Het momentum tussen verleden en toekomst - Hugo Damen en Anouk Steinvoorte

HET MOMENTUM TUSSEN VERLEDEN EN TOEKOMST Inrichtings- en beheerplan voor het park rond Het Oude Loo

Hugo Damen & Anouk Steinvoorte

Colofon Auteurs: Anouk Steinvoorte Hugo Damen

In opdracht van: Kroondomein Het Loo Koninklijk Park 1 7315 JA Apeldoorn 055 – 521 97 09 Info@kroondomeinhetloo.nl

In Kader van: Afstuderen Tuin & Landschapsinrichting Afstudeerrichting Management Buitenruimte Hogeschool VHL Larensteinselaan 2a, Velp

De informatie uit dit rapport mag op geen enkele wijze worden vermenigvuldigd zonder schriftelijke toestemming van de auteurs en de opdrachtgever: Kroondomein Het Loo.

HET MOMENTUM TUSSEN VERLEDEN EN TOEKOMST Inrichtings- en beheerplan voor het park rond Het Oude Loo

I

Voorwoord Voor u ligt het rapport met het advies voor Kroondomein Het Loo met betrekking tot de inrichting en het beheer van het park rond Het Oude Loo. Het is tot stand gekomen door een balans van inventariseren, analyseren, onderzoeken, interactieve sessies en adviseren. Het is gemaakt in het kader van het afstuderen aan de opleiding Tuin & Landschapsinrichting met als afstudeerrichting Management Buitenruimte.

Graag willen wij enkele mensen bedanken voor bijdragen bij de ontwikkeling van ons rapport. Ten eerste willen wij Arthur Ebregt, Hoofd beheerzaken, bedanken voor de wekelijkse begeleidingen vanuit Kroondomein Het Loo. Zijn enthousiasme in combinatie met een kritische blik hebben het beste in ons naar boven gehaald. Daarnaast willen we graag Arno Willems, Rentmeester van Kroondomein Het Loo bedanken voor het aan ons verstrekken van de opdracht. Voor de enthousiaste gesprekken welke ons veel informatie hebben verschaft willen wij tevens graag bedanken: Clemens Bleijswijk. Herman Horstman, Anne-Dirk Renting, Jan Vermeij, Jaap van Baak en Willem Zieleman.

Als begeleidend docent vanuit onze opleiding Tuin & Landschapsinrichting willen wij graag Hans Jacobse bedanken voor de prettige begeleidingen waarbij wij de ondersteuning kregen om het rapport naar een zo hoog mogelijk niveau te tillen.

Wij hebben met ontzettend veel plezier aan onze afstudeeropdracht gewerkt en zijn zeer blij met de fantastische kans die we hebben gekregen van Kroondomein Het Loo. Wij wensen u veel plezier bij het lezen dit verslag.

Velp, 10 juni 2015 Anouk Steinvoorte Hugo Damen

II

Samenvatting Op de Veluwe ligt het grootste landgoed van Nederland, Kroondomein Het Loo. Met een formaat van ongeveer 10.400 hectare strekt het zich uit ten noordwesten van de stad Apeldoorn. Binnen het Kroondomein zijn onder andere de gebouwen Paleis het Loo en slot Het Oude Loo te vinden. Daarnaast is de grond opgedeeld in de paleistuin bij het paleis, het paleispark en de Koninklijke Houtvesterij Het Loo. Binnen het Paleispark, rond het slot Het Oude Loo ligt een voor 10 maanden per jaar afgesloten park. Dit park is voor privĂŠ gebruik van de Koninklijke familie en is slechts in de maanden april en mei geopend voor publiek. Binnen het park rond Het Oude Loo zijn er op dit moment een aantal problemen. Bomen sterven af en bepaalde soorten worden te dominant waardoor andere planten weggeconcurreerd worden. Het huidige beeld van het park staat hierdoor onder druk. Ook de paden zijn toe aan een aanpassing in onderhoud, gelet op het feit dat enkele onverharde paden met onkruid begroeid raken, modderig zijn of slecht begaanbaar raken door boomwortels. Daarnaast heeft het opgroeien van de bomen langs de randen van het park geresulteerd in steeds meer mogelijkheden om het park in te kijken wat de privacy van de Koninklijke familie in het gedrang kan brengen.

Om het park mooi en goed toegankelijk te houden zijn er ingrepen nodig. Dit kunnen we onderbrengen in een centrale vraag: Welke inrichtingsmaatregelen en ingrepen op het vlak van beheer zijn nodig om de beheertechnische problemen te verhelpen en daarmee de schoonheid, begaanbaarheid en functionaliteit van het park te optimaliseren?

Er zijn in het park een aantal inrichtings- en beheertechnische problemen. Om deze te verbeteren is er voor ieder spelend probleem een passende oplossing bedacht.

Voor de bomen die zich in de aftakelingsfase bevinden is kappen de enigste oplossing. Een boom die op leeftijd is kan wel via allerlei moderne technieken in stand worden gehouden, maar hiermee wordt het probleem niet opgelost maar juist uitgesteld. Daarom is het advies de niet-vitale bomen te kappen en op verscheidene plekken nieuwe bomen aan te planten om de aanwezige parkstijlen te versterken. Door deze ingreep verandert het parkbeeld de komende jaren aanzienlijk maar wordt er wel voor gezorgd dat latere generaties ook de schoonheid van het park kunnen beleven.

Desondanks blijven er in het park nog voldoende oude bomen uit de Engelse landschapsstijl bestaan.

Om de begaanbaarheid te verbeteren worden er diverse herstelwerkzaamheden uitgevoerd. Om de met mos/gras begroeide paden begaanbaar te maken worden de paden afgegraven en opgevuld met een nieuwe laag zand. Met het meermalig per jaar verwijderen van mos en onkruid wordt er op toegezien dat de paden begaanbaar blijven.

Om de inkijk in het park te verminderen worden de ďŹ jn- en douglassparren gekapt en worden er rododendrons en heesters aangeplant. Er is gekozen voor rododendrons en heesters omdat deze dichter van structuur zijn en in tegenstelling tot de bomen ook lager bij de grond goed vertakt blijven. De rododendrons hebben als

III

bijkomend voordeel dat ze wintergroen zijn waardoor er enkele jaren na aanplant, het gehele jaar door afscherming is. Op plekken waar de heesters niet wintergroen zijn worden in de nabijheid enkele nieuwe bomen aangeplant, om ook in de winter de inkijk richting het park tegen te gaan.

Op het vlak van beheer is toegewerkt naar concrete beheermaatregelen per individuele beheergroep. Voor het park moet duidelijk zijn welke beheermaatregelen nodig zijn en hoe vaak deze per jaar dienen plaats te vinden.

Met speciďŹ ekere richtlijnen voor het beheer dan voorheen, zal de schoonheid, begaanbaar en functionaliteit van het park geoptimaliseerd worden.

Puntsgewijs worden de volgende inrichtingsmaatregelen en ingrepen op het vlak van beheer gedaan om de problemen te verhelpen: Voor bomen in aftakelingsfase geldt: -Bomen binnen enkele jaren kappen -Nieuwe aanplant ter vervanging Met mos/gras begroeide paden: -Afgraven paden -Opvullen paden met nieuwe laag zand -Meermalig per jaar mos- en onkruidbestrijding Afschermende beplanting: -Niet functionerende bomen kappen -Aanplant met rododendrons en heesters Beheer: -Beheermaatregelen uitvoeren conform het beheerplan om zodoende de schoonheid, begaanbaarheid en functionaliteit in de komende 10 jaar te behouden.

Binnen het park worden ook enkele ingrepen gedaan die geen relatie hebben met het verhelpen van de beheertechnische problemen. Deze maatregelen worden gedaan om de schoonheid van het park te verbeteren en de parkstijlen te versterken. Het park rond Het Oude Loo kent een rijke historie, het is van belang deze zichtbaar te maken en als bezoeker te kunnen blijven herleven.

IV

Inhoudsopgave I. Voorwoord II. Samenvatting

II III

1. Inleiding

1

2. Analyse 2.1 Omgeving 2.2 Het park rond Het Oude Loo 2.4 Beheer 2.5 Conclusie

3 5 31 32

3. Historie 3.1 Historische tuinstijlen 3.2 Tijdlijn 3.3 Fases 3.4 Herkenbare Historische Elementen 3.5 Toen en nu vergeleken 3.6 Conclusie

33 35 37 43 55 57 58

4. Waardebepaling 4.1 Werkwijze 4.2 Cultuurhistorische waarde 4.3 Functionele waarde 4.4 Beeldbepalende waarde 4.5 Ecologische waarde 4.6 Waardering 4.7 Conclusie

59 61 63 65 67 69 71 72

5. Vitaliteitsbepaling 5.1 Werkwijze 5.2 Vitaliteit 5.3 Conclusie

73 75 77 78

6. Sterkte/zwakte analyse

79

7. Visie 7.1 Visie in woord en beeld 7.2 Vlekkenplan

83 85 87

8. Eenmalige maatregelen 8.1 Eenmalige maatregelen 8.2 Aantallen-tabel 8.3 Planning uitvoering eenmalige maatregelen

89 91 111 113

9. Reguliere maatregelen 9.1 Hoogfrequente maatregelen 9.2 Laagfrequente maatregelen

115 117 122

10. Begroting

127

11. Conclusie

131

Literatuurlijst

135

*Bijlagen zijn te vinden in het bijlagenboek

1. Inleiding

1. Inleiding

Om een idee te krijgen wat er in dit rapport aan bod gaat komen wordt gestart met de inleiding. Waarin de aanleiding van ons onderzoek en de leeswijzer behandeld worden.

