Made-in-Europe Solutions Magazine april 2021

Page 1

Editie 1 / 2021

SOLUTIONS MAGAZINE

Marin freest precisie scheepsschroeven voor hele wereld

Leo Broers (ASML): voordelen MBD nu tastbaar voor subcontractor

Betech Mass Turning realiseert data driven manufacturing

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -1-

Na corona is niets vanzelfsprekend meer in de luchtvaartindustrie


INHOUD

04 Betech data driven Data driven manufacturing is bij Betech Mass Turning realiteit in één van de zes productieafdelingen. Dit jaar wordt het concept uitgerold door de hele fabriek.

09

12

17

MBD en 3D PMI in de praktijk

Draaien zonder revolver

Gamechanger aerospace

Draaien zonder gereedschaprevolver maar met de B-as. Minder insteltijden, minder gereedschappen, compleet bewerken. De klassieke CNC-draaimachine kan niet meer meekomen, zegt DMG Mori.

De coronapandemie ontpopt zich voor de luchtvaartindustrie als een ware gamechanger. De factory of the future in deze sector gaat er hierdoor anders uitzien, verwacht Manfred Hader van Roland Berger.

Leo Broers (ASML): nu er goede converteerprogramma’s voor CADfiles komen, kunnen subcontractors hun productieaansturing automatiseren Mikrocentrum start communities rond MBD en Clean Pagina 38 MBD in de praktijk bij Kusters Goumans Pagina 34

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -2-


Meer dan spanen Betech Mass Turning laat zien dat je in Nederland kunt concurreren met landen als China. Voor de prijs waarvoor Betech in Hoogeveen onderdelen draait, kan een Chinese concurrent het niet doen. Betech heeft digitalisering ver doorgedreven, maakt daarbij bewust eigen keuzes én laat de CNC-operator in zijn werk groeien. Het gaat niet alleen meer om spanen maken; maar de vakkennis hoe je die maakt, blijft wel hard nodig. In dit vernieuwde Made-in-Europe Solutions Magazine gaan we de komende tijd daarom niet alleen dieper in op de CNC-technologie, maar ook op de digitale tools die een alsmaar grotere rol gaan spelen. Want subcontractors kunnen nu efficiencyslagen gaan maken, zegt Leo Broers, bij ASML MBD-projectleider, in een interview over de nieuwe fase die Model Based Definition ingaat. Die efficiencyslagen zullen hard nodig zijn, want corona heeft sommige markten, zoals de luchtvaartindustrie, volledig op z’n kop gezet. Die toeleveranciers moeten flexibiliseren en automatiseren, adviseert Manfred Hader, aerospace consultant bij Roland Berger. En nieuwe markten zoeken, voegt hij er aan toe.

30

44

Veel leesplezier, Franc Coenen Made-in-Europe Solutions Magazine is een kwartaalmagazine over CNC-technologie, additive manufacturing en smart manufacturing. Verspreiding

Best solutions

Robots voor iedereen

digitaal en in print. Uitgave: Franc Coenen Publiciteit

Koelsmeermiddel voor Hemabo goed gereedschap bij kunststof verspanen Pagina 30 Marin zet Röders precisietechnologie in om schepen zuiniger te laten varen Pagina 40

Tegen 2030 is robottechnologie mainstream geworden. Robots zijn dan net zo eenvoudig te bedienen als nu een Worddocument opslaan, denkt Kuka. Het is niet de enige robotfabrikant die op de Hannover Messe de toekomst toont.

Redactie: Franc Coenen e.a. Fotografie: Franc Coenen / Pixabay / DMG Mori / Kusters Goumans / Betech / Spanflug / BMW / Kuka / igus / Festo / SolidWorks / e.a. Schuttersdreef 72 6181 DS Elsloo Nederland T +31 46 4333123 redactie@made-in-europe.nu www.made-in-europe.nu

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -3-


Data sturen de productie bij Betech SUCCESS STORY Data driven manufacturing wordt dit jaar in de hele fabriek uitgerold

Data driven manufacturing is bij Betech Mass Turning realiteit in één van de zes productieafdelingen. Dit jaar wordt het concept uitgerold door de hele fabriek. De toeleverancier uit Hoogeveen loopt hiermee voorop qua digitalisering. Als je echter nu niet begint met digitaliseren en het aanpassen van je processen, ben je over vijf jaar te laat, denkt het management. Op een toeleveringsbeurs in Chicago raakten Wim van de Beld en Arjan Schuinder, twee van de vier eigena‐ ren van Betech Mass Turning, enkele jaren geleden aan de praat met een Chinese exposant. Net als zij een toeleverancier van fijnmechanische draaidelen. Toen ze de prijs van een onderdeel gemaakt in Hoogeveen met hem deelden, kwam de man

Betech Mass Turning wint het van China dankzij digitalisering én uitgesproken productiefilosofie SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -4-

even later terug op de stand. “Die prijs klopt niet. Voor dat geld kan ik het in China niet maken”, zo vertelt Arjan Schuinder de anekdote die veelzeggend is. In Hoogeveen draaien ze het onderdeel wel voor die prijs. En verdienen ze er nog aan. Dankzij automatisering en steeds meer digitalisering. Niet alleen robots Automatisering heeft bij Betech Mass Turning altijd hoog op de agenda gestaan. Anders kun je geen grote series in Hoogeveen produceren. Er wordt 24 uur per dag geproduceerd, waarvan slechts 8 uur bemand. Hierdoor wordt de factor arbeidskosten in de totale kostprijs tot een minimum gereduceerd. Automatiseren betekent in de filosofie van Betech echter veel méér dan robot- en stafbelading aan inmiddels 65 CNC-draaibanken. Een lean proces vergt een slanke organisatie. Die is bij Betech plat; tussen het management en de productie zit geen tussenlaag. Werkvoorbereiding, productieplanning, orderbegeleiding, programmeren: dat zit bij Betech


allemaal in het takenpakket van de operator, die verantwoordelijk is voor drie tot vijf CNC-machines. Arjan Schuinder: “Je kunt functies uitkleden waardoor salarissen omlaaggaan. Wij hebben gekozen voor juist een hoger kennisniveau en meer betrokkenheid door de operators verantwoordelijk te maken voor het programmeren, de planning én de efficiencyslagen. We zien daardoor de betrokkenheid en de flexibiliteit toenemen. Als de medewerkers zien dat ze de planning niet halen, komen ze uit zichzelf op zaterdag terug, zonder dat we dit moeten vragen.” Deze manier van werken is essentieel voor de toeleverancier van precisie draaidelen. Betech houdt hier ook aan vast in de digitaliseringsslag. De toeleverancier is dat traject ingegaan met als doel om het proces beter beheersbaar te maken en voor de klant transparanter. Traceability wordt alsmaar belangrijker. Onafhankelijk met platform De Drentse toeleverancier heeft hiervoor een eigen platform ontwikkeld, een Enterprise Service

De operator heeft via het tweede scherm toegang tot alle relevante data voor de productie

bus. De verschillende softwarepakketten, die je in elk bedrijf ziet, zijn hieraan gekoppeld via API’s (application programming interface) voor een ononderbroken data-uitwisseling. Het bouwen van dit platform heeft een behoorlijke investering gevergd. Maar het is een bewuste keuze. “Als je zelf de basis ontwikkelt, behoud je vrijheid in de keuze van softwareleveranciers. Je kunt in de toekomst gemakkelijker wisselen”, legt Arjan Schuinder uit. De vier eigenaren van het productiebedrijf willen niet afhankelijk worden van één partij die

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -5-

een dominante positie krijgt door de hele datastroom te controleren. Daarom hebben ze op basis van open source software een eigen platform ontwikkeld. “Onze oplossing is duurder, maar we kunnen wel sneller ontwikkelen en het platform custom made maken.” Een van de grootste uitdagingen in dit traject was het direct uitlezen van de data uit de CNC-besturing. Via de datakabels tussen de CNCdraaimachine en de servers worden inmiddels alle relevante data uitgewisseld, zoals cyclustijden, opgenomen vermogen, inzetduur


Hoe meer je registreert, hoe meer logica je uit de data kunt halen

van gereedschappen, orders die klaar zijn et cetera. De CNC-operator die ’s ochtends bij de machine inlogt via het tweede scherm dat bij elke draaimachine staat, ziet meerdere modules, waaronder een ERP module, gereedschap module, kwaliteitsmodule et cetera. Via dit platform beschikt de operator altijd over de juiste tekening. In minder dan een seconde nadat een revisiewijziging is goedgekeurd, is deze voor iedereen in het bedrijf beschikbaar. De operators leggen via een van de modules ook het CNCprogramma vast. Is een order al eens eerder op een andere machine

gemaakt, dan zien ze dit meteen en kunnen ze alle informatie van toen opvragen. Meer logica uit de data halen Betech legt de maakexpertise van de operators vast, zodat deze beschikbaar blijft. “Hierdoor kunnen we de setup tijd verder verkorten”, zegt Arjan Schuinder. Deze data bieden ook de kans om processen te analyseren. Hoe meer je registreert, hoe meer logica je uit de data kunt halen om het proces te verbeteren. Productiviteit hangt in de verspaning voor een deel af van de standtijd van de gereedschappen. Zeker in de

AGV’S GAAN EERDAAGS AUTOMATISCH INTERNE LOGISTIEK VERZORGEN

Betech ontwikkelt op basis van open source software een eigen Enterprise Data bus om onafhankelijkheid in de toekomst te waarborgen.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -6-


De Covid-19 pandemie zal tot reshoring leiden. Als je in Nederland tegen Chinese prijzen kunt produceren én je klant transparantie biedt, kun je daarvan profiteren

onbemande productie is gereedschapstandtijd iets dat je moet weten. Via een eigen zoekfunctie kunnen operators veel informatie over de gereedschappen vinden. Ook geeft het systeem automatisch een waarschuwing als de operator voordat hij naar huis gaat nog een gereedschap moet wisselen zodat de productie onbemand kan doorlopen. “Dat maakt het werk gemakkelijker.” Met Sandvik en Ghüring is er een directe koppeling gemaakt naar hun databases. De Betech operators kunnen zo rechtstreeks gereedschapdata opvragen en verwerken. Arjan Schuinder: “Niet iedere leverancier staat open voor zo’n samenwerking. Er bestaat veel starheid als het om het delen van informatie gaat. Wij denken dat je een interessantere partij wordt door informatie te delen.” Dat geldt zowel

voor Betech als leverancier richting de eigen klanten - die in de nabije toekomst de gedigitaliseerde productielijn hun orders live kunnen volgen - alsook voor de leveranciers aan het CNC-draaibedrijf. Kwaliteit bewaken Kwaliteitsdata optimaal inzetten is een ander wezenlijk onderdeel van de digitaliseringsstrategie. Gemiddeld wordt elke drie uur een product dat op een van de machines loopt, gemeten. Dat zorgt voor een enorme druk op de meetkamer. Door meten te decentraliseren en méér bij de machine te meten, kan deze druk verlaagd worden én komt er meer data beschikbaar. Op het scherm ziet de operator de meetinstructies. Alle digitale schuifmaten aan de machines geven via bluetooth de meetgegevens direct door aan het registratiesysteem en leggen de

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -7-

meetgegevens vast. Arjan Schuinder: “Als je de meetdata niet vastlegt, gaan ze verloren.” Aan de hand van de kleur groen, oranje of rood ziet de operator meteen op welk punt eventueel een product buiten specs zit. Ook de resultaten van de metingen in de meetkamer zijn voor de operator op z’n scherm zichtbaar. Behalve dat dit alles ervoor zorgt dat de productie soepeler loopt, leveren deze data Betech een schat aan informatie op. “Elke keer als we afkeur zien, kunnen we analyseren waarom”, zegt Arjan Schuinder. Er kunnen analyses worden gemaakt welke materialen veel storingen veroorzaken. Of welke gereedschappen beter zijn voor welk product.


