Excursiegids denemarken zweden 2014 by Tuin- en Landschapsinrichting

EXCURSIE 2014 | DENEMARKEN & ZWEDEN |

EXCURSIEGIDS DENEMARKEN & ZWEDEN Studierichting: Tuin- en Landschapsinrichting Onderwijsinstelling: Hogeschool Van Hall Larenstein Financiële ondersteuning: Tuin- en Landschapsinrichting Drukkerij: Repro Larenstein Velp

OPGESTELD DOOR: Ouren Hommel Anne de Jong Udin Verheij

IN SAMENWERKING MET: Ben ter Mull Brechtje Horsten Janneke Derksen Rianne Luring

Disclaimer: door de beperkte voorbereidingstijd zijn bronnen van internet vrijelijk gebruikt voor het vervaardigen van dit boekje. Hiervoor onze excuses, maar ook dank voor het gebruik.

VELP - 24 APRIL 2014

WELKOM >>

Hallo excursiereiziger! Dit jaar gaat de buitenlandexcursie naar Denemarken en zuidelijk Zweden. Hiervoor zullen lange afstanden moeten worden afgelegd met ons drakenschip De Bus. Dit geweldige vervoersmiddel zal ons door Denemarken en Zweden rijden zodat wij kunnen genieten van veel moderne en historische architectuur, tuinen landschapsarchitectuur. Onderweg kun je er uiteraard naar buiten kijken en genieten van al het schoons langs de wegen of kiezen voor een relaxte power-nap, maar je kunt deze spannende excursiegids natuurlijk ook doorlezen.

Deze excursiegids is een product van drie vierdejaars studenten in samenwerking met de organisatoren van de excursie, met bijdragen van de meeste deelnemers. Behalve algemene reis- en contactinformatie, bevat deze excursiegids informatie over het landschap van Denemarken en Zweden en een grote collectie aan achtergrondinformatie over de te bezoeken projecten.

Veel leesplezier en een fantastische reis toegewenst!

INHOUDSOPGAVE >>

WELKOM 3

1| DANMARK 1.1| Kaart Denemarken en Kopenhagen 1.2| Er was eens... 1.3| Van oneindige akkers tot dodelijke kliffen

6 8 12 14

1| DANMARK 1.1| Kaart Denemarken en Kopenhagen 1.2| Er was eens... 1.3| Van oneindige akkers tot dodelijke kliffen

6 8 12 14

2| SVERIGE 2.1| Kaart Zweden 2.2| Er was eens... 2.3| Van ondoordringbare bossen tot romantische kustlijnen

22 24 26 28

2| SVERIGE 2.1| Kaart Zweden 2.2| Er was eens... 2.3| Van ondoordringbare bossen tot romantische kustlijnen

22 24 26 28

36 38 44 54 56 60 66 74 76 78 80 83

86 88 89 94 96

BRONNENOVERZICHT LEGE KLADBLADEN

100

BRONNENOVERZICHT LEGE KLADBLADEN

100

HOOFDSTUK 1 | DANMARK | HOE IS HET KONINKRIJK DENEMARKEN ONTSTAAN? IN DIT HOOFDSTUK ZITTEN HANDIGE KAARTEN EN KUN JE INFORMATIE LEZEN OVER HET LAND EN HAAR LANDSCHAPPELIJKE KENMERKEN.

1.2 ER WAS EENS... >>

DANMARK

Svend I Tveskæg (Sven Gaffelbaard) was de zoon en troonopvolger van Harald. Hij heerste over Denemarken van ca.987 AD - 1014 AD. Svend wilde zijn macht echter uitbreiden en invadeerde Engeland in 1013 AD. Hier was hij koning tot zijn dood in 1014 AD. Afb. 1.21 | Gorm den Gamle (Gorm de Oude)

Lang, lang geleden leefde Gorm den Gamle (Gorm de Oude). Hij wordt beschouwd als de eerste koning van Denemarken. Gorm heerste van ca.936 AD - 958 AD. Samen met zijn vrouw Thyra kreeg hij onder andere een zoon genaamd Harald. Harald zou later de kroon overnemen en kreeg de bijnaam Harald Blåtand (Harald Blauwtand). Gezegd wordt dat dit te danken was aan de rotte tand in zijn mond. Tijdens zijn heerschappij van 958 AD ca.987 AD woonde koning Harald in de nu meer dan duizend jaar oude vikingburcht in Trelleborg, een soort longhouse (afb.1.22).

Gorm den Gamle

500

600

Beginnende verstedelijking 12

700

Harald II, een van de zoons van Svend, heerste over Denemarken van 1014 AD 1018 AD. Over hem is vrij weinig bekend, behalve dat hij jong gestorven is. Zijn broer, Knud den Store (Knoet de Grote) voer in 1016 AD uit aan het hoofd van een vloot van 200 vikingschepen om Engeland opniew te veroveren. De invasie zou 14 maanden duren voordat Knud zich uiteindelijk koning van Engeland kon noemen [1016 AD - 1025 AD]. Kort hierna stierf zijn broer Harald II en nam hij de troon van Denemarken over [1018 AD - 1035 AD]. Een aantal jaren later onderwierp hij ook Noorwegen en delen van Zweden aan zijn heerschappij [1028 AD - 1035 AD].

Harald Blåtand

800

900

Svend Tveskæg Harald II

1000

1100

Knud den Store

Gorm den Gamle

1200

500

Viking-tijdperk

600

Beginnende verstedelijking 12

700

Harald Blåtand

800

900

Svend Tveskæg Harald II

1000

Viking-tijdperk

1100

Knud den Store

1200

Op 5 juni 1849 kreeg Denemarken een grondwet en het land een constitutionele monarchie aan als besturingsvorm. Dit houdt in dat het koningshuis ongeveer dezelfde positie kreeg als dat nu het geval is in Nederland. Zo kwam er een parlement met een eerste en een tweede kamer. De huidig heersende koningin sinds 1972 is Margrethe II.

Afb. 1.22 | Resten van een ‘longhouse‘ in Trelleborg

Rond het jaar 1300 AD smolten de koningshuizen van Denemarken, Noorwegen en Zweden samen. Dit leidde tot de Unie van Kalmar in 1397 (een vereniging van de Scandinavische koninkrijken onder één monarch). Na conflicten met Zweden viel de Unie uiteen in 1523. De laatste resten van de Unie van Kalmar bleven bestaan tot 1536 toen Noorwegen een provincie van Denemarken werd. Pas in 1814 zou Noorwegen weer een zelfstandige staat worden met een eigen grondwet.

In de loop der jaren ontstond een verdeling van Denemarken in diverse provincies en gemeentes. In 2007 is echter besloten om deze 13 provincies tot 5 regio’s samen te smelten. Tegelijkertijd werden de 271 gemeentes ook tot 98 samengevoegd. Hierdoor ontstond een draagkrachtige financiële positie voor elk van de regio’s die nu elk minimaal 20.000 inwoners telden.

Afb. 1.22 | Resten van een ‘longhouse‘ in Trelleborg

Denemarken als Noorwegen een provincie

Denemarken als Vijf Deense regio’s

constitutionele monarchie

Noorwegen een provincie

van Denemarken

Noorwegen zelfstandig

1400

1500

1600

1700

Noorwegen zelfstandig

Koninging Margrethe II

Unie van Kalmar

1300

Vijf Deense regio’s

constitutionele monarchie

1800

1900

2000

Koninging Margrethe II

Unie van Kalmar

2100

1300

1400

1500

1600

1700

1800

1900

2000

2100

1.3 VAN LANDBOUW TOT KLIFFEN >>

DANMARK

DANMARK Officiële landstaal Hoofdstad Belangrijke steden Oppervlakte Inwoners Munteenheid Tijdsverschil Web | Code | Tel.

Deens København Århus, Aalborg, Odense 42.434 km2 5.529.888 (juli 2011) Deense kroon (DKK) +0 dk | DK | +45

DANMARK Officiële landstaal Hoofdstad Belangrijke steden Oppervlakte Inwoners Munteenheid Tijdsverschil Web | Code | Tel.

Deens København Århus, Aalborg, Odense 42.434 km2 5.529.888 (juli 2011) Deense kroon (DKK) +0 dk | DK | +45

In dit hoofdstuk wordt het landschap van Denemarken van akker tot dodelijke kliffen beschreven. Het geeft inzicht op de ontstaanswijze en de verschillende lagen van het landschap. Het Deense koninkrijk wordt gekenmerkt door glooiende heuvels, groen platteland, uitgestrekte bossen, witte zandstranden en talloze eilanden. GEOLOGIE EN WATERSYSTEMEN Denemarken is het zuidelijkste Scandinavische land. Het grootste deel van Denemarken, Jylland ligt als een schiereiland vast aan het Europese land. Naast Sjælland en Fyn telt Denemarken 441 eilanden die gezamenlijk een kustlijn van 7.314 km hebben. Het landschap, met een oppervlakte van 42.434 km2, bestaat voor het overgrote deel uit laagland. Stuwwallen Denemarken is globaal onder te verdelen in 4 geologische deelgebieden. ZuidwestJylland word gekenmerkt door heuvels en oude stuwwallen uit de voorlaatste ijstijd (Saalien), en smeltwater uiterwaarden van de laatste ijstijd (Weichsel) (I). Uit de laatste ijstijd stamt de jonge stuwwal in het midden van Jylland (IIa). In het oostelijke deel ligt het hoogste punt van Denemarken Yding Skovhøj met 173 m. De stuwwal op Jylland is zand-en kiezelhoudend. Op de eilanden Sjælland en Fyn is de stuwwal voornamelijk kleiachtig en kalk16

houdend (IIb). Het noordelijke deel van Jylland word gekenmerkt door uitgestrekte maritieme afzettingen tot aan de stuwwal randen (III) (afb.1.31). III

IIa

I IIb

Afb. 1.31 | De geologishe deelgebieden

Door de geologische processen heeft dit geleid tot verschillende bodemeigenschappen variërend van kalksteen, leem, klei en zandgronden. Verspreid over het hele land liggen vele kleine en grote zwerfstenen, overblijfselen van verschillende ijstijden. Kliffen De kliffen bestaan uit overblijfselen van kalkhoudende klei met daarin schelpen die door de druk van de gletsjers worden verdicht tot kalksteen en omhoog worden geduwd. De kalksteen ligt in een strook van noord- Jylland tot aan oost- Sjælland. Toen het ijs smolt aan het einde van de laatste ijstijd zijn verschillende kliffen ontstaan waar onder de bekendste Møns Klint. Door de zee erodeert het krijt met grote

houdend (IIb). Het noordelijke deel van Jylland word gekenmerkt door uitgestrekte maritieme afzettingen tot aan de stuwwal randen (III) (afb.1.31).

III

IIa

IIb

Afb. 1.31 | De geologishe deelgebieden

gevolgen. Zo ook in januari 2007 toen er een grote aardverschuiving plaats vond en een deel van de klif in zee viel (afb.1.32).

genwater af. Gudenåen is de langste in het land met 158 km en Skjern Å 94 km.

gevolgen. Zo ook in januari 2007 toen er een grote aardverschuiving plaats vond en een deel van de klif in zee viel (afb.1.32).

Veel van de beken zijn sterk beïnvloed door mensen. Veel beken zijn gekanaliseerd, gestuwd of worden gebruikt voor waterwinning. Hierdoor zijn veel beekmilieus niet meer in optimale conditie. De afgelopen jaren heeft de overheid ingezet om dit te verbeteren en zijn er meerderen rivierherstelprojecten geweest (afb.1.33).

Afb. 1.32 | Aardverschuiving in Borre, 2007

Natuurlijke hulpbronnen De hoeveelheid natuurlijke hulpbronnen waar Denemarken over beschikt is klein. Denemarken moet daarom vrijwel alle grondstoffen invoeren. De activiteiten die van enig belang zijn voor de mijnbouw zijn de winning van o.a. zout, graniet, kalk, klei, zandsteen en zwavel. Sinds 1972 word er voor de kust van Denemarken aardolie gewonnen, en in 1984 is de productie van aardgas uit de Noordzee van start gegaan. Beken en rivieren Denemarken heeft vele beken, maar slechts twee echte rivieren. Dit zijn Gudenåen en Skjern Å. Beide bevinden zich op het schiereiland Jylland en ontspringen in het midden van het land. Skjern Å is qua volume de grootste rivier van Denemarken en voert ongeveer een tiende van het re-

genwater af. Gudenåen is de langste in het land met 158 km en Skjern Å 94 km. Veel van de beken zijn sterk beïnvloed door mensen. Veel beken zijn gekanaliseerd, gestuwd of worden gebruikt voor waterwinning. Hierdoor zijn veel beekmilieus niet meer in optimale conditie. De afgelopen jaren heeft de overheid ingezet om dit te verbeteren en zijn er meerderen rivierherstelprojecten geweest (afb.1.33).

Afb. 1.32 | Aardverschuiving in Borre, 2007 Gudenåen Skjern Å

Afb. 1.33 | De grooste beken en rivieren

NETWERKEN De Deense ruimtelijke ordening heeft als basis een duidelijk onderscheid tussen stad en land, en de relatie tussen wonen, werken en infrastructuren met respect voor de natuur en het milieu. Er is ingezet op het verhogen van de kwaliteit van de huisvesting, gemakkelijke toegang tot de natuurlijke en culturele ervaringen, en een goede balans tussen groei en de natuur- en milieubescherming. 17

Gudenåen Skjern Å

Afb. 1.33 | De grooste beken en rivieren

Verstedelijking De meeste steden en dorpen in Denemarken zijn ontwikkeld op of langs handelsroutes, of op een locatie met grote landbouw arealen. De meeste steden kregen rond de middeleeuwen een echt stedelijk patroon. Sommige steden kennen hun oorsprong in de tijd van de Vikingen. Denemarken kent twee grootstedelijke regio’s op basis van de economische groei: regio-Oost Jylland en Øresund-regio. Hier liggen ook de twee grootste steden van Denemarken, Århus en København. Deze steden, en een aantal andere groeikernen, vormen samen de basis voor de regio’s. (afb.1.34).

Oost Jylland

Øresund-regio

Afb. 1.34 | Netwerk van Denemarken met twee grootstedelijke regios

Er is behoefte aan regionale steden die goed verbonden zijn met het vervoerssysteem. Deze kunnen het regionale concurrentievermogen en de kennismaatschappij versterken. 18

Afb. 1.35 | De stedelijke structuur van Kopenhagen, als stedelijke vingers

København samen met Øresund-regio zijn de drijvende kracht van het land. De regio wordt gekenmerkt door stedelijke vingers die het landschap insteken (afb.1.35).

Denemarken kent twee grootstedelijke regio’s op basis van de economische groei: regio-Oost Jylland en Øresund-regio. Hier liggen ook de twee grootste steden van Denemarken, Århus en København. Deze steden, en een aantal andere groeikernen, vormen samen de basis voor de regio’s. (afb.1.34).

Sjælland, inclusief København, is een groot samenhangend stedelijk gebied met ruim woon- en werkverkeer. Oost- Jylland heeft zich ontwikkelt tot een samenhangend geheel door de bevolkingsgroei van de afgelopen eeuw. Infrastructuren Denemarken is relatief klein qua oppervlakte maar kent een goed ontwikkelend vervoerssysteem. Het belangrijkste vervoerssysteem in Denemarken is de verbinding met de Europese buren langs twee assen, de noord-zuid as en west-oost-as. Een van de belangrijkste corridors loopt van de Deens-Duitse grens in het zuiden tot het noorden van Jylland, waar het in verband staat met veerverbindingen naar Zweden

Oost Jylland

Øresund-regio

Afb. 1.34 | Netwerk van Denemarken met twee grootstedelijke regios

Er is behoefte aan regionale steden die goed verbonden zijn met het vervoerssysteem. Deze kunnen het regionale concurrentievermogen en de kennismaatschappij versterken. 18

Afb. 1.35 | De stedelijke structuur van Kopenhagen, als stedelijke vingers

København samen met Øresund-regio zijn de drijvende kracht van het land. De regio wordt gekenmerkt door stedelijke vingers die het landschap insteken (afb.1.35). Sjælland, inclusief København, is een groot samenhangend stedelijk gebied met ruim woon- en werkverkeer. Oost- Jylland heeft zich ontwikkelt tot een samenhangend geheel door de bevolkingsgroei van de afgelopen eeuw. Infrastructuren Denemarken is relatief klein qua oppervlakte maar kent een goed ontwikkelend vervoerssysteem. Het belangrijkste vervoerssysteem in Denemarken is de verbinding met de Europese buren langs twee assen, de noord-zuid as en west-oost-as. Een van de belangrijkste corridors loopt van de Deens-Duitse grens in het zuiden tot het noorden van Jylland, waar het in verband staat met veerverbindingen naar Zweden

en Noorwegen. Een tweede noord-zuid corridor verbindt het oostelijke deel van Denemarken (Sjælland) naar de buurlanden. Van Helsingør in het noorden, en de vaste verbinding tussen Malmö en København verbindt het land met Zweden. Naar het zuiden sluit het de Deense vervoerssysteem aan op Duitsland door verschillende veerverbindingen over de Fehmarn.

Afb. 1.36 | De Öresundsbrug

Veerboot- en brugverbindingen spelen een belangrijke rol in het Deense transportsysteem wegens de vele eilanden. De meeste bekende brugverbindingen is de Øresundsbron van het Deense Øresundsbroen en het Zweedse Öresundsbron (afb.1.36).

LANDBOUW EN INDUSTRIE Economisch gezien scoort Denemarken hoog in vergelijking tot andere Europese landen. Door de moderne industriële Deense economie is er een breed aanbod aan producten en kent het land een prominente dienstensector. Traditioneel kent

Denemarken grote bedrijven in de scheepvaart-, de handels- en de brouwerijsector. Omdat Denemarken zich profileert als de toegangspoort naar de overige Scandinavische landen heeft de regering ingezet op de verbetering van de infrastructuur. Landbouw Voor de industriële revolutie was Denemarken een echt landbouw land. Toch heeft het land door de landbouw, dat 66% van het landoppervlakte beslaat, zijn landelijk karakter grotendeels behouden. De landbouw produceert 3 keer de behoefte voor het land zelf en dit wordt vooral geëxporteerd naar landen in de Europese Unie. Belangrijke producten zijn aardappelen, suikerbieten en koolzaad. De graanopbrengst loopt terug en wordt vooral gebruikt voor het produceren van veevoer of als grondstof voor bierbrouwerijen. Denemarken is Europa ‘s koploper in de biologische landbouw (afb.1.37).

Afb. 1.36 | De Öresundsbrug

Afb. 1.37 | Heuvelachtige landbouwgronden 19

Denemarken is een van de grootste producenten van veeteeltproducten. Onder andere vlees, leer, melk en kaas wordt op grote schaal geëxporteerd. De meeste bedrijven zijn vrij klein met minder dan 20 ha grond. Door toenemende mate worden de landbouwgronden ingezet voor nevenfuncties zoals natuur en recreatie. De bosbouw is ‘s werelds grootste exporteur van kerstbomen.

NATUUR EN LANDSCHAP Het landschap van Denemarken heeft een ingrijpende verandering doorgemaakt de afgelopen 200 jaar. Ooit was het land dichtbebost. Nu bestaat 66 % uit landbouw en 13 % uit bebouwing en infra. De Denen waren de eerste in Europa die zijn gaan inzetten op natuurbehoud. Tegenwoordig bestaat nog maar 12% van het landoppervlakte uit bos en 9% uit beschermde natuur. Dit bestaat uit graslanden, duinen, kust, weiden, heide, moerassen en meren (afb.1.38).