Op de Veluwe ligt het grootste landgoed van Nederland, Kroondomein Het Loo. Met een formaat van ongeveer 10.400 hectare strekt het zich uit ten noordwesten van de stad Apeldoorn.

Kroondomein Het Loo bestaat uit de Koninklijke Houtvesterij en het Paleispark, waarbinnen Paleis Het Loo en slot Het Oude Loo gevestigd zijn. Aan het hoofd van Het Kroondomein staat de rentmeester, A. Willems, benoemd door de Kroondrager.

Hoofdverantwoordelijke voor het beheer van onder ander het Paleispark is Arthur Ebregt.

Aanleiding Binnen het Paleispark, rond het slot, ligt park Het Oude Loo dat gedurende 10 maanden per jaar niet openbaar te betreden is. Dit park is voor het privĂŠ gebruik van de Koninklijke familie en haar gasten en is slechts in de maanden april en mei geopend voor

publiek. Binnen het park rond Het Oude Loo zijn er op dit moment een aantal problemen. Bomen sterven af en bepaalde soorten worden te dominant waardoor andere beplantingen weggeconcurreerd worden. Het huidige beeld van het park staat hierdoor onder druk. Ook de paden zijn toe aan een aanpassing in onderhoud, gelet op het feit dat enkele onverharde paden met onkruid begroeid raken, modderig zijn of slecht begaanbaar raken door boomwortels. Verder is er aan de randen momenteel te weinig afscherming, waardoor er inkijk is in het park.

Om het park mooi en goed toegankelijk te houden zijn er ingrepen nodig. Dit kunnen we onderbrengen in een centrale vraag: Welke inrichtingsmaatregelen en ingrepen op het vlak van beheer zijn nodig om de beheertechnische problemen te verhelpen en daarmee de schoonheid, begaanbaarheid en functionaliteit van het park te optimaliseren?

Het resultaat van ons werk zal een rapport zijn waarin voor de komende 10 jaar een advies wordt gegeven over het toekomstige inrichting en het beheer van het park rond Het Oude Loo. Hiervoor zal een grondige analyse van het park uitgevoerd worden waarbij er wordt gekeken naar de inrichting van het huidige park, de historie, de waarde van de aanwezige elementen en de vitaliteit van de beplanting.

Belangrijk te vermelden is dat bos niet meegenomen wordt in de plannen, aangezien er voor deze categorie geen speciďŹ eke problemen zijn.

Leeswijzer Hoofdstuk 2 behandelt de inventarisatie en analyse van het park rond Het Oude Loo waarbij wordt ingegaan op de context van het park en de huidige aanwezige structuren, zoals de infra- en waterstructuur. De historie van het park wordt behandeld in hoofdstuk 3 waarbij duidelijk wordt wat de geschiedenis van het park is geweest en wat de restanten hiervan zijn. Hoofdstuk 4 onderzoekt in welke mate en in welke soort de verschillende elementen in het park van waarde zijn. Hoofdstuk 5, Vitaliteit geeft inzicht in de gezondheid van de groene elementen in het park. Hoofdstuk 6 is een korte samenvatting van alle sterke en zwakke punten van het park. In hoofdstuk 7 wordt de visie van het park geschetst waarbij we aan de hand van een vlekkenplan duidelijk maken welke ingrepen er nodig zijn om tot gewenste eindbeeld te komen.

Hoofdstuk 8 richt zich op de eenmalige maatregelen die nodig zijn ter versterking van het park en hoofdstuk 9 omschrijft de reguliere maatregelen. De kosten worden vervolgens uiteengezet in hoofdstuk 10 in de vorm van een begroting. Hoofdstuk 11 vormt het sluitstuk van het rapport, waarin antwoord wordt gegeven op de hoofdvraag.

In de bijlagen zijn een aantal documenten opgenomen die nadere toelichting op de inhoud van het rapport geven. De tekst van het rapport wordt onderbouwt middels bronnen. De bronnen worden in de tekst aangegeven door middel van een cijfer tussen haakjes. Dit cijfer correspondeerd met het bronnummer in de literatuurlijst waar de bronnen nader worden omschreven.

2

2. Inventarisatie en analyse

2. Inventarisatie en analyse Met de analyse wordt de huidige situatie van het park rond Het Oude Loo in kaart gebracht. In verschillende schaalstappen wordt er gekeken naar het park, te beginnen met de context. Gekeken wordt naar de ligging, de bodem, geomorfologie en de hoogte.

Vervolgens wordt er een inventarisatie en analyse gedaan, ingaande op de wegen, water, groen, bebouwing en de grenzen van het park.

Een park wordt echter niet alleen gevormd door de structuren die van bovenaf te zien zijn, maar ook door de structuren die omhoog gaan. Er wordt dus ook gekeken naar de verhouding tussen massa en ruimte in het park.

Verder is er in dit hoofdstuk aandacht voor het actuele beheer, kijkende naar de huidige beheerstandpunten en regelgevingen.

Alle informatie wordt in de hoofdstuk voornamelijk weergegeven door middel van teksten en kaarten uit literatuur en eigen onderzoek. De kaarten gericht op het park zelf zijn terug te vinden in de bijlage.

4

2.1 Omgeving Het park rond Het Oude Loo is geen op zichzelf staand gebied. Van belang is het daarom om te kijken naar de omgeving van het terrein.

Context Kroondomein Het Loo bestaat uit het Paleispark en de Koninklijke Houtvesterij en is gelegen in de provincie Gelderland, aan de westzijde van Apeldoorn op de Veluwe (afb. 2.1). De verbintenis met de Oranjes heeft Kroondomein het Loo gevormd tot wat het nu is: een meer dan 10.000 hectare groot landgoed met een grote verscheidenheid aan landschappen. (afb. 2.2, 2.3) Het is bovenal het grootste aaneengesloten landgoed van ons land.

De Koninklijke Houtvesterij is een uitgestrekt bos – en heidegebied met landbouwgronden dat gelegen is tussen Apeldoorn, Vaassen en Uddel.

Het is een gebied van 9.700 hectare groot dat in het verleden vooral gebruikt werd ten behoeve van de bosbouw en de jacht.

Pal

Koninklijke Houtvesterij Paleispark

Afb. 2.1 Het Kroondomein in combinatie met het Paleispark

Het Paleispark, gelegen aan de oostkant van de Koninklijke Houtvesterij is kleinschalig van opzet.

Het park is 650 hectare groot en is gelegen tegen Apeldoorn aan. Het Paleispark kent een lieflijk landschap dat van oudsher diende ter ontspanning van de Koninklijke familie en haar gasten.

Het Park rond Het Oude Loo is een park van circa 16 ha groot, gelegen aan de noordrand van Apeldoorn.

Het park maakt onderdeel uit van het Paleispark en ligt tegen Paleis het Loo aan in de directe omgeving van Het Slot.(Afb. 2.4, 2.5) Het is een park met oude bossen, bomen, perken met azalea’s,

5

Afb. 2.2 Heidelandschap

Afb. 2.3 Boslandschap

rhododendrons en vijverpartijen dat samen met het Paleispark en Koninklijke Houtvesterij het totale Kroondomein vormt.(Afb. 2.6)

Park rond Het Oude Loo

Paleispark

Afb. 2.4 Het Paleispark en het park rond Het Oude Loo

Afb. 2.5 Paleis het Loo

Afb. 2.6 Het Oude Loo

6

Geomorfologie In de voorlaatste ijstijd, zo’n 150.000 jaar geleden, was het gebied Apeldoorn met landijs bedekt.

Scandinavische gletsjers waren vanaf het zuiden tot aan het midden van ons land opgerukt, tot aan de lijn Nijmegen-Amsterdam.

Voorafgaand aan de ijsbedekking had de Rijn hier dikke lagen zand en grind en dunnere lagen klei afgezet. Onder druk van het landijs werden deze bodemafzettingen omhoog gestuwd waardoor er grote stuwwalcomplexen zoals de Veluwe werden gevormd. Nadat de gletsjers zich hadden teruggetrokken werden de stuwwaltoppen onder invloed van water, wind en vorst afgevlakt, waardoor onder andere de stuwwalplateaus ontstonden.