e-Mobility maakt veel draaicapaciteit vrij

Betech heeft inmiddels zoveel data verzameld dat het verbanden kan zoeken tussen bijvoorbeeld het verloop van de maatvoering en het opgenomen vermogen van de spindel. Daardoor kan men voorspellen wanneer een product buiten specs dreigt te raken. “We kunnen vanuit ons platform automatisch de CNC-machines aansturen. Dit doen we nog niet, maar plannen we wel voor de toekomst.” Machine bestelt zelf het materiaal Samen met Hogeschool Windesheim werkt Betech momenteel aan het digitaliseren en automatiseren van het materiaalmagazijn. De kraanbanen liggen immers vast, net als de positie van de materialen in de rekken bekend is. “Dus willen we dat als de machine aangeeft een bepaald materiaal nodig te hebben, de kraan dit automatisch uit de stelling neemt, op de bok legt. De AGV brengt deze naar de machine”, schetst Arjan Schuinder het toekomstbeeld in Hoogeveen. Bij de machine zorgt de operator voor het beladen van het stangenmagazijn. Ver doorgedreven efficiency door digitalisering is goed, maar de medewerkers blijven een wezenlijke rol spelen. “De operator doet de check of het materiaal klopt, of dit niet beschadigd is. Dat automatiseren is moeilijk en heeft geen zin.” In sommige taken is de

Het management van Betech Mass Turning is tegelijk ook eigenaar, van links naar rechts Ronald Schlepers, Arjan Schuinder, Roel Bredewold en Wim van de Beld. Tussen hen en de productie zit geen laag in. De CNCoperators zijn zelf verantwoordelijk voor de werkvoorbereiding, de planning en het programmeren.

mens net wat handiger en flexibeler dan een robot of een automatiseringssysteem. Daarom heeft Betech in deze datagestuurde CNC-fabriek, waarin alles is ingericht op het elimineren van de laatste seconde cyclustijd, het planningsbord niet gedigitaliseerd. “Aan een digitaal planbord hangen veel regels vast. Nu pakken de operators het papiertje en maken zelf de keus waarbij ze onderling kijken hoe ze de orders het beste produceren. Die manier van werken is voor ons essentieel. Die willen we behouden.” Betech [www.betech.nl]

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -8-

Betech Mass Turning in Hoogeveen heeft vorig jaar de capaciteit uitgebreid met zo’n 15% door te investeren in nieuwe CNC-draaimachines. Het management verwacht namelijk dat de gevolgen van de pandemie voor wereldwijde aanvoerketens tot reshoring zal leiden. Dat merkt men in Hoogeveen al bij een aantal nieuwe klanten die het vorig jaar heeft binnengehaald. Deze bedrijven hebben bewust gekozen om de productie in Europa te laten doen. “Maar dan moeten we wel de Chinese prijs kunnen halen.” Hiervoor zijn digitalisering en het inrichten van de processen daarop essentieel. Het management denkt dat je niet moet wachten met digitaliseren, omdat je anders over een jaar of vijf te laat bent. De transitie van verbrandingsmotor richting emobility, waarin slechts 10% van het aantal draaidelen zit, gaat ervoor zorgen dat er een enorme productiecapaciteit vrijkomt in de komende jaren. Prijsdumping kan daar een gevolg van worden. Arjan Schuinder: “Als klanten zoveel keus hebben, willen ze met de beste partij samenwerken. Wij denken dat ons systeem, waarbij de klant realtime de orderstatus volgt en kwaliteitsrapportages en materiaalcertificaten direct digitaal beschikbaar zijn, ons aantrekkelijker maakt als toeleverancier.” Betech Mass Turning heeft met deze aanpak de Smart Manufacturing Award district Noord van Koninklijke Metaalunie gewonnen.


Digitale aansturing productie stap dichterbij

Model Based Definition Leo Broers (ASML): in nieuwe fase MBD worden voordelen voor subcontractors tastbaar

Nu er voor CAD-software goede converteerprogramma’s op de markt komen die een native file vertalen naar een neutraal bestandsformaat, zoals QIF of STEP 242, kunnen 3D PMI modellen gebruikt gaan worden om productie- en meetmachines automatisch te programmeren.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 -9-

Daarmee worden de voordelen van Model Based Definition ook voor de toeleverindustrie tastbaar. Uiteindelijk wordt de hele supply chain efficiënter doordat kengetallen uit de productie digitaal teruggeleid worden naar de design engineers. In de drie jaar dat Leo Broers voor ASML het Model Based Definition project leidt, valt hem op dat de kleine toeleveranciers in Nederland vaak sneller stappen op dit vlak zetten dan de grote bedrijven. De aanvankelijke bezorgdheid dat jobbers achterop zouden raken, is onterecht geweest, concludeert hij. “Subcontractors zijn vaak eerder klaar voor Model Based Definition omdat ze innovatief en flexibel zijn. De 1.Tier toeleveranciers hebben een grotere uitdaging.” Zij hebben inmiddels wel allemaal de eerste stappen gezet. Het toont aan hoe vooruitstrevend de toeleveringsindustrie rondom ASML is. “Wij zijn hier best al ver mee. Over andere hightech regio’s in de wereld hoor ik dat bedrijven daar nog steeds alleen met een tekening werken”, zegt Leo Broers. En als er industriesectoren zijn waarin MBD


Dit Model Based Enterprise model maakt de hele supply chain rond ASML sneller, robuuster en flexibeler. En daarmee de hele keten concurrerender

wel al diep in de keten is geïmplementeerd, zoals de Amerikaanse defensie-industrie, dan is dat vaak zo omdat er een harde dwang vanuit de opdrachtgever is. Geen 3D PMI data kunnen verwerken betekent geen orders krijgen. “In Nederland bestaat een zekere dwang maar de ontwikkeling wordt gezamenlijk doorgezet. Iedereen hier begrijpt het begrip partnerschap. Je leest er vaak over, maar als je er middenin zit, dan merk je dat het echt zo is.”

Met de Step 242 file kunnen bedrijven de productie automatisch gaan programmeren

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 10 -

Nieuwe fase, meer voordelen Leo Broers kon als projectmanager MBD bij ASML drie jaar geleden de toeleveranciers weinig beloven. Dat wordt anders nu de uitrol een nieuwe fase ingaat. Tot op zekere hoogte konden bedrijven tot nog toe een deel van het programmeren van de Coördinaten Meetmachines (CMM’s) automatiseren met 3D PMI modellen. Met zo’n model kan men automatisch programma’s genereren en inspectierapporten aanmaken. Waar veel bedrijven mee worstelen, is het gebruik van de PMI modellen om de productie aan te sturen. Tot nog toe hoor je vanuit de maakindustrie juist hierover negatieve geluiden. Leo Broers herkent ze. De beperking tot nog toe is dat bedrijven een Step 214 file krijgen. “In combinatie met een 2D tekening en in geval van MBD


het 3D model met Product Manufacturing Information (PMI), kun je daarmee gaan programmeren”, zegt hij. Met een Step 242 file kun je veel verder gaan en de productie volledig automatisch programmeren. Leo Broers verwacht dat het gebruik van nieuwe software voor het converteren van PMI data naar een Step 242 bestand voor een doorbraak gaat zorgen. “De CAMsoftware loopt achter doordat er nog geen eenduidige standaard was. De ontwikkelaars kunnen dat zonder standaard niet zomaar oppakken. Het laatste jaar heb ik gezien dat als ze een goede file aangeleverd krijgen, ze dit snel kunnen doen.” ASML wist bij de start van het MBDproject dat dit punt nog niet in orde was. “Dat hoefde ook nog niet. Het ging in eerste instantie om het vervangen van de tekening door een 3D model met daarin alle informatie.” Kortere doorlooptijd Nu toeleveranciers wel hun productie - deels geautomatiseerd - kunnen gaan aansturen vanuit het 3D PMI model, worden de voordelen voor hen en de subcontactors beter zichtbaar. Nu kunnen bedrijven efficiencyslagen maken, bijvoorbeeld door calculaties of de programma’s voor hun CNC-machines automatisch te genereren. De benodigde tijd

tussen de eerste opzet voor de productie van een nieuw onderdeel en de first article inspection op een CMM, kan 10 tot 25 procent korter worden, afhankelijk van de complexiteit van het onderdeel. Ook bij volumeproductie ziet Leo Broers al de eerste winst in doorlooptijd, alhoewel deze daar kleiner is. Voor ASML en de toeleveranciers gaat het vooral om de doorlooptijdreductie in de productie van kleinere series waar winst behaald kan worden. Om dit zichtbaar te maken, ontwikkelt ASML demonstrators. “We laten zien wat en met welke software mogelijk is om je productie te automatiseren met 3D PMI.” Op middellange termijn zullen er nog meer voordelen komen. “De Model Based Enterprise is een integraal proces. We gaan het design en de productrealisatie met elkaar verbinden. Door de digitale connectie kunnen wij een closed data loop in het proces creëren. De toeleverancier gaat met het 3D PMI model communiceren met onze engineers. Productie- en kwaliteitsdata worden via het model naar ons teruggestuurd. Dat heeft invloed op de manier waarop productontwikkeling plaatsvindt.” First time right Leo Broers vindt dit aspect nog belangrijker dan de kortere doorlooptijd en de daaraan

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 11 -

verbonden kostprijsreductie. Als je meetgegevens uit de productie kunt terugkoppelen naar productontwikkeling, kun je het hele proces aanzienlijk versnellen en optimaliseren. In principe zijn dan de onderdelen die ASML - of een andere OEM’er - vrijgeeft voor de productie, klaar voor first time right productie. Leo Broers: “Als ASML digitaal de performance van de machines van de toeleverancier krijgt en automatisch een variatie analyse op de maakbaarheid van een ontwerp uitvoert, kunnen we vooraf voorspellen welk design tot afkeur leidt; hoeveel afkeur er zal zijn. Daar kunnen we dan het ontwerp op aanpassen.” Dit klinkt misschien nog als toekomstmuziek, maar dit Model Based Enterprise model maakt de hele supply chain rond ASML sneller, robuuster en flexibeler. En daarmee de hele keten concurrerender. Leo Broers vindt dat dit eigenlijk de belangrijkste drijfveer voor subcontractors moet zijn om te digitaliseren. “Je versterkt je concurrentiepositie. Niet alleen door lagere productiekosten maar vooral ook door versterking van de relatie met je klant.” Toeleveranciers die digitaliseren, krijgen hierdoor in de toekomst zelf eveneens toegang tot platformen met voor hen relevante kennis. “Als je je systemen zo inricht dat je aan de ene kant alle productinformatie kunt inlezen, kun je aan de andere kant digitaal proceskengetallen inlezen waardoor je je machines digitaal nog beter kunt aansturen. In plaats van dat je zelf de beste verspaningscondities gaat zoeken, download je ze van een platform.” Programmeren aan de machine met kennis die alleen intern is opgebouwd, is wat hem betreft binnen afzienbare tijd dan ook verleden tijd. MBD Meet & Learn Community [https://bit.ly/38QPghF]


Draaien zonder revolver CNC technologie

Heeft DMG Mori met de nieuwe CLX 450 TC universele CNCdraaimachine inderdaad een nieuwe standaard gezet? Draaien zonder gereedschaprevolver maar met de B-as. Minder insteltijden, minder gereedschappen, compleet bewerken. De klassieke CNC-draaimachine kan niet meer meekomen met de hedendaagse eisen, klonk het - digitaal - in Pfronten. Behalve de M1, het nieuwe instapmodel 3-assig frezen, heeft vooral de CLX 450 TC de aandacht getrokken tijdens het Digital Event van DMG Mori, het coronaproof alternatief voor de huisshow in Pfronten. Wat maakt deze nieuwe machine bijzonder? “We hebben universeel draaien opnieuw

Minder omstellen, meer gereedschappen beschikbaar SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 12 -


Waarom laat DMG Mori de revolver weg uit de draaimachine? gedefinieerd”, zo zei Harry Junger, directeur Gildemeister Drehmaschinen het bij de presentatie. Nieuw gedefinieerd betekent dat de klassieke revolver verdwenen is. In plaats daarvan is er de B-as (Compactmaster draaifreesspindel) met een magazijn voor 30 (optie 60) gereedschappen. Met deze zowel axiale als radiale gereedschappen, kun je elke bewerking op een product doen, op zowel de hoofd- als tegenspindel (die beide identiek zijn). Waarom geen revolver meer? Harry Junger zegt dat de klassieke universeel draaimachine, met revolver, niet meer mee kan. De maakbedrijven willen namelijk compleet bewerken én korte wisseltijden én autonome productie. “De afgelopen jaren hebben duidelijk aangetoond dat de draai-frees bewerking continu aan belang wint”, zegt Junger. Niet alleen doordat de werkstukken complexer worden, vooral ook omdat het minimaliseren van omsteltijden de hoogste prioriteit heeft. Het antwoord hierop is dus de CLX 450 TC.