Afb. 1.38 | Natuurgebieden / natura 2000 gebieden 20

Flora Door de ontbossing zijn bijna alle eikenbossen verdwenen. De bossen bestaan nu voornamelijk uit Berken, Beuken, (de nationale boom) en diverse naaldbossen. Met name Jylland kent een groot areaal aan naaldbomen. Door de ligging van de bossen, bomen en hagen verspreid in het landschap wordt het beleeft als een groene oase. (afb.1.39).

Afb. 1.39 | Heuvelachtig landschap bij Aalburg

De westkust van Denemarken is vergelijkbaar met de Nederlandse waddenkust. Langs de kust van de Noordzee, vinden we bossen met (aangeplante) dennen en sparren. Daartussen groeit o.a. helmgras dat de duinen beschermt. Het noordelijk deel van Jylland bestaat uit uitgestrekte heidevelden. Aan de noordwest zijde van Jylland zijn, door slechte afwatering, uitgestrekte hoogveenmoerassen ontstaan.

Afb. 1.38 | Natuurgebieden / natura 2000 gebieden 20

Afb. 1.39 | Heuvelachtig landschap bij Aalburg

De vegetatie op de kalksteengronden verschilt in het land. Er komen ongeveer 1500 plantensoorten voor. Dit is vergelijkbaar met Nederland (afb.1.310).

In totaal komende er meer dan 350 vogelsoorten voor in het land. Veel voorkomende vogels zijn verschillende soorten kustvogels en steltlopers, de raaf, zeearend, patrijs, fazant en eend. Het aantal ooievaars is in de loop der jaren sterk afgenomen.

De vegetatie op de kalksteengronden verschilt in het land. Er komen ongeveer 1500 plantensoorten voor. Dit is vergelijkbaar met Nederland (afb.1.310).

Afb. 1.310 | Noordelijk deel van Denemarken met

kuststrook

Fauna In de beschermde natuurparken komt voornamelijk grof wild voor dat bestaat uit reeën, edelherten en de ingevoerde damherten en sikaherten. In de heide- en duingebieden leven vele hazen, konijnen, patrijzen en fazanten. Kiene rovers zoals de marter, de das, de otter en de vos komen ook voor.

In de zeeën van Denemarken komt naast de gewone zeehond ook de grijze zeehond voor als zeeroofdier. In de rivieren en beken kan gevist worden naar o.a. forel, sneep, baars en snoek. Zeevissers vangen veel kabeljauw, geep, zeeforel, koolvis, griet en haring.

HOOFDSTUK 2 | SVERIGE | WIL JE MEER WETEN OVER ZWEDEN? IN DIT HOOFDSTUK KUN JE ONTDEKKEN HOE HET LAND EN HAAR LANDSCHAP OOIT ZIJN ONTSTAAN TOT WAT ZE NU IS. DAARNAAST VINDT JE HANDIGE KAARTEN OM JE TE KUNNEN ORIﾃ起TEREN.

2.2 ER WAS EENS... >>

SVERIGE

Afb. 2.21 | Erik Segersäll (Erik de Overwinnaar)

Lang geleden, rond 995 AD, regeerde Erik Segersäll (Erik de Overwinnaar) en werd door velen beschouwd als een koning. Hij regeerde over de gebieden van Svealand, Östergötland en Västergötland. Op deze manier verenigde hij het middeleeuwse Zweden onder zich.

In de huidige tijd wordt deze verdienste echter aan zijn zoon Olof Skötkonung (Olaf Schatkoning) die regeerde van 995 AD - 1022 AD. In 999 AD vocht hij met de Deense heerser Sven Gaffelbaard en de Noorse koning Olaf I die werd verslagen en gedood. Hierdoor kwam een deel van Trønderlag (Noorse provincie) in handen van de Zweedse Olof Skötkonung. Hij had zijn bijnaam ‘schatkoning’ te danken aan het feit dat hij de eerste Zweedse munten liet maken door Engelse muntmeesters.

Afb. 2.22 | De eerste Zweedse munt 26

In 1018 probeerden Zweedse en Noorse edelen een vrede tussen Noorwegen en Zweden te bemiddelen en te bezegelen door een huwelijk van Olaf II van Noorwegen met Olafs dochter Ingrid. Olaf wil daar niets van weten en dreigde de Noorse bemiddelaars te verbannen. De zoon van Olof, Anund Jakob ‘Kolbränna’ (Anund Jacob de Kolenbrander) regeerde van ca. 1022 AD - 1050 AD. Hij kreeg zijn bijnaam omdat hij de huizen van wetschenders liet verbranden. In 1026 raakte Anund in gevecht met Knud den Store (Knoet de Grote) van Denemarken en Engeland. Dit gevecht verloor hij echter, wat leidde tot de verbanning van zijn compagnon en zwager, Olaf II van Noorwegen. Na de dood van Anund werd zijn stiefbroer Emund de koning van Zweden. Door zijn oudere leeftijd kreeg hij de bijnaam Emund den Gamle (Emund de Oude). Samen met koning Sven II van Denemarken markeerde hij de grenzen tussen Zweden en Denemarken. Doordat de zoon van Emund

Afb. 2.23 | Het graf van Anund Jakob ‘Kolbränna’

Afb. 2.21 | Erik Segersäll (Erik de Overwinnaar)

Afb. 2.22 | De eerste Zweedse munt 26

Afb. 2.23 | Het graf van Anund Jakob ‘Kolbränna’

tijdens een mislukte expeditie door de lokale bevolking was vergiftigd, was hij de laatste koning uit het Huis Munsรถ. In de jaren hierna regeerden verschillende huizen over Zweden. In volgorde zijn dit: Afb. 2.24 | Emund den Huis van Stenkil, Gamle (Emund de Oude) Huis van Sverker, Huis van Bjelbo en Huis van Mecklenburg. Hierna begon de Unie van Kalmar waardoor er gezamelijke vorsten waren over de Scandinavische landen. Zweden verliet de Unie aan het begin van de 16e eeuw en verkeerde vele jaren bijna permanent in staat van oorlog met haar buren.

Sinds 1809 is Zweden een constitutionele monarchie, dat wil zeggen dat in dat jaar het koninkrijk een grondwet kreeg. Dit is de oudste in Europa die nog van kracht is. In de 17e en 18e eeuw kende Zweden zijn Gouden Eeuw en werd het grondgebied met wapengeweld uitgebreid. In die tijd was Zweden twee keer zo groot als nu zoals op onderstaande afbeelding (afb.2.25) te zien is. Zweden telt 21 provincies die elke een vertegenwoordiger van de Staat hebben. Daarnaast zijn er totaal 290 gemeenten te vinden waarvan de gemeente Gotland tevens de bevoegdheden van de provincieraad uitoefent.

Afb. 2.25 | Het Zweedse koningsrijk rond de 18e eeuw

Afb. 2.25 | Het Zweedse koningsrijk rond de 18e eeuw 27

2.3 VAN BOSSEN TOT KUSTLIJN >>

ZWEDEN

ZWEDEN Officiële landstaal Hoofdstad Belangrijke steden Oppervlakte Inwoners Munteenheid Tijdsverschil Web | Code | Tel.

Zweeds Stockholm Göteborg, Malmö,Uppsala 449.964 km2 9.088.728 (juli 2011) Zweedse kroon (SEK) +0 se | SWE | +46

ZWEDEN Officiële landstaal Hoofdstad Belangrijke steden Oppervlakte Inwoners Munteenheid Tijdsverschil Web | Code | Tel.

Zweeds Stockholm Göteborg, Malmö,Uppsala 449.964 km2 9.088.728 (juli 2011) Zweedse kroon (SEK) +0 se | SWE | +46

Norrland

ALGEMEEN Grote delen van Zweden kennen een landschap met veel ongerepte natuur. Het land heeft een oppervlakte van 449.964 km2 en is zeer langgerekt. Het loopt van de poolcirkel tot aan de Duitse Oostzeekust.

Zweden is het grootse Scandinavische land. Binnen dit hoofdstuk wordt het landschap van bossen tot kustlijn beschreven. Het geeft inzicht op de ontstaanswijze en de verschillende lagen van het landschap. Het Zweedse koninkrijk word gekenmerkt door uitgestrekte naaldbossen op vlak tot glooiend gronden met talloze meren. ALGEMEEN Grote delen van Zweden kennen een landschap met veel ongerepte natuur. Het land heeft een oppervlakte van 449.964 km2 en is zeer langgerekt. Het loopt van de poolcirkel tot aan de Duitse Oostzeekust.

Scealand

Zweden kan landschappelijk worden opgedeeld in drie landsdelen, die zijn opgedeeld in 25 landschappen (landskap). De drie landsdelen bestaan uit Norrland in het noorden, Svealand in het midden en Götaland in het zuiden. Tijdens de excursie verblijven we in het zuidelijk deel van Götaland (afb.2.31). Norrland is het bergachtige gedeelte van Zweden, met rivieren en meren. Het omvat twee derde van Zweden. Het middendeel, Svealand is opener en is minder ongerept. Hier ligt ook de hoofdstad Stockholm. Meer landinwaarts bevinden zich vele landbouwgronden die worden afgewisseld door dichte bossen en moerassige hoofdvlakken. Götaland, waar de meeste mensen wonen, kent een gevarieerd landschap met in het 30

Norrland

Götaland

Afb. 2.31 | De drie landschapsdelen van Zweden

zuiden landbouwgronden en beukenbossen. Daarnaast zijn er uitgestrekte wouden op stenige gronden die nauwelijks geschikt zijn voor de landbouw. De kust is relatief vlak met soms lange zandige stranden. Verder wordt de kust gekenmerkt door veel eilandjes en inhammen.

Götaland

Afb. 2.31 | De drie landschapsdelen van Zweden

De landskap zijn een historische indeling van Zweden, maar hebben geen bestuurlijke functie meer. Ze zijn echter nog steeds belangrijk op het gebied van cultuur en folklore, streektaal, toerisme, geografie.

GEOLOGIE EN WATERSYSTEMEN Geologisch gezien heeft Zweden een zeer oude ondergrond. Verspreid door het land komen verschillende kristallijn gesteenten (graniet en gneis) aan de oppervlakte zonder bedekt te zijn door jongere afzettingen. Het oudste gesteente is circa 2,7 miljard jaar oud. Tijdens het vroege paleozoïcum werden sedimentlagen op dit gesteente afgezet die later door erosie grotendeels verdwenen zijn. De eilanden Öland en Gotland zijn hier nog overblijfselen van. IJstijd De laatste ijstijd (Weichsel) heeft met name zijn sporen achtergelaten in het landschap. Het landijs schoof in westelijke richting de reeds aanwezige valleien uit waardoor er grote afzonderlijke hoogvlaktes ontstonden. Op plekken waar de gletsjers hard gesteende tegen kwamen moest het ijs wijken. Een van deze punten is de Kebnekaise berg. Deze is de hoogste berg van Zweden, ligt in Norrland, en is ruim 2100 meter hoog. Toen het ijs zich terugtrok bleven er stroken van zand en grind achter. Door smeltwater ontstonden er langgerekte heuvelruggen die karakteristiek zijn voor het Zweedse landschap, met name in het zuiden van het land.

Götaland Het zuidelijke deel van Zweden, Götaland, kent een zeer gevarieerd landschap. Dwars door Götaland lopen enkele heuvelruggen. Vanaf Göteborg in de richting van Noorwegen bestaat echter een erg rotsachtige kust met veel eilandjes en diep het land ingaande inhammen. Natuurlijke hulpbronnen Zweden beschikt over een grote hoeveelheid natuurlijke hulpbronnen, waaronder naaldbossen, olie, kolen, waterkracht en ijzererts. Zweden voert dan ook niet veel grondstoffen in. De sectoren mijnbouw en bosbouw zijn de pilaren van de Zweedse economie. De ijzermijnen bevinden zich in het uiterste noorden. De productie uit deze mijnen is voornamelijk bestemd voor de export (afb.2.32). Door de naaldbossen en loofbossen kent Zweden zeer grote bosbouw- en houtindustrie. Deze industrie was in 2011 goed

Afb. 2.32 | De kopermijn in Falun 31

voor 11% van de totale Zweedse exportwaarde. Op de wereldmarkt is Zweden een belangrijke leverancier van producten uit de bosbouw.

Door de vele rivieren en het hoogteverschil heeft Zweden veel waterkrachtcentrales. Tegenwoordig is zo’n 15% van de nationale energie afkomstig van deze centrales. Veel centrales liggen in het noorden van het land.

Meren en rivieren De afwatering draagt nog steeds de stempel van de ijstijden. Vanaf de Noorse grens lopen verschillende rivieren min of meer parallel aan elkaar rechtstreeks naar de Botnische Golf en de Oostzee stromen. De grote rivieren Klarälven (720 km) en Dalälven (520 km) stromen door Midden-Zweden. Veel rivieren zijn rijk aan watervallen. De grootste is de 34 m hoge en 60 m brede Tannforsen in Jämtland.

Zweden wordt gekenmerkt door circa 96.000 kleinere bosmeren en grote en kleine voedingsrijke meren in open landschap. Door de uitschurende werking van het gletsjerijs zijn er in de valleien langwerpige meren gevormd. De meren beslaan 8% van de oppervlakte van Zweden. In het noorden van Götaland liggen 2 grote meren; het Vänern (5650 km² de grootste van Europa) en het Vättern (1893 km²) (afb.2.33).

Klarälven

Dalälven Vänern Vättern

Afb. 2.33 | De belangrijkste rivieren qua waterafvoer. De grootste afvoer in het Noorden.

NETWERKEN De Zweedse ruimtelijke ordening is gebaseerd op ongeveer honderd nationale doelen voor de toekomst. Zweden heeft gesteld dat deze doelen moeten bijdragen aan een duurzame samenleving in 2050. Hierin staan de thema’s transport, infra-

Klarälven

Dalälven Vänern Vättern

Afb. 2.33 | De belangrijkste rivieren qua waterafvoer. De grootste afvoer in het Noorden.

structuur, bebouwing en vooral economie en natuurlijke leefomgeving centraal.

Ook in Zweden kregen de plaatsen rond de middeleeuwen een echt stedelijk patroon.

structuur, bebouwing en vooral economie en natuurlijke leefomgeving centraal.

Ook in Zweden kregen de plaatsen rond de middeleeuwen een echt stedelijk patroon.

In de steden wordt ingezet op een multifunctionele stad. Waar de bevolking zich kan verplaatsen met de fiets, lopend of met het openbaar vervoer in plaats met de auto. Ook van en naar de stad wordt ingezet op snelle verbindingen in en tussen regio’s. Bij het bouwen van de woningen wordt ingezet op milieuvriendelijke gebouwen.

Daarnaast willen Zweedse steden leefbaar en aantrekkelijk zijn. Dan zijn goede ruimtelijke planning en duurzaam vervoer onontbeerlijk. In Zweden is het streven naar een duurzame samenleving, veel meer dan in Nederland.

Verstedelijking De inwoners wonen vooral in het zuidelijk deel van Zweden; daar bevinden zich de drie grootste steden: de hoofdstad Stockholm aan de oostkust, Göteborg aan de westkust en Malmö in het uiterste zuiden van het land (afb.2.34). De meeste steden en dorpen in het zuiden van Zweden zijn ontwikkeld aan de kust, op locaties van een handelsroutes, of op een locatie met grote landbouw arealen.

Infrastructuren Zweden beschikt, met name in het zuiden en midden, over een uitgebreid wegennet. De belangrijkste verbindingen met het dunbevolkte noorden worden gevormd door twee spoorlijnen en een autoweg. Het autotransport is het belangrijkste middel voor personen- en goederenvervoer. Zweden heeft één van de grootste spoorwegennetwerken van Europa (totale lengte 9930 km). De spoorlijnen zijn vooral belangrijk voor het goederenvervoer. Eerste spoorwegpakket van Zweden is geopend in 1856. De rol van de spoorwegen is veranderd in de afgelopen decennia. De regionale reizen zijn toegenomen en het transport over het spoor is gegroeid.

Voor de binnenscheepvaart, van belang voor het vervoer van ertsen, olie en steenkool, is een uitgebreid net van kanalen aangelegd.

Afb. 2.34 | Bevolkingsdichtheid Zweden

Afb. 2.34 | Bevolkingsdichtheid Zweden 33

LANDBOUW EN INDUSTRIE Het Zweedse koninkrijk is een van de rijkste, welvarendste en meest ontwikkelde landen ter wereld. De goedkope waterkracht was een van de belangrijke factoren voor de Zweedse industriële ontwikkeling. Traditioneel kent Zweden grote bedrijven in de mijnbouw, bosbouw en een aantal Zweedse uitvindingen aan het begin van de 20e eeuw. Het is een van de voornaamste exportlanden van ijzererts en houtproducten (papierpulp en papier) ter wereld. Staal van topkwaliteit is een andere specialiteit. Hiernaast kent het land een prominente dienstensector. Bosbouw Ongeveer 62% van het landoppervlakte is bedekt met bos. Daarmee is hout een drager van de economie. In het noorden is bosbouw de enige economische activiteit. Zweden is de grootste houtproducent van West-Europa met een jaarproductie van ca. 56 miljoen kubieke meter. De Zweedse bosbouw is erg modern en gericht op lange langetermijndoelen waarbij zoveel mogelijk rekening wordt gehouden met de omgeving en het milieu. Mijnbouw en Staalindustrie Het belangrijkste mijnbouwproduct is ijzererts wat in het noorden wordt gewonnen. Hiervan wordt 90% geëxporteerd. Verder wordt er koper, lood, zink en kleine hoeveelheden goud en zilver gedolven. De staalindustrie is een begrip, het land levert 34

hoogwaardig staal. Dit wordt onder andere gebruikt in de auto- en vliegtuigfabrieken die wereldwijd bekend staat om hun veiligheid, degelijkheid en duurzaamheid. Landbouw De economie in de 19e eeuw was nog grotendeels gebaseerd op landbouw. Het land, dat in 17e eeuw nog een dominante rol had gespeeld, was destijds een van de armste landen van Europa. De Zweedse boerenbedrijven bestaan voornamelijk uit familiebedrijven. Door de beperkingen van het klimaat zijn de meeste agrariërs te vinden in het zuiden waar men gewassen zoals granen, suikerbieten en bonen verbouwd. In Midden-Zweden wordt graan verbouwd en in het noorden worden voedergewassen geteeld.

NATUUR EN LANDSCHAP Het land kent, vanwege zijn langgerektheid, verschillende klimaatzones, bodemsoorten en reliëf. Dit heeft geleid tot een verscheidenheid aan vegetatie. Zweden is ruim bedekt met bossen (53%), rotsen en bergen (11,6%), gras en hei (7,3%), meren en rivieren (8,9%) en moeras of toendra (8,6%). Slechts 7,6% is in gebruik als landbouwgrond. Götaland Zuidelijk Zweden heeft een zeer gevarieerd landschap met grote landbouwgebieden en beukenbossen die sterk lijken op Dene-

marken. Het zuidelijke deel van Götaland is relatief vlak. Langs de kust bevinden zich verschillende rivierdalen in een parkachtige landschap (afb.2.35). De kust is grillig gevormd met talrijke eilandjes. De noordzijde kent grote golvende plateaus met eindeloze wouden. Hier bedrijven kleine boerenbedrijven landbouw tussen de stenige ondergrond. Voor de kust ligt het langgerekte Öland en het grotere eiland Gotland. Beide eilanden bestaan uit kalksteen waardoor ze een eigen karakter hebben.

