dramatische achtergrond verhalen en leer je hoe de Hanzestad vroeger omging met misdaad, straf, ziekte en dood.
ZWOLLE Buistbelevingsprojecten, 9 en 16 oktober
De Schepenzaal in Stede lijk Museum Kampen is al bijna vijf eeuwen oud. De schouw, het schepenge stoelte en de raadsbanken zijn nog steeds te zien. Ontdek jij alle details? Met een verrekijker kun je de hele zaal goed afspeuren!
KAMPEN Stedelijk Museum Kampen, 22 en 23 oktober
‘Help! De vijand heeft Deventer ingesloten,’ zo schreef het stadsbestuur op 16 juni 1672. In deze ten toonstelling leer je alles over het beleg en de overgave van de stad. Inclusief gratis wandelroute door de bin nenstad, langs bijzondere plekken uit de belegering van Bommen Berend.
DEVENTER Museum De Waag, 1 t/m 30 oktober
De Dag van de Geschie denis in Kuinre biedt een programma met diverse activiteiten. Zo vertelt Karst Berkenbosch je alles over de Friese Waterlinie en de schans van Kuinre, kun je een rondleiding door het historische centrum volgen en is er een heuse Beat Bommen Berend escaperoom experience.
KUINRE Gemeentearchief Steenwijkerland, 15 oktober
lijkt in Kampen het water nu ver weg, maar de sporen ervan zijn nog altijd te zien. In de stadswijken Brunnepe en de Greente, bijvoorbeeld, zie je de hoogteverschillen uit de tijd van de Zuiderzee. Binnen de stadsmuren vind je bovendien op onverwach te plekken herdenkings stenen met de waterhoogten van 1775 en 1825. Wandel mee en ontdek de geschie denis van het water in Kampen.
KAMPEN CultuurZIEN, 8 en 29 oktober
Kom dagelijks genieten van het culturele theatercafé in de Nicolaaskapel met diverse presentaties, muziek en pitches uit de erfgoed sector gecombineerd met
Nijmeegse horecahotspots. Speciale gast is YouTuber, filosoof en schrijver Floris Leest. In de weekends is er nóg meer te doen: kin derspelen, rondleidingen, sport en muziek in het park. Maak op een leuke, inspire rende en verrassende manier kennis met de cultuur en geschiedenis van Nijmegen. NIJMEGEN 024 Geschiedenis, 8 t/m 16 oktober
Op 10 augustus 1925 werd Borculo getroffen door een cycloon. In het mu seum leer je alles over deze dramatische gebeurtenis. Speciaal voor de Maand van de Geschiedenis zijn er gratis rondleidingen en rondritten met een oldtimerbrandweerwagen. In de herfstvakantie is er een virtualreality-activiteit voor kinderen. Lukt het jou om de ramp te voorkomen? BORCULO Brandweer en Stormrampenmuseum, 1 t/m 31 oktober
De vlag hing uit in Didam en Loil toen er op 3 april 1945 een einde kwam aan de oorlog: de ellende was voor bij! Totdat vier dagen later een enorme knal klonk in de Kloosterstraat... Wat was daar gebeurd? Ontdek dit en vele andere verhalen met de fiets- en wandelroutes Liberation Routes Didam.
DIDAM Oudheidkundige Ver eniging Didam en Bibliotheek Montferland, 1 t/m 31 oktober
Water is onze vijand, maar ook onze vriend. De relatie met water staat centraal op Slot Loevestein in een ex positie waarin je water kunt zien, horen en voelen. In de herfstvakantie is er extra veel te doen: je kunt op pad met je eigen sleutel, mus ketschieten, buskruit laten ontploffen, de vesting onder water laten lopen, meedoen met een workshop aquarel leren en nog veel meer!
POEDEROIJEN Slot Loe vestein, 1 t/m 31 oktober
In het muziektheaterspekta kel ‘Zutphen 1572: Ramp & Veerkracht’ in de Walbur giskerk vertellen profes sionele en amateurpodium kunstenaars het verhaal van de twee belegeringen van de stad in 1572 én koppelen dit aan de legende van de vermeende duivelspoten in de Librije. Op 20 oktober vindt voorafgaand aan de voorstelling een boek presentatie plaats, waarin Johan Visser je meeneemt in de geschiedenis van wat bekend zou komen te staan als een bloedbad. Maar was het dat wel?
ZUTPHEN Stichting Animous, 19, 20, 21, 22, 23, 26, 27, 28, 29 en 30 oktober
Museum Bronbeek organiseert in oktober de jaarlijkse Week van de Koloniale Geschiedenis, in samenwerking met Muziektheater Ausdauer, Erfgoedcentrum Rozet en het Indo Filmcafé/Lux Nijmegen. Het museum gaat dieper in op allerlei rampen, van natuurlijke calamitei ten en catastrofale ongelukken tot door de mensen zelf gecreëerd onheil in de voormalige koloniën in de Oost en de West. Met een tentoonstelling over de vliegramp die in de Tweede Wereldoorlog plaatsvond boven Nieuw Guinea, een filmavond over propaganda, een le zing van Liesbeth Ouwehand over hoe de gevolgen van rampen in Nederlands Indië zijn vastgelegd op beeld, een prikkelende muziektheatervoorstelling waarin de koloniale oorlog, de tsunami en de coronapandemie samenkomen – en nog veel meer. ARNHEM Museum Bronbeek, 16 t/m 24 oktober
Welk kostbaar bezit red jij bij een ramp? Onthoofde beelden en verbrande boeken zijn slechts een paar voorbeelden van wat men sen tijdens of na rampen in veiligheid brachten. Ontdek de verhalen achter bijzon dere collectiestukken.
ARNHEM DAG van de Arn hemse Geschiedenis, Museum Arnhem en Erfgoedcentrum Rozet, 1 t/m 31 oktober
Regionaal Archief Rivieren land organiseert een open
dag voor jong én oud. Kraak de code van de break-inbox, laat je rondleiden achter de schermen en bezoek de expositie over rampen. Of doe een miniworkshop oud-schrift lezen, hoor over het woelige leven van baron de Woelmont, leer schrijven met een ganzenveer, en nog veel meer!
TIEL Regionaal Archief Rivie renland, 1 oktober 10.00 16.00 uur
Tijdens de evacuatie van Arnhem zochten zo’n zes honderd Arnhemmers enke
le maanden lang onderdak in de huisjes op het muse umpark van het Nederlands Openluchtmuseum. Hoe zag hun dagelijks leven hier eruit? En welke bijzondere gebeurtenissen vonden hier plaats? Ontdek alle verhalen in een lezing of tijdens een
bezoek met rondleiding in het museum. En heb je zin in een speurtocht voor het hele gezin? Download dan de gps-route waarmee je deze geschiedenis bij elkaar puzzelt.
ARNHEM Nederlands Open luchtmuseum, diverse data
Dit jaar schrijft historicus en terrorisme expert Beatrice de Graaf het Maandessay. In Crisis! schetst ze historische crises en de rol die de overheid speelde als beheerser hiervan. Nederlanders lijken zich altijd te redden uit een crisis. Ze worstelden en kwamen boven. Ze hielpen elkaar of werden er bovenop geholpen door Vadertje Staat. Nu lijken steeds meer burgers te twijfelen aan die uitgestoken hand. Wil de staat ons wel redden, is het geen verkapte onderdrukking? De Graaf vertelt over haar
In Escaperoom Groenlo speel je een uitdagend en ze nuwslopend spel, gebaseerd op de Slag om Grolle in 1627. Lukt het jou om prins Frede rik Hendrik te waarschuwen voordat de Spaanse troepen hem vinden?
GROENLO Escaperoom Groenlo, 1 t/m 31 oktober
Op het eiland Soembawa, in voormalig NederlandsIndië, vond in april 1815 de grootste vulkaanuitbarsting uit de menselijke geschie denis plaats. Philip Dröge beschrijft in zijn lezing de vergaande gevolgen die deze uitbarsting heeft gehad voor de wereld. Over hoe oogsten mislukten en in grote delen van China, Europa en Ame rika de honger toesloeg.
ARNHEM Museum Bronbeek en Erfgoedcentrum Rozet, 9 oktober 14.30 16.00 uur
Hoe is het om een ramp te beleven? Deze avond vertel len verschillende Scherpen zelers over de uiteenlopende rampen die zij hebben meegemaakt. Tussen de interviews door zijn er korte presentaties uit het archief van Oud Scherpenzeel over het thema.