Hoe werkt dit concept? Zowel de draai- als freesbewerkingen worden door de Compactmaster spindel gedaan, een spindel die de capaciteiten al lang bewezen heeft. Omdat de spindel elke bewerking in de machine uitvoert, is er zowel voor de hoofdspindel als de tegenspindel nog maar één gereedschap nodig. Daarmee verklein je dus het risico op botsingen. Weliswaar kan met de CLX 450 TC slechts één bewerking tegelijk worden gedaan, de machine biedt wel wezenlijke voordelen als het om de gereedschappen gaat. In plaats van 12 of 24 gereedschappen in een revolver, beschikt de DMG Mori CLX 450 TC over standaard 30 posities in het magazijn. Dit kan uitgebreid worden naar 60, die allemaal hoofdtijdparallel aan de voorzijde van de machine beladen kunnen worden. “We hebben dus meer gereedschappen beschikbaar zonder te hoeven omstellen en we kunnen met zustergereedschappen werken”, zegt Harry Junger. De gereedschappen kunnen zowel axiaal als radiaal bewerken tijdens het frezen; kostbare haakse koppen kunnen achterwege blijven. Een belangrijk deel van de winst zit

In plaats van 12 of 24 gereedschapsposities heeft de CLX 450 TC tot 60 posities in het magazijn

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 13 -


Moet je kubische delen uit stafmateriaal gaan maken om efficiënter te produceren? vooral in het feit dat er minder omgesteld hoeft te worden vergeleken met een klassieke universele CNC draaimachine. Een voorbeeld dat DMG Mori liet zien tijdens het digitale event, is de productie van een flens, tandwiel en een nokkenas na elkaar (onderste foto). In een CTX kost dit 49 gereedschappen en 150 minuten omstellen; op de CLX werden de onderdelen geproduceerd met in totaal 16 gereedschappen. Omstellen 0 minuten.

een aantal onderdelen autonoom bewerken. Omdat de freescapaciteiten van de spindel volgens Junger niet onderdoen voor die van een standaard bewerkingscentrum (standaard beschikt de machine al over een Yas), kan men zelfs overwegen om de kubische delen van stafmateriaal te gaan maken. Ook de 6e kant kan - in de tegenspil - compleet afgewerkt worden. Voor wie automatisering wil, biedt DMG Mori de Robo 2 Go aan als automatiseringsconcept.

En de automatisering? Automatisering is een ander punt waarop de nieuwe machine volgens DMG Mori voordeel biedt. Doordat de revolver ontbreekt, is er geen botsingsrisico als men het materiaal door de spindel invoert. Zelfs zonder stangenlader kan de nieuwe machine

Voor het programmeren heeft DMG Mori een aparte technologiecyclus voor de Siemens 840D besturing ontwikkeld. Dialooggestuurd programmeren reduceert de foutkans.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 14 -


Duurzaamheid biedt ook kansen SUSTAINABILITY

Als er één thema in het voorbije jaar vaak in presentaties over de maakindustrie aan de orde is gekomen, dan is het sustainability. Vanuit diverse invalshoeken benadrukken partijen dat duurzaamheid aan belang wint. Tekent zich hier een nieuwe trend af?

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 15 -

“Wie duurzaamheid niet integreert in de productie, zal in de toekomst serieuze druk van zijn klanten gaan ondervinden”, zo zei Manfred Hader van Roland Berger het tijdens de MIC conferentie. De luchtvaartspecialist ziet deze beweging momenteel nog vooral van de kant van de financiële markten komen. Internationale investeerders dreigen niet langer te investeren in OEM’ers, als deze ze zich niet aan de regels op het vlak van duurzaamheid houden. ”Vanuit de kapitaalmarkt is er grote druk en die zal doorsijpelen naar de


checklist tijdens het inkoopproces. “Bij gelijke prijs wint het product met de laagste CO2-uitstoot.” BMW doet dit al en heeft recent een belang genomen in Boston Metal, dat CO2 vrij staal wil gaan produceren.

supply chain. Dat wordt niet meer teruggeschroefd, we hebben het point of no return overschreden.” Ook in de automotive industrie Hader’s collega Bernhard Langefeld ziet deze trend overigens ook aan belang winnen in de automobiellindustrie. Daar is men zelfs al in een volgende fase beland. “OEM’ers beginnen hun supply chains te

analyseren; waar zitten de leveranciers met de grote CO2emissie? In de toekomst zal voor elk onderdeel een CO2-certificaat meegeleverd moeten worden.” Airbus heeft aangekondigd de CO2emissie in de toekomst mee te nemen in de leveranciersbeoordelingen. Hader verwacht dat in de toekomst CO2-belasting net als de kostprijs opgenomen wordt in de

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 16 -

Onderdeel designsoftware Ook bij SolidWorks ziet men deze trend. CEO Gian Paolo Bassi zegt zelfs dat platforms zoals 3DExperience Works zich bij uitstek lenen om de maakindustrie helpen te verduurzamen. Niet alleen regelgeving maar ook kennis op dit vlak veranderen snel. De beschikbaarheid van materialen en producten spelen een rol. “Alleen met een geconnecteerd platform heb je inzicht in duurzaamheid, zie je de invloed van je carbon footprint”, aldus Gian Paolo Bassi. SolidWorks werkt achter de schermen aan oplossingen om het beoordelen van producten op hoe duurzaam ze zijn te integreren in de software. Hiervoor wacht men nog op de internationale standaarden die in ontwikkeling zijn. Castrol en CO2-certificaten Tijdens de online discussie tijdens de MIC-conferentie kwam als voorbeeld het gebruik van koelsmeermiddelen ter sprake. Castrol Zwitserland werkt al met rekenmodellen om de CO2belasting tijdens het verspanen van een component te berekenen. Het lastige is dat je hiervoor eigenlijk veel kennis van het totale proces nodig hebt om dit goed te kunnen doen. Voorkomen moet worden dat je appels met peren gaat vergelijken, merkte een van de deelnemers op. Een van de discussiepunten is of je alleen de belasting van het verspanend proces moet berekenen of ook de CO2-emissie bij het winnen van grondstoffen. Een ander discussiepunt is hoe je bijvoorbeeld smeermiddelen beoordeelt die voor een lagere wrijving zorgen en daardoor de CO2-emissie in de productie reduceren.


De focus op productiemaximalisatie moet plaatsmaken voor focus op flexibiliteit

LUCHTVAARTINDUSTRIE MARKT ZAKT MET 40% IN EN DAT BLIJFT NOG EEN POOS ZO

Niks is meer

vanzelfsprekend in luchtvaartindustrie De coronapandemie ontpopt zich voor de luchtvaartindustrie als een ware game changer. Direct merkbaar is de forse krimp van de productie door de grote vliegtuigbouwers. Op langere termijn zorgt de pandemie voor een versnelling van de vergroening van de vliegtuigen. De factory of the future in deze sector gaat er hierdoor anders uitzien, verwacht Manfred Hader van Roland Berger. De aerospace specialist bij het Duitse consultancybureau had eind 2020

Roland Berger consultant schetst de megatrends die ook de toeleveranciers aan de aerospace industrie raken SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 17 -


Waar is je right to play als je weet dat misschien 40 procent van de markt niet terugkeert?

De-globalisering biedt volgens Roland Berger kansen voor Europese toeleveranciers

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 18 -

geen optimistische boodschap voor de deelnemers aan de MICconferentie van het Duitse aerospacecluster Manufacturing Innovations Network. Het sombere scenario dat Roland Berger in de zomer van 2020 voor de luchtvaartindustrie schetste, lijkt realistisch te worden. De consultant verwacht dat de luchtvaart‐ maatschappijen pas tegen 2024 en misschien zelfs 2025 de passagiersaantallen van voor de crisis gaan terugzien. De groeicurve die lange tijd voor de sector gold, gaan we hierdoor wellicht dit hele decennium niet terugzien. “Deze crisis is ongekend”, merkte Manfred Hader in een discussieronde later tijdens de online conferentie op. Dat besef is nog niet tot iedereen doorgedrongen, vreest hij. Bedrijven in de supply chain hebben zich weliswaar aangepast aan de nieuwe werkelijkheid, maar, zo ziet hij, dat zijn operationele aanpassingen. “Wat ontbreekt, is het strategisch huiswerk. Waar is je right to play als je weet dat misschien 40 procent van


de markt niet terugkeert?” Dat gaat het kaf van het koren scheiden. “Ik heb het gevoel dat de helft het strategisch huiswerk niet maakt.” Meer dan dip in de productie De gevolgen van de coronapandemie gaan namelijk veel verder dan een dip in de productie bij Airbus en Boeing. Manfred Hager noemt een aantal effecten die zich de komende tijd gaan aftekenen: de-globalisering van de supply footprint, fundamentele doorbraak van het thema duurzaamheid, automatisering en lokale supply chains. De sector stond al voor de nodige uitdagingen, de crisis zorgt voor een versnelling. “Dat betekent dat de factory of the future er niet meer hetzelfde zal uitzien als voorspeld. Het worden lokale, kleinere en vooral polyvalente fabrieken”, zegt Hader. De effecten van de pandemie op de globale supply chains blijven niet zonder gevolgen, voorspelt de aerospace consultant. De focus op maximalisatie van de productie, enkele decennialang het mantra in de sector, maakt plaats voor focus op flexibiliteit. “We hebben de capaciteit niet meer nodig. Wel flexibiliteit, adaptieve productie die kostenefficiënt is.” Toeleveranciers aan de vliegtuigbouwers doen er goed aan de aandacht te richten op robuuste processen die snel omgesteld kunnen worden op een ander product. Automatisering gaat door, misschien tijdelijk in een lager tempo, maar de komende jaren zal dit meer en meer zijn weg vinden naar de luchtvaarttoeleveranciers. De-globalisering biedt kansen De kans die Manfred Hader voor toeleveranciers ziet, heet deglobalisering. Airbus heeft al productielijnen dichter bij de eindklanten geïmplementeerd,

“Supply chains worden meer lokaal. Dat zal niet van de een op de andere dag gebeuren, maar dit komt als oplossing om onderbrekingen in de supply chain te voorkomen. Werk komt terug naar Europa.” De uitdaging voor de industrie zal zijn om met vergaande automatisering en slim gebruik maken van best cost countries, bijvoorbeeld in OostEuropa, hier een passend antwoord op te hebben. Technologieën zoals Kunstmatige Intelligentie kunnen helpen om de noodzakelijke kwaliteitscontrole te automatiseren. Duurzaamheid Deze nieuwe, lokale supply chains zullen wel duurzaam moeten opereren. Dit is een trend die in een stroomversnelling is geraakt en niet meer te stoppen is. “Wie duurzaamheid niet integreert in de productie, zal in de toekomst serieuze druk van zijn klanten gaan ondervinden”, aldus Hader. “OEM’ers en Tier 1 suppliers gaan hun supply chains hierop beoordelen.” Airbus heeft al aangekondigd de CO2emissie in de toekomst mee te nemen in de leveranciersbeoordelingen. Een laatste trend die Manfred Hader ziet, is de opkomst van heel nieuwe concepten in de vliegtuigindustrie, zoals Urban Air Mobility, of elektrische en waterstof aandrijvingen. Die laatste staan op de planning voor na 2035; het eerste, de kleine vliegtuigjes voor een of twee personen, veel eerder. De certificeringen hiervan zijn begonnen, de komende vijf tot acht jaar komen deze concepten naar de markt. Dat betekent dat de productieketens nu worden opgebouwd. Gebruik daarom de dip in de markt als gevolg van Covid-19 om je klaar te maken voor de toekomstige programma’s. Dat betekent inzetten op Industrie 4.0. “Blijf de veranderende

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 19 -

vliegtuigarchitectuur volgen en blijf je afvragen wat de gevolgen daarvan zijn voor de productie.” Want niks is meer vanzelfsprekend in de luchtvaartindustrie. Manfred Hader tot slot: “Je moet je right to play opeisen en daarvoor hard werken.”