Afb. 2.35 | Kanoen op een van de vele meren

Zweden was het eerste Europese land dat nationale parken instelde. In 2008 telde men er ruim 4200 beschermde gebieden die zich voor 90% in het berglandschap bevindt in het noordelijk deel van het land. Flora De Zweedse bossen bestaan voornamelijk uit dennen, sparren en lariksen. In het zuiden overheerst de beuk. De eik komt nog tot Midden-Zweden voor. In het noorden komt nog de berk voor. In de zomer is prak-

tisch het hele land bedekt met bloemen, vooral klaprozen, korenbloemen, margrieten en allerlei soorten veldbloemen. Bosbessen en frambozen komen veel in het wild voor. In Zweden komen ongeveer 1750 plantensoorten voor. Fauna Zweden kent een grote variatie aan grote zoogdieren. Opvallende diersoorten in het uiterste noorden zijn de rendieren, sneeuwhoenders, poolvossen en lemmingen en wat meer naar het zuiden de zeldzamere veelvraten, wolven, bruine beren en lynxen. Elanden (bij moerassige meren) en marterachtigen (in bossen) zijn algemeen. Zweden kent meer dan 300 vogelsoorten. Aan de zeekust leven allerlei soorten meeuwen, eenden en sterns. Veel voorkomende roofvogels zijn arenden, valken, uilen, buizerds en sperwers. In de naaldwouden leven spechten, goudvinken, raven en bonte kraaien. Zweden is belangrijk als broedgebied van talrijke vogelsoorten van het noorden; hiervan is de Europese kraanvogel ongetwijfeld de meest opvallende. Zweedse rivieren en meren zitten vol met vis. In de noordelijke wateren veel baars, snoek, zalm en forel. Langs de kusten tonijn, haring, makreel, kabeljauw en strömming (Oostzeeharing).

Afb. 2.35 | Kanoen op een van de vele meren

HOOFDSTUK 3 | HOW IT’S MADE | HOE ZIT DE DEENSE EN ZWEEDSE TUINEN LANDSCHAPSARCHITECTUUR IN ELKAAR? WIE ZIJN LEIDENDE BEDRIJVEN EN WELKE PROJECTEN ZIJN ZEKER DE MOEITE WAARD OM TE BEZICHTIGEN? IN DIT HOOFDSTUK KOM JE DIT TE WETEN!

3.1 INTRODUCTIE >>

HOW IT’S MADE

De ontwikkelingen van de Deense en Zweedse tuinen landschapsarchitectuur zijn te vergelijken met de Europese ontwikkelingen en kennen enkele kleine verschillen. Het landschap is in beide landen een belangrijke inspiratiebron geweest. De openheid van het Deense landschap veroorzaakte een behoefte aan veiligheid en omheining. Deze ruimtelijke begrenzingen en kamerformaties zijn bijna kenmerkend geworden voor de Deense architectuur. Denemarken heeft daarmee, onbedoeld, een voortrekkersrol gespeeld in de landschapsarchitectuur van het modernisme. In Zweden werd de wildernis niet als een bedreiging gezien. De Zweedse architectuur is daardoor in het algemeen meer naar buiten gericht. D: projecten Denemarken Z: projecten Zweden

VIKINGEN EN RINGFORTEN De eerste architectonische toevoegingen aan het landschap zijn graftombes van rond 2000 voor Christus. In het bronzen tijdperk werden er koepelvormige grafheuvels gemaakt. Daarnaast zouden de Vikingen kunnen worden gezien als landschapsontwerpers. Ongeveer 1000 jaar na Chr. maakten zij, in zowel Denemarken als Zweden, de zogenaamde ringforten. Deze geometrisch opgezette forten dienden als trainingskamp. Gebouwen werden binnen een cirkelvormige aardewal geplaatst. De paden binnen het fort zijn oost-west en noordzuid georienteerd. D: Trelleborg (55), Aggersborg, Fyrkat, Nonnebakken, Poskær Stenhus (52) Z: Eketorp, Ismantorp, The kings grave (51)

KLOOSTERTUINEN In de Middeleeuwen (500-1500) werden er met name kloostertuinen aangelegd. De tuin kreeg de functie van moestuin en rustplek. Geneeskrachtige planten, fruitbomen of aromatische planten werden in verhoogde tuinbedden geplaatst. Een centrale waterput diende als symbool voor het leven.

D: St. Knud’s kerk, reconstructie Latin Garden

Afb. 3.11| Trelleborg ringfort

RENAISSANCE PLEZIERTUINEN Er wordt gezegd dat Koningin Dorothea (vrouw van Christian III) de Renaissance tuin uit Italie in Denemarken heeft geintroduceerd, een stijl waarbij de klassieke oudheid werd herleefd. Vrij laat (1530-1660) in vergelijking met andere landen waar het al begon rond de 14e eeuw.

zicht. De vesting Christianshavn werd door Johann Semp aangelegd. Het beursgebouw werd ontworpen door Hans van Steenwinckel junior. De eerste sociale woningbouw kwam op gang.

De tuinen kennen een geometrische vormentaal die prominent aanwezig is. Het was een vlakke ingesloten ruimte met een mix van decoratieve bloemen, kruiden en eenjarige planten. De zogenaamde pleziertuinen waren in het begin met name in trek bij de nobellen, later ook bij de midden-klasse.

BAROK De barok deed zijn intrede (1660 - 1750), een weelderige stijl met een overdadige ornamentiek. In Denemarken ging de voorkeur uit naar een sobere vorm van Barok. De tuinen werden groter, en minder praktisch ingericht. Vanuit de landhuizen en paleizen werd een as opgesteld naar het landschap toe, vaak een brede grasstrook (tapis vert), met langs de as individuele ruimtes. De tuinen kenden een afwisseling tussen parterres met broderie, standbeelden en vazen die middels enorme bomenlanen werd ingesloten. Kopenhagen was de Deense barokstad bij uitstek. Een bekende

Koning Christian IV voelde zich sterk tot de Renaissance aangetrokken. Onder zijn leiding werd Frederiksborg herbouwd tot een renaissanceslot. Hij word dan ook wel de ‘bouwkoning’ genoemd. Kopenhagen kreeg onder zijn regeerperiode een ander ge-

D: Skanderborg en Frederiksborg, Kongens have (44), Egeskov (42),

Afb. 3.12 |Christianshavn

zicht. De vesting Christianshavn werd door Johann Semp aangelegd. Het beursgebouw werd ontworpen door Hans van Steenwinckel junior. De eerste sociale woningbouw kwam op gang.

D: Skanderborg en Frederiksborg, Kongens have (44), Egeskov (42),

Afb. 3.12 |Christianshavn 39

Afb. 3.13 | Frederiksberg park en Sondermarken in Barok

Deense landschapsarchitect uit die tijd was Johan Cornelius Krieger, die onder andere heeft gewerkt aan Frederiksborg Palace, en Frederiksberg park.

elementen hadden een speciale betekenis die alleen de elite kon ontcijferen. De tuin was een onderdeel van het omliggende landschap.

Deense landschapsarchitect uit die tijd was Johan Cornelius Krieger, die onder andere heeft gewerkt aan Frederiksborg Palace, en Frederiksberg park.

elementen hadden een speciale betekenis die alleen de elite kon ontcijferen. De tuin was een onderdeel van het omliggende landschap.

D: Lendreborg, Lerchenborg, Bregtentved Sophie Amalienborg, Frederiksborg castle (43), Kongens have (44), Frederiksberg park en Sondermarken (19).

Het concept ‘landscape gardener’ werd populair. De ontwikkeling van landschappen op lange termijn vereistte een bepaalde mate van tunieren om het gewenste eindbeeld te realiseren.

D: Lendreborg, Lerchenborg, Bregtentved Sophie Amalienborg, Frederiksborg castle (43), Kongens have (44), Frederiksberg park en Sondermarken (19).

Het concept ‘landscape gardener’ werd populair. De ontwikkeling van landschappen op lange termijn vereistte een bepaalde mate van tunieren om het gewenste eindbeeld te realiseren.

LANDSCHAPSTUIN Rond 1760 en 1770 kwam Denemarken in aanraking met het concept van de Engelse landschapsstijl, een stijl waarbij romantische parkachtige landschappen met doorkijkjes het concept vormden. Men stapte af van het idee dat de natuur beheerst moest worden. De landschapstuinen werden zonder symmetrie aangelegd. Langs kronkelende paden en waterpartijen werden sculpturen, paviljoentjes, bruggen en ruines geplaatst als onderdeel van een wandeling. Sommige 40

D: Jægerspris paleis, Serridslevgard, Frederiksborg castle (43), Frederiksberg park en Sondermarken (19)

PARKEN EN BEGRAAFPLAATSEN Als gevolg van de industrialisatie (±1860) werden de eerste stadsparken aangelegd, bedoeld voor de middenklasse. Ruimte voor de parken werd veelal gevonden bij oude stadsomwallingen. Bloempartijen en exotische bomen werden in het park geplaatst. Kiosken, gietijzeren bruggen en met kabels gestuurde bootjes vorm-

D: Jægerspris paleis, Serridslevgard, Frederiksborg castle (43), Frederiksberg park en Sondermarken (19)

den belangrijke attracties. Er ontstonden verenigingen die zich bezighielden met het verfraaien van de steden. D: Ørstedsparken (20), Botanisk Have (16) Z: Pildammsparken (14)

SEQUENTIE VAN RUIMTES Steeds meer mensen begonnen met de aanleg van een tuin bij huis. Het karakter van het werk van de Deense architecten verandert rond het begin van de 20e eeuw. Er wordt gewerkt met de sequentie van ruimtes gescheiden door beplanting, in veel gevallen hagen of bomenrijen. Dit zette de kamerverdeling van het huis door in de tuin. Elke ruimte had een eigen karakter, denk hierbij aan een rozentuin, een voorjaarstuin, een giardino segreto, en ruimtes met gras als buffer. Het geheel kende vaak een symmetrische opbouw. Borders met meerjarige planten werden geintroduceerd in de tuin.

De schaal waarop projecten werden uitgevoerd werd groter. Parken, speelplaatsen, sportvoorzieningen, openluchttheaters, begraafplaatsen en volkstuintjes werden meegnomen in de stedelijke ontwikkelingen. In 1947 leidde dit tot het zogenaamde ‘Finger Plan’ waarin de ontwikkeling van groengebieden rondom Kopenhagen werd vastgesteld. De Denen zijn als eilandbewoner erg individualistisch ingesteld. Binnen de kaders van het naoorlogse modelmens werd de ‘gebruiker’ dan ook opgevat als een vrij en autonoom individu. Het individualisme leidde tot terughoudende en eenvoudige ontwerpen met een programmatische helderheid. De eigenheid van het terrein dicteerde hierbij de oplossing, niet het programma. De Deense vormgeving is terughoudend maar functioneel, het materiaalgebruik is sober. De haag speelde vaak een hoofdrol in het ontwerp.

den belangrijke attracties. Er ontstonden verenigingen die zich bezighielden met het verfraaien van de steden. D: Ørstedsparken (20), Botanisk Have (16) Z: Pildammsparken (14)

De samenwerking tussen architect Edwin Luytens en landschapsarchitect Gertrude Jekyll was een inspiratiebron uit die tijd. Ook de boeken van G.N. Brandt (Zie paragraaf 3.2) hebben grote invloed gehad op de tuinen landschapsarchitectuur.

FUNCTIONALISME - MODERNISME Vanaf de jaren 20 ontwikkelden de Denen architectuur waarin de gebruiker voorop stond. De nadruk kwam te liggen op het creeeren van licht, lucht en ruimte.

Afb.3.14 | Finger Plan Kopenhagen 41

Verschillende landschapsarchitecten expirimenteerden met geometrische vormen om ruimtes te creeeren. Denk hierbij aan C. Th. Sørensen ( Zie paragraaf 3.2), Hans Christian Andersen, Georg Boye en Erik Mygind. De zweedse ontwerpers onderzochten het gebruik van het natuurlijke landschap als een tuin of een park. Spelen, beweging an het sociale gebruik waren sleutelwoorden voor de zogenaamde natuurparken. D: Geometrische tuin (37) ,Volkstuinen Nearum (38), Arhus universiteit (40),

NAOORLOGS 50-60 Op grote schaal werden huizen, scholen en ziekenhuizen gebouwd. Duizend kilometer aan snelweg werd aangelegd. Veel publiek groen dat in de jaren dertig tot zestig is aangelegd werd ontworpen op groei. Hierdoor behoudt het groen generaties lang zijn waarde.

Afb. 3.15 | Jørn Utzon, Fredensborg Terrasser 42

Een groot aantal landschapsarchitecten waren betrokken bij de na-oorlogse ontwikkelingen. De meesten waren opgeleid aan de Royal Danish Academy of Fine Arts, onder leiding van G.N Brandt en later C. Th. Sorensen.

D: Geometrische tuin (37) ,Volkstuinen Nearum (38), Arhus universiteit (40),

In de Deense architectuur was Jørn Utzon een bekende naam. Hij ontwierp onder andere de Kingohusene, en de Fredensborg Terrasser. Internationaal staat hij bekend om zijn ontwerp van het Sydney Opera House.

De zweedse ontwerpers onderzochten het gebruik van het natuurlijke landschap als een tuin of een park. Spelen, beweging an het sociale gebruik waren sleutelwoorden voor de zogenaamde natuurparken.

Kenmerkend voor de projecten was dat ze functioneel en praktisch moesten zijn maar daarnaast ook mooi. Zo begon men na te denken over de esthetische inpassing van snelwegen in het Deense landschap. Voor de inpassing van de ‘Big H’ >> de snelweg door Jutland, Funen en Zealand >> hebben landschapsarchitecten ontwerpen gemaakt voor de beplanting, wateropvang en fauna passages. Technisch zijn de projecten tot in uiterst detail uitgewerkt. Een groot aantal landschapsarchitecten waren betrokken bij de na-oorlogse ontwikkelingen. De meesten waren opgeleid aan de Royal Danish Academy of Fine Arts, onder leiding van G.N Brandt en later C. Th. Sorensen. In de Deense architectuur was Jørn Utzon een bekende naam. Hij ontwierp onder andere de Kingohusene, en de Fredensborg Terrasser. Internationaal staat hij bekend om zijn ontwerp van het Sydney Opera House.

“I like to be on the edge of the possible” Jørn Utzon

Terugkijkend op de Deense architectuur van de jaren vijftig en zestig kan worden gezegd dat de ontwerpen zeer modern waren. Dit kwam niet voort uit de ideologie van de modernen, maar door het zoeken naar maat en schaal, volte en leegte, en massa en ruimte.

Afb. 3.15 | Jørn Utzon, Fredensborg Terrasser 42

Sven A.Hermelin (Zie paragraaf 3.2),een bekende Zweedse landschapsarchitect, was zeer actief van de jaren 40 tot de jaren 60. Hij vergeleek de Zweedse en Deense tuinen. Hij kwam tot de conclusie dat de Zweedse conceptie van natuur enorm verschilt met de conceptie van de Denen. Wildernis wordt in Zweden niet als een bedreiging gezien. Daarmee heeft de invulling van de tuinen in Zweden een andere vorm gekregen dan de tuinen in Denemarken. Gardens in central Sweden face outwards; so much more is offered by our countryside that the task of the landscape architect becomes a matter of carefully integrating the building with the existing site conditions and arranging the transitional zone between the two. The Danes are not lucky enough to possess countryside of this merit and their gardens thus have to compensate for this lack of aspect. Instead their gardens face inwards, marking their boundaries with the open agricultural landscape by using substantial plantings.1

landschapstuinen. Vanaf 1960 kwam Sven ingvar Anderson internationaal bekend te staan (Zie paragraaf 3.2). D: Entreprenorskolen (36)

VANAF DE JAREN 90 - HUIDG Gebruik van beplanting wordt minder, en daarmee neemt ook de kennis over het gebruik van beplanting, als ruimtelijk object, af. Veel projecten worden uitgevoerd met verharding in allerlei soorten, maten en patronen. Bureas als BIG, SLA en 3XN krijgen de ruimte en breken internationaal door op het gebied van architectuur, stedenbouw en landschappelijke planning. Hun visie staat beschreven in paragraaf 3.2. D: paragraaf 3.3.1 Straten en pleinen,Byparken (18) , paragraaf 3.3.3 architectuur (uitzondering nr 21,22 en 24), Classensgade 27 (35) Z: Vastra Hamnen (22)

D: Fredensborg Terrasser (24),

1960 - 1990 De projecten werden kleiner van schaal. Stadsharten, straten en pleinen worden geherprofileerd. De architecten probeerden ontwerpen steeds spectaculairder te maken en onderliggende betekenisen toe te voegen, net als in de eerdere Engelse

1 (Sven A. Hermelin,1934)

landschapstuinen. Vanaf 1960 kwam Sven ingvar Anderson internationaal bekend te staan (Zie paragraaf 3.2). D: Entreprenorskolen (36)

1 (Sven A. Hermelin,1934) 43

3.2 G.N. BRANDT >>

BEFAAMDE DEENSE (LANDSCHAPS) BOUWMEESTERS

TUINMAN/ TUINARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

HET WERK VAN.... Brandt was een Deense tuinman en schrijver. Hij kwam uit een familie van tuinierders. Van 1924-1941 was hij hooddocent aan de Royal Academy of Fine arts op het gebied van architectuur, waar hij onder andere les gaf aan C.Th.Sørensen. Het was Brandt die erop wees dat het mogelijk was om wilde en ongesnoeide hagen uit het landschap te idealiseren voor in de tuin om zo het gecultiveerde akkerland deel uit te laten maken van tuinen. GEOMETRIE EN BOERENLANDSCHAP Brandt combineerde de neoclassicistische geometrie met typische elementen uit het boerenlandschap. Hij propageerde een zoektocht naar het verleden, naar oude overgeleverde traditites, maar zocht tegelijkertijd ook naar oplossingen voor eigentijdse sociale problemen en naar vernieuwing op het gebied van ordening, typologie en beplanting. NATUURLIJKE TUIN Beplanting had niet alleen een artistiek doel. Brandt vond het net zo belangrijk dat planten op een gezonde en weelderige 44

TUINMAN/ TUINARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

Gudmund Nyeland Brandt 1878 - 1945 Neoclassicisme Mariebjerg begraafplaats, Hellerup strand park, Ordrup begraafplaats (ligt hij zelf begraven), renovatie Øregårdsparken, Solbakken volkstuintjes, historische botanische tuin Vordingborg

Afb. 3.21 | Brandt zijn eigen tuin

manier konden groeien. Beplanting werd dan ook niet individueel geplaatst maar in groepen. ‘One of the most striking things about wild plants is that they grow close together: earth is not visible between them; rocks, stones and bare shorelines can be seen but never the soil; it is unnatural for it to be uncovered’ 1

RUIMTELIJKE HELDERHEID Het concept van helderheid was volgens Brandt onlosmakelijk een onderdeel van landscape gardening. Hij zette zich, net als 1 (G.N. Brandt)

Afb. 3.21 | Brandt zijn eigen tuin

RUIMTELIJKE HELDERHEID Het concept van helderheid was volgens Brandt onlosmakelijk een onderdeel van landscape gardening. Hij zette zich, net als 1 (G.N. Brandt)

vele andere Deense landschapsarchitecten, af van de Beaux-Arts stroming (1885-1920 ook wel suikertaartenstijl genoemd). Hij kon zich vinden in het pleidooi voor ruimtelijke helderheid van Edwin Luytens (engelse architect / tuinontwerper, arts en crafts), en de unieke waarde van planten die door Gertrude Jeckyll en William Robbinson werd benadrukt.