Door het warmer wordende klimaat, circa 100.000 jaar gelden, begon het landijs te smelten waardoor het sneeuwsmeltwater vanaf de stuwwallen naar beneden over ondiep ontdooide hellingen richting de IJsselvallei kon stromen. Hierdoor ontstonden de droge dalen en dalvormige laagten die nadien weer opgevuld zijn met een laag dekzand van lĂśss, dat aangeeft dat na de afzetting het materiaal niet meer aan erosie onderheven is geweest. Ook ontstonden er langs de randen van de dalen hellingafzettingen van verspoeld materiaal dat direct aan de voet van de hellingen werd afgezet.

In de laatste ijstijd, het Weichselien, bereikte het landijs ons land niet. Wel was er sprake van een ijzig koude periode waarin de bodem permanent bevroren was en er geen vegetatie voorkwam.

Poolwinden aangevoerd vanaf de Noordzeebodem hadden hierdoor vrij spel en konden op deze manier grote hoeveelheden zand verplaatsen. Zo ook op de

7

Veluwe waar kilometerslange ruggen van dekzand gesedimenteerd werden.

Aan het begin van het Holoceen is er sprake van een klimaatsverandering. Het werd warmer en vochtiger, de Noordzeespiegel steeg en het kale, open landschap raakte begroeid. Op het dekzand ontwikkelde zich bos waardoor er een eind kwam aan de grootschalige erosieprocessen.

Echter nam de invloed van de mens op het landschap toe. Door de ontbossing, ten tijde van de Middeleeuwen, werden steeds meer gronden in gebruik genomen voor de veeteelt en landbouw.

Door overbegrazing ontstonden er na verloop van tijd heidevelden die afgeplagd werden voor onder andere de potstallen en de bouw van hutten. (Afb. 2.7) Door het afplaggen van de heide kwam de onderliggende dekzandlaag aan het oppervlak te liggen en werd door de wind meegevoerd, waardoor er landduinen werden gevormd. Zowel de hoge- als lage landduinen liggen verspreid over de stuwallen, veelal in combinatie met de dekzandruggen. (Afb. 2.8)

Afb. 2.7 Heide landschap

Afb. 2.8 Dekzandrug

Afb. 2.9 Gemorfologische kaart

Het Loo

8

Bodem Op de flanken- en middenop de stuwwal treffen we de podzolgronden aan. Podzolen zijn de oudste bodems van ons land die 10.000 jaar geleden op de dekzandgronden zijn ontstaan.(Afb. 2.10) De podzolgronden vallen onder de categorie arme zandgronden die niet erg vruchtbaar zijn.

Podzolbodems zijn daarom ook niet erg geschikt voor akkerbouw, vandaar dat deze gebieden veelal zijn bebost of in gebruik zijn als heidevelden of natuurgebied.De verschillende benamingen voor de podzolgronden zijn er om onderscheid te maken in kleur en/of korrelgrootte van het bodemprofiel, waarin het vochtgehalte een bepalende rol speelt.

Bij de nederzettingen aan de voet van de stuwwal hebben zich door eeuwenlange plaggenbemesting enkeerdgronden ontwikkeld. De enkeerdgronden werden gevormd rond het jaar 1000 toen men door de sterke bevolkingsgroei genoodzaakt was de landbouw uit te breiden. Omdat de arme zandgronden niet vruchtbaar waren moest de grond bemest worden. De boeren gingen schapen houden. De schapen graasden overdags op de heidevelden en stonden in de avond op stal waarbij de bodem van de stal werd bedekt met heideplaggen. (Afb. 2.11) Wanneer de laag plaggen met schapenkeutels dik genoeg was werd deze over het land uitgestrooid, waardoor een voedselrijke humuslaag ontstond. Deze dikke laag zwarte of donkerbruine humus met een minimale laagdikte van vijftig centimeter werden de enkeerdgronden genoemd.

Verder richting het oosten, in het lager gelegen gebied treffen we de beekeerdgronden en de

9

gooreerdgronden aan. Deze gronden bestaan uit een voedselrijke humuslaag die overgaat in een laag arme zandgrond, soms nog met aanwezigheid van klei. Deze laaggelegen en vochtige gronden komen vooral voor in de beekdalen, nabij de beken, sprengen en rivieren. Zo ook rondom Apeldoorn.

Enig verschil tussen beide gronden is dat de beekeerdgronden verrijkt zijn met een zwarte, humeuze bovengrond en zeer roestig zijn, dit in tegenstelling tot de gooreerdgronden.

Afb. 2.10 Dekzandgronden

Afb. 2.11 Grazende schapen

Afb. 2.12 Bodemkaart

Het Loo

10

Hoogte Het park rond Het Oude Loo is gelegen aan de voet van de stuwwal, op de overgang van de Veluwe naar de IJsselvallei. Het gebied rondom Apeldoorn is zeer reliefrijk en kenmerkt zich door de afwisseling van natte- en droge gronden.

Opvallend zijn de grote hoogteverschillen uiteenlopend van 107 meter boven NAP tot 1.2 meter boven NAP(Normaal Amsterdams Peil). Met pieken tot 110 meter is de Veluwe de hoogste stuwwal van ons land en het hoogste punt van Nederland afgezien van Zuid-Limburg.

Afb. 2.13 Het Wilhelminadal

Het grondgebied van Kroondomein Het Loo is ook heuvelachtig,met in sommige gevallen hoogteverschillen van wel 40 meter. Het Wilhelminadal, een diep smeltwaterdal gelegen aan de oostzijde van het Paleispark, is hier een goed voorbeeld van.(Afb. 2.13) Park Het Oude Loo zelf kent daarentegen weinig hoogteverschillen. Het heeft een relatief vrij vlak grondoppervlak waarbij alleen aan de oostzijde een gering hoogteverschil waarneembaar is.

Op dit hoogste punt bevindt zich de waterval, waarvandaan het water via de vijver en sprengen stroomt naar het lager gelegen gebied. (Afb. 2.14)

11

Afb. 2.14 De waterval

Het Loo

Afb. 2.15 De algemene hoogte kaart van Nederland

12

Ecologie Kroondomein Het Loo maakt onderdeel uit van de Ecologische Hoofdstructuur(EHS).

De EHS betreft een netwerk van zowel groteals kleine gebieden in Nederland waar de natuur voorrang heeft. De EHS is bedoeld om natuurgebieden te vergroten en onderling met elkaar te verbinden.

Doel van de EHS is ervoor te zorgen dat de flora- en faunasoorten zich makkelijker kunnen verspreiden.

Met de bouw van faunapassages(wildtunnels, ecoducten e.d.) wordt hieraan bijgedragen. Ook worden op deze wijze barrières, zoals snelwegen en treinsporen, die de verspreiding van flora- en faunasoorten tegenwerken omzeild. Dat hieraan veel aandacht wordt besteed blijkt wel uit het feit dat er recent op 15 april j.l. de beschikking is afgegeven voor de bouw van een nieuw ecoduct over het spoor tussen Apeldoorn en Assel.

Naast het feit dat Kroondomein Het Loo onderdeel uitmaakt van de EHS is het grondgebied ook aangewezen als Natura-2000 gebied. Dit zijn de gebieden die als speciale beschermingszone dienen te fungeren voor diverse vogel- en habitatsoorten.

De Natura-2000 richtlijn schrijft maatregelen voor soorten bescherming voor, die zijn ondergebracht in de Flora- en Faunawet. Welke maatregelen dit zijn worden per individueel gebied afzonderlijk bepaald. Voor de Veluwe, waartoe Kroondomein Het Loo gerekend wordt, zijn de plannen nog in ontwikkeling. Na de zomer van 2015 of begin 2016 worden de plannen door de Provincie Gelderland voltooid, waarna duidelijk zal zijn aan welke eisen het beheer gebonden is.

Tot die tijd dient echter de (bijzondere) flora en fauna in het gebied, ondanks het ontbreken van specifieke richtlijnen, zoveel mogelijk beschermd te worden.

De flora en fauna in Kroondomein Het Loo is zeer divers. Er komen reeën, edelherten en wilde zwijnen voor, maar ook diverse kleine zoogdieren, vogelsoorten, reptielen, amfibieën en insecten.

(Afb. 2.16) Bijzonder in het gebied zijn de vele soorten paddenstoelen en de grote heidevelden en schrale graslanden waarin een aantal zeer zeldzame plantsoorten voorkomt.

Afb. 2.16 Edelhert

Het Paleispark is vooral rijk aan kleinere diersoorten, zoals de das, vos, boommarter, ree en diverse vogelsoorten. Deze soorten zijn ook aanwezig in het park rond Het Oude Loo, met uitzondering van de ree die hier niet welkom is.

Verder komen er in het park rond Het Oude Loo diverse zeldzame boskruiden en schimmels voor, waaronder de bosanemoon en korstmossen. (Afb. 2.17) Omdat diersoorten in dit gebied thuishoren worden er geen maatregelen genomen om de schade die sommige diersoorten veroorzaken te voorkomen.