SCHERPENZEEL Bibliotheek Scherpenzeel, 26 oktober 19.30 22.00 uur
Op 1 augustus 1944 kwam het Poolse verzet in de hoofdstad Warschau in opstand tegen de Duitse bezetting. De revolte ont aardde in een humanitaire crisis en kostte aan meer dan 200.000 mensen het leven. Waarom begon het Poolse verzet deze ongelijke strijd? Wat was het doel? En wat is de link van deze opstand met Nederland en de actualiteit? Tijdens een lezing met filmvertoning van ‘Warsaw Uprising’ met in gekleurde beelden uit 1944 leer je er alles over.
DRIEL Polen in Beeld en Stichting Driel Polen, 7 oktober 19.15 22.00 uur
Tijdens de Tweede We reldoorlog worden zes jaar lang op de Surinaamse oude plantage Jodensavanne 146 Nederlandse mannen gevangengehouden omdat ze lid zouden zijn geweest van de Indische NSB in Nederlands-Indië. Acht van hen komen om het leven. Tijdens deze lezing door journalist en historicus Twan van den Brand en de vertoning van de documen taire ‘Koninkrijk in We reldoorlog’ wordt ingegaan op de rampspoed die deze mannen, die soms volstrekt onschuldig waren, trof.
ARNHEM Museum Bronbeek, 4 oktober 14.00 17.00 uur
Precies 350 jaar geleden was Nederland redeloos, radeloos en reddeloos. Het werd van alle kanten aangevallen. Daarom ging 1672 de geschiedenis in als het Rampjaar. Sinds wanneer wordt deze naam gebruikt? En is dat terecht?
e zaken gaan, godbetert, elke dag van kwaad tot erger,’ zo vatte raadpensionaris Johan de Witt de situatie medio juni 1672 treffend samen. Het Nederlandse leger had zich kort daarvoor halsoverkop teruggetrokken achter de Hollandse Waterlinie. Talloze steden in Utrecht, Gelderland en Overijssel openden zonder slag of stoot hun poorten voor de Franse koning en de Keulse en Munsterse bisschoppen, en op zee dreigde de EngelsFranse vloot. Het lot van de Republiek hing aan een zijden draad. 1672 staat sinds jaar en dag bekend als het Rampjaar.
De naam ‘Rampjaar’ voor de gebeurtenissen in 1672 is begrijpelijk. De invasie die Lodewijk XIV op touw zette in de Republiek deed het land schudden op zijn grondvesten. Duizenden mensen sloegen op de vlucht en zochten een goed heenkomen achter de Waterlinie in Holland of in het onbezette Friesland en Groningen. Onder de vluchte lingen en de inwoners in het Westen steeg de frustratie over de afgang van het Nederlandse leger. De woede werd gekoeld op Johan de Witt en zijn broer Cornelis: zij werden gelyncht. Prins Willem III kwam als stadhouder aan de macht en Gaspar Fagel werd de nieuwe raadpensionaris.
De economische ravage was groot. Terwijl de Franse koning zijn hoofdkwartier vestigde in Utrecht en de Nederlandse overgave
afwachtte, brandschatten zijn troepen de gewesten Utrecht en Gelderland. Gevluchte bewoners van steden en dorpen werden gesommeerd terug te keren; deden ze dat niet dan zou hun bezit verbeurd worden. De eigenaren van buitenhuizen langs de Vecht en van Utrechtse en Gelderse kastelen kregen een dwangsom opgelegd; de Fransen dreigden hun bezit af te branden als ze die niet zouden voldoen. Dat gebeurde onder andere met kasteel Amerongen, nadat de familie Van Reede weigerde te betalen. Na ruim een jaar trokken de Franse, Keulse en Munsterse legers zich terug uit de Republiek. De materiële en immateriële schade die zij achterlieten was enorm.
De Hollandse oorlog, zoals het Rampjaar in het buitenland bekendstaat, doet denken aan de huidige oorlog in Oekraïne. Net als Poetin wilde Lodewijk XIV zijn glorie vergroten, ten koste van talloze burger slachtoffers en verwoestingen. Welbeschouwd mislukte zijn poging, maar de Franse koning wist de oorlog thuis als een succes te verkopen. Dat hij half Europa tegen zich in het harnas joeg, nam hij op de koop toe.
Ondanks alle ellende werd de naam ‘Ramp jaar’ destijds nog niet algemeen gebruikt. Pamfletten uit 1672 en de jaren daarna benadrukten dat er een politieke revolutie had plaatsgevonden. De Franse inval werd door menigeen gezien als een straf van God voor het republikeinse bewind van Johan de Witt, dat de Oranjes de macht had ontzegd. De verheffing van Willem III tot stadhouder was in de ogen van de orangisten een terugkeer naar de natuurlijke staat van de Republiek.
Nog tijdens de Franse en de Munsterse bezetting ontstond al een duidelijk beeld van de gruwelijkheden die de vijand had begaan. Uit propaganda- en commerciële overwegingen
Franse troepen brandschatten Utrecht en Gelderland
lieten Hollandse uitgevers al snel de eerste kronieken drukken, waarin de plunderingen, verkrachtingen en moordpartijen breeduit werden beschreven. Met zijn gedetailleerde etsen, bijvoorbeeld over de moord op de gebroeders De Witt en de Franse verwoes ting van Zwammerdam en Bodegraven, droeg Romeyn de Hooghe in belangrijke mate bij aan de beeldvorming van het Rampjaar.
Van grote invloed op de collectieve herinnering was daarnaast het schoolboek Nieuwe spiegel der jeugd, of Franse tiranny. De uitgave was erg populair en werd tot in de achttiende eeuw vele malen herdrukt.
AANVAL Lodewijk XIV steekt bij Lobith de Rijn over, 12 juni 1672. Schilderij door Adam Frans van der Meulen.
Het succes was te danken aan ooggetuigen verslagen, gecombineerd met prenten waarop de oorlogsmisdaden te zien waren.
Voor zover bekend dook de naam ‘Ramp jaar’ voor het eerst op in een gedicht uit 1686, dat later gepubliceerd werd. Pas in de negen tiende-eeuwse, nationalistische geschied schrijving vond deze term brede ingang.
De oorlog van 1672 bezorgde de Neder landers een flink trauma, want zij werden met hun neus op het feit gedrukt dat hun land klein en kwetsbaar was. Tot dat moment hadden de Nederlanders dankzij
Prent naar Romeyn de Hooghe, 1673.
hun oorlogsvloot de zaken binnen en buiten Europa naar hun hand weten te zetten, niet zelden met geweld. Hierover konden de Engelsen en de Fransen meepraten. Zo voelde Karel II zich vernederd na de Nederlandse overwinning bij Chatham (1667), en Lodewijk XIV werd door de Republiek de voet dwars gezet toen hij stukken van de Zuidelijke Nederlanden wilde inlijven (1668). De Hollandse oorlog was voor beide koningen een afrekening met de arrogante Nederlanders.
Na de Franse invasie stond de Republiek er enige tijd alleen voor. Daarom ging stadhouder Willem III op zoek naar bondgenoten. Brandenburg, Spanje en de keizer van het Duitse Rijk sloten zich aan bij een coalitie tegen Frankrijk. Na vier jaar werd in Nijmegen een veredelde wapenstilstand gesloten. Willem III en raadpensionaris Fagel trokken uit de oorlog de les dat het gevaar van Frankrijk zo groot was dat de Republiek bij een nieuwe confrontatie desnoods alleen tegen Lodewijk XIV ten strijde moest trekken.
Toen de Franse koning ruim tien jaar later opnieuw de oorlogstrom sloeg en gebieden aan de Franse noordwestgrens veroverde, sloeg de meeste Nederlanders de schrik om het hart. ‘Met mijn laatste druppel bloed zal ik mij verdedigen tegen de Franse heerschappij,’ riep raadpensionaris Gaspar Fagel in de Staten van Holland uit.
Ontdek
TITELPAGINA Nieuwe spiegel
der jeugd of Franse tiranny is erg populair. Uitgave uit 1740.
De stadhouder en de raadpensionaris maakten zich op voor een nieuwe oorlog.
Het Rampjaar betekende het begin van het einde van de Gouden Eeuw. De invasie van 1672 luidde een periode in van oorlogen met Frankrijk, die maar liefst veertig jaar zou duren. Lodewijk XIV was inmiddels niet eens meer van plan om de Republiek te veroveren, maar wilde slechts de Franse noordgrens beter beveiligen.