TUIN VAN DE TOEKOMST Brandt had een duidelijke mening over het programma van de tuin, en de rol van de eigenaar. Hij specificeerde dit met zijn lezing ‘ de Tuin van de toekomst’. Omsloten groengebieden moesten volgens Brandt tegenhangers van de grijze stad zijn. De nadruk van de tuin moest liggen op het gebruik van de eigenaar. Mensen moesten met blote voeten door de tuin kunnen lopen. Hij stelde vijf punten op waaraan het programma van een tuin moest voldoen: 1>> The layout of the garden must be economic 2>> The garden must be easy to maintain 3>> The garden must be useful 4>> The garden must be a plaything 5>> The garden must enhance the pleasure of flowers 2

TEKENEN? Brandt was niet geintreseerd in het schetsen van plannen. Er komen dan ook maar weinig tekeningen van zijn hand. Hij

liet het tekenen vaak over aan aan andere (landschaps) architecten. Middels uitleg en enkele simpele schetsen kon hij anderen tot in detail uitleggen hoe hij iets wilde hebben.

BEGRAAFPLAATSEN Brandt werd beschouwd als een pionier voor de architectuur van begraafplaatsen. Een voorbeeld hiervan is de begraafplaats in Ordrup, waar hij zelf ook is begraven. In 1922 publiceerde hij ‘Cemeteries and graves’ waarin hij sprak over de up-todate versie van begraafplaatsen. Een voorbeeld van zo’n begraafplaats is de Mariebjerg begraafplaats (11) in Genofte. De mariebjerg begraafplaats is een van zijn bekendste werken en kan doorgaan als een zogenaamde ‘park-begraafplaats’ , een begraafplaats dat zich bijna voordat als een gewoon park, en waar de dood wordt ontkend.

TEKENEN? Brandt was niet geintreseerd in het schetsen van plannen. Er komen dan ook maar weinig tekeningen van zijn hand. Hij

Afb. 3.22 | Mariebjerg begraafplaats

2 (L.S. Stephensen, 2007)

liet het tekenen vaak over aan aan andere (landschaps) architecten. Middels uitleg en enkele simpele schetsen kon hij anderen tot in detail uitleggen hoe hij iets wilde hebben.

Afb. 3.22 | Mariebjerg begraafplaats

2 (L.S. Stephensen, 2007) 45

3.2 C. TH. SØRENSEN >>

BEFAAMDE DEENSE (LANDSCHAPS) BOUWMEESTERS

LANDSCHAPS/TUINARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

HET WERK VAN.... Sørensen behoorde tot de eerste generatie modernisten in de landschapsarchitectuur. Zijn ontwerpen omvatten dan ook veelal sterke geometrische vormgeving en sierlijke landvormen. Een voorbeeld hiervan is de Geometriske Haver in Herning (37) waarbij negen geometrische vormen, gevormd door hagen, ruimtes creeeren. RUIMTELIJK EN SOCIAAL Architectuur was volgens Sørensen een ruimtelijke en sociale vorm van kunst. Iets wat voorkwam uit de gedachtegang van het Deense functionalisme. Zijn werk is gericht op de mens en haar behoeftes, maar.....

LANDSCHAPS/TUINARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

Carl Theodor Sørensen 1893 - 1979 Modernisme, functionalisme Nærum volkstuinen, Geometriske Haver, Høstrup park, Vitus Berings park, Campus Aarhus Universiteit, Ryparken en Blidahparken

het futurisme en constructivisme. Hieruit volgde het gebruik van spiraalvormen en ovaalvormen in zijn werk. Het bekendste voorbeeld van het gebruik van de ovaal zijn de volkstuintjes in Nærum (afb.3.23).

GEBOUW EN OPENBARE RUIMTE Sørensen is als landschapsarchitect ook betrokken geweest bij de ontwikkeling van verschillende wooncomplexen, bv. Ryparken en Blidahparken. In samenwerking met de architect leverde dit ontwerpen op waarbij gebouw en openbare ruimte nauw op elkaar aansloten. Sørensen werd al vroeg in het ontwerpproces betrokken bij de projecten, uniek voor die tijd.

‘The needs of people are not neglected for the ends of art.’ 1

Hij vervaardigde dan ook vaak een kunstzinnig framewerk wat mensen konden gebruiken en transformeren. De geometrische structuren in zijn werk lijken in het eerste opzicht vaak stug, maar zijn toch flexibel in gebruik. Als kunstenaar werd hij geinspireerd door

1 (Anne Whiston Spirn, 2007) 46

Afb. 3.23 | Nærum Volkstuinen

1 (Anne Whiston Spirn, 2007) 46

Carl Theodor Sørensen 1893 - 1979 Modernisme, functionalisme Nærum volkstuinen, Geometriske Haver, Høstrup park, Vitus Berings park, Campus Aarhus Universiteit, Ryparken en Blidahparken

Afb. 3.23 | Nærum Volkstuinen

AVONTUURLIJKE SPEELPLAATSEN ‘Children’s playgrounds are the city’s most important form of public plantation’ 2 Sørensen was een van de eerste personen die zich bezighield met avontuurlijke speelplaatsen voor kinderen. Hij vond dat kinderen veel ruimte en zon nodig hadden, en betreurde de trend van donkere kleine speelhofjes. Er moest aandacht worden besteed aan de locatie van speelplaatsen in relatie tot de omliggende bebouwing. Daarnaast vond hij dat kinderen geen specifieke speelvoorzieningen nodig hadden. Hij werd geinspireerd door kinderen die met restmateriaal speelden op een bouwplaats en introduceerde de term skrammellegepladser, rommel speeltuinen. De eerste Deense skrammellegepladser werd aangelegd in Emdrup rond 1940.

2 (C.Th. Sørensen, 1931)

DEENSE CULTUURLANDSCHAP De typische elementen uit het Deense cultuurlijke landschap komen in zijn werk naar voren (bosrand, open veld, de heg, het bosje). De bijna archetypische landschapstypologieën die Sørensen gebruikte als verenigende en ruimte vormende onderdelen werden belangrijke componenten in het werk van latere Deense landschapsarchitecten. Sørensen had een brede kennis over de geschiedenis van de tuinarchitectuur. Dit betekende echter niet dat hij oude principes rechtstreeks overnam. Hij transformeerde historische elementen liever dan dat hij het onveranderd inpaste.

PROJECTEN Sørensen heeft in totaal aan meer dan 2000 projecten gewerkt, van kleine tuinen tot aan grootschalige stadsontwikkelingen. Alle projecten zijn in Denemarken uitgevoerd. Ook Sørensen was professor landschapsarchitectuur aan de Royal Academy of Fine arts in Kopenhagen.

Afb. 3.24 | Emdrup skrammellegepladser

2 (C.Th. Sørensen, 1931)

Afb. 3.24 | Emdrup skrammellegepladser 47

3.2 SVEN-INGVAR ANDERSSON >>

BEFAAMDE ZWEEDSE (LANDSCHAPS) BOUWMEESTERS

TUINMAN/LANDSCHAPSARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

HET WERK VAN.... Sven-Ingvar Andersson was een Zweedse landschapsarchitect die rond de jaren 60 naar Denemarken kwam. Aanfankelijk was hij assistent van professor Sørensen aan de Royal Danish Academy of Fine Arts, waar hij later ook een boek over schreef (Landscape Modernist). EIGEN TUIN ALS INSTRUMENT Andersson gebruikte zijn eigen tuin als instrument om de relatie tussen landschapsarchitectuur en tuinieren te vinden. In de Marnas tuin zoekt hij naar snoeimethodes waarmee de plantmorfologie kan worden gemanipuleerd. ‘‘Much of my professional work is so static, but in my garden I have to react to growth and change’’1

TUINMAN/LANDSCHAPSARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

Sven-Ingvar Andersson 1927 - 2007 Modernisme Karlplatz Wenen (1977), Museumplein Amsterdam (1992-93), Brunnsparken Ronneby (1987), restauratie Hermitagetuin St. Petersburg, Gustav Adolf plein Malmö, Marnas tuin

INTERNATIONAAL Andersson heeft, in tegenstelling tot Sørensen en Brandt, internationaal aan projecten gewerkt. Zo heeft hij onder andere het ontwerp gemaakt voor het museumplein in Amsterdam, in samenwerking met Stefan Fall en Arcadis.

EIGEN TUIN ALS INSTRUMENT Andersson gebruikte zijn eigen tuin als instrument om de relatie tussen landschapsarchitectuur en tuinieren te vinden. In de Marnas tuin zoekt hij naar snoeimethodes waarmee de plantmorfologie kan worden gemanipuleerd. ‘‘Much of my professional work is so static, but in my garden I have to react to growth and change’’1

De basis van zijn inspiratie kwam veelal voort uit de terreineigenschappen van de projectgebieden en zijn tuinierskills. Daarnaast probeerde hij ook aanverwante kunstvormen op te nemen in zijn ontwerpen.

1 (Sven-Ingvar Andersson, 2007)

Afb. 3.25 | Marnas tuin

3.2 SVEN A. HERMELIN >>

3.2 SVEN A. HERMELIN

BEFAAMDE ZWEEDSE (LANDSCHAPS) BOUWMEESTERS

TUINARCHITECT STROMINGEN PROJECTEN

Sven Augustus Hermelin 1900-1984 Modernisme Marabouparken (marabou chocoladefabriek) Sundbyberg, Lötsjön Sundbyberg, Hassselby Slott

HET WERK VAN.... Sven A. Hermelin was een Zweedse baron en tuinarchitect. Hij studeerde in 1922 aan het Tuin Instituut Köstritz, in Thüringen, Duitsland. Vanaf 1934 was hij verantwoordelijk voor het onderwijs op het gebied van tuinarchitectuur op de universiteit in Alnap.

Ondanks de traditionele training die Hermelin had gehad in tuinarchitectuur liet hij de klassieke ideen van de tuin achter zich en introduceerde de elementen van het omliggende landschap.

Zijn werk wordt gekenmerkt door het gevoel en respect voor lokale natuurlijke en culturele omstandigheden, en de behoeftes van de gebruiker. Dit maakt dat zijn vroege werk soms wordt geinterpreteerd als functionalistisch.

‘‘SOCIALIZATION OF GARDEN DESIGN’’ Hermelin was geintreseerd in het sociale aspect van de tuinarchitectuur. Hij besprak de nieuwe rol van parken als gezonde tegenhanger van de steeds dichtbevolktere stad. Parken dienden het algemene publiek, dus de faciliteiten moesten de

Afb. 3.26 | Marabouparken

dagelijkse eisen vervullen.Marabouparken is een voorbeeld van de verfraaiing van een industrieel gebied.De eigenaar van de fabriek liet het park aanleggen ten behoeve van de gezondheid van de medewerkers. ‘‘ go easy on the flowers, they can easily become too much of a good thing. To my mind, a lawn that is full of children is far prettier than a lawn with colorful borders.’’1

EIGEN BEDRIJF In 1926 starte hij een eigen bedrijf in landschapsarchitectuur in Stockholm. Daar maakte hij enkele ontwerpen voor tuinen van herenhuizen. 1 (Sven A. Hermelin) 49

Sven Augustus Hermelin 1900-1984 Modernisme Marabouparken (marabou chocoladefabriek) Sundbyberg, Lötsjön Sundbyberg, Hassselby Slott

Afb. 3.26 | Marabouparken

dagelijkse eisen vervullen.Malabouparken is een voorbeeld van de verfraaiing van een industrieel gebied.De eigenaar van de fabriek liet het park aanleggen ten behoeve van de gezondheid van de medewerkers. ‘‘ go easy on the flowers, they can easily become too much of a good thing. To my mind, a lawn that is full of children is far prettier than a lawn with colorful borders.’’1

EIGEN BEDRIJF In 1926 starte hij een eigen bedrijf in landschapsarchitectuur in Stockholm. Daar maakte hij enkele ontwerpen voor tuinen van herenhuizen. 1 (Sven A. Hermelin) 49

3.2 BIG >>

BEFAAMDE DEENSE BOUWMEESTERS

BUREAU LOCATIES OPGERICHT AANTAL MEDEWERKERS OP HET GEBIED VAN PROJECTEN

BIG - Bjarke Ingels Group Kopenhagen, New York, Beijing 2005 - Bjarke Ingels 78 Copenhagen, 57 New York, 8 staff Architectuur, stedenbouw, onderzoek 8 House Kopenhagen, Superkilen Kopenhagen, Mountain Dwellings Kopenhagen, Beach and Howe Tower Vancouver

VISIE • Inspelen op de veranderingen en evolutie van het hedendaagse leven (o.a.multiculturele uitwisseling, wereldwijde economische stromen en communicatie technologieën). • Architectuur winstgevend kunnen verplaatsen naar een veld dat grotendeels onontgonnen is. • Een pragmatische utopische architectuur. • Ruimte geven aan architecten om het oppervlakte van onze planeet te veranderen.

Afb. 3.27 | Mountain dwellings 50

3.2 SLA >>

BEFAAMDE DEENSE (LANDSCHAPS) BOUWMEESTERS

BUREAU LOCATIES OPGERICHT AANTAL MEDEWERKERS OP HET GEBIED VAN PROJECTEN

SLA - Stig L. Andersson Kopenhagen, Oslo 2005 - Stig L. Andersson 43 Stedelijke en landschappelijke planning City Dune, Glostrup Rådhuspark, Frederikssund Havneplads, Sønder Boulevard, Elephant House

VISIE • Moderne, duurzame steden ontwikkelen die gemeenschap en diversiteit inspireren door innovatief gebruik van architectuur, infrastructuur, natuur, design en technologie. • Recreatieve waarde creëeren die op een onorthodoxe manier een nieuwe laag van betekenisgeeft aan de dagelijkse omgeving. • Participatie met de burgers. • Combineren van programma en economische omstandigheden met een architectonische visie om waardevolle attracties aan de stad toe te voegen.

Afb. 3.28 | The City Dune - SEB Bank

Afb. 3.28 | The City Dune - SEB Bank 51

3.2 3XN >>

BEFAAMDE DEENSE BOUWMEESTERS

BUREAU LOCATIES OPGERICHT AANTAL MEDEWERKERS OP HET GEBIED VAN PROJECTEN

BUREAU LOCATIES OPGERICHT

3XN - Nielsen, Nielsen en Nielsen Kopenhagen 1986 - Kim H. Nielsen, Lars F. Nielsen, Hans P. S. Nielsen 61 Architectuur, stedenbouw Architect’s house, Concertgebouw Tivoli, Muziekgebouw aan ‘t IJ Amsterdam (2005), Bella Sky Hotel, Den Bla Planet

VISIE • Een nieuw gebouw moet altijd nieuwe en positieve kwaliteiten toevoegen aan de locatie. • Voortbouwen op scandinavische traditie van duidelijke functionaliteit en eenvoudige schoonheid • Toegewijd aan het maken van het architectonisch erfgoed van vandaag en het werk van morgen.

AANTAL MEDEWERKERS OP HET GEBIED VAN PROJECTEN

Afb. 3.29 | Den Blå Planet

Afb. 3.29 | Den Blå Planet 52

3.3 PROJECTEN PER THEMA >>

De projecten zijn per thema uitgewerkt. Het overzicht van de projecten is hieronder te vinden. In de volgende paragrafen vindt je verdere uitleg per project. De nummering van de projecten komt overeen met de nummering op de kaarten. Daarnaast staat de nummering in de plannng zodat je kan zien wanneer de projecten worden bezocht.

3.3.1 STRATEN EN PLEINEN >> 1. The city dune 2. Charlottehaven 3. Gulberg Byplads 4. Guldberg Skolle 5. Hauser plads 6. Jarmers plads 7. Superkillen 8. Kobmagergade shopping street 3.3.2 PARKEN EN BEGRAAFPLAATSEN >> 9. Brondby haveby 10. Kongsholmparken 11. Lyngby, Mariebjerg church & Kirkegård 12. Lyngby park Kirkegård 13. Herning nordre Kirkegård 14. Pildammsparken 15. Valby park Rosenhaven 16. Botanisk have 17. Østre Kirkegård 18. Byparken 19. Frederiksberg park and Søndermarken 20. Ørstedsparken

3.3.3 ARCHITECTUUR >> 21. Mariavall, Jesu Moder Marias kloster 22. Västra Hamnen 23. Isbjerget 24. Fredensborg Terrasser 25. The Wave 26. Mirror house 27. Blue planet 28. Harbour bath 29. 8 House / BIG House 30. VM Husene 31. Porthuset 32. Kastrup sea bath 3.3.4 THEMA: BINNENTUINEN >> 33. Odense Kongens have 34. Lagkagehuset 35. Classengade 27 36. Entreprenørskolen 3.3.5 UIT DE 20E EEUW >> 37. Geometrische tuin 38. Volkstuinen Naerum 39. Maanpoort 40. Århus Universiteit 3.3.6 VOOR DE 20E EEUW >> 41. Århus botanische tuin 42. Egeskov Castle Park and Gardens 43. Frederiksborg castle 44. Kongens Have

3.3.7 KUNST >> 45. Louisiana museum of modern art 46. Carl Henning Penderson en Else Altfelt museum 47. Heart Herning, Museum of contemporary art 48. Kivik art centre 49. Elia 50. AROS Aarhus art museum

3.3.8 LANDSCHAP >> 51. The Kings grave 52. PoskĂŚr Stenhus 53. Nationaal park Mols Bjerge 54. Nationaal park Stenshuvud 55. Trelleborg

3.3.1 STRATEN EN PLEINEN >>

1. THE CITY DUNE

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

2. CHARLOTTEHAVEN (GARDENS) LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Bernstorffsgade 50, 1577 København V SLA 2007-2010 Openbaar Materiaalgebruik Stedelijke ruimte, 7300m2 The city Dune is een openbare ruimte gemaakt van wit beton. Het hoogteverschil van het terrein is 7m. De contouren van het terrein bieden een variatie aan routes voor klanten van de SEB bank (opdracthgever. Door het materiaalgebruik en de contouren lijkt het terrein als een reusachtige duin van zand tussen de gebouwen te glippen. In warmere periodes heeft de plantage een verkoelend effect evenals het aflopende beton dat zonnestraling gereflecteerd.

2. CHARLOTTEHAVEN (GARDENS) LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Hjørringgade 12C 2100 København Lundgraad en Tranberg arkitektfirma, SLA 2001-2004 Altijd open De tuinen Organisch vormgegeven tuin Charlottehaven is gebouwd door Finn Harald Simonsen (in 2001 geopend met 178 apartementen (Lundgaard en Tranberg), in 2004 zijn er 44 hotel appartementen toegevoegd) Hij wilde Østerbro een uniek centrum geven, waar men kan sporten, wonen en dineren. Charlottehaven kent schitterende tuinen die ontworpen zijn door de Stig L. Andersen. Zowel het gebouw als de tuinen hebben veel design prijzen binnen gesleept. 56

3. GULBERG BYPLADS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

3. GULBERG BYPLADS Sjællandsgade 10, 2200 København Ramboll Denmark A/S 2011 Altijd open interactie tussen stadplein en schoolplein Stadsplein Het is een formeel pleintje bij een kerkje en een school. Het stadsplein is een openbare speelplaats en schoolplein ineen (zie ook Guldberg skolle). Het kerkje bepaald de uiterlijk van het plein. Er zijn verschillende nuances in de verhardingen en boomroosters. Het gebied rondom het plein is afgesloten van het verkeer waardoor het een veilige ruimte is. Vanwege de granieten ondergrond is de plek ook geschikt voor kleine evenementen.