Een omgewoeld gazon, veroorzaakt door dassen, kom je dan ook op meerdere plekken tegen in het park. (Afb. 2.18)

Afb. 2.17 Bosanemoon

Afb. 2.18 Omgewoeld gazon

13

Het Loo

Afb. 2.19 Ecologische Hoofdstructuur en Natura-2000

14

2.2 Het park Nu er meer bekend is over de omgeving van het park rond Het Oude Loo kan er worden ingezoomd op het park zelf.

Grenzen Het park rond Het Oude Loo is door verschillende afscheidingen afgesloten van het Paleispark en de paleistuin. Tussen het park en de paleistuin staat een muur bestaande uit bakstenen van ongeveer 4 meter hoog. (Afb. 2.20) De scheiding met het Paleispark wordt gevormd door een hekwerk en houten pallisade die mooi opgaat in de omgeving. (Afb. 2.21)

Afb. 2.20 De muur tussen het park en de Paleistuin

Het betreden van het park kan door verschillende entrees. De zuidoostelijke entree is de hoofdentree van het park. Dit is te zien aan de grote toegangspoort en de hertenbeelden op de stenen pilaren.(Afb. 2.22) In totaal leiden er naar de hoofdingang twee wegen, beide van asfalt.

Vanaf het park is de paleistuin te bereiken via een grote toegangspoort. Deze toegangspoort wordt gebruikt door onderhoudspersoneel als doorsteekje. Ook wordt de toegangspoort door de brandweer gebruikt in geval van nood.

Afb. 2.21 Houten palissade

Afb. 2.22 Hoofdentree

15

Afb. 2.23 Grenzenkaart, zie bijlage 1

16

Bebouwing Binnen het park rond Het Oude Loo staan verschillende gebouwen of constructies. Het belangrijkste gebouw is natuurlijk Het Oude Loo zelf. Het slot is eind 14e eeuw gebouwd en heeft vele eigenaren gekend. Het is tevens jaren in verval geweest en ink verwaarloosd. In de jaren 70 en 80 is het slot voor het laatst gerestaureerd.

Tegenwoordig wordt het gehuurd door de Koninklijke familie. (Afb. 2.25)

grote beelden, maar deze zijn naar de Paleistuin verplaatst ter verfraaiing.

Buiten de historische constructies op het terrein staat er ten noorden van Het Oude Loo nog een combinatie van een paar kleine gebouwen. Deze keten worden gebruikt door het personeel van de Dienst Koninklijk Huis en de Marechaussee. Ze vallen onder de naam De Loohorst. (Afb. 2.28) Afb. 2.25 Het Oude Loo

Een ander opvallend gebouw vlak bij Het Oude Loo is een klein bruin chaletje. Dit chaletje is eind 19e eeuw gebouwd door Koning Willem III voor zijn dochter prinses Wilhelmina. Het gebouw bevat alle ruimtes die een normale woning ook bezit, maar dan gemaakt op kinderformaat. Op deze manier was het een levensecht huis waarin prinses Wilhelmina kon spelen en zich voor kon bereiden op het landelijke leven dat haar te wachten stond. (Afb. 2.26) Dieper in het park is een achthoekig theehuisje te vinden. Het is pas in 2001 geplaatst maar is al enkele eeuwen oud. Het theehuisje heeft eerst op een andere locatie in het Paleispark gestaan maar verdween hier na vernielingen. Na een opknapbeurt is de theekoepel teruggeplaatst langs de vijver(Afb. 2.27) Het water voor de beeldenvijver wordt gevoed door diverse sprengen. EĂŠn van deze sprengen eindigt in een waterval voordat het water daadwerkelijk in de vijver terecht komt. De waterval heeft een romantische uitstraling en bestaat zowel uit een dek om boven op de waterval te staan als een tunnel om onder de waterval door te lopen.

Oorspronkelijk lagen er bij de waterval nog twee

17

Afb. 2.26 Het Chaletje

Afb. 2.28 De Loohorst

Afb. 2.27 Het theehuisje

De Loohorst

Afb. 2.29 Bebouwingskaart, zie bijlage 2

18

Infrastructuur Door het park rond Het Oude Loo lopen veel verschillende soorten infra. Deze verschillen zitten in materiaal, breedte, vorm en gebruik. De toegangsweg is van asfalt. Deze weg loopt door tot aan het kleine parkeerterrein aan de noordzijde van Het Oude Loo en bij de Loohorst waar hij eindigt in een keerlus. De asfaltweg heeft bij de hoofdentree van Het Oude Loo nog een aftakking in de vorm van een rondlopende weg. (Afb. 2.30)

De diverse beken die door het park lopen kruizen vaak met de verschillende paden. In ongeveer de helft van de gevallen wordt gebruik gemaakt van duikers onder de wegen door, maar er zijn ook een hoop plekken te vinden waar gebruikt wordt gemaakt van bruggetjes. Er zijn verschillende typen bruggetjes. Over het algemeen wordt gebruik gemaakt van een uit bakstenen gemetseld bruggetje wat geen niveauverschil voor het pad oplevert.

(Afb. 2.33) Ook is er op een enkele plek een brug bestaande uit houten planken te vinden.

Buiten de asfaltwegen worden de meest gebruikte paden gekenmerkt door half verharding in de vorm van grind gemengd met leem. (Afb. 2.31) Dit zijn de paden die aansluiten op één of meerdere toegangen van het park. Op een aantal plekken op het terrein, zoals rond het chaletje van prinses Wilhelmina en rond het theehuisje ligt puur grind.

Ook rond de keerlus licht half verharding wat lijkt op grind. Dit is echter granietgruis. De kenmerken van granietgruis zorgen ervoor dat het niet zo snel weggereden wordt door parkerende auto’s en dat het regenwater snel weg zakt.

Element verharding is amper terug te vinden in het park. Slechts twee parkeervakken en het pad naar de Loohorst zijn bestraat.

Afb. 2.30 Asfalt toegangsweg

Afb. 2.31 Grindpad

Alle overige paden in het park zijn onverhard. (Afb. 2.32) De paden bestaan veelal uit zand, in sommige gevallen begroeid met een dikke laag mos.

De randen van alle onverharde paden zijn scherp afgestoken.

Bij de waterval is het mogelijk om zowel bovenlangs als onderlangs te lopen. Hetgeen zorgt voor een hoogteverschil van ongeveer 2 meter tussen de paden. Om dit hoogte verschil dicht bij de waterval te overbruggen is er aan weerzijden een trapje.

19

Afb. 2.33 Bakstenen bruggetje

Afb. 2.32 Onverhard pad

Afb. 2.34 Infrastructuurkaart, zie bijlage 3

20

Waterstructuur Binnen het park rond Het Oude Loo zijn een vijver en diverse beken en sprengen te vinden. Daarnaast ligt er rondom Het Oude Loo een slotgracht. (Afb. 2.35) In het westen van het park rond Het Oude Loo komen meerdere sprengen het park binnen.

De twee meest noordelijke sprengen stromen rustig de beeldenvijver in. (Afb. 2.36) De spreng iets lager gelegen is de grootste spreng, die eindigt in de waterval. De waterval heeft een verval van ongeveer twee meter. (Afb. 2.37) De zuidelijkste waterloop draagt de naam Witte Graaf en loopt van west naar oost in een slingerend patroon door het park. Alleen vlak bij de entree treedt deze nog even buiten de parkgrens (Afb. 2.38)

Afb. 2.35 De slotgracht

Vanuit de Beeldenvijver kan het water twee routes volgen. De eerste route loopt richting de veldvijver, via een brede waterloop. De twee route blijft binnen het park en loopt richting de slotgracht.

Vanuit de slotgracht stroomt het water verder oostelijk om zich vlak voor de muur samen te voegen met de Witte Graaf en via een duiker de Paleistuin te betreden.

Afb. 2.36 De beeldenvijver

De sprengen, vijvers en slotgracht zijn allen bekleed met folie. Het folie is vastgezet met houten planken en bedekt met een laag zand ter bescherming. De beeldenvijver heeft een meer natuurlijke oever, waarbij het folie minder nadrukkelijk zichtbaar is.

Om de sprengen schoon te houden zijn er roosters geplaatst om het meestromen van blad tegen te gaan. Eenmaal per week worden alle sprengen gecontroleerd op de doorstroming.

Afb. 2.38 De Witte Graaf

21

Afb. 2.37 De waterval

Afb. 2.39 Waterkaart, zie bijlage 4

22

Hoog groen Binnen het park rond Het Oude Loo bevinden zich meerdere bospercelen. Deze varieren van beuken-eikenbos tot naaldbos en gemengd bos.