5 keypoints •

Adaptieve productie, die in staat is zich snel aan te passen aan veranderende omstandigheden

Lokale supply chains, dicht bij de eindklant

Wie duurzaamheid niet integreert in zijn productie, zal onder druk van klanten komen te staan

Stem je processen af op de volgende generatie vliegtuigen, zoals Urban Air Mobility

Blijf innoveren


Diepgaande verspaningskennis voedt de algoritmen van Spanflug Digitalisering Kennis van CNC-frezen en draaien van 100.000 onderdelen de basis voor calculatiesoftware

Het prijsalgoritme van het Duitse online platform Spanflug is geoptimaliseerd op meer dan 100.000 draai- en freesdelen. Achter deze software zit de kennis die uit de praktijk van de oprichter stamt. Markus Westermeier, co-founder van Spanflug, verwacht dat over enkele jaren 80 procent van de markt voor frees- en draaidelen online kan worden afgehandeld.

Oprichters van online platform voor CNCstukken verwachten dat 80 procent van de markt naar online gaat verschuiven SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 20 -

Markus Westermeier komt uit de verspanende industrie. Voordat hij zijn studie aan de Technische Universiteit München (TUM) begon, heeft hij zelf veel aan de CNCmachines gestaan. Hij heeft een poos het familiebedrijf geleid, is bij het Institut für Werkzeugmaschinen und Betriebswissenschaften (iwb) van de TUM gepromoveerd en heeft de afdeling Spanende Werkzeugmaschinen geleid. Hij weet dus wat frezen en draaien is. En precies deze achtergrond zorgt voor de bijzondere positie van Spanflug als inkoopplatform voor frees- en draaidelen. Empirische modellen “Spanflug is minder een blackbox waarin je data correleert maar veel meer een samenhangend geheel van Kunstmatige Intelligentie en empirische modellen van


De twee oprichters van Spanflug, links Markus Westermeier, rechts Adrian Lewis.

productieprocessen”, legt hij uit. Door deze diepgaande kennis van het verspaningsproces in de software te integreren, berekenen de algorit‐ men binnen enkele seconden de kostprijs aan de hand van een CADmodel. Markus Westermeier en mede-oprichter Adrian Lewis, verantwoordelijk voor de softwareontwikkeling, hebben het prijsalgoritme, dat ze nog aan de universiteit hebben ontwikkeld, geoptimaliseerd op basis van meer dan 100.000 draai- en freesdelen. Overheadkosten reduceren De motivatie voor Spanflug komt uit de ervaring die Markus Westermeier zelf heeft opgedaan in de frees- en draaiindustrie. Een vijfde van de overheadkosten wordt veroorzaakt door calculaties en offertes maken. Dat is een van de problemen die de start-up wil oplossen met de

Markus Westermeier: onze algoritmen berekenen binnen enkele seconden de kostprijs

prijsalgoritmen. Daarnaast kunnen verspanende bedrijven via het platform hun capaciteit effectiever inzetten, zonder dat ze zelf moeten investeren in verkoopactiviteiten. “Ze vinden sneller werk voor de nieuwe machine of kunnen gemakkelijker gaten in de planning vullen”, aldus Westermeier. En voor de inkopers versnelt het platform het bestelproces aanzienlijk en bespaart hen de moeite om telkens naar beschikbare capaciteit in de markt te moeten zoeken. Op dit moment gebruiken al meer

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 21 -

dan 10.000 users Spanflug om prijzen te berekenen en onderdelen in te kopen. Zij uploaden het CADmodel, selecteren materiaal en het aantal stuks en daarna wordt automatisch de prijs berekend. Waar andere platformen zich met name richten op de markt voor prototypes en kleine series, schuwt Spanflug de grote series niet. “Juist bij grotere series zijn wij qua prijs concurrerend”, zegt Markus Westermeier. Series van enkele duizenden producten of meer vormen geen probleem. Spanflug neemt de order aan en plaatst deze


Een vijfde van de overheadkosten wordt veroorzaakt door calculaties en offertes maken bij een van de productiebedrijven die bij het platform zijn aangesloten. Daar groeit de acceptatie om capaciteit via een online platform aan te bieden, merkt Markus Westermeier. Met name bij de jongere generatie ondernemers. “Maar het blijft nodig de markt te bewijzen dat we online orders kunnen afhandelen.” Strenge selectie Hoewel het orderproces geautomatiseerd afloopt, steekt Spanflug Technologies aan de voorkant van het proces veel ouderwets handwerk in de selectie van maakbedrijven. Men spreekt

over een gekwalificeerd netwerk, geen open netwerk. “Niet iedereen kan meedoen”, stelt Markus Westermeier. “We hebben een redelijk intensief proces om aan te sluiten bij het netwerk.” Dat begint online, waarbij bedrijven moeten aantonen over welke kwalificaties ze beschikken. Als het Spanflugteam daarvan overtuigd is, volgen nog bedrijfsbezoeken en inspecties. Men kiest bewust voor een netwerk van hoogwaardige partners en niet voor een open netwerk waar iedereen zich bij mag aansluiten. “Het moet voor beide partijen rendabel zijn. Als wij denken dat we geen opdrachten hebben voor een bepaald bedrijf,

VDW neemt belang in Spanflug De VDW, de vereniging van Duitse machinebouwers, heeft begin dit jaar een klein belang genomen in Spanflug. Directeur Wilfried Schäfer vindt dit geen ongebruikelijke stap van de branchevereniging. “We zijn ook een beursorganisator en destijds hebben we Industry Arena en het Amerikaanse CNC Zone overgenomen en verder ontwikkeld.” De branchevereniging ziet in de software die Spanflug ontwikkeld heeft kansen voor de achterban om de productie van onderdelen verder te automatiseren. “Het past in onze strategie.” Onafhankelijker Het sluit ook aan op de discussie die in Duitsland woedt dat het industrieland qua platformen afhankelijk is van de grote buitenlandse spelers. Heinz Jürgen Prokop, voorzitter van de VDW: “Bij de platformen ontkomen we niet aan Google, Apple en Amazon die de dataportalen beheren. Daar ontbreekt het aan een adequate Europese oplossing.” Daarom is het goed als er meer Europese initiatieven komen, zoals Gaia X, het Europees initiatief voor een datacloud. [www.spanflug.de]

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 22 -


van productiecapaciteit is een factor waarmee rekening wordt gehouden. Spanflug wil dat in de toekomst automatiseren, zodat het platform automatisch weet welke capaciteit er bij de maakbedrijven beschikbaar is. “Inkopers zijn niet afhankelijk van één toeleverancier maar zijn zeker van een netwerk van betrouwbare leveranciers.”

In de B2B markt geldt niet the winner takes it all. Er is ruimte voor gespecialiseerde platformen nemen we hen niet op.” Het resultaat van deze strikte selectie is volgens de co-founder dat bedrijven die tot het netwerk worden toegelaten binnen enkele dagen al hun eerste opdrachten krijgen. Klantenwaardering speelt rol De algoritmen berekenen niet alleen automatisch de prijs, maar selecteren ook de toeleverancier die de order krijgt. Hierbij wegen niet alleen de technische criteria mee, ook de performance van de leverancier. De klantenwaardering op Spanflug speelt een rol bij het toewijzen van orders. Hoe beter een maakbedrijf presteert, hoe meer werk er komt. Ook de beschikking

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 23 -

Plaats voor meerdere platformen Markus Westermeier is overtuigd dat de online platformen in de maakindustrie nog maar aan het begin van een enorme groei staan. “Over vijf tot tien jaar vinden we het normaal om CNC delen online in te kopen. Minstens 80 procent van de markt kan dan online worden afgehandeld.” Alleen al voor Duitsland zou dit betekenen dat van de 20 miljard euro die momenteel in deze markt omgaat, er 16 miljard via platformen afgewikkeld wordt. “Dit geeft wel aan hoe groot het potentieel is voor de platformen.” Markus Westermeier verwacht overigens niet dat er tegen die tijd nog maar enkele grote spelers over zijn, zoals zich dat in de online B2C markt begint af te tekenen. Hij gelooft niet in het the winner takes it all principe. In de B2B markt blijven gespecialiseerde aanbieders zoals Spanflug ook in de toekomst een belangrijke rol spelen omdat ze de nodige technische diepgang in hun software integreren. Hierdoor kan men in de toekomst ook nog complexere onderdelen dan 5-assige producten, die men nu al geautomatiseerd kan calculeren, online gaan afhandelen. Westermeier: “We willen ook compleet bewerken opnemen, complexe vormen. Daarvoor heb je onze technische diepgang nodig.” Daarom concentreert Spanflug zich op de CNC business.


DIGITALISERING

CYBERRISICO ONDERSCHAT

Industrie 4.0 introduceert nieuwe vormen van automatisering en connectiviteit. Alles wordt digitaal met elkaar verbonden. Dat zorgt voor een groter risico om getroffen te worden door cybercriminaliteit. SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 24 -


De georganiseerde cybercriminaliteit kiest vooral technisch kwetsbare MKB-organisaties als doelwit.

MKB-bedrijven stellen echter regelmatig andere prioriteiten en vertrouwen er te veel op dat hun ITleverancier de beveiliging regelt. Verantwoordelijkheid kan echter niet worden uitbesteed, zo zegt het Cyber Weerbaarheidscentrum Brainport (CWB) in de 2020 Cyber Dreigingslandschap Hightech & Maakindustrie monitor. Het CWB heeft de eerste editie van dit rapport vooral opgesteld om de MKB-bedrijven in de hightech en maakindustrie bewust te maken van de cyberdreigingen die er zijn en van de eigen rol die ze hierin vervullen. Onderzoek in Nederland wijst uit dat de georganiseerde cybercriminaliteit vooral technisch kwetsbare MKBorganisaties als doelwit selecteert. Meer geavanceerde spelers proberen via zwakke plekken in de supply chain toegang te krijgen tot de grote ondernemingen. Phishing, exploitatie van kwetsbare systemen en ransomeware zijn veelgebruikte aanvalstactieken. In hightech organisaties waar veel aantrekkelijk intellectueel eigendom aanwezig is, vormen medewerkers een grote interne bedreiging. Zij kunnen onder dwang of om persoonlijke redenen toegang tot de netwerken van de organisatie verkopen. Tips In het rapport geeft het CWB een aantal tips om in ieder geval de basiszekerheid op orde te brengen.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 25 -

De eerste stap is in kaart brengen welke data, systemen en software essentieel zijn om te kunnen werken. Van hieruit kunnen prioriteiten worden gesteld. Voer updates direct uit en schakel systeemlogging in om bij een aanval bewijzen te kunnen verzamelen. De tweede stap is het vergroten van het bewustzijn dat cyberdreiging een reëel risico is. Neem specifieke afspraken over beveiligingsvereisten op in contracten met leveranciers. Maak een medewerker expliciet verantwoordelijk voor cybersecurity. Configureer security, niets werkt standaard al veilig. De laatste tip van het CWB: maak alvast een herstelplan voor als je getroffen wordt door ransomeware. Ransomware wordt beschouwd als een van de ergste dingen die kunnen gebeuren voor een MKB-organisatie. De impact betekent regelmatig kiezen tussen het betalen van een vorm van losgeld of een faillissement, aldus het CWB. (Offline) back-ups van essentiële gegevens en systemen zijn daarvoor belangrijk. CWB [https://cwbrainport.nl]


BMW 3D PRINT VOOR SERIEPRODUCTIE

BMW is gestart met de integratie van additive manufacturing in de serieproductie van niche producten zoals de modellen van Rolls Royce. SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 De eerste stap naar grotere series. - 26 -


SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 27 -


Staat de automobielindustrie aan de vooravond van de implementatie van additive manufacturing in de productie? Op de valreep van 2020 kondigden meerdere fabrikanten aan onderdelen te gaan 3D printen. BMW lijkt daarbij het verst. De autobouwer uit Zuid-Duitsland gaat voor kleine series exclusieve modellen additive manufacturing inzetten als productietechniek. Er rijden al Rolls Royce modellen rond met 3D geprinte componenten. Kortere doorlooptijd De BMW Group heeft vorig jaar de AM-activiteiten gebundeld in een nieuw centrum voor het hele concern. Van daaruit zet het concern de volgende stap, waarbij BMW hardop de ambitie uitspreekt om additive manufacturing op te schalen naar industriële niveaus. De redenen hiervoor zijn evident: betere beschikbaarheid van de componenten, de nieuwe designmogelijkheden en de gereedschaploze productie, een punt dat al vaker is aangehaald. BMW kan met 3D printen niet alleen de doorlooptijd in de ontwikkeling verkorten, meent Daniël Schäfer, Senior Vice-President for Production Integration. “3D printen verkort ook de productietijd van onderdelen terwijl we aan de hoge kwaliteitseisen voldoen.”