4. GULDBERG SKOLLE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Sjællandsgade 10, 2200 København Ramboll Denmark A/S 2011 Altijd open interactie tussen stadplein en schoolplein Stadsplein Het is een formeel pleintje bij een kerkje en een school. Het stadsplein is een openbare speelplaats en schoolplein ineen (zie ook Guldberg skolle). Het kerkje bepaald de uiterlijk van het plein. Er zijn verschillende nuances in de verhardingen en boomroosters. Het gebied rondom het plein is afgesloten van het verkeer waardoor het een veilige ruimte is. Vanwege de granieten ondergrond is de plek ook geschikt voor kleine evenementen.

4. GULDBERG SKOLLE Sjællandsgade 10, 2200 København Nord Architects Copenhagen 2009 Openbare school, op afspraak Bergachtige slide, wit skulptuur Schoolplein Het schoolplein sluit direct aan op het stadsplein Gulberg byplads. Kinderen hebben de mogelijkheid om er verticaal en horizontaal te spelen. Het witte holle skulptuur van Hans Hendrik Ohlers kan door kinderen worden beklommen. Prachtig gerestaureerd schoolgebouw. Telefoon:+45 82 10 91 00

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Sjællandsgade 10, 2200 København Nord Architects Copenhagen 2009 Openbare school, op afspraak Bergachtige slide, wit skulptuur Schoolplein Het schoolplein sluit direct aan op het stadsplein Gulberg byplads. Kinderen hebben de mogelijkheid om er verticaal en horizontaal te spelen. Het witte holle skulptuur van Hans Hendrik Ohlers kan door kinderen worden beklommen. Prachtig gerestaureerd schoolgebouw. Telefoon:+45 82 10 91 00

5. HAUSER PLADS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

5. HAUSER PLADS

6. JARMERS PLADS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Hauser plads 16, 1127 København Kbp.eu, Karres en Brands , Polyform Arkitekter Mei 2011 Altijd open Teletubbielandschap Speeltuin, 650m2 Het is een speelse speeltuin met een modern karakter in het historische centrum van Kopenhagen. Er zijn veel golvende vormen en een ontwerp op twee niveau’s. Het plein heeft een telletubby karakter, met een mini reeks van heuvels. Er is zowel kunstgras als echt gras gebruikt. De speelplaats kent een mix aan materialen. Het ontwerp is gemaakt in samenwerking met omliggende scholen en kinderopvangcentra om te kunnen voldoen aan de huidige eisen van een uitdagende speelplaats.

6. JARMERS PLADS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Jarmers Plads 7 1551 København Brandt Hell Hansted Holscher Arkitekter 1997 Altijd open Granieten oppervlakte Plein Jarmer plads is een stadsplein met strakke granieten elementen, maar ook met kinderkopjes. Er zijn veel verhardingselementen die goed geschikt zijn om op te skaten. In het donker worden enkele delen verlicht. In het midden van het plein staat een groep platanen in een geometrisch patroon. De granieten banken hebben lichten aan de uiteinden.

7. SUPERKILLEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

7. SUPERKILLEN Norrebrogade 208, 2200 København Superflex, BIG, Topotek 1 2012 Openbaar Rood gebied, belijnde vloer Stedelijke verbetering Het park is bedoeld om diversiteit te vieren, en is dan ook gevuld met objecten uit de hele wereld. Het park is ontworpen als een soort wereldtentoonstelling voor de lokale bevolking, die in totaal meer dan 50 nationaliteiten beslaat.Het beslaat een oppervlakte van 30000m2 en bestaat uit drie gebieden: rode plein (recreatie en modern leven), de zwarte markt (ontmoeting), groene park (picknick en sport).

8. KOBMAGERGADE SHOPPING STREET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Norrebrogade 208, 2200 København Superflex, BIG, Topotek 1 2012 Openbaar Rood gebied, belijnde vloer Stedelijke verbetering Het park is bedoeld om diversiteit te vieren, en is dan ook gevuld met objecten uit de hele wereld. Het park is ontworpen als een soort wereldtentoonstelling voor de lokale bevolking, die in totaal meer dan 50 nationaliteiten beslaat.Het beslaat een oppervlakte van 30000m2 en bestaat uit drie gebieden: rode plein (recreatie en modern leven), de zwarte markt (ontmoeting), groene park (picknick en sport).

8. KOBMAGERGADE SHOPPING STREET

købmagergade; 1150 København Karres en Brands 2009-2013 Altijd open Verlichting op het plein bij schemering Opvallende schaakbordverharding, open Het is een winkelstraat in het centrum van Kopenhagen met een open karakter. De strat heeft een moderne stijl.

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

3.3.2 PARKEN EN BEGRAAFPLAATSEN >>

9. BRONDBY HAVEBY

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

10. KONGSHOLMPARKEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Sydgårdsvej 12, 2605 Brøndby Mygind Rond 1964 Altijd geopend Opvallende cirkels in landschap Hoe je iets ‘lelijks’ mooi kan inpassen Twaalf cirkels gelegen in de stad, ieder verdeeld in 24 taartpunten. Het geeft ruimte aan 284 volkstuinen midden in de stad waar men in de zomer zelfs mag wonen. Het idee van de ronde cirkel is dat men elkaar kan ontmoeten in het midden en er een echt ‘Dorpje’ ontstaat. De vormgeving in het landschap is een van de belangrijkste zaken. Volkstuinen zijn er mooi ingepast

10. KONGSHOLMPARKEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Albertslund, Denmark Edith and Ole Nørgård 1963 Openbaar Høegsbjerget: kunstmtige heuvel Recreatiegebied Kongsholmparken is een park met kunstmatige meren (Tueholm Lake en Lake Vallensbæk). Opvallend is de kunstmatige heuvel van 35m hoog die bestaat uit overtollige grond van de bouw van Alberton zuid en de aangrenzende snelweg. De heuvel is deels beplant. Een kleine rivierstroom werd in 1992 gerestaureerd.

11. LYNGBY, MARIEBJERG CHURCH & KIRKEGÅRD LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

11. LYNGBY MARIEBJERG CHURCH & KIRKEGÅRD

Mariebjergvej 1, 2820 Gentofte G.N. Brandt Opening 6 oktober 1936 Zonsopkomst tot zonsondergang Brede lanen, strak rasterpatroon Park begraafplaats, 25ha Brandt beschouwde het herstellen van het verloren gegane verband tussen het kerkhof en de afzonderlijke elementen ervan, de graven en grafmonumenten, als belangrijkste taak.Om dit te bereiken koos hij bewust voor een bepaalde ordening. Het graf werd in al zijn lelijkheid geaccepteerd en daarna opgenomen, gerangschikt, geplaatst in een organisch stelsel van regelmatig gevormde kamers, onderling verbonden door lanen.

12. LYNGBY, PARK KIRKEGÅRD LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Mariebjergvej 1, 2820 Gentofte G.N. Brandt Opening 6 oktober 1936 Zonsopkomst tot zonsondergang Brede lanen, strak rasterpatroon Oude begraafplaats, 25ha Brandt beschouwde het herstellen van het verloren gegane verband tussen het kerkhof en de afzonderlijke elementen ervan, de graven en grafmonumenten, als belangrijkste taak.Om dit te bereiken koos hij bewust voor een bepaalde ordening. Het graf werd in al zijn lelijkheid geaccepteerd en daarna opgenomen, gerangschikt, geplaatst in een organisch stelsel van regelmatig gevormde kamers, onderling verbonden door lanen.

12. LYNGBY PARK KIRKEGÅRD Gyrithe Lemches Vej 9, 2800 Kongens Henrik Iversen, Harald Plum 1954-67 Kruisvormen Park begraafplaats Op de begraafplaats worden elementaire eenvoudige kruisvormen gebruikt om de vrije open ruimte van het landschap en het veld te benadrukken en daarbinnen plekken af te bakenen. De hoofdas wordt benadrukt door dennen. De kapel is in het oosten geplaatst, in een bos van eiken en dennen.

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Gyrithe Lemches Vej 9, 2800 Kongens Henrik Iversen, Harald Plum 1954-67 Kruisvormen Park begraafplaats Op de begraafplaats worden elementaire eenvoudige kruisvormen gebruikt om de vrije open ruimte van het landschap en het veld te benadrukken en daarbinnen plekken af te bakenen. De hoofdas wordt benadrukt door dennen. De kapel is in het oosten geplaatst, in een bos van eiken en dennen.

13. HERNING NORDRE KIRKEGÅRD LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

13. HERNING NORDRE KIRKEGÅRD

Samenspel landschap en detail van het graf Bosachtige begraafplaats,6 ha (200x300m) De begraafplaats is gebaseerd op een Prijsvraag in 1964. Het gebied is een dicht beboste massa. Daarbinnen is een gordel van gras aangelegd, varieerend met een breedte van 10 tot 30m. Het overgebleven binnengebied is ingevuld met eikenbos, omgeven door pad. Het bos wordt doorsneden door vijf diagonale paden. De rechthoekige verticale granitenen grafstenen staan vrij in de ruimte,zowel in de grasgordel als in het bos (orientatie oost).

Gullestrupvej 1, Herning Knud Joos, Jorn Palle Schmidt 1964, 1967 -1970 Samenspel landschap en detail van het graf Bosachtige begraafplaats,6 ha (200x300m) De begraafplaats is gebaseerd op een Prijsvraag in 1964. Het gebied is een dicht beboste massa. Daarbinnen is een gordel van gras aangelegd, varieerend met een breedte van 10 tot 30m. Het overgebleven binnengebied is ingevuld met eikenbos, omgeven door pad. Het bos wordt doorsneden door vijf diagonale paden. De rechthoekige verticale granitenen grafstenen staan vrij in de ruimte,zowel in de grasgordel als in het bos (orientatie oost).

14. PILDAMMSPARKEN

14. PILDAMMSPARKEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Gullestrupvej 1, Herning Knud Joos, Jorn Palle Schmidt 1964, 1967 -1970

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

John Ericssons väg, 214 66 Malmö Erik Erstad - Jorgensen, Bülow-Hübe 1914, herziening 1926 Altijd open Margareta Paviljoen, watertoren, Park met monumentraal karakter, 45 ha Pildammsparken is het grootste park van Malmo.De vijvers in het park dienden rond 1600 als waterreservoir voor Malmo. Het water werd naar het dorpsplein naar beneden geleid waar mensen hun water konden halen. In 1914 werd de Baltische tentoonstelling op het terrein gehouden, waarvan het Margareta Paviljoen nog is overgebleven. Het centrale punt van het park is een cirkelvormige open plek met een diameter van 160m. 62

15. VALBY PARK ROSENHAVEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

15. VALBY PARK ROSENHAVEN Hammelstrupvej 41, 2450 København 1900-1939 Vrij toegankelijk Moderne en historische rozenrassen Rozentuin (12.000 st.)/17 thematuinen Het park is gelegen op de oude Valby Common, ooit een laaggelegen moeras langs Kalveboderne. Het park werd gebouwd nadat de hele commons was gebruikt als stortplaats in de eerste helft van de jaren 1900, en werd ingewijd in 1939. Het ligt in een beschermd wildreservaat. Het vogeleiland van Valby park ligt in de zuidoostelijke hoek. Er staat een zeldzame zelkowatræ boom die thuis hoort in de Kaukasus.

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Hammelstrupvej 41, 2450 København 1900-1939 Vrij toegankelijk Moderne en historische rozenrassen Rozentuin (12.000 st.)/17 thematuinen Het park is gelegen op de oude Valby Common, ooit een laaggelegen moeras langs Kalveboderne. Het park werd gebouwd nadat de hele commons was gebruikt als stortplaats in de eerste helft van de jaren 1900, en werd ingewijd in 1939. Het ligt in een beschermd wildreservaat. Het vogeleiland van Valby park ligt in de zuidoostelijke hoek. Er staat een zeldzame zelkowatræ boom die thuis hoort in de Kaukasus.

16. BOTANISK HAVE (BOTANICAL GARDEN)

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Øster Farimagsgade 2B, 1353 København Oprichter Carlsberg J.C. Jacobsen 1870 8:30-18:00 uur, gratis Groot kassencomplex Botanische tuin, Natuurhistorisch museum De botanische tuinen zijn onderdeel van het Natuurhistorisch Museum van Denemarken (en faculteit wetenschap van de universiteit). De tuin kent de grootste collectie levende planten, meer dan 13.000soorten, en kent daarnaast ook nog drie genenbanken. In totaal kent de tuin 27 complexe kassen. De grootste kas, 3000m2, dateert uit 1874 en is geinspireerd op het Crystal Palace in Londen. 63

17. ØSTRE KIRKEGÅRD LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

17. ØSTRE KIRKEGÅRD

zeshoekige ruimtes Begraafplaats 8ha Zowel het kerkhof en de kapel werd ontwikkeld na een openbare competitie in 1949. De wedstrijd werd gewonnen door twee landschapsarchitecten: De latere hoogleraar aan de Landbouw Universiteit Georg Boye en de daaropvolgende Koninklijke tuininspecteur Knud Preisler. De begraafplaats is ingericht als een park waar de graven liggen in verschillende binnenplaatsen ontworpen als zeshoekige ruimtes met elk hun decor.

Østre Kapelvej 10, 4700 Næstved Georg Boye, Knud Preisler 1948-1952 zeshoekige ruimtes Begraafplaats 8ha Zowel het kerkhof en de kapel werd ontwikkeld na een openbare competitie in 1949. De wedstrijd werd gewonnen door twee landschapsarchitecten: De latere hoogleraar aan de Landbouw Universiteit Georg Boye en de daaropvolgende Koninklijke tuininspecteur Knud Preisler. De begraafplaats is ingericht als een park waar de graven liggen in verschillende binnenplaatsen ontworpen als zeshoekige ruimtes met elk hun decor.

18. BYPARKEN

18. BYPARKEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Østre Kapelvej 10, 4700 Næstved Georg Boye, Knud Preisler 1948-1952

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Bella Centers, 2300 København Mutopia 2005 - 2008 Openbaar Activiteiteneilanden Stadspark 70.000m2 Het park bestaat uit een aantal verschillende ronde ‘eilanden’ elk met een eigen karakter en eigen activiteiten. Het City park is onderdeel van een grotere strategie voor de ontwikkeling van de openbare gebieden is het Ørestad district. Het City park en de Kay Fisker Plaza staan bekend als ØCITY, de stad van de eilanden.

19. FREDERIKSBERG PARK AND SØNDERMARKEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

19. FREDERIKSBERG PARK AND SØNDERMARKEN

Pile Alle 2, 2000 Frederiksberg Johan Cornelius Krieger 1690 Barok, 1800 landschapstuin Park openbaar, Paleis 11:00 - 13:00 Gebouwen verschillende stijlen. Engelse landschapsschapstuin, 64 ha De oorspronkelijke baroktuin van Frederik IV heeft in 1800 (Frederik VI) plaatsgemaakt voor de romantsiche landschapstuin, met waterval, slingerende paden en follies. Het entreegebouw, een chinees zomerhuis en de Apis Tempel zijn bijzondere bouwwerken in het park. Ook ‘Elephant House’(SLA - Norman Foster) in de naastgelegen dierentuin valt op. De nieuwe habitat van de olifanten is daarnaast geintereergd met het Frederiksberg park.

20. ØRSTEDSPARKEN

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

20. ØRSTEDSPARKEN Nørre Voldgade 1, 1358 København H.A. Flindt 1876-1879 Restanten oude vesting 6,5 ha (vijver 1,8ha) Ørstedsparken is, net als Botanisk Have (16) en Østre Anlæg, een van de reeks parken die op het terrein van de oude vestingring werd gelegd nadat deze werd ontmanteld in 1870.Elementen van de oude vesting zijn nog steeds herkenbaar in het park, De oude gracht is nu een plas geworden. De oude bastions verschijnen als heuvels. Het park is vernoemd naar natuurkundige Hans Christian Ørsted en zijn broer Anders Sandøe Ørsted 65

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Nørre Voldgade 1, 1358 København H.A. Flindt 1876-1879 Restanten oude vesting 6,5 ha (vijver 1,8ha) Ørstedsparken is, net als Botanisk Have (16) en Østre Anlæg, een van de reeks parken die op het terrein van de oude vestingring werd gelegd nadat deze werd ontmanteld in 1870.Elementen van de oude vesting zijn nog steeds herkenbaar in het park, De oude gracht is nu een plas geworden. De oude bastions verschijnen als heuvels. Het park is vernoemd naar natuurkundige Hans Christian Ørsted en zijn broer Anders Sandøe Ørsted 65

3.3.3 ARCHITECTUUR >>

21. MARIAVALL, JESU MODER MARIAS KLOSTER

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Bondrum, 273 95 Tomelilla, Zweden Dom Hans van der Laan 1991 Op afspraak Kloosterkerk Mariavall is een benedictijnse kloosterkerk, gewijd aan de moeder van God, de heilige maagd Maria. Soberheid, zuiverheid en rust zijn voor de benedictijnen voorwaarden om zich volledig op de liturgie te kunnen concentreren.

Het ontwerp van het klooster is gemaakt door Nederlander Dom Hans van der Laan. Daarin bestaat de kloosterbebouwing uit twee diagonaal met elkaar verbonden carres, een verdubbeling van het kloostertype, met de klokkentoren als scharnierpunt. Het geheel bestaat hierbij uit zeven langs elkaar schuivende vleugels en omvat twee kruisgangtuinen. Op het scharnierpunt is de klokkentoren gesitueerd. De principes van het ontwerp zijn hiernaast verder toegelicht.

Tel +46 417 231 91 14.00

R. Aben S. de Wit, 1998, De omsloten tuin - geschie-

denis en ontwikkeling van de hortus conclusus en de

herintroductie ervan in het hedendaagse stadsland-

schap, p 160-165.

Planorganisatie en geomorfologie. Het ideaalschema

plekken en een heuvel. Deze maakt een hoek van

Planorganisatie en geomorfologie. Het ideaalschema

plekken en een heuvel. Deze maakt een hoek van

voor het klooster bestaat uit een rechthoekig domein

twaalf graden met het ideaalplan. Het samenvoegen

voor het klooster bestaat uit een rechthoekig domein

twaalf graden met het ideaalplan. Het samenvoegen

dat is verdeeld in kleinere rechthoeken waarbij

van beide rechthoeken resulteert in de uiteindelijke

dat is verdeeld in kleinere rechthoeken waarbij

van beide rechthoeken resulteert in de uiteindelijke

telkens dezelfde verhoudingen terugkeren. Het ideaal-

plattegrond. Op het voorplein komen de verschillende

telkens dezelfde verhoudingen terugkeren. Het ideaal-

plattegrond. Op het voorplein komen de verschillende

schema is precies oost-west georienteerd met de kerk

richtingen samen. Ook het pad weerspiegelt beide la-

schema is precies oost-west georienteerd met de kerk

richtingen samen. Ook het pad weerspiegelt beide la-

op Jeruzalem gericht. Een tweede rechthoek wordt

gen. Het is uitgelijnd op de ingang van het klooster en

op Jeruzalem gericht. Een tweede rechthoek wordt

gen. Het is uitgelijnd op de ingang van het klooster en

geintroduceerd als een geometrische vertaling van de

ligt tevens in het verlengde van de bomenrij erachter.

geintroduceerd als een geometrische vertaling van de

ligt tevens in het verlengde van de bomenrij erachter.

topografie: de grenzen van de weg, twee moerassige

Transformatie van het type

>> De vleugel aan de noorzijde van de grote tuin

Transformatie van het type

>> De vleugel aan de noorzijde van de grote tuin

>> Uitgangspunt is een vierkante hortus contempla-

wordt getransformeerd tot kerk door het te verdub-

>> Uitgangspunt is een vierkante hortus contempla-

wordt getransformeerd tot kerk door het te verdub-

tionis met rondom vier gebouwvolumes, waarbij de

belem. Zo wordt ook aan de noordzijde van de kleine

tionis met rondom vier gebouwvolumes, waarbij de

belem. Zo wordt ook aan de noordzijde van de kleine

oost-westvleugels door de noord-zuidvleugels worden

tuin de galerij door verdubbeing getransformeerd

oost-westvleugels door de noord-zuidvleugels worden

tuin de galerij door verdubbeing getransformeerd

ingeklemd.

tot loggia. De vleugel valt hier weg. Het verdwenen

ingeklemd.

tot loggia. De vleugel valt hier weg. Het verdwenen

>> Twee eenheden zijn ingeschakeld als tegenoverlig-

gallerijgedeelte keert op deze wijze terug.