De Nederlanders konden hun deelname aan de nieuwe reeks oorlogen nauwelijks bolwerken. Tijdens de Glorious Revolution in 1688 besteeg Willem III de Engelse troon en bezorgde de Republiek daarmee een sterke bondgenoot. Al snel bleek dat de Engelsen de bovenliggende partij waren. De Vrede van Utrecht met Frankrijk (1713) bevestigde dat de leidende rol van de Republiek in Europa was uitgespeeld. Toch bleven de Nederlanders ook na deze vrede welvarend dankzij hun Europese en koloniale handel. Frankrijk en vooral Engeland werden de nieuwe Europese grootmachten en streefden de Republiek in de achttiende eeuw ook op economisch gebied voorbij.
1672 is een sleuteljaar in de Nederlandse geschiedenis. Dat lag aan de woelige gebeurtenissen: de invasie, de politieke omwenteling en de oorlogshandelingen. Daarnaast werd de Republiek met beide benen op de grond gezet en kwam er een einde aan haar positie als Europese groot macht. Daarom gebruikten negentiendeeeuwse Nederlandse historici terecht de term ‘Rampjaar’ om het keerpunt van de Gouden Eeuw te markeren.
Jaap de Haan is historicus en promoveert dit najaar op een onderzoek naar de Hollandse raadpensionaris in de zeventiende eeuw.
Benieuwd naar activiteiten in het kader van het Rampjaar? Volg Route 2.
Zie voor meer informatie p. 31. Meer weten? ‘Redeloos, radeloos, reddeloos’ (1998) door Petra Dreiskamer; De vernuftige etser (2019) door Henk van Nierop; Rampjaar 1672 (2022) door Luc Panhuysen; Franse Tirannie (2022) door Nicoline van der Sijs en Arthur der Weduwen. Afbeeldingen: Rijksmuseum Amsterdam
De oorlog was een afrekening met de Republiek
Luc Panhuysen vertelt door het hele land over de gebeurtenissen van 1672. In Hellevoetsluis bijvoorbeeld verhaalt Panhuysen over het Rampjaar in Voorne en brengt de schrijver, aan de hand van een briefwisseling, deze oorlogsgeschiedenis op indringende wijze tot leven.
7 oktober is de Dag van het Rampjaar. Volg de route van de intocht van de Zonnekoning, geniet van de muziek van Camerata Capella en bezoek de vele lezingen waarin je meer leert over de gevolgen van het Rampjaar voor de stad en de provincie Utrecht.
UTRECHT Paushuize, 7 oktober 10.30-17.30 uur
Beleef het Rampjaar op de fiets! De tocht brengt je langs het prinselijk hoofdkwartier bij Bodegraven, waar de spannendste gebeurtenissen zich afspeelden. Je komt langs dijken, sluizen, molens en boerderijen, en ontdekt de geschiedenis van de Waterlinie. REEUWIJK Hoofdkwartier 1672 en Stichting Oude Hollandse Waterlinie, 1 t/m 31 oktober
Een expositie over Utrecht en het Rampjaar met op 1 oktober een speciale opening voor kinderen. Luister naar Bastiaan ‘de Zwitser’ en een spannend verhaal over 1672. UTRECHT Bibliotheek de Tweede Verdieping, 1 t/m 31 oktober
Waarom de Achterhoekse dominee Willem Sluiter een conflict had met Bommen Berend? In de expositie, theatervoorstellingen (22 oktober) en lezing (19 oktober) kom
je in Museum de Scheper alles te weten over het leven van Sluiter tijdens het Rampjaar.
EIBERGEN Museum de Scheper, 1 t/m 29 oktober
In Museum de Casteelse Poort leer je alles over het Rampjaar in Wageningen en de gevolgen ervan voor het kasteel waarin het museum is gevestigd. Op 16 oktober zijn er rondleidingen in en rondom het museum en kunnen kinderen helpen het kasteel te bouwen.
WAGENINGEN Museum de Casteelse Poort, 1 t/m 31 oktober
De Beat Bommen Berend Escaperoom trekt door de hele provincie Overijssel. Lukt het jou om Bommen Berend te verslaan?
OVERIJSSEL diverse locaties, 1 t/m 31 oktober
Wie kent niet de ruïne van kasteel Valkenburg? Dit eens machtige kasteel werd in 1672 opgeblazen, maar waarom? En wat had de Zonnekoning hiermee te maken? Bezoek voor het antwoord op deze en veel meer vragen de expositie ‘Rampjaar 1672 – Kasteel Valkenburg Opgeblazen’.
VALKENBURG Museum Valkenburg, 1 t/m 31 oktober
Bezoek de expositie over Michiel de Ruyter en het Rampjaar, bekijk het bijzondere schilderij van zijn familie en maak je eigen familieportret!
VLISSINGEN MuZEEum, 1 t/m 30 oktober
LEGENDA
Talk
Rondleiding
Performance
Buiten
Kinderen Workshop
Expositie
Overig
De zevende editie van het Geschiedenis Festival, georganiseerd door Historisch Nieuwsblad, keert dit jaar terug naar de Philharmonie in Haarlem. Verwacht een wervelend programma gevuld met lezingen, debatten, interviews en gesproken columns, afgewisseld met muziek en film. Met onder anderen Luc Panhuysen, Jan Brokken, Ian Kershaw, Coen Verbraak en Maand-essayist Beatrice de Graaf!
HAARLEM Philharmonie, 15 oktober 10.0017.00 uur
Bij watersnood, een dreigende misoogst of een vluchtelingenprobleem wordt vaak de krijgsmacht ingeschakeld. Deze humanitaire dienst
verlening levert veel waardering op, vertelt Ben Schoenmaker
Oorlog is zo’n beetje de grootste ramp die de mensheid voortdurend over zichzelf afroept. De bestaansreden van de krijgsmacht schuilt erin dat we er als mensheid niet in slagen om onze conflicten vreedzaam op te lossen. Helaas hebben we daar in de geschiedenis talloze voorbeelden van. Maar de krijgsmacht kan in vredestijd zelf ook getroffen worden door rampen.
In het verleden vonden er dikwijls kleinere en grotere buskruitontploffingen plaats. Steden waren destijds ook vestingen die een militaire functie hadden. Hierbij was een van de problemen: hoe sla je je buskruit voorraad veilig op? Een beruchte ramp vond plaats in Delft in 1654, toen daar de kruit voorraad ontplofte. Onder de vele dodelijke slachtoffers bevond zich ook Carel Fabritius, de schilder van Het Puttertje. Een ander beroemd voorbeeld is de kruitschipontploffing midden in het centrum van Leiden in 1807. Bij het Rapenburg lagen tonnen buskruit opgeslagen op een schuit. Toen dat ontplofte, werd een aantal huizen blokken compleet weggevaagd.
In de negentiende eeuw werd de krijgs macht voor het eerst op grote schaal ingezet bij rampenbestrijding. Vooral bij watersnood, de ramp die het meest voorkomt in ons land. Bij grote dijkdoorbraken, bijvoorbeeld, hielpen militairen om de schade te herstellen. Een belangrijk onderdeel van de hulp werd vaak geleverd door de genie – de bouwvak kers van defensie – omdat zij beschikten over de kennis en middelen om snel noodoperaties uit te voeren. En dat is nog steeds het geval.
Ook bij vluchtelingenstromen speelde de krijgsmacht een rol. Zo trokken tijdens de
Eerste Wereldoorlog duizenden Belgen de grens over. Er was een probleem met de openbare orde, en de vraag was hoe alle mensen zo snel mogelijk onderdak konden vinden. Het Nederlandse leger moest de burgervluchtelingen scheiden van de buitenlandse militairen, die voor de duur van het verdere conflict moesten worden ontwapend en geïnterneerd. Dat is een verplichting die je hebt als neutrale staat. Daar liepen rampenbestrijding en militair beleid door elkaar.
Bij de Watersnoodramp van 1953 hielp niet alleen het Nederlandse leger, maar schoten ook de Belgische en andere buitenlandse krijgsmachten te hulp. Voor het eerst werden toen op grote schaal helikopters ingezet; die bestonden nog niet zo lang. In 1969 werd binnen de krijgsmacht een speciale Rampenbrigade opgericht. Maar die bleek na enkele jaren toch te kostbaar.
Wanneer is een ramp een ramp? Er zijn natte najaren geweest waarin het leger hulp bij het oogsten verleende. Tot midden jaren negentig kon dat ook makkelijk, want dankzij de dienstplicht was er een groot potentieel aan hulpverleners. Bij verzoeken om hulp kijkt het leger nu altijd naar wat haalbaar is; de omvang van onze krijgsmacht is immers sterk afgenomen na afschaffing van de dienstplicht. Maar rampenbestrijding levert vaak goede pr op omdat het leger op een positieve wijze in het nieuws komt. De krijgsmacht heeft altijd tegenstanders die er niets van moeten hebben, maar humanitaire hulpverlening wordt over het algemeen sterk gewaardeerd. Het geeft de krijgsmacht extra bestaansrecht.’