Intelligentie (AI): algoritmen ontwikkeld door de dataexperts van het concern. BMW zegt dat dit een nieuw tijdperk inluidt: AI als middel om snel geautomatiseerd onderdelen te selecteren die mogelijk geschikt zijn voor additive manufacturing. Voor het ontwerp zet BMW vervolgens generatieve designtools in. Veel onderdelen kunnen alleen geprint worden als je deze nieuwe design algoritmen gebruikt, om bijvoorbeeld met topologie optimalisatie het materiaalverbruik te optimaliseren. Rolls Royce De Britse BMW-dochter Rolls Royce, waar de aantallen gering zijn, 3D print inmiddels onderdelen voor de carrosserie en het passagierscompartiment. In de vorig jaar geopende Additive Manufacturing Campus worden kunststof onderdelen voor de afwerking gemaakt met behulp van

Kunstmatige Intelligentie gaat vanaf nu een alsmaar grotere rol spelen

de multijet fusion techniek en SLS. In Landshut, waar eveneens een fabriek van BMW staat, worden de metalen onderdelen voor de carrosserie geprint. Hiervoor gebruikt men laserstraal technologie. Gemiddeld realiseert men een gewichtsreductie van 50 procent per onderdeel.

Het losmaken van de componenten gebeurt nog steeds handmatig. BMW zet glijslijpen in om de oppervlaktekwaliteit van de metalen AMcomponenten te verbeteren.

Kunstmatige Intelligentie De eerste stap in de productie wordt onder andere gemaakt bij Rolls Royce. De engineers hebben samen met materiaal- en productie-experts honderden onderdelen geanalyseerd op geschiktheid voor additive manufacturing. Gelet is op zowel de economische voordelen, de mogelijke gewichtsbesparing alsook de designkansen door de ontwerpvrijheid. De selectie is uiteindelijk gedaan met Kunstmatige

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 28 -


Doorbraak in 3D printen van aluminium: $50 miljard grote markt lonkt

Zowel ExOne als Desktop Metal kondigen aan de aluminium 6061 legering te kunnen printen op hun binder jetting systemen. Daarmee willen ze de $50 miljard grote markt voor aluminium giet- en smeeddelen gaan veroveren. Zeker nu gewichtsreductie nog belangrijker wordt, neemt de vraag naar aluminium in de auto-industrie toe. Ford is dan ook de partij geweest die samen met ExOne de technologie om 6061 te printen mee ontwikkeld heeft. Doorbraak “Dit is een doorbraak in de productie van 3D geprinte en gesinterde onderdelen”, zegt Harold Sears, die bij Ford technisch leider is van de additive manufacturing activiteiten.

Het 3D printen met hoge snelheid effent het pad om complexe onderdelen te gaan 3D printen die voorheen ondenkbaar waren omdat er geen printtechnologie was die de hoge aantallen van de auto-industrie haalt. De Amerikaanse autofabrikant ziet volop kansen om onderdelen te integreren in één nieuwe component die geprint wordt. Daarmee reduceert men assemblage en verbetert men de prestaties van de onderdelen. Desktop Metal en Uniformity Labs zeggen dat de mechanische eigenschappen van het 3D geprint aluminium beter is dan een gesmede 6061 legering: meer dan tien procent rek en verbeterde vloeigrens (YS) en treksterkte (UTS). Over de commerciële beschikbaarheid is nog niets bekend.

RXP601DSH

HOOGSTE PRECISIE 5-ASSIGE BEWERKINGEN

CECIMO: beste kansen AM in medische markt De vooruitzichten voor additive manufacturing zijn het beste in de medische industrie. Dat blijkt uit het eerste AM-onderzoek dat CECIMO heeft gedaan. Hier zal additive manufacturing het snelst groeien. Op korte termijn zijn de vooruitzichten in de luchtvaart- en automobielindustrie minder goed. De onderzoekers rekenen voor deze sectoren zelfs op een krimp van de investeringen, het sterkst in de aerospace industrie.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 29 -

VERKOOP@DYMATO.NL +31 (0)318 550 800 WWW.DYMATO.NL

EXCLUSIEF RÖDERS PARTNER NL & BE


Hemabo investeert in capaciteit en digitalisering BEST SOLUTION

Hemabo zet proceszekerheid bovenaan. Alleen dan haal je constant hoge nauwkeurigheden bij het frezen van de hoogwaardige kunststoffen. Proceszekerheid is bij Hemabo verankerd in de manier van werken. En in de visie op het maken van kunststof precisiecomponenten. Technisch is het niet lastig om én hoogwaardige kunststoffen én metalen te verspanen onder één dak. “Praktisch is het echter niet wenselijk”, zegt Edwin Meijnen, samen met zijn broer René eigenaar van Hemabo in Hengelo. Het frezen en draaien van kunststoffen zoals PEEK en andere engineering plastics vergt namelijk een andere mindset. Snijsnelheden, voedingen, de opbouw van de NC-programma’s, het is bij kunststoffen allemaal nét anders dan wanneer je met nikkellegeringen of titanium werkt.

Koelvloeistof interessante toevoeging aan onze gereedschappen SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 30 -


Proceszekerheid begint bij de manier van werken “Bovendien zijn medische klanten erg gesteld op het vermijden van contaminatie.” Daarom vind je bij Hemabo alleen kunststoffen. De Hengelose toeleverancier is een van de weinige Nederlandse toeleveranciers die zich gespecialiseerd heeft in het verspanen van hoogwaardige kunststoffen; precisiecomponenten voor onder andere de hightech, semiconductor en medische industrie. De eigenschappen van dergelijke materialen moet je niet onderschatten, zegt Edwin Meijnen. “Veel kunststoffen hebben zulke eigenschappen dat ze metaal kunnen vervangen. PEEK bijvoorbeeld kan aluminium en staal vervangen.” Dat besef dringt door bij design engineers. Hemabo ziet de vraag naar kunststof hightech producten toenemen. Proceszekerheid is belangrijk omdat 70% van het werk repeatorders zijn. Doordat alles vastligt, inclusief de verspaningskennis, kan de herhaalorder direct starten op de machine én krijgt de klant exact hetzelfde product als bij de eerste order.

Digitalisering in de productie Daarom wordt er opnieuw geïnvesteerd. Behalve dat de CAMprogrammeurs eerdaags verhuizen naar een nieuwe plek, met aan drie zijden glazen wanden zodat ze zicht houden op alle machines, komen er nieuwe machines. De vijfde Grob 350 horizontale 5-asser is besteld, inclusief automatisering van de machinebouwer zelf. Hemabo kiest bewust CNC-machines uit het hogere marktsegment. Stabiliteit en nauwkeurigheid, bij Grob gecombineerd met een goede toegankelijkheid voor onderhoud. Behalve in deze uitbreiding van de capaciteit investeert Hemabo dit jaar in de verdere digitalisering in de productie. De iPads waarmee elke CNC-operator werkt, maken plaats voor grote 27 inch schermen aan de machines. “De applicaties worden te groot en te complex om nog goed op een tablet te kunnen handlen”, aldus de directeur-eigenaar. Op het scherm ziet de operator alle informatie over een order gegroepeerd, in een zelf ontwikkelde schil die via een API alle data haalt uit de database van Factory Director. Niet alleen de 2D tekeningen (PDF), ook de protocollen

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 31 -


Edwin Meijnen: de hightech markt verschuift. De vraag naar kunststof precisie componenten neemt toe.

die bij een order horen. “Bijvoorbeeld dat een onderdeel alleen met handschoenen aan vastgepakt mag worden vanwege de reiniging. Of dat onderdelen aan de machine al een tussenreiniging moeten ondergaan”, legt Edwin Meijnen uit. Technische reinheid van de precisiecomponenten is ook bij de kunststofverspaner steeds meer een punt. Voor de tussenreiniging ontwikkelt Hemabo een spoeltafel, waarin de operator gecontroleerd de onderdelen direct kan spoelen met Petrofer Feroclean N404 als dat

nodig is. Deze reinigingsvloeistof van Petrofer is iets aangepast voor een effectieve tussenreiniging van de kunststof precisieonderdelen. “Ook dit vinkt de operator digitaal af”, benadrukt Edwin Meijnen. Dat geldt ook voor de meetdata, die men met digitale schuifmaten met bluetooth automatisch wil gaan vastleggen, om fouten te voorkomen. “Zo ligt meteen vast wie wanneer welk product heeft gemaakt. Dit gaat veel verder dan ISO. We geven klanten veel meer informatie en transparantie.” Koelsmeermiddelen Er bestaat nog wel eens de misvatting dat je alle kunststoffen droog kunt frezen en draaien. Bij PP en PE kan dat nog wel; als je de high performance materialen

bewerkt die bij Hemabo op de machine komen, niet. Edwin Meijnen: “Als ze met glas of carbon gevuld zijn, dan is de koelvloeistof echt een interessante toevoeging aan onze gereedschappen. Bij deze kunststoffen is het belangrijk om de warmte af te voeren. Daarmee voorkom je cracking in het materiaal als gevolg van spanningen.” En wil je de nauwkeurigheid halen die Hemabo behaalt, bijvoorbeeld boorgaten van 0,12 mm rond op de Makino D300 boren met een gereedschap van 0,1 mm, dan is de goede koeling onmisbaar om de spanen af te voeren. Hemabo heeft eind vorig jaar de laatste CNCmachine afgevuld met Emulcut 160 BW van Petrofer, nadat het deze uitvoerig heeft getest. Alle machines zijn nu gevuld met dit koelsmeermiddel. De reden om te wisselen, is de manier van werken. “We willen tijdens het proces controles doen. Niet alleen op de maatvoering, ook het uiterlijk van de onderdelen is belangrijk. We willen de bewerking kunnen zien als we met een nieuw product bezig zijn”, legt Edwin Meijnen uit. De vorige koelvloeistof was melkachtig. Dat belemmerde het zicht op de bewerking en uiteindelijk het

Stabiel proces hangt mede af van de details SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 32 -


Ondanks dat Hemabo kunststoffen freest, is controle koelsmeerbad essentieel

product. “De nieuwe vloeistof is helder”, aldus de Twentse ondernemer. Meer voordelen Dat is niet het enige voordeel. Hij merkt eveneens dat de Emulcut 160 BW vloeistof minder vettig is. Daardoor is het reinigen gemakkelijker geworden. “Wat er niet op zit, hoef je er ook niet vanaf te halen.” Bij het CNC frezen van kunststoffen is dit een fragiele balans. Een vloeistof die te vettig is, gaat kleven en daarmee verlies je de lossende eigenschappen die hij voor de spanen nodig heeft, bijvoorbeeld bij boren van gaten. Een haast neutrale vloeistof is

echter niet goed voor de machines. Hoewel bij het CNC verspanen van kunststoffen de standtijd van het koelsmeerbad quasi oneindig is, omdat er geen vervuiling van het metaal in de vloeistof komt, hoort het controleren van de baden bij het wekelijkse rijtje van controletaken die de operator moet uitvoeren. Een stabiel proces - met als uitkomst constant een hoogwaardig product hangt mede af van details.