>> Twee eenheden zijn ingeschakeld als tegenoverlig-

gallerijgedeelte keert op deze wijze terug.

gende kwadranten van een vierkant.

>> Een toren markeert het snijpunt van de kwadran-

gende kwadranten van een vierkant.

>> Een toren markeert het snijpunt van de kwadran-

>> Een deel is verlengd met twee galerijbreedtes,

ten en is zo gesitueerd dat allevier dekwadranten er

>> Een deel is verlengd met twee galerijbreedtes,

ten en is zo gesitueerd dat allevier dekwadranten er

het andere verkort met twee galerijbreedtes, waarbij

door bepaald worden. Het meest zuidelijke volume

het andere verkort met twee galerijbreedtes, waarbij

door bepaald worden. Het meest zuidelijke volume

de galerij wegvalt. De lengteassen van beide tuinen

wordt verlengd als beeindiging van het centrale

de galerij wegvalt. De lengteassen van beide tuinen

wordt verlengd als beeindiging van het centrale

kruisen elkaar op het voorplein. Het kruispunt wordt

volume.

kruisen elkaar op het voorplein. Het kruispunt wordt

volume.

gemarkeerd door een boomgroep.

22. VÄSTRA HAMNEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

22. VÄSTRA HAMNEN

23. ISBJERGET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Västra varvsgatan, Malmö, Santiago Calatrava (turning torso) 2001 Openbaar Turning Torso CO2 neutrale wijk De wijk Västra Hamnen is gebouwd op een oude scheepswerf die in 1986 is gesloten. De wijk is het resultaat van de Europese huizenmarkttentoonstelling BoO1 die in 2001 werd gehouden. Er werd geprobeerd op een dichtbevolkte duurzame wijk te bouwen, het was de eerste CO2 neutrale wijk van Europa.Alle energie wordt opgewekt door windenergie, zonne-energie en waterenergie. De Turning Torso is het hoogste gebouw van Zweden.

23. ISBJERGET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Bernhardt Jensens Boulevard, 8000 Aarhus JDS, CEBRA, SEARCH (NED), Louis Paillard 2008-2013 Openbaar Ijsrotsen Stadsontwikkeling, 21.600m2 Project ‘de Ijsberg’ is ontwikkeld in de haven van Aarhus, en dankt zijn naam het uiterlijk.De witte bouwvolumes kunnen worden beschreven als een reeks pieken en dalen die opzettelijk visuele corridors creeren.Een derde van de in totaal 200 appartementen is gereserveerd voor betraalbare huurwoningen, gericht op de integratie van verschillende sociale profielen.Het project is het resultaat van een prijsvraag . 68

24. FREDENSBORG TERRASSER LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

24. FREDENSBORG TERRASSER Hillerodvejen/bakkedraget 3480 Fredensborg Jørn Utzon en Jorn palle Schmidt 1962-1963 Ketting woningen Woonwijk, 77 woningen, 4,8 ha Kronkelende ketting van 47 patiowoningen die een heuvel open afslingert. Daarnaast ontwierp Utzon een enclave van 30 kleine rijtjeshuizen in clusters van drie rond een plein. De woningen waren bedoelt voor gepensioneerden van de ‘Dansk Samvirke’, een vereniging voor Denen die langere tijd in het buitenland verbleven, bv. zakenlui. Aan de straatzijde ontstond een stedelijke buitenruimte, aan de achterzijde dringt het open landschap naar binnen.

Hillerodvejen/bakkedraget 3480 Fredensborg Jørn Utzon en Jorn palle Schmidt 1962-1963 Ketting woningen Woonwijk, 77 woningen, 4,8 ha Kronkelende ketting van 47 patiowoningen die een heuvel open afslingert. Daarnaast ontwierp Utzon een enclave van 30 kleine rijtjeshuizen in clusters van drie rond een plein. De woningen waren bedoelt voor gepensioneerden van de ‘Dansk Samvirke’, een vereniging voor Denen die langere tijd in het buitenland verbleven, bv. zakenlui. Aan de straatzijde ontstond een stedelijke buitenruimte, aan de achterzijde dringt het open landschap naar binnen.

25. THE WAVE

25. THE WAVE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Ved Bølgen, 7100 Vejle Henning Larsen architects 2006-2009 Openbaar Golvende vorm bebouwing 14.000m2 De vorm van de gebouwen is geinspireerd op de karakteristieken van de omgeving: de zee, de brug en de heuvels. De reflectie van de vormen in het water maken dat de vormen extra worden ervaren. Het gebouw bestaat uit 140 appartementen, met elk een eigen balkon, en uitizhct over de baai. Aan de voorkant van het gebouw is een publieke promenade aangelegd.

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

26. MIRROR HOUSE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

26. MIRROR HOUSE

27. BLUE PLANET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Blegdamsvej/Frederik V vej, København MLRP Architect 2012 9:00uur-17:00uur Spiegelmuren Functie buurthuis, 140 m² Een voormalig oud pand dat was bespoten met graffiti is vervangen door een architectonisch buurthuis. Het huis is bedekt met spiegels, waardoor het omliggende landschap wordt weerspiegeld. Deze spiegels trekken de aandacht van kinderen en zo wordt dit een levendig pleintje in het centrale park van Kopenhagen.

27. BLUE PLANET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Jacob Fortlingsvej 1, 2770 Kastrup 3XN 2013 Ma: 10:00-21:00, za-zo: 10:00-18:00 Architectonisch wonder met een aquarium. Geïnspireerd door een Vortex Het museum ligt op een verhoogde landtong richting de zee. De vorm van de Blue Planet is geinspireerd op de vorm van waterstromen, scholen van vissen en zwerven van vogels. De gevel is bedekt met diamantvormige aluminium platen die zich aanpassen aan de organische vorm van het gebouw. De bezoekers worden door de “Vortex” naar binnen gezogen. Binnen zijn 53 aquaria aanwezig. 70

28. HARBOUR BATH LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

28. HARBOUR BATH Islands Brygge 14 2300 København BIG 2007 7.00-19.00 uur (seizoen 1 juni – 31 aug) ‘’Zwembad’’ is een grote vlonder Architectonisch vormgegeven zwembad Dit publieke zwembad in de haven van Kopenhagen is compleet van hout gemaakt. In totaal zijn er vier van deze baden aangelegd. Island Brygge is de meest bekende. De baden vormen een toevoeging voor de stranden rondom de stad.Er is rekening gehouden met mindervaliden, zichtlijnen, en kinderen. Het terrein is multifunctioneel en dient tevens als festivallocatie.

29. 8 HOUSE / BIG HOUSE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Islands Brygge 14 2300 København BIG 2007 7.00-19.00 uur (seizoen 1 juni – 31 aug) ‘’Zwembad’’ is een grote vlonder Architectonisch vormgegeven zwembad Dit publieke zwembad in de haven van Kopenhagen is compleet van hout gemaakt. In totaal zijn er vier van deze baden aangelegd. Island Brygge is de meest bekende. De baden vormen een toevoeging voor de stranden rondom de stad.Er is rekening gehouden met mindervaliden, zichtlijnen, en kinderen. Het terrein is multifunctioneel en dient tevens als festivallocatie.

29. 8 HOUSE / BIG HOUSE Richard Mortensens Vej 81,2300 København BIG 2010 Openbaar 61.000m2, 476 appartementen 8 House ligt aan de buitenrand van de stad. De appartementen profiteren van het utizicht over de velden en moerassen van Kalvebod Faelled ten zuiden van het gebouw. Het commerciele programma profiteerd van het leven op de straat. Dit wordt benadrukt door de vorm van het gebouw. De zuidwestelijke hoek van het gebouw is als het ware omlaag geduwd, terwijl de noordoostelijke hoek van het gebouw is opgehesen. 71

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Richard Mortensens Vej 81,2300 København BIG 2010 Openbaar 61.000m2, 476 appartementen 8 House ligt aan de buitenrand van de stad. De appartementen profiteren van het utizicht over de velden en moerassen van Kalvebod Faelled ten zuiden van het gebouw. Het commerciele programma profiteerd van het leven op de straat. Dit wordt benadrukt door de vorm van het gebouw. De zuidwestelijke hoek van het gebouw is als het ware omlaag geduwd, terwijl de noordoostelijke hoek van het gebouw is opgehesen. 71

30. VM HUSENE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

30. VM HUSENE

Binnenplaats, driehoekige balkons 230 appartementen, 25000m2 De VM huizen zijn twee woonblokken gevormd als de letters V en M. De vormen zijn zodanig gemaakt dat het zorgt voor daglicht en privacy. Het V-huis kent 40 typen appartementen, het M-huis 36 typen. Elk appartement kent een driehoekig balkon met een breed panoramisch zicht op het zuiden. De huizen hebben 4 tot 12 verdiepingen, en zijn gebouwd van beton, glas en staal. Licht, lucht en ruimte waren uitgangspunten.

31. PORTHUSET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Ørestads Boulevard 55 E, 2300 København PLOT = BIG + JDS 2004 - 2005

Ørestads Boulevard 55 E, 2300 København PLOT = BIG + JDS 2004 - 2005 Binnenplaats, driehoekige balkons 230 appartementen, 25000m2 De VM huizen zijn twee woonblokken gevormd als de letters V en M. De vormen zijn zodanig gemaakt dat het zorgt voor daglicht en privacy. Het V-huis kent 40 typen appartementen, het M-huis 36 typen. Elk appartement kent een driehoekig balkon met een breed panoramisch zicht op het zuiden. De huizen hebben 4 tot 12 verdiepingen, en zijn gebouwd van beton, glas en staal. Licht, lucht en ruimte waren uitgangspunten.

31. PORTHUSET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Ørestads Boulevard 61A, 2300 København Holgaard Architects 2007 Kubistische architectuur 14.000m2 Het poortgebouw kent 155 appartementen. De hoogte van het gebouw varieert tussen de 2 en 7 verdiepingen. Op straatniveau zijn er winkels en cafes. Net als de andere bebouwing in Ørestad voldoet ook dit gebouw aan de kubistische architectuur. Het gebouw is ontworpen als een skulptuur met drie vleugels. Het gebouw loopt als een poort over de weg heen.

32. KASTRUP SEA BATH LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

32. KASTRUP SEA BATH Amager Strandvej 301, 2770 Kastrup White arkitekter AB, NIRAS 2004 Gratis, openbaar Verlichting Ronde houten constructie in zee Een houten pier, Azobé hout, leidt naar een ronde constructie.in de zee, ±1m boven het water.Het gebouw bestaat uit 870m2 aan hout. De kleedkamers nemen ±70m2 in beslag. Op het land ligt een dienstgebouw van nog eens 90m2..De ronde vorm zorgt voor beschutting tegen de wind. De vorm opent zich naar de landzijde om zo bezoekers uit te nodigen. Over de volle lengte van de pier loopt een bank, waardoor het object ook dient als rust- en recreatiegebied.

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Amager Strandvej 301, 2770 Kastrup White arkitekter AB, NIRAS 2004 Gratis, openbaar Verlichting Ronde houten constructie in zee Een houten pier, Azobé hout, leidt naar een ronde constructie.in de zee, ±1m boven het water.Het gebouw bestaat uit 870m2 aan hout. De kleedkamers nemen ±70m2 in beslag. Op het land ligt een dienstgebouw van nog eens 90m2..De ronde vorm zorgt voor beschutting tegen de wind. De vorm opent zich naar de landzijde om zo bezoekers uit te nodigen. Over de volle lengte van de pier loopt een bank, waardoor het object ook dient als rust- en recreatiegebied.

3.3.4 BINNENTUINEN >>

33. ODENSE KONGENS HAVE

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

34. LAGKAGEHUSET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Gothersgade, 1123 København Michael Bellham, Erik Heeser Nielsen Jaren 70 Openbaar Plantenbedden Klein perceel In tegenstelling tot de jaren dertig en veertig zijn vaste planten bedden een zeldzaam gezicht. Er zijn een paar uitzonderingen in de jaren zeventig. Michael Bellham ontworp dit perceel in Kongens have park voor de gemeentelijke tuinman in Odense. De onregelmatige, meanderende taxushaag krijgt een sculpturaal effect samen met de rijke vescheidenheid aan vaste planten.

34. LAGKAGEHUSET LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Torvegade 45, 1400 København K SLA 2007-2008 Ronde vormen 550m2 De vormen in de binnenplaats constrasteren met de vormen van de omliggende bebouwing. Het heeft de vorm van een schilderspalet, waarbij de vegetatie de verschillende kleuren verf voor moet stellen. De hoogte van de beplanting is variabel. De vorm van het geheel zorgt voor verschillende ruimtes en vormen van gebruik. Door de lange en afwisselende bloei ondergaat de binnenplaats het hele jaar een kleurrijke metamorfose. 74

35. CLASSENSGADE 27 LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

35. CLASSENSGADE 27 Classensgade 27, København 1:1 Landskab 2008-2010 Bestratingspatroon Mediteraans, omsloten, centrale fontein Een flexibele en multifunctionele binnentuin, die als sociaal ontmoetingspunt dient. Daarnaast worden er fietsen gestald en is er een klein sportveld. Het bestratingspatroon is afgeleid van de ornamenten van de façades van de huizen in de buurt en refereert naar een tapijt wat voor huiskamers en een knusse sfeer staat. Het moet een verlengstuk van de omliggende huizen zijn. Het huiskamergevoel wordt versterkt door klimhortensia’s tegen de muren als behang

36. ENTREPRENØRSKOLEN LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Classensgade 27, København 1:1 Landskab 2008-2010 Bestratingspatroon Mediteraans, omsloten, centrale fontein Een flexibele en multifunctionele binnentuin, die als sociaal ontmoetingspunt dient. Daarnaast worden er fietsen gestald en is er een klein sportveld. Het bestratingspatroon is afgeleid van de ornamenten van de façades van de huizen in de buurt en refereert naar een tapijt wat voor huiskamers en een knusse sfeer staat. Het moet een verlengstuk van de omliggende huizen zijn. Het huiskamergevoel wordt versterkt door klimhortensia’s tegen de muren als behang

36. ENTREPRENØRSKOLEN Egedalsvej 5, 8400 Ebeltof Sven Hansen, Knud Friis, 1967-1968 Krachtige architectuurtaal (brutalisme) Binnenplaats en landschap 5,7 ha De architectuurtaal van de bebouwing is krachtig. De materialen hebben geen afwerklaag, en er zijn eenvoudige grondvormen gebruikt. Het landschap is glooiend, met duingras en naaldbomen. De binnenplaats is een abstrahering van het omringende landschap.Lichte betonnen tegels (afm. 600x1800mm) zijn in een strak patroon gelegd. In het geheel zijn vier watervlakken aangelegd met witte keien op de bodem. 75

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Egedalsvej 5, 8400 Ebeltof Sven Hansen, Knud Friis 1967-1968 Krachtige architectuurtaal (brutalisme) Binnenplaats en landschap 5,7 ha De architectuurtaal van de bebouwing is krachtig. De materialen hebben geen afwerklaag, en er zijn eenvoudige grondvormen gebruikt. Het landschap is glooiend, met duingras en naaldbomen. De binnenplaats is een abstrahering van het omringende landschap.Lichte betonnen tegels (afm. 600x1800mm) zijn in een strak patroon gelegd. In het geheel zijn vier watervlakken aangelegd met witte keien op de bodem. 75

3.3.5 UIT DE 20E EEUW >>

37. GEOMETRISCHE TUIN

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

38. VOLKSTUINEN NAERUM: DE RUNDE HAVER LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Birk Centerpark, 7400 Herning C. Th. Sørensen 1984 01-01-2010- 31-12-2014 ma-zo Zeer hoge hagen in ronde vormen. Massa-ruimtewerking De Geometrische tuinen, ontworpen door C. Th. Sørensen, is gebouwd volgens het principe “complexiteit van de eenvoud”. Ze worden aangestuurd door een zeer eenvoudige geometrische set van regels. Het principe van 11 meter wordt herhaald in alle “muren”. Voor elke nieuwe “kamer” waar de bezoeker binnenkomt, wordt de “kamer” van een nieuwe kant laten zien. De hagen zijn van haagbeuk, geplant in 1984.

Birk Centerpark, 7400 Herning Carl Theodor Sørensen 1984 01-01-2010- 31-12-2014 ma-zo Zeer hoge hagen in ronde vormen. Massa-ruimtewerking De Geometrische tuinen, ontworpen door C. Th. Sørensen, werden gebouwd volgens de “complexiteit van de eenvoud” principe. Ze worden aangestuurd door een zeer eenvoudige geometrische set van regels. Het principe van 11 meter wordt herhaald in alle “muren”. Voor elke nieuwe “kamer” waar de bezoeker binnenkomt, wordt de “kamer” van een nieuwe kant laten zien. De hagen zijn van haagbeuk, geplant in 1984.

38. VOLKSTUINEN NAERUM: DE RUNDE HAVER LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Nærumgårdsvej 73, 2850 Nærum C. Th. Sørensen 1952 Altijd Ovale vorm Volkstuinencomplex De ovale tuinen in Nærum zijn in 1948 ontworpen. Elk van de 40 tuinen wordt begrensd door een haag, gescheiden en met elkaar verbonden door een netwerk van met gras begroeide paden. Het concept van volkstuinen in Duitsland is ontstaan op basis van ideeën van zelfvoorziening en recreatie die nu integraal deel uit van de Deense gezellig leven. De glooiende landschap van Nærum is perfect voor het tonen van deze artistieke begrip. 76

Nærumgårdsvej 73, 2850 Nærum Carl Theodor Sørensen 1952 Altijd Ovale vorm Volkstuinencomplex De ovale tuinen in Nærum zijn in 1948 ontworpen. Elk van de 40 tuinen wordt begrensd door een haag, gescheiden en met elkaar verbonden door een netwerk van met gras begroeide paden. Het concept van volkstuinen in Duitsland is ontstaan op basis van ideeën van zelfvoorziening en recreatie die nu integraal deel uit van de Deense gezellig leven. De glooiende landschap van Nærum is perfect voor het tonen van deze artistieke begrip.