(Afb 2.40) Het beukenbos heeft daarbij bijna geen onderbegroeiing in tegenstelling tot het gemengde bos. Buiten het bos zijn er nog diverse boomgroepen, lanen en solitaire bomen in het park te vinden(Afb 2.41) Vooral de vele variatie in soorten en ondersoorten is opmerkelijk. beuken, eiken, esdoorns, platanen, lindes, kastanjes, tulpenbomen, magnolia’s, sparren, dennen, ceders en levensbomen zijn allen boomsoorten die in het park te vinden zijn. Hetgeen zorgt voor een afwisselend beeld.

Bijzonder in het park zijn de vaantjesboom, de trompetboom en een groep lariksen. Deze lariksen hebben onder aan de stam een bijzondere verdikking waarvan niet direct achterhaald kan worden waar deze vandaan komt. Een mogelijkheid is dat de lariksen ge-ent zijn of dat bij aanplant er een knoop in de boom gelegd is.

Ook zijn er in het park diverse bomen die monumentaal waardevol zijn. Ondere andere de douglasspar bij het theehuisje en de rode beuk aan de voorzijde van Het Oude Loo.

23

Afb. 2.40 Bos

Afb. 2.41 Solitaire parkbomen

Afb. 2.42 Groenkaart hoge beplanting, zie bijlage 5

24

Laag groen Buiten de bomen om is er nog veel meer beplanting te vinden in het park rond Het Oude Loo. Hier zit echter wel een stuk minder variatie in. De lage beplantingen bestaan voornamelijk uit rododendrons, azalea’s en krentenbomen. Vooral de rododendrons zijn in grote getallen aanwezig(Afb 2.43) Rond de beeldenvijver staan zeer grote rododendronstruiken. Deze zijn dermate groot dat er zelfs een tunnel onderdoor is gemaakt. Ook langs de rand van het park in het zuid-westen staan hoge rodendrons die zeer goed de functie van afschermen vervullen. Buiten dat de rododendrons wintergroen zijn bloeien ze in de maanden april en mei uitbundig. De andere heester die veel aanwezig is rond Het slot is de azalea. Deze bloeit in het voorjaar in felle kleuren en is sterk geurend.

De krenten komen minder vaak in het park voor, maar zijn functioneel wel zeer waardevol. De krenten groeien namelijk vaak een stuk hoger dan de rododendrons en azalea’s groeien(Afb 2.44) Ook de krenten bloeien in april en mei. Dit betekent dat in april/mei bijna alle lage beplantingen in bloei staan, hetgeen een wandeling in het park tot een bijzondere ervaring maakt.

25

Afb. 2.43 Rododendrons

Afb. 2.44 Krenten

Afb. 2.45 Groenkaart lage beplanting, zie bijlage 6

26

Groen totaal De afwisseling tussen het hoge- en het lage groen gaat over het algemeen goed in het park.

Er zijn in het park meerdere plekken waar de combinatie hoog- en laag groen leidt tot een ware kleurexplosie(Afb 2.46/Afb 2.47) Op andere plekken is er wel een conflict gaande.

Rododendrons krijgen in het bosgebied op sommige plekken te weinig licht waardoor ze wegkwijnen of in vormen groeien die niet meer sierlijk of mooi genoemd kunnen worden.

Afb. 2.46 Combinatie van Azalea’s en een Krentenboom

Ook aan de noord westelijke kant van het park is een conflict gaande. Jonge bomen van de lindelaan groeien tegen de jonge beuken die daar zijn aangeplant om het zicht in het park te verminderen.

Daarnaast groeien er sparren die nu een formaat beginnen te krijgen waardoor de takken aan de onderzijde van de boom dunner worden en daarmee de functie om af te schermen minder goed vervult wordt.

Een ander probleem is dat de beplanting op een aantal plekken zo groot begint te worden dat paden overgroeit raken en dus de bruikbaarheid van het park achteruit gaat.

27

Afb. 2.47 Azalea’s, Rododendrons, verschillende soorten bomen

Afb. 2.48 Groenkaart totaal, zie bijlage 7

28

Massa/Ruimte Beplanting, gebouwen, gazon, ze vormen samen een drie dimensionaal patroon van massa en ruimte. Om een goed beeld te krijgen is het van belang om vast te stellen wat wordt verstaan onder massa, semi-transparante massa en ruimte.

Onder massa verstaan wij een element waar niet doorheen gekeken kan worden. Enkele voorbeelden zijn Het Oude Loo en rhododendrons. Semitransparante massa is een element wat het zicht op de achtergrond wel belemmerd, maar niet volledig wegneemt. (Afb. 2.50) Enkele voorbeelden hiervan zijn een bos zonder onder begroeiing of een niet wintergroene heester in de winter. Ruimte is hetgene wat overblijft en wat wordt gevormd door massa en semi-transparante massa. (Afb. 2.49)

Het Oude Loo in te kijken. (zie oranje pijlen)(Afb. 2.52) De oostelijke grens in de vorm van een muur is qua uiterlijk niet aantrekkelijk om te zien. Op enkele plekken is hij echter toch sterk zichtbaar. (zie de rode pijlen).

Binnen het park zijn enkele zichtlijnen te vinden.

Een zichtlijn is een door groen of omgeving omsloten zichtroute die vanuit één punt voor lange afstand gevolgd kan worden, waarbij het zicht leidt naar een specifiek punt.(Afb. 2.51)

Het bepalen van massa en semi-transparante massa in het park is afhankelijk van de hoogte waarop je kijkt. Voor het park rond Het Oude Loo hebben wij gebruik gemaakt van de gemiddelde ooghoogte van 170 cm. Wanneer er dus rhododendrons van 140 cm hoog staan en je er volledig overheen kan kijken dan vallen ze onder ruimte. Een ander voorbeeld is een bos zonder onder begroeiing. De boomkronen bevinden zich op een hoogte vanaf 4 meter waardoor alleen de boomstammen nog massa vormen. Dit zorgt ervoor dat je ver het bos in kan kijken en het gehele bos valt onder semitransparante massa.

Opvallend binnen het park rond Het Oude Loo is dat de meeste massa zich in de nabijheid van het slot bevindt. Aan de randen van het park zijn er dan weer grote stukken semi-transparante massa. De rhododendrons aan de zuidwestelijke grens van het park vormen hier de uitzondering op. Op diverse plekken is het dan ook mogelijk om het park rond

29

Afb. 2.49 Ruimte in combinatie met massa/doolhof

Afb. 2.50 Semi-transparante massa

Afb. 2.52 Zicht het park in

Afb. 2.51 Zichtlijn

Semi-transparante massa

Afb. 2. 53 Massa/ruimtekaart, zie bijlage 8

30

2.3 Beheer Het beheer van het Paleispark is overeenkomstig met het beheer van het totale Kroondomein.

Alleen aan de houtproductie in het park wordt geen functie meer toegekend. In het Paleispark heeft het bos dan ook vooral een natuur- en belevingsfunctie. Voor het beheer van het park rond Het Oude Loo worden in het beheerplan 2005-2015 ook afzonderlijke beheer standpunten benoemd, waarbij vooral ingezet wordt op het behoud en herstel van het oude karakter. Over wat het oude karakter nou precies betekent zijn de meningen verdeeld. Wat vooral naar voren komt is dat men met het oude karakter vooral de oude bomen bedoelt, die zeer waardevol zijn voor het park. Ook wordt verwezen naar de periode van 1972 toen het park niet met een hekwerk afgesloten was maar nog één geheel vormde.

Vanaf de 17e eeuw is er in het Paleispark gewerkt aan verfraaiing van het landschap. Met paden, vijvers en afwisseling tussen open plekken en boompartijen is een gevarieerd landschap gecreëerd dat natuurlijk oogt. Om dit landschap in stand te houden is er wat betreft het beheer vooral ingezet op het in oorspronkelijke vorm behouden en herstellen van beplantingen, wegen, paden, vijvers, sprengen en bruggen. In het beheerplan van Kroondomein Het Loo komen voor het park rond Het Oude Loo de volgende speerpunten naar voren.

-Behoud van alle lanen en paden -Behoud van de boomgroepen in Engelse landschapsstijl en bossen, waarbij het vooral gaat om de esthetiek.

-Instandhouding van de sprengen en vijvers, met inbegrip van de oevers.

31

-Behoud van de opstallen(woningen, kunstwerken e.d.) in huidige toestand.

Kroondomein Het Loo maakt gebruik van een beeldbestek, waarbij er visueel beoordeeld wordt of er beheermaatregelen nodig zijn. Is bijvoorbeeld het gras te hoog of dreigen takken te ver over de wandelpaden te groeien dan dient er onderhoud gepleegd te worden. Het beheer en het gebruik van het Paleispark, waartoe het park rond Het Oude Loo behoort, is sinds 1971 in handen van de staat. Onder verantwoordelijkheid van Koningin Juliana werd als dagelijks beheerder de rentmeester aangewezen die toentertijd ook al rentmeester van het totale Kroondomein was.

Naast de inzet van eigen personeel worden er ook verscheidene aannemersbedrijven ingehuurd om de beheerwerkzaamheden te voltooien.