Op 8 oktober organi seert het Nederlands Instituut voor Militaire Historie (NIMH) de Dag van de Militaire Geschiedenis.
Zie voor meer informatie pag. 44.
Tijdens de Maand van de Geschiedenis organiseren honderden instellingen in heel Nederland activiteiten. Kijk voor het complete aanbod op maandvandegeschiedenis.nl/ agenda.
beklim de uitkijktoren!
EINDHOVEN PreHistorisch Dorp, 22 t/m 30 oktober 10.00-17.00 uur
maandvandegeschiedenis.nl/agenda
Volg de Maand van de Geschiedenis
Ongeveer tweeduizend jaar geleden veroverden de Romeinen een groot deel van het huidige Nederland. Daardoor veranderde er veel: wegen werden verhard en nieuwe etenswaren wer den geïntroduceerd. Maar sommige mensen waren niet blij met de Romeinen en kwamen in opstand. Benieuwd hoe het was om te leven in deze tijd? Praat met een echte Romein, bezoek eens een Romeins huis of
Deze editie van Books on Tour staat in het teken van Nederlands-Indië. Wat zijn de gevolgen van het Indische verleden voor jongere generaties? En wat is nou eigenlijk de ‘indoidentiteit’? Diverse spre kers werpen licht hierop. Ondertussen geniet je van de Indische gerechten van oma Reen.
WAALRE de Bibliotheek Eindho ven, 9 oktober 16.00-18.00 uur
Ga met Wim van Hoof op pad en leer alles over de rampzalige geschiedenis van Eindhoven. Van brand schattingen gedurende de Tachtigjarige Oorlog tot het sinterklaasbombardement
tijdens de Tweede Wereld oorlog: allerlei rampen pas seren de revue. Na afloop staat er een kopje koffie klaar.
EINDHOVEN Boekhandel Van Piere, 16 oktober, 11.30-13.30 uur
Tijdens de Tweede We reldoorlog raakten veel Joden hun bezit kwijt. De muziektheatervoorstelling ‘Pianostemmen’ duikt in deze verzwegen geschiede nis en vertelt hoe Joodse inwoners in diverse Neder landse steden uit hun huizen werden gehaald en hoe hun huizen vervolgens werden leeggeroofd. Maar liefst achttien piano’s brengen dit indrukwekkende verhaal ten gehore.
BREDA De Bredase Maand van de Geschiedenis, 19 t/m 23 oktober, 20.30-00.00 uur
Tussen 1675 en 1725 trok
ken Franse en Spaanse legers keer op keer door het zuidelijke grensgebied van de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. Hierbij lieten ze een spoor van verwoesting achter. Ontdek wat de Kempische dorpjes in deze tijd hebben moeten doorstaan en hoe de bewoners dit heftige geweld te boven zijn gekomen.
EERSEL Kempenmuseum, 1 t/m 31 oktober
Al honderd jaar maakt Organon medicijnen in Oss. Het bekendste wapenfeit van dit bedrijf is natuurlijk de anticonceptiepil. Deze avond staat in het teken van de geschiedenis van het farmaceutische bedrijf, maar we werpen ook een blik op de toekomst. Met lezingen, film- en beeldmateriaal en livemuziek.
OSS Stadsarchief Oss en Bibliotheek Oss, 12 oktober 20.00-22.00 uur
Bijna achthonderd jaar be stuurden adellijke stiftdames het bloeiende stadje Thorn. Maar toen de Fransen de macht van hen overnamen, verviel het plaatsje in grote armoede. Met een gids be zoek je de sporen van deze tegenslag. Ondertussen leer je hoe het leven in Thorn na het vertrek van de stiftdames veranderde en hoe de inwo ners hiermee omgingen.
THORN VVV, 16 oktober 14.3015.00 uur
Tijdens deze muzikale avond neemt Jos van Rens je mee op reis in de wereld van rampen. Over rampen groot en klein, over angsten en ve nijn. Slachtoffer, hulpverle ner of ramptoerist – ver weg of dichtbij. Welke rol zou jij spelen? Ga je bij de pakken neerzitten, ga je helpen, ac cepteer je hulp? Vragen die Jos stelt vóór de ramp.
MAASTRICHT PYURE, 7 oktober 22.00-22.30 uur
Op 25 september 1944 beva len de Duitsers dat Kerkrade geëvacueerd moest worden. Eén van de 30.000 Kerk radenaders die hun biezen moesten pakken, was Hub Schetters. Tijdens deze mid
dag vertelt hij zijn persoon lijke verhaal over de grootste evacuatie in Zuid-Limburg gedurende de Tweede We reldoorlog.
KERKRADE Bibliotheek Kerk rade, 18 oktober 14.00-15.30 uur
Maastricht heeft een ge schiedenis van verschuilen, verstoppen en verschansen. Achter middeleeuwse stads muren en latere verdedi gingswerken, of in onder grondse schuilplekken en atoombunkers. Ga met een gids of je telefoon op pad en leer meer over schuilen in Maastricht.
MAASTRICHT Koninklijk LGOG en SHCL, 30 oktober 13.00-15.00 uur
Wil je meer weten over de rol van de media bij ram pen? Tijdens deze middag gaan zes deskundigen in talkshowsetting met elkaar in gesprek. Vanuit verschil lende expertises en erva ringen plaatsen zij rampen en de media in historisch perspectief.
VALKENBURG Koninklijk
LGOG en SHCL, 1 oktober 13.00-17.00 uur
Zo rustig als het tegenwoor dig is in Stevensweert, zo lawaaierig was het er zo’n driehonderd jaar geleden.
De Maand van de Geschiedenis zonder de liveuitzendingen van OVT op locatie is geen Maand. Dus ook dit jaar trekt de OVT-karavaan door het land. Op 2 oktober start de tournee met de opening van de Maand van de Geschiedenis in het Nederlands Openluchtmuseum. Hierna reist OVT door en strijkt neer in onder andere het Watersnoodmuseum in het Zeeuwse Ouwerkerk, het Huis te Breckelenkamp en de OBA in Amsterdam, waar tijdens de laatste uit zending traditiegetrouw de Libris Geschiedenis Prijs wordt uitgereikt. Publiek is van harte welkom tijdens de uitzendingen. Bekijk de agenda online voor de overige locaties.
AANMELDEN via ovtlive@vpro.nl met vermelding van datum, locatie en aantal personen
Op 30 september 1702 brak de hel los in de vesting langs de Maas: Stevensweert werd belegerd. Een gids neemt je mee naar het strijdveld en vertelt ter plekke de geschiedenis van de vesting. Waarom werd deze ge bouwd? En wat is er nu nog van terug te zien?
STEVENSWEERT VVV, 2 oktober 13.00-14.30 uur
Het jaar 1572 markeert de geboorte van Nederland, maar in Roermond werd deze geschiedenis anders beleefd. Wat gebeurde daar in 1572? Kom erachter in de tentoonstelling ‘Roermond, het andere verhaal’. Vergeet
niet gelijk een kijkje te nemen bij de expositie ‘23 juli 1572 – Roermond wordt wereldnieuws’.
ROERMOND VVV, 1 t/m 30 oktober 14.00-17.00 uur
In de staatsmijn Hendrik bij het stadje Brunssum vonden meer mijnrampen plaats dan waar dan ook in Nederland. Martin van de Weerden duikt in deze pijn lijke geschiedenis en vertelt over de rampen van 1928 en 1947. Hoe zijn deze rampen ontstaan? En hadden ze misschien voorkomen kun nen worden?
BRUNSSUM Bibliotheek Kerk rade, 13 oktober 19.30-21.00 uur
Erfgoedcentrum De Do mijnen zet de poorten open. Volg de rondleiding in het depot om archiefstukken over kleine en grote rampen te zien, luister naar een lezing in de erfgoedzaal en krijg een inkijkje in het werk van een restaurator.
SITTARD Erfgoedcentrum De Domijnen, 30 oktober 11.00-17.00 uur
Benieuwd wat er tijdens het Rampjaar in Aardenburg gebeurde? Tijdens deze stadswandeling hoor je het spannende verhaal van Mar gareta Sandra, die met een klein groepje Aardenburgers meer dan vijfduizend Fran sen buiten het vestingstadje
Tegenspoed maakt deel uit van het leven: iedereen krijgt ermee te maken. Tijdens De Bredase Maand van de Geschiedenis kom je op diverse manieren te weten hoe Bredaenaren in het verleden omgingen met allerlei vormen van rampspoed. Volg lezingen over rampen en bijna-rampen uit het verleden van Breda, bekijk werk van de kunstenaar Sjeng Braken in de tentoonstelling ‘Rampzalig verleden’, of luister naar Anne-Lot Hoek. Zij vertelt het verhaal over de vrijheidsstrijd op Bali. En ga tot slot langs in de bibliotheek Nieuwe Veste, waar Lotte Jensen vertelt over haar boek Wij en het water. Een Nederlandse Geschiedenis.