39. MAANPOORT

39. MAANPOORT LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Strandvejen 724, 2930 Klampenborg C.Th. Sørensen, Henning Hansen 1934 Uitzicht op zee Op china geinspireerde passage De maanpoort is een onderdeel van de Stokkerup tuin. Het zicht op zee, en het aflopende terrein geven de tuin karakter. Vanaf de villa daalt het terrein met ongeveer 5m naar een vallei. De maanpoort is een ronde opening in een muur van zandsteen. De muur volgt het relief van het terrein. Door de maanpoort word je naar de kust geleid. De vegetatie bestaat uit grote solitaire essen en fruitbomen

40. ÅRHUS UNIVERSITEIT

40. ÅRHUS UNIVERSITEIT LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Strandvejen 724, 2930 Klampenborg C.Th. Sørensen, K. Fisker, C.F. Møller Prijsvraag 1931 Openluchttheater Modernisme -functionalisme Het geheel is een vrije groepering van gebouwen langs een open vallei met een afgedamde beek om een vijver te vormen beneden.Het park bestaat uit boomgroepen van eik, en graslanden. Naast het hoofdgebouw van de universteit ligt een openlucht theater van gras, geschikt voor 3000 mensen.Zowel in het park als de vormgeving van de gebouwen werd geen onnodige decoratie toegevoegd. 77

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

3.3.6 VOOR DE 20E EEUW >>

41. ÅRHUS BOTANISCHE TUIN

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

42. EGESKOV CASTLE PARK AND GARDENS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Eugen Warmings Vej 13, 8000 Aarhus CEBRA, C.F. Møller 1875 als experimentele tuin Ma- za: 13-15. Zo- feestdagen: 11-15 Bekende medicinale planten Botanische tuin, 21.5ha De botanische tuin bestaat uit verschillende typen landschappen waarin de planten worden gepresenteerd. De tuin heeft een openlucht theater, twee kleine meertjes, en een kinderspeelplaats. Er zijn in totaal vijf aangrenzende huizen. Het Palm House is het hoofdgebouw met 1000m2 en een hoogte van 13m. Alle kassen beslaan 2000m2.De tuin bevat onder andere een bijzondere kas van C.F. Møller.

42. EGESKOV CASTLE PARK AND GARDENS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Egeskov, DK-5772 Kværndrup Fredensborg,H. Zetterwal,F. Duprats, C.Th. Sørensen 1884-1886 10:00-17:00 4 doolhoven, oudste hagen ter wereld Renaissance tuin met prachtig kasteel Sinds 1554 heeft de adel op het landgoed gewoond. In 1730 heeft landschapsarchitect Fredensborg het landgoed ontworpen. Dit was in opdracht van eigenaar Niels Krag. Op het landgoed zijn veel verschillende tuinen te vinden,bv.: 4 doolhoven, een Engelse tuin, water tuin, moestuin, Fuchsia tuin, Renaissance tuin en nog veel meer. In het kasteel is nu een museum. Ook is er nog een gebouw waar nu een veteranen museum is. 78

43. FREDERIKSBORG CASTLE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

43. FREDERIKSBORG CASTLE Slotsgade 54, 3400 Hillerød Johan Cornelius Krieger 1720-1725 restauratie 1993 - 1996 ma-zo 10:00-17:00uur Kasteel Barok en romantische stijl De tuinen kennen twee verschillende stijlen. Aan de ene kant een duidelijke barokstijl met een centrale as omgeven door geometrisch gevormde plantenbedden. Voor de barok zijn intrede deed was de tuin bedoelt als kruidentuin en pleziertuin. Dit deel is rond 1720 aangelegd. Daarnaast is er een landschapstuin bestaande uit vrij groeiend bos, grote gazons, meren, beken en kronkelende paden. Dit deel is rond 1800 aangelegd.

44. KONGENS HAVE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Slotsgade 54, 3400 Hillerød Johan Cornelius Krieger 1720-1725 restauratie 1993 - 1996 ma-zo 10:00-17:00uur Kasteel Barok en romantische stijl De tuinen kennen twee verschillende stijlen. Aan de ene kant een duidelijke barokstijl met een centrale as omgeven door geometrisch gevormde plantenbedden. Voor de barok zijn intrede deed was de tuin bedoelt als kruidentuin en pleziertuin. Dit deel is rond 1720 aangelegd. Daarnaast is er een landschapstuin bestaande uit vrij groeiend bos, grote gazons, meren, beken en kronkelende paden. Dit deel is rond 1800 aangelegd.

44. KONGENS HAVE Gothersgade, 1123 København Johan Cornelius Krieger 1606 7:00uur - 21:00uur stadstuin, oude keukentuin, Slot Rosenberg Barokstijl Kongens Have (De Koningstuin), ook wel de Rosenborg Kasteeltuinen genoemd, is Kopenhagens oudste en meest bezochte stadspark met zo’n 2,5 miljoen bezoekers per jaar. In het park staan een paar kenmerkende gebouwen zoals slot Rosenberg, de Rosenborg Barracks voor de lijfwachten van het koningshuis en het hercules paviljoen een gebouw met een groot standbeeld van hercules. Het was de eetkamer van de koninklijke familie 79

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Gothersgade, 1123 København Johan Cornelius Krieger 1606 7:00uur - 21:00uur stadstuin, oude keukentuin, Slot Rosenberg Barokstijl Kongens Have (De Koningstuin), ook wel de Rosenborg Kasteeltuinen genoemd, is Kopenhagens oudste en meest bezochte stadspark met zo’n 2,5 miljoen bezoekers per jaar. In het park staan een paar kenmerkende gebouwen zoals slot Rosenberg, de Rosenborg Barracks voor de lijfwachten van het koningshuis en het hercules paviljoen een gebouw met een groot standbeeld van hercules. Het was de eetkamer van de koninklijke familie 79

3.3.7 KUNST >>

45. LOUISIANA MUSEUM OF MODERN ART LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Gammel Strandvej 13,DK 3050 Humlebæk Vilhelm Wohlert, Jørgen Bo 1958 (Museum by Knud W.Jensen) (1991) Di-Vr 11-22 / za-zo vakantie 11-18 100DKK Hilma af Klint, Louisiana on paper 1 of the ‘1,000 places to see before you die’ Het kunst museum ligt direct aan de oever van de Øresund in Humlebæk. Het is het meest bezochte kunstmuseum met een uitgebreide permanente collectie van moderne en hedendaagse kunst (WOII-huidig), evenals een uitgebreid programma van speciale tentoonstellingen. Het museum is ook erkend als mijlpaal in de moderne Deense architectuur, bekend om de synthese creëert van kunst, architectuur en landschap. (+ 49190719 )

46. CARL HENNING PENDERSON EN ELSE ALTFELT MUSEUM LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

45. LOUISIANA MUSEUM OF MODERN ART Gammel Strandvej 13,DK 3050 Humlebæk Vilhelm Wohlert, Jørgen Bo 1958 (Museum by Knud W.Jensen) (1991) Di-Vr 11-22 / za-zo vakantie 11-18 100DKK Hilma af Klint, Louisiana on paper 1 of the ‘1,000 places to see before you die’ Het kunst museum ligt direct aan de oever van de Øresund in Humlebæk. Het is het meest bezochte kunstmuseum met een uitgebreide permanente collectie van moderne en hedendaagse kunst (WOII-huidig), evenals een uitgebreid programma van speciale tentoonstellingen. Het museum is ook erkend als mijlpaal in de moderne Deense architectuur, bekend om de synthese creëert van kunst, architectuur en landschap. (+ 49190719 )

46. CARL HENNING PENDERSON EN ELSE ALTFELT MUSEUM LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Birk Centerpark 1, 7400 Herning CF Møller studio 1976, uitbreiding museum 1993 10:00 - 16:00uur xx Beschilderde tentoonstellingsgebouwen Kunst uit de COBRA-beweging Het oorspronkele museum bestond uit een cirkelvormige tentoonstellingsruimte. Dit werd uitgebreid met een extra gebouw in de vorm van een driehoekige prisma. Het museum is vernoemd naar Penderson en Asfelt, Deense schilders (getroud) en belangrijke leden van de COBRA beweging. Het werk kenmerkt zich dan ook door kinderlijke schilderingen, in sprekende kleuren. Dit is ook terug te vinden in de gebouwen. 80

47. HEART HERNING, MUSEUM OF CONTEMPORARY ART LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

47. HEART HERNING, MUSEUM OF CONTEMPORARY ART

Birk Centerpark 8, 7400 Herning Steven Holl Architects 2005-2009 Di-Zo 10:00 - 17:00uur Tuin Sørensen,Reviled and fêted, super 100 conceptuele en experimentele kunst Herning Centrum voor de Kunsten verenigtdrie verschillende culturele instellingen: Herning Art Museum, de Midwest Ensemble en de Sokkel du Monde. Het ontwerp combineert landschap en architectuur in een een-niveau gebouw dat permanente en tijdelijke tentoonstellingszalen, een auditorium (150 zitplaatsen), een mediatheek, administratiekantoren en een actief landschap omvat. Het ontwerp is gericht op “het bouwen van de site”.

48. KIVIK ART CENTRE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

48. KIVIK ART CENTRE Mellby 573, 277 35 Kivik Zweden Snøhetta 2007 Vanaf 16 juni open, gratis Viewfinders, Photo-boxes, the mothership Centrum voor hedendaagse kunst Snøhetta heeft in samenwerking met de Noorse artiest en fotograaf Tom Sandberg een vijftal tijdelijke paviljoens tot stand gebracht. Het project is een verkenning van de ruimtelijke en temporele relatie tussen fotografie, architectuur en het landschap. Het gebied is een mix van ontruimde weilanden, beboste open plekken, glooiende heuvels en steile drop-offs. De vijf betonnen dozen zijn strategisch in het landschap geplaatst. 81

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Mellby 573, 277 35 Kivik Zweden Snøhetta 2007 Vanaf 16 juni open, gratis Viewfinders, Photo-boxes, the mothership Centrum voor hedendaagse kunst Snøhetta heeft in samenwerking met de Noorse artiest en fotograaf Tom Sandberg een vijftal tijdelijke paviljoens tot stand gebracht. Het project is een verkenning van de ruimtelijke en temporele relatie tussen fotografie, architectuur en het landschap. Het gebied is een mix van ontruimde weilanden, beboste open plekken, glooiende heuvels en steile drop-offs. De vijf betonnen dozen zijn strategisch in het landschap geplaatst. 81

49. ELIA

49. ELIA LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Brander, vlam tot 8,4m hoog en 1m breed 400ton staal, 250m3 beton Elia is een zwarte stalen koepel van 60m diameter. Het object heeft vier trappen van 10m breed die in een kruisvorm naar boven lopen. De koepel zelf is ongeveer 11,22m hoog. Er staan vier stalen pilaren in van 30m hoog. Een vijfde pilaar dient als gasbrander.. De pijlers zijn geaard zodat ze kunnen functioneren als bliksemafleider. Indien het object door de bliksem word geraakt veroorzaakt dit een sterke resonantie binnen het skulptuur.

50. AROS AARHUS ART MUSEUM LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Birk Centerpark 15, 7400 Herning Ingvar Cronhammar 2001

Birk Centerpark 15, 7400 Herning Ingvar Cronhammar 2001 Brander, vlam tot 8,4m hoog en 1m breed 400ton staal, 250m3 beton Elia is een zwarte stalen koepel van 60m diameter. Het object heeft vier trappen van 10m breed die in een kruisvorm naar boven lopen. De koepel zelf is ongeveer 11,22m hoog. Er staan vier stalen pilaren in van 30m hoog. Een vijfde pilaar dient als gasbrander.. De pijlers zijn geaard zodat ze kunnen functioneren als bliksemafleider. Indien het object door de bliksem word geraakt veroorzaakt dit een sterke resonantie binnen het skulptuur.

50. AROS AARHUS ART MUSEUM LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Aros Alle 2, 8000 Aarhus, Denemarken Schmidt hammer lassen architects 2001 - 2004 zo to 17.00 uur Regenboog panorama 17.000m2 Het museum bevat vier tentoonstelingszallen waar internationale kunstenaar hun werk vertonen. Op het dak van het museum is de Regenboog panorama geopend, gemaakt door Studio Olafur Eliasson. In ‘The 9 rooms’ wordt kunst middels licht-, video en installatiekunst vertoond. Het gebouw heeft de vorm van een kubus. Vanbinnen wordt het museum doorsneden door de ‘museum straat’ Een wenteltrap onderbreekt de straat. Tel. +45 87 30 66 00 82

3.3.8 LANDSCHAP >>

51. THE KINGS GRAVE

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Bredarörsvägen 18, 277 30 Kivik, Zweden Nederzetting stenen tijdperk 1000 voor Christus Omvang graf Grafheuvel opgebouwd uit stenen De tombe stamt uit de Bronstijd. Het is een ronde plaats met een diameter van 75m. De naam van het graf is dan ook te danken aan de omvang.Het graf is versierd met rotstekeningen, die zijn uitgehouwen in de stenen. Tot 1748 werd het terrein nog gebruikt als steengroeve. Rond 1931 werd het geheel opgegraven door archeoloog Gustaf Hallstrom. Men kwam erachter dat het ging om twee graven.

52. POSKÆR STENHUS LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

52. POSKÆR STENHUS Porskærvej 32, 8420 Knebel Gemeenschap trechterbekercultuur 3300 voor Christus Di-zo 10:00 -16:00 In cirkel geplaatste stenen Grafheuvel Porskær stenhus is de grootste ronde grafheuvel van Denemarken. Het is gerestaureerd in 1943. De grafkamer heeft een diameter van meer dan 2m en een hoogte van ongeveer 1,8m. De kamer bestaat uit 5 stenen. Elke steen weegt ongeveer 12 ton. De kamer wordt omgeven door een cirkel van 23 stenen (± 5 ton). De diameter van de cirkel is 20m. De omgeving is mooi, men heeft er uitzicht op de velden en de zee 83

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Porskærvej 32, 8420 Knebel Gemeenschap trechterbekercultuur 3300 voor Christus Di-zo 10:00 -16:00 In cirkel geplaatste stenen Grafheuvel Porskær stenhus is de grootste ronde grafheuvel van Denemarken. Het is gerestaureerd in 1943. De grafkamer heeft een diameter van meer dan 2m en een hoogte van ongeveer 1,8m. De kamer bestaat uit 5 stenen. Elke steen weegt ongeveer 12 ton. De kamer wordt omgeven door een cirkel van 23 stenen (± 5 ton). De diameter van de cirkel is 20m. De omgeving is mooi, men heeft er uitzicht op de velden en de zee 83

53. NATIONAAL PARK MOLS BJERGE LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

53. NATIONAAL PARK MOLS BJERGE

Open sinds 2009 Uniek gletsjerlandschap Nationaal park, land 150km2, water 30km2 Het nationaal park Mols Bjerge staat bekend om zijn riffen in de zee, kwelders aan de kust, heide in de glooiende heuvels, moerassen, meren en grote delen van loofen naaldbossen verspreid over het gebied. Meer dan de helft van alle wilde Deense plantensoorten zijn in dit gebied te vinden. Overblijfselen van grafheuvels zijn in het landschap te herkennen. Vanaf Jernhatten heb je uitzicht over de Kattegat zee.

54. NATIONAAL PARK STENSHUVUD LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Grenaavej 12, 8410 Rønde

Grenaavej 12, 8410 Rønde Open sinds 2009 Uniek gletsjerlandschap Nationaal park, land 150km2, water 30km2 Het nationaal park Mols Bjerge staat bekend om zijn riffen in de zee, kwelders aan de kust, heide in de glooiende heuvels, moerassen, meren en grote delen van loofen naaldbossen verspreid over het gebied. Meer dan de helft van alle wilde Deense plantensoorten zijn in dit gebied te vinden. Overblijfselen van grafheuvels zijn in het landschap te herkennen. Vanaf Jernhatten heb je uitzicht over de Kattegat zee.

54. NATIONAAL PARK STENSHUVUD LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Naturum Stenshuvud, 277 35 Kivik, Zweden Nationaal park sinds 1986 Wildemanskruiden, hazelmuis Nationaal park, 390ha Stenshuvud (het stenen hoofd is een nationaal park dat vernoemd is naar een hoge heuvel die in zee steekt. Vanaf die heuvel heb je oo een heldere dag een mooi uitzicht naat het Deense eiland Bornholm. Stenshuvud is een mooi wandelgebied en heeft ook een bijzonder mooi zandstrand. Ook de Vikingen hebben in Skåne hun sporen achtergelaten, bij het kustplaatsje Kåseberga vind je de Ale’s Stenen: staande stenen opgesteld in de vorm van een schip. 84

55. TRELLEBORG LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

55. TRELLEBORG Trelleborg Alle 4, 4200 Slagelse Vikingen 980 Di-zo 10:00-16:00 Geometrische vormen Historisch vikingfort, resten/ru誰ne De Trelleborg forten zijn allemaal gekenmerkt door een ring bolwerk met een gracht en vier poortopeningen. De forten kenden een opdeling van de interne vlaktes in vierkanten. Binnen elk van vier blokken, waren er vier longhouses gelegen in de vorm van boerderijen. Alle vier longhouses hebben een uniforme en geometrische architectuur en een strenge symmetrie. Tel:. (+45) 58 54 95 06, trelleborg@natmus. dk

LOCATIE ONTWERPER/BUREAU PERIODE/JAAR VAN AANLEG TOEGANKELIJKHEID ACCENTEN KENMERKEN BESCHRIJVING

Trelleborg Alle 4, 4200 Slagelse Vikingen 980 Di-zo 10:00-16:00 Geometrische vormen Historisch vikingfort, resten/ru誰ne De Trelleborg forten zijn allemaal gekenmerkt door een ring bolwerk met een gracht en vier poortopeningen. De forten kenden een opdeling van de interne vlaktes in vierkanten. Binnen elk van vier blokken, waren er vier longhouses gelegen in de vorm van boerderijen. Alle vier longhouses hebben een uniforme en geometrische architectuur en een strenge symmetrie. Tel:. (+45) 58 54 95 06, trelleborg@natmus. dk

HOOFDSTUK 4 | ALGEMENE REISINFORMATIE |

OP REIS!!! IN DIT HOOFDSTUK VINDT ALLES WAT JE MOET WETEN OVER DE EXCURSIE NAAR DENEMARKEN EN ZWEDEN PLUS EEN BEETJE EXTRA!

HOOFDSTUK 4 | ALGEMENE REISINFORMATIE |

OP REIS!!! IN DIT HOOFDSTUK VINDT ALLES WAT JE MOET WETEN OVER DE EXCURSIE NAAR DENEMARKEN EN ZWEDEN PLUS EEN BEETJE EXTRA!

4.1 CONTACTINFORMATIE >>

ALGEMENE REISINFORMATIE

CONTACTGEGEVENS EXCURSIELEIDERS Ben ter Mull Larenstein tel 026-3695528 >> schakelt door naar 06-12858368

Brechtje Horsten Larenstein tel 026-3695644

OVERNACHTINGSLOCATIES Denemarken, Århus Za 26 april en Zo 27 april City Sleep-In Adres: Havnegade 20, 8000 Århus Telefoon: +45 86 19 20 55

Zweden, Malmö Ma 28 april STF Vandrarhem Adres: Rönngatan 1, 21147 Malmö Telefoon: +46 40-611 62 20

Zweden, Kivik Di 29 april Kiviks Familje Camping Adres: Väg 9, 277 32 Kivik Telefoon: +46 414 709 30

Denemarken, Kopenhagen 30 april - 4 mei Downtown Bar & Hostel Adres: Vandkunsten 5, 1467 København Telefoon: +45 70 23 21 10

4.2 SMOELENBOEK >>

HOOFDVIKINGEN

Adrian Noortman Wielrenner

Ard Middeldorp Houdt van Zweedse gehaktballetjes

Ben ter Mull Donkere krullenbol

Adrian Noortman Wielrenner

Ard Middeldorp Houdt van Zweedse gehaktballetjes

Ben ter Mull Donkere krullenbol

Brechtje Horsten Ginger 4

Dorith van Gestel Enthousiasteling

Hans Smolenaers Soms dronken

Brechtje Horsten Ginger 4

Dorith van Gestel Enthousiasteling

Hans Smolenaers Soms dronken

Jet Berns Wil roddels horen

Johan Vlug Vlugge loper

Jolie Kusters Houdt van spelletjes

Jet Berns Wil roddels horen

Johan Vlug Vlugge loper

Jolie Kusters Houdt van spelletjes

4.2 SMOELENBOEK >>

RUIGE MANNEN EN VROUWEN

Anke Volkerink Praat graag, druktemaker

Annabelle Schijf Wist-je-datjes-meisje

Anne de Jong De muts

Anke Volkerink Praat graag, druktemaker

Annabelle Schijf Wist-je-datjes-meisje

Anne de Jong De muts

BIG Bjarke Ingels Group

Evy Blom Wil blond en blauw

Giel Bongers Bandenverwisselaar

BIG Bjarke Ingels Group

Evy Blom Wil blond en blauw

Giel Bongers Bandenverwisselaar

Hanne Kramer Ginger 1

Ignaz Hameetman Komt te laat

Janneke Derksen Hallo Jumbo!