Voor wat betreft de regelgeving valt het park rond Het Oude Loo onder de Natura-2000 en de Boswet, hetgeen betekent dat niet alle beheermaatregelen zomaar uitgevoerd kunnen worden. Met betrekking tot de Boswet is Kroondomein Het Loo verplicht indien er bomen gekapt worden dit te melden aan het ministerie van Economische Zaken. Ook is men verplicht op de plaatst van de gekapte boom een nieuw exemplaar aan te planten. Ook de aanwijzing als Natura-2000 gebied heeft gevolgen voor het beheer. De richtlijnen hiervoor zijn echter nog niet bepaald waardoor nog niet vastgesteld kan worden aan welke eisen het beheer gebonden is. Aan het eind van dit jaar wordt hier meer uitsluitsel over gegeven.

Afb. 2.54 Snoeiwerkzaamheden in het park rond Het Oude Loo

2.4 Conclusie Het park rond Het Oude Loo ligt op een unieke locatie. Een park in een park en in gebruik door de Koninklijke familie. Het maakt onderdeel uit van een grote ecologische structuur en herbergt dan ook diverse diersoorten. Ook de beplanting draagt bij aan de schoonheid van het park. Wel is het zo dat veel bomen op het einde van hun leven zijn waardoor het beeld van het park in korte tijd veel kan gaan veranderen. Door het uitgroeien van de rododendrons en azalea’s, die beiden een fantastische bloei hebben, raken sommige paden minder goed begaanbaar. Dit geldt ook voor de paden die met mos begroeid raken, modderplekken hebben of waar boomwortels omhoog komen. Door de groei van alle beplanting in de loop der jaren is ook de afwisseling tussen open ruimtes en dichte begroeiing veranderd. Zeker rond het slot is veel hoge beplanting te vinden die het slot aan het zicht onttrekt.

Buiten het groen draagt ook de waterstructuur enorm bij aan de schoonheid van het park. De gracht versterkt de kracht dat het slot uitstraalt en de beeldvijver in combinatie met de sprengen maken het geheel af. De infrastructuur bestaat uit wisselend verharde of onverharde paden en rechte lanen dan wel kronkelende paden. Het huidige beheer vindt plaats op basis van de visie genoemd in het beheerplan voor het Kroondomein en naar inzicht van de beheerders.

32

3. Historie

3. Historie

de vraag, hoe een boerenhoeve kon uitgroeien tot het huidige Oude Loo? Het hoofdstuk begint met een uitleg over de park-/tuinstijlen die er rond Het Oude Loo allemaal zijn geweest of reeds bestaan. Per park-/ tuinstijl worden de kenmerkende eigenschappen beschreven zodat in het vervolg van dit hoofdstuk duidelijk is, indien een stijl benoemd werd, welke karakteristieken deze heeft. Ingegaan wordt op de geometrische stijl, de vroeg landschappelijke stijl en de Engelse landschapsstijl.

Hierna volgt de tijdlijn, die kort en bondig alle gebeurtenissen die zich hebben afgespeeld weergeeft. Het historisch verhaal sluit hierop aan en geeft uitgebreidere informatie over de gebeurtenissen per tijdsfase. In totaal zijn er vijf tijdsfasen, waarbij iedere tijdsfase begint met een verandering in de park-/tuinaanleg. Welke structuren en stijlen er vandaag de dag nog zichtbaar zijn ziet u uiteindelijk in een eindkaart.

Ook worden hier nog ‘toen en nu’ beelden aan toegevoegd om u te laten zien hoe het park in de loop der tijd veranderd is.

Het Oude Loo kent een rijke historie die teruggaat tot begin 14e eeuw. In deze 600 jaar hebben zich veel gebeurtenissen voorgedaan die Het Oude Loo gemaakt hebben tot wat het nu is, een Koninklijk slot met een landschappelijke parkaanleg.

In dit hoofdstuk zal antwoord gegeven worden op

Dit hoofdstuk is tot stand gekomen door literatuuronderzoek en archiefbezoeken, waarbij er onder andere een bezoek is gebracht aan het Gelders Archief in Arnhem, het Nationaal Archief in Den Haag en het persoonlijk archief van Paleis Het Loo te Apeldoorn. Tevens zijn er interviews gedaan met werknemers van Kroondomein Het Loo en Paleis het Loo.

34

3.1 Historische tuinstijlen Binnen de historie van het park rond Het Oude Loo zijn enkele historische tuinstijlen kenmerkend geweest. Om te begrijpen hoe deze zichtbaar zijn in het park is het van belang om de kenmerken van deze stijlen te weten.

Geometrische stijl De geometrische stijl is een algemene benaming voor tuinstijlen uit verschillende tijdsperioden die uitgingen van een symmetrische aanleg.

In Gelderland was het tot aan de vroege landschapsstijl vooral de Frans classicistische tuinstijl die werd toegepast.(Afb. 3.1) Met de intrede van de geometrische stijl verandert het karakter van de tuinen van gesloten naar open door middel van lange (zicht) assen. Langs deze assen werden evenwijdig deeltuinen aangelegd die erop gericht moesten zijn nieuwsgierigheid bij de bezoeker op te wekken en hem voldoening te geven. Ook moesten de tuinen amusement bieden.

(Afb. 3.3) De structuurelementen die de deeltuinen bepaalden en haar vorm gaven waren de lange lanen, soms met bomen beplant, loofwerken met afwisselende beplanting, hoge hagen en wildbossen. Terwijl voor de voldoening en vermaak de doolhoven, boomgaarden en moestuinen aangelegd werden. Kenmerkend voor de tuinen was de afwisseling in beleving en rijke versieringen zoals zonnewijzers, loofgangen, menagerieĂŤn en tuinbeelden. Veelal ďŹ guren uit de Griekse mythologie die het dagelijkse leven of de karaktertrekken van de eigenaar en diens echtgenote symboliseerde. Ook water vormde een levendig element in de tuin, omhoog spuitend uit

35

Afb. 3.1 Geometrische stijl bij het paleis van Versailles

Afb. 3.2 Geometrische stijl met waterpartij

Afb. 3.3 Geometrische stijl inclusief loofgang

versierde fonteinen of klaterend uit watertrappen.

(Afb. 3.2) Vroege landschapsstijl De vroege landschapsstijl in Nederland kenmerkt zich door kleinschaligheid en beslotenheid.

De overgang van de geometrische stijl naar de vroege landschapsstijl verloopt geleidelijk. In de beginfase wordt de vroege landschapsstijl eerst nog toegepast binnen de bestaande structuren uit de geometrische tuinstijl, dus met behoud van de rechte lanen en strakke beplantingen.(Afb. 3.4) Gaandeweg wordt de vroege landschapsstijl steeds meer geĂŻntroduceerd en komen de aspecten afwisseling en variatie centraal te staan.

Afb. 3.4 Rondere vormen in combinatie met gras vlakken

Er ontwikkelt zich een afwisselend, onregelmatig patroon met slingerpaden, slingervijvers en diverse beplantingstypen. Ook belangrijk was het scheppen van een speciďŹ ek landschap dat bepaalde associaties en emoties op moest roepen, hetgeen geprobeerd werd te bereiken door toevoeging van gebouwen, zoals Chinese tempels en paviljoens.

Het geheel moest vooral natuurlijk ogen, waarbij beplanting de kans moest krijgen vrijuit te groeien(30). Kenmerkend was ook het gebruik van een breder assortiment. Zowel inheemse- als uitheemse beplantingen werden ingepast om een afwisselend en kleurrijk beeld in diverse jaargetijden te bewerkstelligen. (Afb. 3.5)

Afb. 3.5 Een gebogen waterpartij tussen strakke lanen

36

3.2 Tijdlijn

Engelse landschapsstijl De Engelse landschapsstijl is een stijl die vaak in één adem wordt genoemd met de vroege landschapsstijl maar wat betreft de inrichting een stuk ruimer van opzet is. (Afb. 3.8) Vanaf het begin van de 19e eeuw probeerde men in Nederland, in navolging van Engeland, het kleinschalige, naar binnen gerichte karakter van de (vroege) landschapsstijl open te breken. Het landschap werd grootschaliger van opzet met afwisseling tussen open en gesloten beplanting om spannende doorkijken en zichtassen te creëren.

De Engelse landschapsstijl kenmerkt zich door haar romantische stijl met lange, slingerende wandelpaden in ruime curven, grote waterpartijen en beplanting van boomgroepen en solitairen. (Afb. 3.6) Wat betreft de sortimentskeuze kwam er meer aandacht voor bloemdragende heesters zoals rododendrons en azalea’s die door de handel met China en Japan ook in ons land populair werden.

(Afb. 3.7) Evenals de verschillende soorten en kleuren coniferen voor beplanting in groepen en de rode beuk, ceder, tulpenboom en catalpa als solitair.

De intrede van de Engelse landschapsstijl ging gepaard met uitbreiding van het sortiment met veel uitheemse bomen en struiken.