BREDA Stadsarchief Breda, Nieuwe Veste en Stedelijk Museum Breda 1 t/m 31 oktober
wist te houden. Bezoek haar standbeeld en beleef in vir tual reality de verdediging van de stad.
AARDENBURG Cultuurforum
Aardenburg, 1 t/m 29 oktober
In 1572 kwamen verschil lende steden in opstand tegen de Spanjaarden. Ook Zierikzee ging in verzet en koos voor kamp Oranje. In deze expositie zijn oude afbeeldingen te zien van 1572-1576, die samen het stoere verhaal vertellen van de strijd.
ZIERIKZEE Stichting Vlam, 1 t/m 27 oktober 13.0016.00 uur
De Watersnoodramp van 1953 was een nationale ramp. Maar wat waren de lokale gevolgen? In oktober organiseert Museum Veere allerlei activiteiten die de plaatselijke geschiedenis voor het voetlicht brengen. Bekijk de tentoonstelling of bezoek een van de filmver toningen met spreker.
VEERE Museum Veere, 1 t/m 30 oktober
Boze boeren in Den Haag en de bestorming van het Capitool in Washington: het is niets nieuws onder de zon. Ook tijdens het Rampjaar verzamelde zich
een boze menigte bij het centrum van de politieke macht, ditmaal het stadhuis in Zierikzee. Hoe liep dit af?
ZIERIKZEE Stadhuismuseum
Zierikzee en Zeeuws Archief, 1 t/m 31 oktober
In de jaren vijftig vertrokken duizenden Indische Neder landers naar Nederland. Ze werden overal opgevangen, ook in Zeeland. Ten tijde van de Watersnoodramp ging deze opvang gewoon door. Deze podcast vertelt verhalen van Indische en Molukse mensen die de Watersnoodramp of de na sleep meemaakten. Hoe was het om te moeten migreren en dan te worden opgevan gen in een rampgebied?
ONLINE Museum Sophiahof en Watersnoodmuseum, 1 t/m 31 oktober
Tegenwoordig kunnen we online, via onze smartpho nes, makkelijk contact met elkaar onderhouden tijdens rampen. Maar hoe lieten mensen elkaar vroeger weten dat ze in nood zaten? Leer alles over verschillende manieren van communi ceren: van boodschappen overbrengen via rooksig nalen tot de radio’s van zendamateurs.
OUWERKERK Watersnood museum, 22 en 28 oktober 11.00-14.00 uur
Ontdek gisteren, begrijp vandaag
Op 10 augusts 1925 raast een allesverwoestende windhoos over Zuid- en Oost-Nederland. Het Achterhoekse Borculo is het zwaarst getroffen. Landgenoten schieten massaal te hulp. Daarna ontrolt zich een bekend scenario.
Wees daarover maar gerust, moedertje, dat wordt wel weer voor je in orde gemaakt.’ Zo troost koningin Wilhelmina een oud vrouwtje dat in tranen voor haar huis staat. Dak, deuren en ramen zijn eruit verdwenen door de ver schrikkelijke storm die in tien minuten bijna heel Borculo heeft platgeslagen. De schade is zo groot dat er sprake is van een nationale ramp. Er is één troost: nationale rampen, daar zijn wij in Nederland goed in.
De ramp zelf is natuurlijk een drama. Denk in Borculo aan een zwarte zuil, die in de avond van 10 augustus om zeven uur volslagen onverwacht aan een inktzwarte horizon verschijnt. Binnen enkele ogenblikken gilt de
wind rond de huizen, slaan muren van water tegen de ramen en klieft de bliksem onop houdelijk door de lucht. Vervolgens tilt de storm alles wat los- en vastzit van de grond en strooit ramen, bakstenen, dakpannen, bomen, spullen en mensen in het rond – met grote kracht en willekeur.
Windhozen ontstaan door verschillen in luchtdruk en veroorzaken daarom grote, maar ongelijkmatig schade. Ramen en deuren worden uit hun sponningen gezogen, daken opgetild of het niets is, een loodzware locomotief uit de rails gegooid, een boom met wortel en al uit de grond gerukt en op zijn kop gezet. Behang wordt van de muren getrokken, aardappels spontaan gerooid.
De storm verdwijnt even snel als hij gekomen is, maar daarna ligt Borculo in puin. Wezen loos dwalen de bewoners van het pittoreske plaatsje door de verwoeste straten, waar alles zwart is van het stof. De katholieke en de protestantse kerk zijn hun torens kwijt. Beddengoed en gordijnen wapperen in de wind, elektriciteits- en telegraafkabels hangen over de weg.
Sommige taferelen zijn bijna surrealis tisch: een wieg die honderden meters verplaatst is, een rij gestreken overhemden keurig aan het rek in een verder gesloopt
herenkledingmagazijn. Kippen hangen als witte vodden in omgevallen appelbomen. Net zo wonderlijk zijn de verhalen over wat en wie er door de lucht zijn gevlogen. De baby van vrouw Slagter werd van haar schoot getild en vijftig meter verder teruggevonden, zonder een schrammetje; Evert Eikelkamp zweefde vijf minuten als een vogeltje door de lucht. Tweeduizend van de vijfduizend Borculoërs zijn dakloos. Curieus genoeg zijn er maar drie doden gevallen.
De vreselijke gebeurtenis is totaal niet voorzien. Maar hoewel de Nederlandse rampenbestrijding in 1925 helemaal niet georganiseerd is, ontrolt zich in Borculo een reddingsscenario dat bekende trekken vertoont.
1. Een fijn begin: saamhorigheid. Plaat-selij ke huisartsen verbinden samen met dokters op vakantie de talloze gewonden. Een toevallige bezoeker aan Borculo vormt een team met de daadkrachtige burgemeester en vertrekt naar Lochem om een telegram naar het ministerie van Oorlog te sturen. De volgende ochtend arriveren genietroepen uit Utrecht en beginnen ze met puinruimen. De brandweer van Zutphen en Lochem is dan al ter plaatse en de Lochemse bakkers leveren duizend broden af in het dorp. Een ramp verbroedert, aldus pastoor Kroot.
2. Ook de inwoners zelf tonen veerkracht en improvisatievermogen. Ze hebben de nacht buiten doorgebracht, of in kletsnatte bedden tussen afgebrokkelde muren. Maar terwijl de
MORELE STEUN Koningin Wilhelmina en prinses Juliana bezoeken het rampgebied.
bovenverdieping van Hotel De Stad van Borculo is weggeslagen, worden gelijkvloers de gasten alweer bediend.
3. De media springen boven op de ramp zalige gebeurtenissen, met koppen als ‘Erger dan in de oorlog’, ‘Kerktorens als rietjes afgeknapt’, ‘Borculo een ruïne’, ‘De bevol king radeloos’, al snel voorzien van dramati sche foto’s. De burgemeester weet de aandacht van de pers te vangen en nodigt de radio uit om in de raadzaal verhalen van getroffen burgers vast te leggen.
4. Uiteraard doen de kranten ook uitgebreid verslag als het koningshuis wordt ingevlogen. De koningin en haar dochter Juliana wandelen ‘met ernstige gezichten’ door het verwoeste dorp om verhalen van de bewoners aan te horen. Wilhelmina gaat in de middag nog langs ziekenhuizen waar gewonden liggen. Haar verjaardag op 31 augustus wordt vanwege de ramp uitgeroepen tot nationale weldadigheidsdag.
5. Wilhelmina is niet de enige die het rampgebied bezoekt. De windhoos die het plaatsje trof is zo uitzonderlijk dat heel Nederland zich erheen spoedt om met eigen ogen de schade te inspecteren. Sommigen geloven de kranten niet, anderen willen helpen – en bovendien is het uitstekend weer voor een uitstapje. Treinen barsten uit hun voegen, in de omgeving is geen auto meer te krijgen, reisbureaus organiseren bustrips naar de plek van de ramp. Zondag 16 augustus wordt Borculo bezocht door 110.000 mensen en 5000 voertuigen. De burgemeester ziet zich genoodzaakt eenrichtingsverkeer in te stellen. Bezoekers kunnen hun auto tegen betaling op twee weilanden parkeren, picknicken in het gras en maken vervolgens een wandeling door het dorp. De bezoekers zijn onder de indruk; zo erg heeft niemand het zich voorgesteld. Ze betalen grif voor een blik binnen de kerkruïnes, en met collectes op straat wordt meer dan een ton opgehaald.