Hanne Kramer Ginger 1

Ignaz Hameetman Komt te laat

Janneke Derksen Hallo Jumbo!

Jasper van den Ende Fanatiekeling

Justin Barendregt Brulkikkerbewoner

Lennart Woelinga Lennart a.k.a. Lennie

Jasper van den Ende Fanatiekeling

Justin Barendregt Brulkikkerbewoner

Lennart Woelinga Lennart a.k.a. Lennie

Martijn Filé Privé-DJ / gangster

Nicole van Laar Ginger 2

Wickie de Viking **“Ik heb het!’**

Martijn Filé Privé-DJ / gangster

Nicole van Laar Ginger 2

Wickie de Viking **“Ik heb het!’**

Nina Abbing Vrolijke deeltijder

Nynke Postma Tekent graag

Rianne Luring Zingt in zichzelf

Nina Abbing Vrolijke deeltijder

Nynke Postma Tekent graag

Rianne Luring Zingt in zichzelf

Rien Streefkerk Veelzijdige jongen

Robert-Jan van der Linden Rosa Pattiapon Topfotograaf Kleine giebel

Rien Streefkerk Veelzijdige jongen

Robert-Jan van der Linden Rosa Pattiapon Topfotograaf Kleine giebel

C.Th. Sørensen Saskia van Esser Befaamde deense bouwmeester Mama

Silko van der Vliet De nieuwe Sybren

C.Th. Sørensen Saskia van Esser Befaamde deense bouwmeester Mama

Silko van der Vliet De nieuwe Sybren

Simone van de Wiel Vloekende Brabander

SLA Stig L. Andersson

Simone van de Wiel Vloekende Brabander

SLA Stig L. Andersson

Sophie Huis in ‘t Veld Slappe lach

Pippilotta Victualia Rolgordijna Kruizemuntina Efra誰msdochter Langkous

Tim van Riel Efteling Boy

Udin Verheij Floris van Bommel boy

Pippilotta Victualia Rolgordijna Kruizemuntina Efra誰msdochter Langkous

Tim van Riel Efteling Boy

Udin Verheij Floris van Bommel boy

Vincent Huppelschoten Ginger 3

Wessel van Vliet Oog voor detail

Saskia Bottenberg Altijd vrolijk

Vincent Huppelschoten Ginger 3

Wessel van Vliet Oog voor detail

Saskia Bottenberg Altijd vrolijk

Sven-Ingvar Andersson Landscape modernist

Dennis Pieper Prachtige lach

Stan Ramler Serieuze secretaris

Sven-Ingvar Andersson Landscape modernist

Dennis Pieper Prachtige lach

Stan Ramler Serieuze secretaris

4.3 PLANNING VAN DAG TOT DAG

ALGEMENE REISINFORMATIE

ZATERDAG 26 APRIL Vertrek bus 09.30 uur Aankomst Århus ca 18:30 uur ‘s avonds: bijzondere architectuur >> Isbjerget (23)

ZONDAG 27 APRIL Herning, Vertrek bus 08.30 >> Geometrische tuin(33) >> Beeldentuin Herning/Skulpturparken >> Heart Herning Museum Of Contemporary Art (47) >> Carl-Henning Pedersen Museum (46) >> Elia (49) Århus 16:00uur >> Århus Universiteit (40) Vrij avondprogramma >> ARoS Aarhus Art Museum (50) >> Århus Botanische tuin (41)

MAANDAG 28 APRIL Reisdag naar Malmö (4 uur zonder stops) Vertrek bus 08.30 uur >> Odense Kongens Have (33) >> Egeskov Castle Park and Gardens (42) >> Trelleborg (55) Aankomst Malmö 18.00 uur Vrij avondprogramma >> Västra hamnen, Turning Torso (22) >> Pildammsparken (14)

DINSDAG 29 APRIL Vertrek bus 09.00 uur 94

>> Alnarp universeit (Sveriges Lantbruksuniversitet SLU Område Landskapsarkitektur, Sundsvägen 6, Alnarp, Sverige) >> Mariavall (21) Aankomst camping Kivik 16.30 uur

WOENSDAG 30 APRIL Vertrek bus 08.30 uur >> The King’s Grave (51) >> Nationaal park Stenshuvud (54) Reis naar Kopenhagen (2 uur) Optie: avondeten in de jeugdherberg (85 DKK p.p.)

DONDERDAG 1 MEI Wandeling door Kopenhagen >> Jarmers Plads (6) >> Ørstedsparken (20) >> Israels Plads >>Torvehallerne >> (opt. Charlotte Ammundsens Plads) >> Hauser Plads (5) >> Rosenberg Palace Garden/Kongens Have (44) >> Botanical Garden/Botanisk Have (16) >> Kastellet >> The little Mermaid >> Amalienborg & The Amaliegarden/ Amalie haven >> Nyhavn >> Copenhagen Opera House >> Danish Centre of Architecture >> Binnentuin C.Th. Sørensen >> The Harbour Bath (28) >> Cloud, Under krystallen >> The City Dune (1)

ZATERDAG 26 APRIL Vertrek bus 09.30 uur Aankomst Århus ca 18:30 uur ‘s avonds: bijzondere architectuur >> Isbjerget (23)

DINSDAG 29 APRIL Vertrek bus 09.00 uur 94

>> Alnarp universeit (Sveriges Lantbruksuniversitet SLU Område Landskapsarkitektur, Sundsvägen 6, Alnarp, Sverige) >> Mariavall (21) Aankomst camping Kivik 16.30 uur

WOENSDAG 30 APRIL Vertrek bus 08.30 uur >> The King’s Grave (51) >> Nationaal park Stenshuvud (54) Reis naar Kopenhagen (2 uur) Optie: avondeten in de jeugdherberg (85 DKK p.p.)

VRIJDAG 2 MEI Vertrek bus 08.30 >> Lyngby, Mariebjerg Church & Kirkegård (11) >> Lyngby, Park Kirkegård (12) >> Volkstuinen Naerum (38) >> Frederiksborg Castle (43) >> Fredensborg Terrasser (24) >> Louisiana Museum of Modern Art (45) >> Maanpoort (39)

ZATERDAG 3 MEI Fietstocht Kopenhagen Zuid >> Kastrup Sea Bath (32) >> Blue Planet (27) >> Byparken (18) >> VM Husene (30) >> Porthuset (31)

West >> Frederiksberg Park and Søndermarken (19)

Noordwest >> Bellahøj Openluchttheater >> Superkilen (7) >> Guldberg Byplads (3)

Noord >> Mirror House / MLRP (26) >> Charlottehaven (2)

ZONDAG 4 MEI Terugreis, Vertrek bus 08.00 10 uur reizen met stops >> Østre Kirkegård (17)

ZONDAG 4 MEI Terugreis, Vertrek bus 08.00 10 uur reizen met stops >> Østre Kirkegård (17) 95

4.4 DE TIJD VAN DE VIKINGEN >>

4.4 DE TIJD VAN DE VIKINGEN

ALGEMENE REISINFORMATIE

Het tijdperk van de Vikingen liep van ca.789 AD tot ca.1066 AD. In de veroveringstochten van de Vikingen kan men twee periodes onderscheiden. Van 789-840 ging het om plundertochten waarbij een gebied dat werd aangevallen even snel weer verlaten werd. Vanaf 840 zouden de Vikingen meer gestructureerd te werk zijn gegaan, onder andere door kampen op te richten en gebieden te koloniseren en soms zelfs een stad te stichten.

Afb. 1.21 | Vikingsschip Oseberg in BygdĂ¸y Olso

De Vikingen zijn vooral bekend als brute plunderende krijgers. Dit is echter een onvolledig beeld. Naast krijgers waren ze tevens ontdekkingsreizigers, kolonisten, ambachtslieden, handelaars en scheepsbouwers. De Vikingen waren in hun tijd belangrijk voor grote maatschappelijke en technische ontwikkelingen, zoals de ingenieuze bouw van hun slanke drakenschepen (afb.1.21) en de noodzaak om verdedigingswerken zoals burchten (afb.1.22) te bouwen om hun aanvallen te kunnen weerstaan. 96

Afb. 1.22 | Vikingstad Aros (later Aarhus)

Veel mensen denken aan helmen met hoorns als ze de term Viking horen. Dit is echter historisch niet correct. In de 19e eeuw vonden archeologen vaak holle hoorns naast helmen in graven van Vikingen. Lange tijd geloofde men dat de hoorns oorspronkelijk vastzaten aan de helm. Dit beeld verspreidde zich gedurende de 19e eeuw door de gehele wereld. Daarna bewezen archeologen dat de hoorns een functie hadden als drinkbeker. De helmen van de Vikingen zagen er ongeveer zo uit als op de afbeelding te zien is (afb.1.23).

Afb. 1.23 | De vikinglook

Afb. 1.21 | Vikingsschip Oseberg in BygdĂ¸y Olso

Afb. 1.22 | Vikingstad Aros (later Aarhus)

Afb. 1.23 | De vikinglook

Afb. 1.24 | Verkenningskaart van Vikingen

De Noorse Vikingen voeren naar het westen en koloniseerden IJsland en Groenland. Rond het jaar 1000 werd zelfs de oostkust van het huidige Canada ontdekt en verkend door Leif Eriksson, zoon van Erik de Rode. De Deense Vikingen teisterden het vasteland van West-Europa met hun plundertochten. Een groot deel van Engeland kwam in hun macht, dit gebied werd de Danelaw genoemd. Het Franse NormandiĂŤ heeft zijn naam aan de Deense Noormannen te danken en de invloed van de Vikingen strekte zich zelfs uit tot grote delen van de Middellandse Zee.

Afb. 1.24 | Verkenningskaart van Vikingen

den, maar later trokken zij steeds dieper Rusland in. Ze gebruikten de Russische rivieren als verkeersaders naar de Zwarte Zee en vervolgens het rijke Constantinopel. De Zweedse Vikingen hebben tevens een cruciale rol gespeeld bij het ontstaan van Rusland. Aan het begin van de Vikingtijd bouwden ze de stad Kiev op tot een rijke welvarende handelsstad (afb.1.23).

De Zweedse Vikingen richtten hun aandacht aanvankelijk op de Baltische gebie-

De Zweedse Vikingen richtten hun aandacht aanvankelijk op de Baltische gebie97

98 Hej!

Jag kommer från Nederländerna Jag talar (inte) nederländska Ja Nej Skål! Dåligt Talar du nederländska? Hej då! War kan jag äta? Verifrån kommer du? Sverige Svenska

Danmark Ingen årsag God Hej! Hvordan er du? Hvad hedder du? Hvor meget? Jeg hedder … [jaj-edduh] Jeg kommer fra Nederlandene Jeg taler (ikke) hollandsk Ja Nej Skål! Dårlig Taler du hollandsk? Farvel! Hvor kan jeg spise? Hvor er du fra? Sverige Svensk

Denemarken Geen dank Goed Hallo! Hoe gaat het? Hoe heet jij? Hoeveel? Ik heet … Ik kom uit Nederland Ik spreek (geen) Nederlands Ja Nee Proost! Slecht Spreekt u Nederlands? Tot ziens! Waar kan ik eten? Waar komt u vandaan? Zweden Zweeds

Jag heter …

Hur mycket?

Vad heter du?

Hur står det till?

Ingen orsak

Danmark

Danska

Danmark Ingen orsak Bra Hur står det till? Vad heter du? Hur mycket? Jag heter … Jag kommer från Nederländerna Jag talar (inte) nederländska Ja Skål! Dåligt Talar du nederländska? Hej då! War kan jag äta? Verifrån kommer du? Sverige Svenska

Dansk Danmark Ingen årsag God Hej! Hvordan er du? Hvad hedder du? Hvor meget? Jeg hedder … [jaj-edduh] Jeg kommer fra Nederlandene Jeg taler (ikke) hollandsk Ja Nej Skål! Dårlig Taler du hollandsk? Farvel! Hvor kan jeg spise? Hvor er du fra? Sverige Svensk

Deens Denemarken Geen dank Goed Hallo! Hoe gaat het? Hoe heet jij? Hoeveel? Ik heet … Ik kom uit Nederland Ik spreek (geen) Nederlands Ja Nee Proost! Slecht Spreekt u Nederlands? Tot ziens! Waar kan ik eten? Waar komt u vandaan? Zweden Zweeds

De â spreek je uit als een “ronde” ‘a’ als in water

Sænska

Svíþjóð

Hvar ert þú?

Hvar get ég borða?

Bless!

Þú tala hollensku?

Iéleg

Skál!

Nei

Já

ALGEMENE REISINFORMATIE

Ég tala hollendsku

Ég kem frá Hollandi

Ég hringdi …

Hversu mikið?

Hvað er nafnið þitt?

Hvernig ert þú?

Hæ!

Gott

ALGEMENE REISINFORMATIE

Nej

Hej!

Engin ástæða

Denmark

Danska

Þakka þér

Bjór

Takk

VIKINGS (IJSLANDS)

Sænska

Svíþjóð

Hvar ert þú?

Hvar get ég borða?

Bless!

Þú tala hollensku?

Iéleg

Skál!

Nei

Já

Ég tala hollendsku

Ég kem frá Hollandi

Ég hringdi …

Hversu mikið?

Hvað er nafnið þitt?

Hvernig ert þú?

Hæ!

Gott

Engin ástæða

Denmark

Danska

Þakka þér

Bjór

Takk

VIKINGS (IJSLANDS)

HOE ZEG JE ... >>

De ĝ spreek je uit als ‘g’ in goal

Danska

Tak

Dank u

Tack

Öl

Øl

ZWEEDS

Bier

Varsågod

DEENS

Venligst

Alsjeblieft

NEDERLANDS

De Vikingse þ spreek je uit als de ‘th’ in het Engelse Thor; de Vikingse ð spreek je uit met iets meer buzz in de klank

De Zweedse â spreek je uit als een “ronde” ‘a’ als in water

De ĝ spreek je uit als ‘g’ in goal

Bra

Dansk

Deens

Tack

Öl

Tak

Varsågod

ZWEEDS

Dank u

Øl

DEENS

Bier

Venligst

NEDERLANDS Alsjeblieft

HOE ZEG JE ... >>

WICKIE DE VIKING KLEURPLAAT >>

ALGEMENE REISINFORMATIE

BRONNEN >>

GUDMUND NYELAND BRANDT 1>> G.N. Brandt, Stauder, cit. p.41. 2>> L.S. Stephensen, 2007, Garden Design in Denmark - G.N. Brandt and the early decades of the twentieth century, p.122-124.

BRONNEN >>

cape 1940 - 1960, quote p.18.

BUREAUS BIG>> http://www.big.dk/#about SLA>> http://www.sla.dk/profile.htm 3XN>> http://www.3xn.com/#/the-studio/ vision

M. Hauxner, The memory of Arcadia M. Hauxner, Garden and Building - Modern Danish Garden Art 1940-1960

CARL THEODOR SØRENSEN 1>> A. W. Spirn, S. Andersson, S. Høyer, 2007, C.Th. Sørensen - Landscape Modernist, p.10. 2>> C.Th. Sørensen, 1931, Parkpolitik i Sogn og Købstad (Park Politics in the parish and market town), 1931, København 1978, ISBN 87-7241-405-7

SVEN-INGVAR ANDERSSON 1>> Interview Sven-ingvar andersson - Noel Kingsbury,2007, From hawthorns to cow horns, geraagdpleegd op 14 april 2014 van http://www.telegraph.co.uk/gardening/3342974/From-hawthorns-to-cowhorns.html

GUDMUND NYELAND BRANDT 1>> G.N. Brandt, Stauder, cit. p.41. 2>> L.S. Stephensen, 2007, Garden Design in Denmark - G.N. Brandt and the early decades of the twentieth century, p.122-124.

cape 1940 - 1960, quote p.18.

BUREAUS BIG>> http://www.big.dk/#about SLA>> http://www.sla.dk/profile.htm 3XN>> http://www.3xn.com/#/the-studio/ vision

M. Hauxner, The memory of Arcadia

DEENSE EN ZWEEDSE TUIN- EN LANDSCHAPSARCHITECTUUR 1>> S.A.Hermelin, Danish and Swedish Garden art - some impressions from the Swedish landscape architects, excursion to denmark, 1934, p. 25 A. Lund, 2003, Guide to Danish Landscape Architecture: 1000 - 2003 I. Reichenau, A. Seidel, 2013, Architekturfuhrer - Kopenhagen S. B. Christensen, 2007, Den moderne by (The Modern Town), The Danish Centre for Urban History and Aarhus University Press. M. Treib, 2002, The architecture of landscape 1940 - 1960

M. Hauxner, Garden and Building - Modern Danish Garden Art 1940-1960

J.Raxworthy, 2012, JoLa, Gardening forms: landscape architecture and gardening in Sven-Ingvar Andersson’s garden at Marnas

SVEN AUGUSTUS HERMELIN M. Treib, 2002, The architecture of lands-

100

VAN ONEINDIGE AKKERS TOT DODELIJKE KLIFFEN >> nl.wikipedia.org/wiki/Skjern_(rivier) >> biobent.dk/DanKlima.html >> da.wikipedia.org/wiki/Gudenå >> www.denstoredanske.dk/Naturen_i_Danmark/Naturen_i_Danmark_2/ Danmarks_geologi/Nutidens_landskab/ Det_komplekse_istidslandskab >> www2.skovognatur.dk/udgivelser/2004/87-7279-569-7/html/helepubl. htm >> en.wikipedia.org/wiki/Møns_Klint >> www.geus.dk/DK/data-maps/Sider/ default.aspx >> www2.mst.dk/common/Udgivramme/ Frame.asp?http://www2.mst.dk/udgiv/ publications/2005/87-7614-725-8/html/ helepubl_eng.htm >> naturstyrelsen.dk/publikationer/alle-publikationer/2008/dec/landsplanredegoerelse-2006/ >> www.byhistorie.dk/den-moderne-by/

Nationell-plan-for-transportsystemet-2010-2021/

VAN ONDOORDRINGBARE BOSSEN TOT ROMANTISCHE KUSTLIJNEN >> friatlasgis.sna.se/sna/webb.atlas?book=X >> nl.wikipedia.org/wiki/Zweden >> www.boverket.se >> www.teije.nl/scan/zw_info_ne.htm >> www.voyagesphotosmanu.com/zweden_industrie_handel_verkeer.html >> www.trafikverket.se/Foretag/ Planera-och-utreda/Planer-och-beslutsunderlag/Nationell-planering/

Nationell-plan-for-transportsystemet-2010-2021/

101

LEGE KLADBLADEN >>

102

103

LEGE KLADBLADEN >>

104

105