Door de jaren heen heeft het park zich ontwikkeld.

De tijdlijn laat in grote lijnen zien welke gebeurtenissen er hebben plaatstgevonden en hoe deze gebeurtenissen vorm hebben gegeven aan het huidige parkbeeld. Hierbij is de tijdlijn opgedeeld in 5 fasen die gekoppeld zijn aan duidelijk af te bakenen periodes binnen de ontwikkeling.

Afb. 3.6 Gebogen lanen en een grote vijver

Afb. 3.7 Een waterpartij, rododendrons en de brug

Afb. 3.8 Openheid onderbroken door solitaire bomen

37

Blauw: Periode Rood: Periode Groen: Periode Oranje: Periode Paars: Periode

1400-1684 1684-1750 1750-1806 1806-1904 1904-Heden

38

39

40

41

42

3.3 De Fases Waar de tijdlijn een globaal beeld geeft van de gebeurtenissen zijn de details ook belangrijk om mee te nemen.

Fase 1 De oorsprong van Slot Het Oude Loo gaat terug naar het begin van de 15e eeuw. Bekend is dat op de plaats van het huidige slot, vroeger een boerenhoeve stond die in de periode van 14001439 in bezit was van meerdere eigenaren. Deze boerenhoeve bestond uit twee erven; ’ t Loe en het Elbenick erf. In 1439 werd het erf gevrijd en tot tijnsgoed gemaakt ten behoeve van Udo van Taltholt, raad- en algemeen rentmeester van de Hertog van Gelre.

Vanaf het moment dat Taltholt de boerenhoeve bezit worden er enkele veranderingen doorgevoerd.

Zo wordt de boerenhoeve voorzien van een voorgebouw en krijgt het een tweetal ronde hoektorens.

Via Gerrit van Rijswijk, die de tijns omzette in een geldbedrag, kwam Het Loo in bezit van Henrick Bentinck. Na in 1487 de laatste rechten te hebben afgekocht, werd Het slot een vrij goed en kwam het in eigendom van de familie Bentinck.

Na het overlijden van Henrick Bentinck in 1502, kwam Het Loo in bezit van Johan Bentinck die in 1517 na toestemming van Karel van Egmond(hertog van Gelre) enkele molens sticht. Op de beek bij zijn huis Het Loo wordt een korenmolen aangelegd, die ook als olie- en eekmolen fungeerde. Deze molen was gelegen langs de Hoge Vijver, die eveneens in 1517 werd aangelegd als stuwvijver voor de molens.

Om het watersysteem compleet te maken werden er ook de eerste sprengen aangelegd, opgeleide

43

Afb. 3.9 Het Oude Loo rond 1550

beken bedoeld om de molens van water te voorzien en aan te drijven. Verder bevonden zich langs deze beek nog enkele papiermolens. De molens vormden een belangrijke bron van inkomsten voor de hertogen en landheren en werden in deze periode dan ook veelvuldig aangelegd.

In 1537 wordt Johan Bentinck voor zijn bewezen diensten door Karel van Egmond benoemd tot jagermeester. Een zeer hoogwaardige functie waarmee Johan Bentinck opperjager werd van de

Veluwe. In 1537 besluit Johan Bentinck in navolging op deze benoeming Het Loo over te dragen aan Karel van Egmond. Niet bekend is waarom hij tot dit besluit over ging, maar het ligt voor de hand dat Johan Bentinck dit deed om Karel van Egmond te bedanken voor zijn benoeming. Ook kreeg hij de garantie dat Karel van Egmond hem zou ondersteunen in tijden van oorlog en nood.

Het Loo gaat in 1538 vervolgens wel weer over als leengoed naar de familie Bentinck, maar het

eigendomsrecht behoorde vanaf dat moment niet meer aan hen toe. Tegen het midden van de 16e eeuw wordt Het Slot vergroot. Het Loo wordt aan de achterzijde voorzien van twee vleugels en er wordt een muur opgetrokken om een soort van binnenplaats te creĂŤren. (Afb. 3.9) Duidelijk is dat vanaf dit moment de eerste contouren van Het Slot, zoals we dat vandaag de dag kennen, werden gevormd.

Afb. 3.10 Prins Willem III

Fase 2 Na de periode van de familie Bentinck wordt Het Loo in 1684 door Johan Carselis van Ulft(heer van Laeckhuyzen) verkocht aan stadhouder Prins Willem III. Bij de koop behoorde het recht op water van de sprengen, beken en wateren in de directe omgeving van Het Loo. Zijn bedoeling was om Het Loo te gaan gebruiken als middelpunt voor jachtpartijen op de Veluwe. (Afb. 3.10) Het Loo verkeerde in vervallen staat en van een tuinaanleg bij Het Slot was nauwelijks sprake. Het vervallen Loo wordt in 1684 weer bewoonbaar gemaakt. De achthoekige torens werden vervangen door fraaiere exemplaren en voor het eerst is zichtbaar dat Het Slot omringd wordt door een slotgracht.

Afb. 3.11 De tuin in geometrische stijl.

Omdat Het Loo in 1685 volgens Prins Willem III te klein was voor de grootscheepse jachtpartijen laat hij in 1685 naast het Slot een nieuw paleis bouwen.

De locatie van het paleis werd zorgvuldig uitgezocht en was niet alleen vanwege de aanwezigheid van het vele wild, maar ook vanwege de lage ligging zeer gunstig te noemen. Het water vanuit het hoger gelegen Hoog Soeren stroomde namelijk rechtstreeks naar het laagste punt; de vijver in het Paleispark. Hetgeen mogelijkheden bood voor

bijvoorbeeld de watervoeding van fonteinen.

Het Loo bleef bestaan maar kreeg een functie als hofapotheek en woning voor de hofhuishouding.

Wel veranderde de naamgeving van Het Loo naar Het Oude Loo. Naast de bouw van het paleis werd er ook voor het eerst aandacht besteed aan de inrichting van de tuin. Aan de voorzijde van Het Oude Loo en aan de achterzijde van het paleis werd een geometrische(formele) tuin naar ontwerp van Jacob Roma en Romeyn de Hooghe aangelegd, die verdiept was en met strakke lijnen, waterwerken en parterres was vormgegeven. (Afb. 3.11) Ook werd het gebied rondom Het Oude Loo en het paleis voorzien van een uitgestrekt lanenpatroon.

De lange, rechte oprijlaan die vanaf Apeldoorn toentertijd richting Het Oude Loo liep is voor een groot deel nog altijd intact. Wel moesten door de tuinaanleg de molens wijken omdat de Prins het water nodig had voor de waterwerken in zijn tuin. De afbeelding van Claude Degots, eind 17e/ begin 18e eeuw, is de eerste visualisatie waarop de paleistuinen en de inrichting rondom Het Oude Loo zichtbaar zijn.

In 1692 bleek echter dat de waterdruk die verkregen werd via de Hoge Vijver onvoldoende hoog te zijn voor het goed laten functioneren van de diverse fonteinen in de tuin. Om de waterdruk te verhogen werd besloten om op 12 kilometer afstand van het paleis het hooggelegen goed Asselt met bijbehorende sprengenaanleg te kopen. Door middel van een buizensysteem werd het water van deze sprengen naar Het Loo getransporteerd en konden de fonteinen ten tijde van de geometrische tuinaanleg weer naar behoren functioneren.

44

Rond 1700 werd Het Oude Loo omgeven door een bosrijk gebied/park met stervormige wandelpaden aan de noordzijde, de paleistuin aan de oostzijde, een geometrische tuin aan de zuidzijde en het Koninginnebos aan de westzijde. (Afb. 3.12) Het Loo was een Heerlijkheid geworden en de parkaanleg aan de achterzijde van Het Oude Loo, ontworpen door Daniel Marot, was meer en meer tot uiting gekomen.

Net buiten het park aan de noordzijde lag een stervormig, door heggen geflankeerd wandelpadenstelsel, die bij elkaar kwamen op één centraal punt. In het midden van deze open ruimte stond een sculptuur van de Romeinse bosgod Faunus, die hoog boven de heggen uit torende.

(Afb. 3.13) De geometrische tuin aan de zuid-/voorzijde van Het Oude Loo was een tuin van vermaak; een doolhof met in het midden een fontein. Het doolhof bestond uit een achttal paden die werden afgeschermd door een hoge, strakke heg.

Aan de westzijde van Het Oude Loo bevond zich de Hoge Vijver die bedoeld was om de fonteinen van water te voorzien. (Afb. 3.14) Deze vijver was rechthoekig van opzet en was omgeven door een lage dijk waarop een wandelpad gelegen was. Ter versiering werd er aan de voorzijde van de Hoge Vijver een fontein aangebracht met daarvoor in spiegelmonogram de initialen van Willem III en zijn vrouw Mary. (Afb. 3.16) Aan de westzijde van de vijver kon men via een toegangshek een schaduwrijk wandelgebied betreden, ook wel het Koninginnebos genoemd. Tot aan de tijd van de vroege landschapsstijl(eind 18e eeuw) is deze situatie behouden gebleven.