Hemabo [www.hemabo.nl] 2-S (Petrofer) [www.2-s.eu]

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 33 -

Sinds eind 2020 zijn bij Hemabo alle CNC-machines afgevuld met Petrofer Emulcut 160 BW, een minder vettig, helder koelsmeermiddel. Behalve dat dit de controle aan de machine vergemakkelijkt, zijn huidklachten bij de CNCoperators verdwenen.


echt van PMI/MBD kunnen profiteren.

problemen zullen moeten gaan oplossen, voordat we

realiseren ons dat we in de toekomst nog diverse

die PMI/MBD ready is, zullen we maar zeggen. We

We hebben geïnvesteerd in de CMM en CAM software

3D PMI data: en wat nu? MODEL BASED DEFINITION Door: Carlo van Berlo, 1e Werkvoorbereider Kusters Goumans

Kusters Goumans is in het PMI/ MBD traject gestapt. De toeleverancier van precisie componenten heeft onderzocht hoe je het programmeren van CNC- en meetmachines deels kunt automatiseren door gebruik te maken van de data die de engineer aan het CAD-

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 34 -

model hangt. Beginnen met PMI/MBD is niet zo gemakkelijk, concludeert Carlo van Berlo, werkvoorbereider, in dit artikel. U bent een maakbedrijf en uw klant levert de productie-informatie van een bepaald onderdeel aan via een stepfile in het format AP 242. De


Wil je op dit moment PMI maximaal benutten, dan moet je native files gebruiken

De vertaalslag gaat mis, native files hebben de voorkeur Wilt u de gegevens met deze step AP 242 file direct in uw meetmachine (CMM) inlezen, dan heeft u een probleem. Hetzelfde geldt voor inlezen van step AP 242 in het CAMprogramma om de CNC-machine te programmeren. Met de import van stepfile(s) type AP 242 zult u zien

dat de meetsoftware niet de PMI importeert. Helaas is de stepfile AP 242 nog geen genormaliseerd format. Daarom zal de CMM alleen het model weergeven en geen PMI data inlezen. Dat geldt eigenlijk ook voor een CAM-programma. Wil je op dit moment PMI maximaal benutten, dan moet je native files gebruiken. De consequentie is dat je verschillende CAD-systemen nodig hebt om de goede vertaalslag te maken. Hoe universeel is PMI? Stel u heeft uw systeem nog niet ingericht voor PMI maar wilt de aangeleverde files van uw klant wel uitlezen. Via het internet kan men het programma JT2GO downloaden, online een korte training volgen en daarna aan de slag. De ontwikkelaars gaan er blijkbaar vanuit dat er alleen met .jt extensies wordt gewerkt. Je moet dus ook meerdere viewers gaan gebruiken als je klanten verschillende CADpakketten gebruiken. Er zijn ook universele PMI viewers beschikbaar. Maar blijft men deze universele viewers updaten voor elke nieuwe versies van het betreffende CADprogramma? En als het dan lukt om

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 35 -

CAD-engineer bij de klant heeft - als het goed is - alle maakinformatie in het model gezet. Dat is de essentie van Model Based Definition. Omdat we als toeleverancier hiermee te maken hebben, heb ik onderzocht hoe de communicatie verloopt tussen het model met de PMI-data en de software. Op CAD-niveau loopt dat redelijk goed tussen de verschillende CAD softwareprogramma’s. De data worden naar behoren omgezet, hoewel er wel degelijk werk aan de winkel blijft. Wat wel meteen opvalt, is dat na het opslaan van deze file je niet te zien krijgt wat voor type stepfile het is. Het blijft in alle gevallen de extensie .stp houden. Wanneer er PMI aanwezig is in de file, dan wordt deze PMI wel mee geïmporteerd.

de PMI te lezen, dan denk je alle gegevens te kunnen zien die nodig zijn voor het maakproces van het onderdeel. Op dat moment bent u echter overgeleverd aan de engineer die de PMI data heeft gecreëerd. Wat ik tot op vandaag heb gezien, maakt mij nog niet bepaald gelukkig. Het product is niet bij elke import hetzelfde in de verschillende viewers, de plaats- en vormtoleranties en beschreven teksten zijn vaak niet goed gepositioneerd. Hoe complexer het product, hoe meer vragen de PMI data gaan oproepen op dit moment. Eerder meer dan minder kans op fouten Alles wat ik tot nog toe zie, draagt volgens mij niet bij aan het verminderen van de foutkans op dit moment, toch is dit een van de argumenten waarom we naar deze manier van werken toe gaan. De onduidelijkheid van de viewers vergroot de foutkans eerder. En als je de maakdata hebt uitgelezen zal voor veel maakbedrijven de puzzeltocht beginnen om de informatie goed op de werkvloer te krijgen. Ook machinebedieners, programmeurs, inkopers en de hele


keten zullen er mee moeten gaan leren werken.

We staan aan het begin van een transitie

Werktekeningen blijven maken Veel kleinere maakbedrijven hebben PLM, MBE, MBD en PMI niet geïmplementeerd. Het is gewoon niet rendabel. Zij maken zelf van het 3D CAD-model een 2D werktekening, zetten die om in een pdf en printen deze of verspreiden deze pdf digitaal op de werkvloer. Ik denk dat de kans groot is dat veel bedrijven dit voorlopig blijven doen. Dit is helaas een extra kostenpost. De bedoeling is eigenlijk dat we allen sneller en goedkoper producten kunnen uitleveren aan onze klanten. Heeft PMI toekomst in de maakindustrie? Ben ik sceptisch? Over de oplossingen tot op heden wel; ik had zelf op andere software oplossingen gehoopt. Kleinere maakbedrijven

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 36 -

moeten nu keuzes maken die eigenlijk nog niet gemaakt kunnen worden. Eenmaal een weg ingeslagen met software kun je er wel eens levenslang aan vastzitten. Overstappen naar andere software kan vaak alleen als je bereid bent de hoge kosten voor lief te nemen. Toch geloven wij bij Kusters Goumans in de toekomstige mogelijkheden die PMI/MBD kan bieden. Wij denken er klaar voor te zijn. We hebben geïnvesteerd in de CMM en CAM software die PMI/MBD ready is, zullen we maar zeggen. We realiseren ons dat we in de toekomst nog diverse problemen zullen moeten gaan oplossen, voordat we echt van PMI/MBD kunnen profiteren. We zullen maar zeggen dat we aan het begin van deze transitie staan. Het kan alleen maar beter worden. Kusters Goumans [www.kustersgoumans.nl]


Bendertechniek investeert als eerste in uitlijnlaser van Renishaw Bendertechniek heeft als eerste machineleverancier van Nederland het XK10 lasersysteem van Renishaw in gebruik genomen. Deze uitlijnlaser kan gebruikt worden op lineaire assen om zeker te weten dat ze recht, haaks, vlak, evenwijdig en horizontaal bewegen, eveneens om de spindelrichting en coaxialiteit van roterende machineassen vast te stellen. Hiermee kan zowel bij de installatie van een CNC-machine alsook bij onderhoud sneller en gemakkelijker gemeten worden hoe

nauwkeurig de machine is. Een analyse wordt onmiddellijk automatisch weergegeven en er kunnen snel en efficiënt aanpassingen worden gedaan. Bovendien is de XK10 minder

Haakse kop voor nieuwe Uniport4000 Unisign levert op de vernieuwde Uniport4000 portaalmachine een aantal aantal nieuwe opties, waaronder een haakse kop. Daarmee zijn voortaan bewerkingen in de horizontale richting mogelijk. De haakse bewerkingskop speelt een centrale rol in het vernieuwde UNIPORT4000-concept. Deze kop is al jaren een belangrijke feature van de grotere portaalmachines die Unisign in eigen huis bouwt. De haakse kop maakt losse bewerkingskoppen en gereedschappen overbodig en zorgt voor een efficiënte bewerking van een product aan alle zijden. De Uniport4000 is de kleinste machine uit deze lijn portaalmachines met beweegbare brug. De direct aangedreven, watergekoelde hoofdspil heeft een capaciteit van 36 kW/12.000 tpm. Voor het bewerken van aluminium en kunststoffen wordt de machine optioneel uitgerust met een krachtige hoofdspil van 58 kW/16.000 tpm. Gereedschappen worden volautomatisch gewisseld. Standaard is de machine uitgevoerd met een meerijdend gereedschapsmagazijn dat zich in de kolom bevindt. Met een tweede magazijn erbij zijn 100 posities mogelijk.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 37 -

gevoelig voor windturbulentie waardoor er nauwkeuriger gewerkt kan worden.


Communities rond MBD, Clean en lijmen Mikrocentrum lanceert platform voor online communities in de maakindustrie

Mikrocentrum start naast de MBD Meet & Learn community eveneens zo’n community rond het thema Clean en rond lijmen. Komend voorjaar lanceert Mikrocentrum hiervoor een online platform, dat in de toekomst plaats biedt aan meerdere communities. Deze moeten, naast de fysieke ontmoetingen, een actievere onderlinge communicatie tussen de deelnemers stimuleren.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 38 -

In korte tijd telt de MBD Meet & Learn community al meer dan 300 deelnemers, de meeste uit Nederland maar in totaliteit komen de deelnemers uit 22 landen. De deelname aan de webinars van de community rond Model Based Definition is goed. De onderlinge discussies en informatie-uitwisseling kunnen wel wat actiever worden. “Daarom zijn we bezig met de inrichting van een nieuw platform, waarop deelnemers gemakkelijker contact met elkaar kunnen maken”, zegt Karin Mous, Event Manager voor de maakindustrie bij Mikrocentrum. De deelnemers aan


de community kunnen straks net zo eenvoudig informatie met elkaar delen als ze nu bijvoorbeeld op LinkedIn doen. Of met elkaar online discussiëren, buiten de webinars om. “Zo willen we de community actiever maken, dat missen we in de huidige MBD community. We merken namelijk dat de behoefte aan objectieve kennis en inzichten toeneemt.” Ook kunnen de deelnemers aan de community straks met één muisklik één op één contact leggen met andere deelnemers. De communities worden tweetalig. Kennis delen Het community platform start met drie groepen: MBD, Clean en een groep rond het kenniscluster Lijmen. Verwacht wordt dat ook de Clean community snel rond de 300 deelnemers zal tellen nu dit onderwerp steeds actueler wordt. De leden van het High Tech Platform van Mikrocentrum gaan eveneens een eigen, afgeschermde groep op het platform vormen, zodat ook zij actiever onderling informatie kunnen gaan delen. Om de communities aantrekkelijk te maken, gaat de kennis- en netwerkorganisatie samenwerken met meerdere partijen. Voor de MBD community is er al een officiële overeenkomst gesloten met Leo Broers, die voor ASML de afgelopen jaren de implementatie van Model Based Definition heeft geleid en dit sinds kort voor meerdere organisaties vanuit zijn eigen onderneming doet. Zo wil Mikrocentrum ook voor Clean experts op dat vakgebied aan zich binden, ook om de content mee te beoordelen. “We willen namelijk dat mensen echt kennis gaan delen. Als je in het begin alleen kennis wilt

halen, is dat prima. Maar voor wie alleen iets wil verkopen, gelden er wel restricties.” On- en offline ontmoeten De online communities sluiten goed aan op de digitalisering van netwerken kennisevenementen die door de coronapandemie in een stroomversnelling is geraakt. Karin Mous ziet het echter beslist niet als een vervanging van de fysieke evenementen, die Mikrocentrum in de tweede helft van dit jaar weer verwacht te kunnen organiseren. “We verwachten dat de online community het fysieke evenement versterkt. Online kunnen we het onderwerp top of mind houden. Je discussieert een jaar online en ontmoet elkaar dan live op het event”, zo schetst Karin Mous hoe online en fysieke evenementen elkaar kunnen versterken. “De community is een on- en offline ontmoetingsplek.” Voor Model Based Definition staat de offline ontmoeting al vast: 8 december 2021 vindt de MBD Dag plaats, in het kader van de 3D Delta Week, een Benelux evenement van meerdere partijen waarin alles om 3D technologie gaat

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 39 -

“We merken dat de behoefte aan objectieve kennis en inzichten toeneemt”


Here is the space to add description of the image you place above lorem ipsum space te si nosam, siti.

FORTH PRECISIE WERK Scheepswerven en rederijen uit de hele wereld komen naar Wageningen om hier hun schaalmodellen te laten testen. Want het Maritiem Research Instituut Nederland bootst op schaalgrootte elke zee, elke getijdestroom en elke storm na. Samen met 5-assige precisie freestechnologie voorkomt dit dat rederijen voor verrassingen komen te staan als hun schip in de vaart komt.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 40 -


Marin freest precisie schaalmodellen van scheepsschroeven voor stromingsanalyses

Om de hoge nauwkeurigheid te halen, worden de schroeven na een warmtebehandeling nog zo’n 10 tot 12 uur nagefreesd op de Röders TEC 601 DSH.