6. Die ton is nog maar het begin. Al snel gaan de Nederlanders doen waar ze echt goed in zijn: hulpacties, collectes en steunbetuigingen organiseren. ‘De storm is uitgeraasd – maar neen – er hangt nog een morele hoos boven uwe handen, lezer, een hoos, die met kracht uwe gaven omhoog zuigt om ze ginder weer
Ontdek gisteren, begrijp vandaag
Kippen hangen als witte vodden in de bomen
omlaag doen te dwarrelen, waar ze dringend nodig zijn,’ aldus het Algemeen Handelsblad De kranten stellen eigen rekeningnummers open om te doneren. Particulieren organiseren benefietvoorstellingen. Nap de la Mar onderbreekt zijn vakantie voor een tournee met dochter Fien, die de monoloog ‘Cycloon’ voordraagt. Bedrijven verkopen ansicht kaarten, kalenders en wandtegels.
7. De besteding van al dat geld moet in goede banen worden geleid. En dat regelt Nederland het liefst in comités en com missies – heel veel commissies. Een vijftal alleen al ziet de eerste dagen het licht om de schade te taxeren. Voorts zijn er commissies voor de Voedselvoorziening, voor Hygiëne, Kleding en Huisbrand, Herstel en Opruiming, en Woninginspectie. Als het herstel volgens sommigen te lang zaam gaat komt er een Comité van Actie. Minister De Geer ten slotte installeert een Nationaal Steuncomité om de opbrengsten van de hulpacties te verdelen.
8. De afwikkeling van de schade en het plannen van de herbouw zijn een bureau cratisch labyrint dat we hier maar even overslaan. Het wordt niet makkelijker door de overweging dat niemand zichzelf mag verrijken aan de ramp, maar dat de herbouw van Borculo wel de kans is om enige
misstanden te verhelpen door krotten te saneren en de verkeerssituatie te verbeteren.
9. ‘Er zal een nieuw Borculo verrijzen,’ klinkt het in de gemeenteraad. Dankzij de gulle giften van mede-Nederlanders loopt de wederopbouw voorspoedig en is de schade in 1929 voor het grootste deel hersteld. Aan de Burgemeester Bloemers straat dragen huizen nog steeds de namen van de steden die ze hebben betaald: Amster dam, Utrecht, Zutphen, Hilversum. En met het overgebleven geld wordt in 1935 het Nationaal Rampenfonds opgericht, dat nog steeds actief is. Wel doet de tijd zijn werk: als de klus is geklaard en zich nieuwe en grotere rampen voordoen, verdwijnt Borculo geleidelijk uit het nationale geheugen.
Marchien den Hertog is historicus en journalist.
Het Stormrampenmuseum in Borculo toont foto’s, artikelen en voorwerpen die herinneren aan de ramp.
Zie voor meer informatie pag. 26.
IMPROVISATIE De sigaren handel gaat gewoon door.
Monsterliefhebbers, opgelet! In Arnhem staat een Duivelshuis waar het spookt, vol monsters en geesten. Samen met illustrator Eva Toorent ga je deze middag zelf monsters tekenen om het huis nóg duivelser te maken. ARNHEM DAG van de Arnhemse Geschiedenis, 15 en 16 oktober 14.00-15.30 uur
Over de spin Anansi circuleren in de West-Afrikaanse, Surinaamse en Caribische mondelinge cultuur veel verhalen die van generatie op generatie worden doorgegeven. Maak kennis met Anansi, zijn vrouw en kinderen, en zijn vrienden Schildpad, Aap, Otter en Olifant.
ARNHEM Focus Filmtheater, 9 oktober 11.00-12.30 uur
De Bibliotheek Venlo en het Limburgs Museum presenteren een uniek kijkje achter de schermen. Stadschroniqueur Sef Derkx opent deuren die normaal gesloten blijven en toont verborgen schatten van de geschiedenis van Venlo. Er zijn aparte rondleidingen voor volwassenen en voor kinderen.
VENLO Bibliotheek Venlo en Limburgs Museum, 19 oktober
Kom naar het Archeologisch Depot, bezoek de tentoonstelling en maak de Archeologi sche Rampenspeurtocht. Speur als een echte archeoloog naar de eeuwenoude bodemge heimen van Bergen op Zoom en leer over de kleine en grote rampen die daar vroeger hebben plaatsgevonden.
BERGEN OP ZOOM Stichting in den Scher minckel, 1 t/m 31 oktober
Tijdens deze publieksdag leer je alles over middeleeuws Amsterdam. Voor volwassenen
zijn er een expositie en lezingenprogramma. Kinderen kunnen een middel eeuws alter ego creëren en een middeleeuws zegel maken. En voor jong én oud is er een cur sus paleografie.
AMSTERDAM Stadsarchief Amsterdam, 30 oktober 13.00-16.15 uur
Hoorn viert de vrijheid! Bewonder de bijzondere schepen en luister naar de shantykoren en middeleeuwse muziek. Kom genieten van (gratis) lezingen, theater, exposities en film, of klim in de mast. Hoor Jan Haring vertellen over zijn heldendaad, bouw een legoschip en bezoek het tenten kamp van de Hoornse Schutterij.
HOORN Stichting Hoorn Kunst en Cultuur, 8 en 9 oktober
Leer alles over watersnoodrampen en Veenendaal op de Dag van de Geschiedenis. Bezoek de expositie ‘Watersnoodramp 1855’, luister naar stadhistoricus Jaap Pilon, proef negentiende-eeuwse hapjes of knutsel je eigen vlot met een zelfgemaakt zeil. Genoeg te doen voor jong én oud.
VEENENDAAL De Cultuurfabriek, 29 oktober 13.00-17.00 uur
In het Waterliniemuseum bij Fort bij Vechten leer je alles over Holland in de zeventiende eeuw. Kom naar de kinderdoe-expo, met een schatkamer en postduiven, en maak kennis met de Zonnekoning. Of doe mee met de vele gekke en leuke opdrachten en dwaal eindeloos rond in en rond het fort.
BUNNIK Waterliniemuseum en PubArt, 1 t/m 30 oktober
LEGENDA
Talk Rondleiding
Performance
Buiten
Kinderen Workshop
Expositie
Overig
Jong en oud maken op een laagdrempe lige manier kennis met verhalen van vroeger en nu. Op meerdere loca ties in Arnhem zijn al lerlei activiteiten – van workshops voor het hele gezin tot rondleidingen en speurtochten, en van wandelingen met een gids tot een historisch filmprogramma. Na tuurlijk allemaal in het teken van het thema ‘Wat een ramp!’.
ARNHEM Diverse locaties, 15 en 16 oktober
Tijdens de Maand van de Geschiedenis organiseren honderden instellingen in heel Nederland activiteiten. Kijk voor het complete aanbod op maandvandegeschiedenis.nl/ agenda.
de ramp van dichtbij mee maakten.
Nederland verkeert in een woningcrisis – niet voor het eerst. In de jaren twintig was er een tekort aan betaalbare woningen. De Amsterdamse wijk Betondorp was een van de oplossingen, speciaal voor arbeiders. Loop mee en ontdek hoe Amsterdammers van een benauwde binnen stad in een groen tuindorp terechtkwamen.
AMSTERDAM Rondleidingen Betondorp, 2, 15 en 30 oktober 11.00-12.30 uur
Geuzen, prinsgezin den, Spaansgezinden en vluchtende notabelen: het Westfries Archief duikt in de turbulente geschiedenis van 1572-1573 met activi teiten voor jong en oud. Gedurende de hele maand is er elke vrijdag een lezing of rondleiding. Op woens dagmiddag ontcijfer je een brief in geheimschrift. In de herfstvakantie is er nóg meer te doen met een spannende familieactiviteit.
HOORN Westfries Archief, 3 t/m 28 oktober
Dertig jaar geleden stortte een vrachtvliegtuig neer in Amsterdam-Zuidoost. Een vreselijke gebeurtenis die veel mensen nog helder voor de geest staat. De expositie toont deze indringende verhalen aan de hand van persoonlijke collecties en archieven van mensen die
AMSTERDAM Imagine IC en Amsterdam Museum, 1 t/m 31 oktober
Jan van der Male neemt je mee naar de Bullekerk en de Oostzijderkerk. In beide kerken is een schilderij te zien over de bekende rampen die daar plaatsvon den: een stierenaanval en de watersnoodramp. Van der Male vertelt over de rampen, de schilderijen, de concurrentie tussen de twee gebedshuizen en... hij onthult zelfs een nieuw schilderij!
ZAANDAM Gemeentearchief Zaanstad, 3 oktober 10.00-11.30 uur
Als je nattigheid voelt, is er iets niet pluis. Te nat, te droog: er is altijd wat met het water. Nederland weet
zich er al eeuwen raad mee – maar hebben we het water nog wel in de hand? En zo niet, wat gaan we eraan doen? Kom naar deze avond vol inspirerende verhalen over water en slimme ideeën uit de werelden van kunst, geschiedenis én actualiteit.
AMSTERDAM OBA, 28 oktober 20.00-21.30 uur
Branden, oorlogen, epi demieën, overstromingen, zeeslagen... De geschiedenis van Den Helder zit vol met rampen. Fiets twee à drie uur mee met een gids door het noordelijkste puntje van Noord-Holland en ontdek de verhalen achter de vele rampen die de stad hebben geteisterd. En welke invloed hadden al deze rampen op de inwoners van Den Helder?
DEN HELDER Stichting Erf goed Den Helder, Marinemuse um en KopGroep Bibliotheken, 8, 15, 18 en 27 oktober
‘Hoor! Hoor! De dijk is dicht,’ waren de allereerste gesproken woorden in de Nederlandse film (1931). Ze zijn kenmerkend voor de relatie tussen Nederland en het water. Kom naar het Zuiderzeemuseum en ontdek de geschiedenis van de waterwerken aan de hand van films en verhalen.
ENKHUIZEN Zuiderzeemu seum, 1 en 2 oktober
Stap in de verzetstram en beleef Amsterdam ten tijde van de Tweede Wereldoor log. Tijdens deze rit kom je langs een groot aantal plekken die verbonden zijn aan de geschiedenis van de bezetting, Jodenvervolging en het verzet. Een gids legt uit wat er allemaal te zien is. Vanaf 14 jaar.
AMSTERDAM Verzetsmuseum Amsterdam, elke zondag 13.0014.45 uur
‘Rozen verwelken, schepen vergaan.’ Het is een bekend poëziealbumversje dat sym bool staat voor alle kleine en grote rampen die binnen vissersfamilies plaatsvon den. In het IJmuider Zeeen Havenmuseum ontdek je hun verhalen.
IJMUIDEN IJmuider Zee- en Havenmuseum, 1 t/m 31 oktober
Met welke bril kijk jij naar Willem van Oranje, onze Vader des Vaderlands? Is hij een vrijheidsstrijder, een geloofsbeschermer of juist een grondlegger van een (on)rechtmatige dynas tie? Deze tentoonstelling verkent de beeldvorming rondom Oranje door de eeuwen heen tot aan de dag van vandaag.
HAARLEM Noord-Hollands Archief, 1 t/m 15 oktober
Was het uiteenvallen van de Sovjet-Unie een catastrofe of juist een historische kans? Tijdens deze avond gaat on derzoeker Gijs Kessler in ge sprek met ooggetuigen van de gebeurtenissen van 1991 en de daaropvolgende jaren. Zij maakten het uiteenvallen van de Sovjet-Unie vanuit verschillende invalshoeken mee en blikken terug.
AMSTERDAM IISG, 20 oktober 20.00-22.00 uur
De beroemdste gevangene in de Gevangenpoort is zonder twijfel Cornelis de Witt. Tijdens het Rampjaar werd hij, samen met zijn broer Johan, net buiten de Gevangenpoort op brute wijze vermoord. Bezoek de
Het Nederlands Instituut voor Militaire Historie organiseert dit jaar voor het eerst de Dag van de Militaire Geschiedenis. Want wat is er rampzaliger dan oorlog? Is oorlog eigenlijk niet een opeenstapeling van kleine en grote rampen voor iedereen die ermee te maken heeft? Je komt tijdens deze dag van alles te weten over ons gedeeld militaire verleden – van vliegtuigcrashes tot mislukte operaties en van verloren zeeslagen tot noodhulp. Ga mee op excursie, snuffel op de boekenmarkt, bezoek een lezing en stel je vragen over de militaire geschiedenis van je voorouders.
DEN HAAG Nederlands Instituut voor Militaire Historie, 8 oktober
beroemde gebroeders De Witt.
DEN HAAG Rijksmuseum de Gevangenpoort, 1 t/m 31 oktober
Wandel met een gids mee door de smalle straten en steegjes van Dordrecht en waan je in roerige perio des van weleer. Tijdens deze wandeling door het stadscentrum ontdek je wat de impact is geweest van de betere én de rampzalige tijden.
DORDRECHT Cicerones, 1, 9, 13, 23, 29 oktober 14.30-16.00 uur
schiedenis van Leiden. Leer over de Leidse buskruit ramp van 1807, luister naar een ooggetuige van de vuur werkramp in Enschede en ga in gesprek over de Leidse vuurwerkfabriek KAT. Heb jij nog herinneringen aan KAT of aan de spectaculaire vuurwerkshows tijdens het Leidens Ontzet?
LEIDEN Erfgoed Leiden en Omstreken, 8 oktober 11.0012.15 uur
Frits de Ruyter de Wildt neemt je mee terug naar de zeventiende eeuw en duikt
Talk
Rondleiding
Voorstelling
Buiten
in de financiën van zijn voorvader. Hoe investeerde Michiel de Ruyter zijn geld? Welke plek nam hij in op de Quote 250 van de Gouden Eeuw? Speel na afloop het negentiende-eeuwse Mi chiel de Ruyter-spel.
ROTTERDAM Belasting & Douane Museum, 23 oktober 14.00-15.00 uur
Het landschap rondom Krimpen aan den IJssel is in de afgelopen honderd jaar ingrijpend veranderd. Maar
Kinderen Workshop
Expositie
Overig
zijn er ook dingen hetzelfde gebleven? Ontdek het in de expositie ‘Herken je me nog?’, waarin historische en hedendaagse kunstwerken zij aan zij worden tentoon gesteld.
KRIMPEN A/D IJSSEL Streek museum Krimpenerwaard, 6 t/m 31 oktober
Weet jij alles van de Haagse geschiedenis? Test je ken nis in de jaarlijkse Haagse Historie Quiz. Alles komt aan bod, van politiek tot
De vijfde editie van de Nacht van de Utrechtse Geschiedenis staat stil bij verschillende rampen uit de geschiedenis van Utrecht, maar niet alleen rampzalige verhalen passeren de revue. Utrecht viert dit jaar namelijk ook negenhonderd jaar stadsrechten. Een feestje waard! Beleef bijzondere inkijkjes en bezoek flitslezingen, ga op pad met de stadsgidsen en doe mee aan een nieuwe Oud-Uterechse Pubquiz. De essayist van de Maand van de Geschiedenis, Beatrice de Graaf, komt langs en vertelt over rampen uit negenhonderd jaar Utrechtse geschiedenis. UTRECHT diverse locaties, 8 oktober
sport en van Romeinen tot Rampjaar. Wie weet word jij de winnaar!
DEN HAAG Stichting Haagse Historie en Erfgoed, 25 oktober 19.00-22.00 uur
Ontdek de geschiedenis van het Rampjaar vanuit het perspectief van Zilverstad Schoonhoven. Wist je dat Schoonhoven in 1672 een vestingstad werd binnen de Oude Hollandse Waterli nie? Kinderen kunnen aan de slag in de zilverwerk plaats en maken een mooie molen.
SCHOONHOVEN Zilvermu seum, 1 t/m 31 oktober
Het Rampjaar staat be kend om de gevechten en zeeslagen, maar achter de schermen speelde er nog veel meer. Zo hadden de Engelsen diverse spionnen, die vanuit Brielle en Hel levoetsluis informatie ver zamelden en doorspeelden naar Engeland. Historicus Anne Doedens neemt je mee in de wereld van spio nage en contraspionage.
HELLEVOETSLUIS Streekar chief Voorne-Putten, 6 oktober 19.30-22.00 uur
Het is de tweede helft van de jaren vijftig. Een mari neman en een getrouwde
vrouw, de Indische Neder landers Piet en Etta, ont moeten elkaar op het eiland Biak in Nederlands-NieuwGuinea. Dit multimediapro ject vertelt het verhaal van hun liefdegeschiedenis in de context van de dekoloni satie van Nederlands laatste kolonie in Azië.