BEST SOLUTION Scheepswerven worden afgerekend op de snelheid die de schepen halen als ze in de vaart worden genomen. Een paar procent afwijking, kan duur uitpakken. Heel vroeger grepen engineers naar de oplossing om de aandrijving over te dimensioneren. Dat willen de rederijen niet meer. Brandstof- en milieu-eisen spelen tegenwoordig ook hier een rol. “Net als wasmachines hebben de schepen energielabels en moeten we aantonen dat we tijdens de levensduur efficiënt omgaan met

energie”, zegt Jan de Boer, senior project manager bij het Maritiem Research Instituut Nederland (Marin). Het instituut, ooit ontstaan als een samenwerking tussen de scheepvaartindustrie, defensie en de Nederlandse overheid, beschikt over zes grote sleeptanks, waarvan de grootste 250 meter lang is. Fysieke modellen CFD-software (Computational Fluid Dynamics) is onmisbaar geworden in de ontwerpfase van een scheepsschroef. Maar de fysieke modellen blijven voor de testen nog altijd hard nodig. “Scheepswerven

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 41 -

willen de onzekerheid omtrent de efficiency van de aandrijving terugdringen tot 1 à 2 procent.” Daarom freest Marin gemiddeld zo’n 70 tot 80 schaalmodellen van de scheepsschroeven per jaar. Momenteel is het drukker, omdat voor een Joint Industrie Project alléén al komende anderhalf jaar zo’n 150 schroeven gefreesd moeten worden. De schroeven worden ingebouwd in exacte schaalmodellen van de schepen waarmee Marin vervolgens in een van de sleeptanks testen gaat doen. Heel nauwkeurig brengen de analisten de stromingen rondom de schroef in beeld; eerst


Wereldwijd rekenen scheepswerven

Van links naar rechts Geurt-Jan Hoogakker, Jan de Boer en Ronald Klomp.

op Nederlandse knowhow met een stock schroef en daarna met een schroef die ontworpen wordt aan de hand van het volgstroomveld van het schip. Die data gebruiken ze om het noodzakelijk vermogen te berekenen wil het schip aan de eisen van de rederij voldoen. Ook testen ze op het ontstaan van cavitatie rond de schroef. Jan de Boer: “Over- en onderdruk bij de schroef zorgen voor de stuwkracht. Cavitatie zijn luchtledige bellen die ontstaan bij hele lage drukken op het schroefblad en die, als deze in een gebied met hogere druk komen, imploderen.” Er ontstaan drukgolven richting het schroefblad. Die zorgen voor trillingen, geluid en op de duur kan het materiaal uitbreken en de schroef beschadigen. Lineaire Z-as De vorm- en maatnauwkeurigheid van deze schaalmodellen liggen op een hoog niveau. Een gevolg van de hogere nauwkeurigheid waarmee de uiteindelijke schroeven worden geproduceerd, zegt Jan de Boer. “Als je een schaal van 1:20 gebruikt, verklein je het tolerantieveld met een factor 20.” Daarnaast zijn de metingen waarmee Marin de testen uitvoert veel nauwkeuriger

geworden, geeft Geurt-Jan Hoogakker, CAM-programmeur, als tweede reden aan. “Als je nauwkeuriger meet, moet je ook nauwkeuriger produceren.” Dat ging steeds moeilijker en kostte teveel tijd op de 3-assige CNC-machine waarmee het maritiem instituut jarenlang heeft gewerkt. Daarom is in 2018 de stap naar 5-assig simultaan frezen gemaakt. Daarbij is gekozen voor de Röders TEC 601 DSH CNC-machine. Het feit dat Röders in alle assen lineaire aandrijvingen toepast, ook in de Zas, heeft de doorslag gegeven. De Duitse machinebouwer, voortgekomen uit de productie van nauwkeurige matrijzen voor de flessenindustrie, heeft in de voorbije twintig jaar veel ervaring opgedaan met lineaire aandrijvingen. Deze worden in eigen huis ontwikkeld. Ook de Z-as in de 5-assige bewerkingscentra wordt lineair aangedreven. “Dat heeft direct invloed op de dynamiek van de machine. Hierdoor kunnen we voeding in alle richtingen gelijk houden”, zegt Geurt-Jan Hoogakker. Dit draagt met name bij aan het frezen van scherpe randen aan de dunne schoepbladen. De lineaire assen voorkomen eveneens

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 42 -

omkeerspeling bij 5-assig frezen met hoge snelheden. Unieke besturing Daarnaast beschikt de Röders TEC 601 DSH over realtime spindelcompensatie in de Z-as. Tijdens de bewerking compenseert de besturing voor een eventuele uitzetting van enkele microns. Een derde punt waarop de Duitse fabrikant van precisiemachines zich onderscheidt, is de eigen besturing die bij het berekenen van de freesbanen exact de punten in het CAM-programma volgt, waar andere besturingen het gemiddelde van de geprogrammeerde lijn pakken. Door veel meer punten te nemen, freest de machine nagenoeg 100 procent de vormnauwkeurigheid van het model. Jan de Boer: “We hebben vier machinebouwers gevraagd een schroef te frezen. Röders verraste ons met het resultaat.” De eigen besturing is hier een voordeel; het was wel een punt waar het Marinteam kritisch naar gekeken heeft. “Je koopt immers iets unieks; maar ze hebben ons overtuigd geen risico te lopen. De hoog frequent drives voor deze aansturing zijn uniek, voor de rest gebruiken ze off the shelf componenten.”


“Dankzij de lineaire Z-as kunnen we de voeding in alle richtingen gelijk houden” Hoge nauwkeurigheid De Röders TEC 5-assige bewerkingscentra halen een maatnauwkeurigheid van 5 µm. Bij Marin freest men de scheepsschroeven, tot 34 centimeter diameter, met een volumetrische nauwkeurigheid van 20 µm. GeurtJan Hoogakker: “De vele punten die de besturing volgt, is het grote voordeel van de Röders besturing. Daardoor haal je de hoge vormnauwkeurigheid.” Het vergt wel een juiste afstemming tussen machine, Hypermill als CAMprogramma en de postprocessor. Jan de Boer: “Vaak zie je dat de CAMleverancier het probleem over de schutting gooit bij de ontwikkelaar van de post processor en die weer bij de machinebouwer. Röders reageerde heel snel op onze vraag. Het is een sterk punt dat ze meteen een expert hierheen stuurden om met de CAM-ontwikkelaar en de ontwikkelaar van de post processor te optimaliseren.” Het zijn forse programma’s die de drie CAMprogrammeurs voor de ene Röders machine maken. Programma’s van 8 miljoen regels zijn geen uitzondering. De besturing en machine zijn daarbij zo nauwkeurig, dat iets dat op het scherm goed lijkt,

in werkelijkheid een fout in het oppervlak kan opleveren. “Als je een scherpe leading edge hebt, moet je de spline interpolatie wat verder uit elkaar leggen. Dan frees je een goed oppervlak.” De CAM-programmeur geeft hiermee aan dat de kwaliteit uiteindelijk een optelsom is van alle processtappen. En als de machine heel nauwkeurig is, ontstaan er elders in het proces nieuwe uitdagingen. Ronald Klomp, instrumentmaker bij Marin: “Materiaaleigenschappen spelen nu een rol. Hierdoor gaan we afwijkingen zien. Als we tussen het voorfrezen en nafrezen de schroef spanningsvrij gloeien, zie je al direct een betere oppervlaktenauwkeurigheid.” Hij is er ook van overtuigd dat de overgangen tussen de segmenten, die je nu wel ziet maar die niet gemeten worden, kunt wegkrijgen door nog langer na te frezen. “We willen het handmatig polijsten helemaal elimineren maar

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 43 -

Blijven de fysieke modellen in de toekomst nodig nu simulatiesoftware steeds beter wordt? Jan de Boer denkt van wel. Ook omdat Marin de fysieke modellen gebruikt om met testgegevens de simulatiemodellen te verbeteren. Bovendien komen er voor de scheepvaart nieuwe uitdagingen, zoals emissievrij varen, elektrisch of met fuel cells varen. Samen met 20 partners bouwt Marin momenteel aan de machinekamer van de toekomst. “In dat project gaan we ook kijken naar de invloed van de schroef op de nieuwe aandrijvingen.” dat vergt anderhalve dag extra frezen.” Die stap zet Marin pas als de 150 schroeven gefreesd zijn. Dymato [www.dymato.nl] Marin [www.marin.nl]


Here is the space to add description of the image you place above lorem ipsum space te si nosam, siti.

ROBOTS VOOR IEDEREEN

Tegen 2030 is de robot een mainstream technologie. Het programmeren van een robot is dan net zo eenvoudig als het openen en opslaan van een Worddocument. De Hannover Messe 2021 licht een tipje van de sluier op.

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 44 -


Hannover Messe 2021 slaan nieuwe wegen in met robots

AUTOMATISERING PREVIEW HANNOVER MESSE 2021

Bij Kuka is men ervan overtuigd dat tegen het eind van dit decennium veel meer mensen met een robot werken dan op dit moment. Automatisering wordt mainstream. “Onze missie tot 2030 luidt: automatisering wordt gemakkelijker, intuïtiever en daardoor voor iedereen bereikbaar”, zegt Peter Mohnen, CEO van Kuka. “Het programmeren van een robot is dan net zo eenvoudig als nu het werken met een PC.” Enkele pilotklanten van Kuka werken al enkele maanden met de eerste producten die Kuka ontwikkelt. Volgens Peter Mohnen zal de robot

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 45 -

Exposanten digitale

veel breder ingezet gaan worden, onder andere in de zorg. Om deze visie om te zetten in de realiteit, ontwikkelen de ingenieurs van Kuka een heel nieuw besturingsplatform. Dat wordt onderdeel van een ecosysteem dat bestaat uit apps, services en accessoires. Ook de bestaande Kuka robots zullen toegang krijgen tot dit ecosysteem en daardoor gemakkelijker programmeerbaar worden. De robot staat dan niet meer centraal, maar de digitale verbinding met alles rondom de robot. Door te automatiseren, zegt het concern in een toelichting, kan de industrie


Zijn low code en low cost robots, zoals die van igus, de toekomst in de industrie en samenleving?

aanhaken bij de reshoringtrend die men verwacht. “Reshoring functioneert alleen als je kostenefficiënt hoogwaardige producten maakt. De robot is daar de juiste oplossing voor.” Low code en low cost Kuka is niet de enige die op de digitale editie van de Hannover Messe uitpakt met nieuwe robottechnologie. Igus doet dat sinds enkele jaren eveneens in Hannover. Dit keer komt de fabrikant van kabelrupsen en andere kunststofproducten met een nieuw concept voor low code automatisering. In gewoon Nederlands: Igus presenteert een volledig geïntegreerd aandrijfconcept, waarbij alles wat nodig is voor de beweging geïntegreerd is in de gewrichten van de robot. Met deze oplossing bouwt iedereen zijn eigen Scararobot met 3 vrijheidsgraden. Motor, encoder, krachtregeling en controller, alles is geïntegreerd. “Daarmee geven we constructeurs de kans met onze low cost automatiseringsoplossingen zonder hoge kosten in de toekomst van de servicerobots in te stappen”,

Kuka toont op de Hannover Messe de eerste resultaten van een nieuw besturingsplatform voor robots

zegt Stefan Niermann, in de directie van het familiebedrijf verantwoordelijk voor low cost automatisering. Igus start dit voorjaar met de levering van de Rebel. Dit is een typische cobot met een payload van 2 kilogram voor minder dan € 3.000. De cobot als

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 46 -


geheel, die voorzien is van smeervrije kunststof aandrijfcomponenten, weegt nog geen 10 kilogram en heeft een minimale levensduur van 2 miljoen cycli. Vliegende robots Festo werpt tijdens de Hannover Messe een blik vooruit op de toekomst van de interne logistiek in de industrie. Indoor-GPS in combinatie met Ultra Breedband Technologie (UWB) laten de BionicSwifts - de kunstmatige vogels van Festo - in een afgesloten ruimte vliegen zonder dat ze elkaar raken. Omdat elke BionicSwift is voorzien van een klein zendertje die signalen naar het zogenaamde anker uitzendt, weet het computersysteem hierachter altijd precies waar de vogel zich in de ruimte bevindt. Het computersysteem fungeert als navigatiesysteem voor de vogels. Hierin kunnen routes worden gepland. Wijken ze van de geplande route af, bijvoorbeeld onder invloed van thermiek of wind, dan wordt de route gecorrigeerd. De UWBtechnologie zorgt voor een veilige communicatie, ook als het zichtcontact onderbroken is. Festo zegt dat door de slimme koppeling van een vliegend object met een GPS-routesysteem je in de toekomst interne logistiek verder kunt optimaliseren. Vliegende robots kunnen bijvoorbeeld het materiaal naar de bewerkingsmachines brengen. Zo kun je de inzet van de beschikbare ruimte in de fabriek verder optimaliseren.