DEN HAAG Cineblend, Museum Sophiahof en Indisch Herinne ringscentrum, 2 t/m 30 oktober
Het Amerikaanse alcohol verbod in de jaren twintig en dertig had grote gevol gen voor de jeneverexport in Schiedam. Omringd door meer dan vijfhonderd soorten jenever in Jeneve rie ’t Spul vertelt Rob van Klaarwater je alles over deze rampzalige geschiedenis.
SCHIEDAM Borrelmuseum en Schiedams Boekhuis, 2 oktober 15.00-18.00 uur
1672 EN 2020
Een vijandelijke inva sie, overal paniek en een gruwelijke moordpartij: 1672 was een rampjaar. Is onze reactie op rampspoed sindsdien veranderd? Deze tentoonstelling trekt een vergelijking tussen 1672 en 2020, het jaar waarin corona opduikt, en blikt vooruit op de toekomst. In het week end kun je je aanmelden voor een stadswandeling.
DEN HAAG Haags Historisch Museum, 1 t/m 31 oktober
Ontdek gisteren, begrijp vandaag
Roer, meng, schenk, schud, meet en weeg in Museum Hoge Woerd. Op don derdag 27 oktober kun je allerlei archeologische proefjes uitvoeren en ga je aan de slag met echte archeologische materialen en onderzoekstechnieken. Schuilt er een archeoloog in jou? Je komt erachter in het Archeolab! Vanaf 6 jaar.
UTRECHT Museum Hoge Woerd, 27 oktober 13.00-15.45 uur
Bloembollensoep en crisiscake. Daar denken we aan bij het crisiseten van de Tweede Wereldoorlog. Maar was dit echt wat de mensen in die tijd aten? Willemien Schipper neemt je mee op een reis naar het nabije verleden en laat je enkele gerechten uit die periode proeven.
LEUSDEN Nationaal Monu ment Kamp Amersfoort, 20 oktober 19.15-21.00 uur
In oktober 1940 eisten de Duitsers dat alle Joden die bij de Nederlandse overheid werkten werden ontslagen. Ook de Joodse bibliotheek medewerkers werden zonder pardon op straat gezet. Bi
bliothecaris Marck Deckers haalt deze vergeten geschie denis onder het stof vandaan en geeft zijn collega’s weer een gezicht.
ZEIST Kunstenhuis Idea, 20 oktober 14.00-16.00 uur
Een grote ramp bracht het Romeinse schip De Meer 1 tot zinken. De Romein Barba weet alles van deze geschiedenis en neemt je mee terug in de tijd. Hoe ging het leven in de wachttoren eraan toe? Wie woonde er zoal in een Ro meinse vicus? Ontdek het tijdens deze middag!
UTRECHT Museum Hoge Woerd, 28 oktober 12.00-15.00 uur
Zestig jaar geleden vond bij Harmelen op de spoorlijn Utrecht-Rotterdam de grootste treinramp uit de Nederlandse geschiede nis plaats. Hoe ontstond de ramp? En wat waren de gevolgen ervan? Foto’s, interviews én de snelheids meter van de locomotief vertellen het verhaal van het drama van Harmelen.
UTRECHT Spoorwegmuseum, 1 t/m 30 oktober 10.00-17.00 uur
Een persoonlijke ramp, natuurramp of andere catas trofe: kom naar het Schrijf
café en giet je eigen kleine of grote ramp in de vorm van een verhaal of rampscenario. Doe nieuwe schrijfinspiratie op en probeer verschillende stijlen uit. Iedereen is wel kom; schrijfervaring is niet noodzakelijk.
UTRECHT Bibliotheek Utrecht, 8 oktober 10.30-12.30 uur
De tentoonstelling ‘In dië verloren, rampspoed geboren’ geeft een historisch overzicht van de koloniale oorlog in Nederlands-Indië. Aan de hand van authen
tieke voorwerpen, foto’s en documenten leer je welke invloed de oorlog had op Jan Soldaat, die zo kort na WOII alweer ten strijde moest trekken.
DRIEBERGEN-RIJSENBURG Museum Militaire Traditie, elke woensdag en zaterdag
Luchtwachttorens waren tijdens de Koude Oorlog strategische punten om Russische vliegtuigen te ontdekken. Lees alles over de geschiedenis in Lucht wachttorens uit de Koude
Op de Dag van de Dordtse Geschiedenis opent de tentoonstelling ‘Dordtenaren in rampspoed’ in het Regionaal Archief Dordrecht. Rampen uit een ver en nabij verleden komen aan bod. Berucht zijn de watersnoden en branden in Dordrecht, maar ook de epidemieën die de stad teisterden. En er staat nog meer op het programma: rondleidingen over de moord op de gebroeders De Witt en de Tachtigjarige Oorlog en lezingen. Kinderen kunnen meedoen met een middeleeuws rampenspel.
DORDRECHT diverse locaties, 15 oktober
De Nacht van de Geschiedenis keert dit jaar terug naar het Rijksmuseum. Van klimatologische ca tastrofen tot crisis in Europa en van eeuwenoude boeddhistische omgang met rampen tot vluchten voor crises. In het Rijksmuseum vinden presentaties, gesprekken en optredens plaats rondom het thema ‘Wat een ramp!’. Ga deze nacht in gesprek met verschillende conservatoren, onderzoekers, schrij vers, muzikanten en andere experts, of luister naar hun verhaal. Met onder anderen de essayist van de Maand van de Geschiedenis Beatrice de Graaf, Yan nick Hiwat en Astrid Sy. AMSTERDAM RIJKSMUSEUM, 29 OKTOBER
zelf op onderzoek uit. Speel een historisch potje ‘Wie is het?’, bouw een eigen schans of doe mee met een van de andere activiteiten voor jong en oud.
RHC Vecht en Venen, 3 t/m 31 oktober 9.00-
FLEVOLAND De geschiedenis komt tot leven in de multimedi ale muziekvoorstelling van Camerata Trajectina en Hans Goedkoop. Duik in het Rampjaar en beleef deze woelige geschiedenis. Zet je schrap, het wordt huivering wekkend mooi!
Camerata Tra jectina, 2, 14, 15, 16, 22 en 28
traject Amsterdam-Zwolle. Halverwege botsen ze op elkaar, waarbij een van de stoomschepen zinkt. Hoe kon deze ramp gebeuren? En wat waren de gevolgen ervan? Ontdek het in deze expositie.
DRONTEN Mechanisch
Erfgoed Centrum, 5 t/m 29 oktober
Urk heeft zijn eigen Atlantis: het dorpje Espelo, dat in 1570 grotendeels onder de golven verdween. Zijn de contouren nog intact? Welke andere rampen heeft het water hier veroorzaakt? Kom erachter tijdens lezingen en bezoek de expositie in het nieuwe archeologische museum tijdens de Dag van de Urker Geschiedenis.
wachttorens uit de Koude Oorlog, 22 en 23 oktober
In mei 1940 raasde een or kaan van geweld vijf dagen lang door de Gelderse Val lei: 100.000 Nederlanders moesten hun huis verlaten en keerden terug naar een ruïne. Ontdek het verhaal van de Duitse inval en zie wat er nog over is van deze strijd en de wederopbouw. Wandel langs bunkers en een wederopbouwboerderij.
RENSWOUDE Grebbelinie Bezoekerscentrum, 1 t/m 30 oktober 12.30-16.00 uur
hoe de Utrechters het water al eeuwenlang gebruiken én bestrijden. Een verhaal van ingenieuze waterwerken, rampzalige overstromingen en ambitieuze toekomst plannen. Ga mee op de spannende speurtocht en win een prijsje!
UTRECHT Utrechts Archief, 1 t/m 31 oktober
Wat speelde zich af in de Vechtstreek tijdens het Rampjaar 1672? Bekijk bijzondere zeventiendeeeuwse documenten, brieven en prenten, of ga
In deze lezing vertelt Imre Besanger je alles over de geschiedenis van het Ramp jaar, de Oude Hollandse Waterlinie en de Zuiderzee. Een mooie voorbereiding op Camerata Trajectina’s multimediale voorstelling. ALMERE Goede Rede Concer ten, 12 oktober 16.00-17.00 uur
In de nacht van 27 sep tember 1880 varen twee stoomschepen in tegen gestelde richting op het
URK Urker Uitgaven en Urker Erfgoed, 8 oktober 10.00-13.00 uur
Bezoek schepen en scheeps wrakken tijdens deze rond leiding. Hoe zijn de Ventja ger en de Lusitania aan hun einde gekomen? En waarom arriveerde de Batavia nooit op haar bestemming? Op woensdagen mag je met conservator Joran Smale mee naar het maritiem depot om unieke voorwerpen te bekijken.
LELYSTAD Batavialand, 1 t/m 31 oktober
Ontdek gisteren, begrijp vandaag