Festo ziet drones als vliegende robots materialen naar machines brengen

Netwerken met bezoekers op Hannover Messe De Hannover Messe vindt ook dit jaar digitaal plaats, van 12 tot en met 16 april. Nieuw in deze editie is dat bezoekers ook kunnen netwerken met andere bezoekers. Elke bezoeker krijgt, zodra hij zich registreert, een eigen dashboard waarop hij z’n interesses kan aangeven. Op basis daarvan zoekt het registratiesysteem naar passende matches. De beursorganisatie wil dit systeem volgend jaar inzetten als er een hybride variant van de Hannover Messe plaatsvindt. Hannover Messe 2021 [https://www.hannovermesse.de/en/]

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 47 -


maakbedrijven en tussen de maakbedrijven.

komende jaren de concurrentieslag om de

Het wordt druk in de cloud. Hier voltrekt zich

3D

DE SLAG OM DE CLOUD CADCAM SOFTWARE 3DEXPERIENCE WORLD 2021 ONLINE EDITIE

SolidWorks blijft desktoplicenties verkopen, maar nestelt zich ondertussen alsmaar steviger in de cloud. En daar draait het uiteindelijk om de connectie tussen mensen. En de diensten die ze aanbieden en afnemen. Dassault Systèmes haalde onlangs

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 48 -

alles uit de kast om de meer dan 37.000 engineers die zich hadden aangemeld voor 3DExperience World 2021 te laten ervaren hoe een digitaal event kan zijn. Want als de pandemie, die sinds de 2020 editie in Nashville de wereld in zijn greep houdt, iets heeft geleerd, is het wel dat we anders met elkaar zijn gaan communiceren en samenwerken. De


3DEXPERIENCE WORKS

PLATFORM VERBINDT MENSEN

DIE VRAGEN MET PARTIJEN DIE IETS LEVEREN

cloud speelt in die nieuwe manier van samenwerken een essentiële rol. “Met platformen maken we innovatie eenvoudiger en toegankelijker voor iedereen die bij een project betrokken is”, zegt Bernard Charlès, CEO van Dassault Systèmes. Winnaars en wake-up call Dat is de maakindustrie gaan beseffen, vult SolidWorks CEO Gian Paolo Bassi aan, verwijzend naar een studie door consultancybureau McKinsey. De winnaars in deze pandemie zijn de bedrijven die al gestart waren met digitalisering. “En het is een wake-up call voor wie nog niet gestart is”, aldus Bassi. Niemand wordt gedwongen. Maar bedrijven die niet meegaan in deze ontwikkeling, moeten beseffen dat de digitalisering versnelt en dat ze op een dag ontdekken dat ze zijn achtergebleven, waarschuwt hij. Bassi geeft twee voorbeelden: een gebruiker van 3D Experience Works wist met hulp van Delmia Works, een van de tools op het platform, binnen vijftien weken een magazijn in te

richten als een class A cleanroom voor de productie van 10 miljoen Covid-19 testkits per maand. En Tiniko Korea, dat implantaten voor ruggenwervels produceert in een titanium-nikkel legering en daarin geheugenmetaal verwerkt, gebruikt de Simuliatool op het platform voor simulaties. Daarmee verkorten de Koreanen de ontwikkeltijd van implantaten. “De toekomst gaat verder dan CAD en SolidWorks”, zegt Suchit Jain, Vice President Strategy and Business Development. Exponentiële technologieën betekenen op zichzelf nog geen vooruitgang. Dat gebeurt pas als ze toegankelijk worden voor gebruikers. “Dat doen wij dus.” En dat gebeurt via de cloud. Waarom de cloud nodig is Digitalisering dringt door in alle onderdelen van het maakproces. En sommige dingen kun je alleen in de cloud doen, meent Suchit Jain. Generative design bijvoorbeeld vergt veel computerrekenkracht. Kunst‐ matige Intelligentie net zo. “We

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 49 -

hebben het platform nodig om de voordelen van het Internet of Things, van AI en van robotica te kunnen benutten.” Offworld AI is hier een voorbeeld van. Offworld AI werkt aan een robotplatform dat niet alleen op de aarde maar in de toekomst ook op de Maan, Mars en andere planeten ingezet gaat worden. Honderden, duizenden robots die autonoom samenwerken, zichzelf configureren en de juiste beslissingen nemen. Machine Learning, kunstmatige intelligentie, speelt hierin een cruciale rol. “De robots maken straks zelf de afweging welke kennis en hardware ze nodig hebben om de taak aan te kunnen die gedaan moet worden”, aldus Jim Kerevala, CEO van de Amerikaanse start-up. Dergelijke software kan eigenlijk niet meer zonder de cloud. En dan is er nog het punt van samenwerken. Zowel bij innovatieprojecten als bij het maken is er steeds meer samenwerking tussen partijen. Dan wordt het cruciaal dat iedereen met de meest recente data en versie van


helemaal gaat verdringen. “Ik ben er niet zeker van dat dit vervangen gaat worden door Zoom meetings en dat soort zaken.”

“Mensen met behoeften koppelen aan mensen met de mogelijkheid om te leveren. Dat is de transactiewaarde van de Marketplaces.”

een product werkt. “Terwijl ik aan mijn ontwerp werk, werken nog vijf anderen eraan”, zegt Suchit Jain. Data in de cloud zorgen ervoor dat iedereen de meest recente data gebruikt. Studenten en makers Met de integratie van de volledige SolidWorks 2021 versie in het 3DExperience Works portfolio, dat op het 3DExperience platform draait, zet de softwareontwikkelaar een belangrijke stap in de uitrol van de platformstrategie. In de loop van de komende maanden worden hier nog een speciale studenten- en for makers licentie aan toegevoegd. Voor $60 respectievelijk $99 per jaar krijgen studenten respectievelijk makers toegang tot het platform. Dat gaat verder dan het gebruiken van de tools zoals SolidWorks, geeft Suchit Jain aan. Het gaat ook verder dan wat de huidige studentenlicentie biedt. De community waar ze toegang tot krijgen is minstens zo belangrijk, vindt Suchit Jain. Studenten krijgen straks via het platform toegang tot vacatures van bedrijven. Ook makers krijgen

toegang tot de wereldwijde community om hun innovaties te versnellen. Het nieuwe samenwerken Het 3DExperience Works portfolio moet uitgroeien tot het cloudplatform waar alle partijen uit het ecosysteem van ontwikkeling en productie elkaar ontmoeten en samenwerken. “We zien in de Covid19 pandemie een versnelling van de adoptie van nieuwe manieren van samenwerken. Ons visibility dashboard op het platform kan daarbij helpen”, aldus Suchit Jain. Online overleggen, wat nu nog via Zoom en Teams wordt afgehandeld, gebeurt straks via de 3DExperience Works cloudoplossing. Zichtbaarheid, elk moment, overal ter wereld, via elk device: dat is de kracht van het beveiligde en onder andere lokaal in Europa gehoste 3DExperienceplatform. De manier van productontwerpen zal veranderen: meer samenwerken, minder bij de andere over de schutting gooien. Suchit Jain verwacht overigens niet dat het online samenwerken de small talks bij de koffieautomaat

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 50 -

Nieuwe verdienmodellen Gian Paolo Bassi ziet het platform ook als een katalysator voor vernieuwing van verdienmodellen. De Marketplaces die Dassault Systèmes twee jaar geleden al gelanceerd heeft, krijgen een sterke positie in het platform. Ze zullen geïntegreerd worden in het 3DExpierence Works portfolio. Gian Paolo Bassi zegt hierover: “Sofware as a Service, SaaS, helpt nieuwe verdienmodellen creëren. Onze Marketplaces worden de ecommerce extensies voor onze cliënten.” Engineers en productontwikkelaars krijgen zo met enkele muisklikken een nieuw inkoopkanaal tot hun beschikking. Maakbedrijven krijgen op hun manier direct contact met de engineer. Voor hen is het een nieuw verkoopkanaal. Er zit nog meer aan te komen, onthulde Gian Paolo Bassi in zijn Ask me Anything kwestie met de media. Er komt een jobfair op het platform. Niet alleen voor de studenten. Je kunt in de toekomst ook voor een moeilijke klus een ervaren SolidWorks engineer inhuren. Platforms geven de gebruikers met click and buy toegang tot dat wat ze nodig hebben, tegen een klein percentage voor SolidWorks. Zoals Nescafé minder de koffie verkoopt en veel meer de beleving ervan inclusief de hardware en de service die hiervoor nodig is. “Het gaat erom dat we de mensen met vaardigheden koppelen aan de mensen die deze vaardigheden nodig hebben, inclusief de gereedschappen hiervoor.” Click and buy: of dat nu intern is of via het platform bij externe partijen, SolidWorks Vice President Suchit Jain ziet hier de toekomst in.


Spinner combineert precisie harddraaien met slijpen Lion Lasers verlaagt ruwheid AM-werkstukken met lasertechnologie

Met de nieuwe Microturn Grind zet Spinner een voor de Duitse fabrikant heel nieuw machineconcept in de markt: ultraprecisie harddraaien gecombineerd met zowel uitwendig als inwendig rondslijpen. Het harddraaislijpcentrum is voorzien van drie slijpspindels, naast de hoofd- en subspindel voor de draaibewerkingen. Spinner heeft op de EMO 2019 de Microturn geïntroduceerd: een draaifrees combinatie met in de meest uitgebreide versie een Y/B-as en overnamespil. Deze machine vormt de basis voor de Spinner Microturn Grind. Hierin is de B-as vervangen door drie slijpspindels.

slijpspindels voor het inwendig rondslijpen, een spindel voor bewerken in de hoofdspil, de ander voor bewerken in de subspil. De spindels voor inwendig slijpen halen een maximaal toerental van 90.000 omwentelingen per minuut. De slijpspindel voor het uitwendig slijpen is een built-in motortype met automatische precisie balancering. Sub micron nauwkeurig De slede waarop de beide spillen staan, positioneert met een resolutie van 0,0001. Spinner zegt dat hierdoor nauwkeurigheden in het sub micron bereik haalbaar zijn. Limas [www.limascnc.nl]

De slijpspindel voor uitwendig rondslijpen staat vast onder een hoek van 12 graden en bewerkt in de hoofdspil. Door de spil iets te kantelen, kunnen ook insteek slijpbewerkingen worden gedaan met in principe vlakslijpen, iets dat anders niet zou kunnen. Hieronder staan op de Z-as de beide

SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 - 51 -

Lion Lasers slaagt erin om met laserlicht de oppervlakteruwheid van 3D geprinte metalen onderdelen in tien minuten tijd te verbeteren tot Ra-waarden van 2 tot 3 micron. Voor Trivium Packaging in Deventer betekent dit een belangrijke stap naar de inzet van 3D metaalprinten voor de productie van gereedschappen zoals stempels. Het handmatig polijsten wat nu nodig is, kost namelijk kostbare doorlooptijd. De oppervlakteruwheid van de gereedschappen zoals deze uit de printer komen, is absoluut onvoldoende. Een Ra-waarde van 12 micron terugbrengen naar Ra 0,8 is echter arbeidsintensief. Via Hogeschool Windesheim is daarom contact gezocht met Lion Lasers, dat in Nederland industriële lasersystemen ontwikkelt. Na een aantal testen met verschillende parameters heeft men de oppervlakteruwheid tot Ra 2 micron kunnen verbeteren, terwijl de hardheid slechts marginaal hoger ligt.

Lion Laser Systems [www.lionlasers.com]


Collaboratieve Robot

COBOT Betrouwbaar • Veilig • Stabiel

Switch on the Future SOLUTIONS MAGAZINE 1/2021 Automatiseringspartner voor de industrie - 52 Dormac Cobots | Doosan Robotics | Breeuwhamer 25 l 1648 HG De Goorn | info@dormac-cobots.nl | www.dormac-cobots.nl


Turn static files into dynamic content formats.

Create a flipbook
Issuu converts static files into: digital portfolios, online yearbooks, online catalogs, digital photo albums and more. Sign up and create your flipbook.