45

Afb. 3.12 Stervormige wandelpaden

Afb. 3.13 De fontein van Faunus

Afb. 3.14 De hoge vijver

Na de dood van Koning Willem III in 1702, kwam Het Loo in bezit van Koning Willem IV die hier regelmatig verbleef. Hij zette de jachttraditie voort en bouwde zelfs een menagerie: een dierentuin waarin een groot aantal zeldzame diersoorten uit heel Europa tot aan het eind van de 18e eeuw te zien waren.

Fase 3 Na de dood van Prins Willem IV in 1751 blijft Het Loo enige jaren onbewoond. Prins Willem V, de zoon van Prins Willem IV erft Het Loo van zijn vader maar mag omdat hij minderjarig is nog niet de scepter zwaaien over het terrein.

Vooruitlopend op de meerderjarigheid van de Prins en diens huwelijk met Wilhelmina van Pruissen in 1767 werden er aan het paleis met bijbehorende tuinen grote herstelwerkzaamheden onder leiding van stadhouderlijk architect P.W. Schonck uitgevoerd. Belangrijkste omslag was de verandering van geometrische stijl naar de vroege landschapsstijl, waarbij de strakke, geometrische tuin- en parkaanleg heringericht werd tot een meer natuurlijk ogend geheel met ronde en gebogen vormen. (Afb. 3.17) Ook werd op wens van Wilhelmina van Pruissen de volière afgebroken, hier kwam de Chinese tempel ter vervanging voor in de plaats. (Afb. 3.15)

Afb. 3.15 De Chinese Tempel

Afb. 3.16 Spiegelmonogram met initialen

Afb. Ontwerp tuinherstelwerkzaamheden 1767

Deze trend vindt zijn oorsprong in Engeland waar men zich voor het eerst ging afzetten tegen de stijve tuintjes met opgeschoren bomen, heggen en hagen.

Er ontwikkelde zich een nieuw ideaal van vrijheid en ongereptheid in een natuurlijke omgeving, waarin de bomen en struiken de kans kregen onbelemmerd te groeien en de mens zichzelf kon zijn. De kaart van Pieter De Swart uit 1750 is één van de vroegste

46

voorbeelden waarbij men in de periferie van de tuin van Het Loo experimenteerde met de vroege landschapsstijl.

In opdracht van Prins Willem V wordt door P.W. Schonck in 1773 het eerste ontwerp voor de herinrichting van de tuin en het park getekend. (Afb. 3.17) Evenals voor de menagerie, die voorzien werd van nieuwe beplanting. (Afb. 3.18) Schonck was met zijn ontwerpen zeer vooruitstrevend. Binnen de vormen van de 18e eeuwse aanleg ontwierp Schonck voor het park een afwisselend patroon van beplanting met bomen en struiken, doorsneden met kronkelende paden waarlangs diverse zitbanken waren geplaatst. In zijn ontwerp was Schonck wat betreft de keuze van plantmateriaal bijzonder innovatief. EĂŠn van de meest opvallende onderdelen van het ontwerp van Schonck is de keuze voor de inpassing van een groot aantal ovale perken die vooral ten zuidwesten van Het Oude Loo voorkwamen. Het betrof hier perken zonder opgaande bomen die kleinschalig van opzet waren en van tijd tot tijd bloeiden.

Ten noorden van Het Oude Loo, waar eerst een plantage van regelmatig geplaatste bomen aanwezig was, beeld Schonck een bomenweide af.

Het lijkt erop dat Schocnk hier heeft voorgesteld om in de plantage te dunnen zodat deze het uiterlijk zou krijgen van een grasland met verspreid staande bomen en boomgroepen. Solitaire bomen komen in het ontwerp van Schonck slechts beperkt voor, hetgeen erop kan duiden dat de solitairen in deze tijd nog niet gebruikt werden om zorgvuldig gecomponeerde zichten te begeleiden of in te kaderen.

Dat een groot aantal plannen die Schonck

47

Afb. 3.17 Het ontwerp van P.W. Schonck

voorstelde werden uitgevoerd blijkt wel uit het feit dat zijn plan om de boven- en benedentuin achter het paleis te vervangen voor een enorme slingervijver geen doorgang kreeg. Veel van Schonck’s plannen waren de tijd ver vooruit om echt daadwerkelijk kans op uitvoering te krijgen.

Op basis van het ontwerp van Schonck zijn het vooral de paden rondom Het Oude Loo die nog bestaand zijn.

In 1795 trokken de Fransen de Republiek der Zeven

Afb. 3.18 De menagerie

begon: De Bataafse Republiek werd uitgeroepen.

Met het uitroepen van de Bataafse republiek raakte Het Oude Loo in verval. Er vond in deze periode een forse plundering plaats. Beelden en ornamenten uit het paleis en brugleuningen, tuinbeelden, zitnissen en volières uit het park werden meegenomen of vernield. Het Oude Loo fungeerde in deze periode zelfs als hospitaal voor Franse soldaten.

Ondanks deze schending bleef de laat 17e eeuwse structuur van het park tot aan 1806 bewaard. Het moment dat Koning Lodewijk Napoleon besluit over te gaan tot verlandschappelijking van het gebied.

Lodewijk Napoleon was reeds door zijn broer Napoleon benoemd tot koning van Holland.

De kaart van Het Koninglijk Loo uit 1806 geeft duidelijk weer hoe het park tot aan dit besluit eruit gezien heeft. (Afb. 3.19)

Afb. 3.19 De kaart van M.J. de Man

Verenigde Nederlanden binnen, aan de kant van de patriotten. Zij vonden dat Prins Willem V en de regenten te veel macht hadden in ons land en kwamen in opstand.

Afb. 3.20 Het Loo met gedempte gracht

Op 18 januari 1795 vlucht Prins Willem V per boot vanaf Scheveningen richting Engeland vanwege het dreigende gevaar. Zijn vlucht markeerde dat er een eind kwam aan het bewind van de stadhouders van Oranje en de Republiek van de Verenigde Zeven Provincies en zijn leger. Een politieke verandering

Fase 4 In 1806 wordt het sterk verwaarloosde Oude Loo door Koning Lodewijk Napoleon hersteld. De eerste ingreep die hij in het park deed was het dempen van de gracht, dit omdat hem als kind zijnde verteld was dat hij ooit zou verdrinken. (Afb. 3.20) In 1807 wordt het park vergroot door diverse grondaankopen waardoor het complex ruim drie keer zo groot wordt als in de tijd voor Napoleon.

Het zou uiteindelijk tot 1808 duren voordat de aanleg in vroege landschapsstijl binnen de oude geometrische structuren plaats moest maken voor een aanleg met een ruimere opzet: De Engelse landschapsstijl.

In opdracht van Koning Lodewijk Napoleon werd door de Franse architect Alexandre Dufour(1750-1835) een plan gemaakt voor de heraanleg van beide tuinen tot een

48

landschapspark in romantische stijl met lange wandelpaden in ruime curven en met beplanting van boomgroepen en solitairen. Opvallend detail is dat een waterpartij ontbreekt, dikwijls zo typerend voor de landschapsstijl en eveneens opgenomen in het eerdere ontwerp van Schonck.

Gezondheidsredenen van Koning Lodewijk Napoleon lagen hier naar alle waarschijnlijkheid aan ten grondslag. Al met al was het hele plan zeer kostbaar. Dat er uiteindelijk toch een belangrijk deel is uitgevoerd blijkt uit de kaart die in 1811-1812 door P. Broekhoven van het park werd gemaakt.

(Afb. 3.21) Vooral het verdwijnen van de 17e eeuwse baroktuinen achter het paleis is hierbij in het oog springend.

Wat opvalt is dat de lijnvoering van de paden bij Het Oude Loo gelijk is aan het ontwerp van Schonck terwijl de rest van de paden in zijn ontwerp worden gekenmerkt door cirkels en bogen die het overal benaderen. Dit gegeven moet terug te voeren zijn op het feit dat Dufour een gedeelte van de aanleg van Schonck heeft gehandhaafd. Het lijkt immers hoogst onwaarschijnlijk dat hij een deel van het ontwerp van Schonck uit 1773 overnam.

Uiteindelijk lukt het Napoleon niet blijvend zijn gezag aan Europa op te leggen. In november 1813 herwon Nederland de zelfstandigheid en keerde Willem I na zijn zelfgekozen verbanning terug uit Engeland.

Na de terugkeer van de Oranjes in Nederland bezoekt Vorst Willem I op 7 oktober 1814 Het Loo en zijn oordeel over de recente veranderingen is bijzonder negatief. In een brief aan zijn moeder Wilhelmina van Pruissen schrijft hij: ‘Wat de tuinen aangaat, deze zijn totaal bedorven en als men de herinnering heeft aan de vroegere, is het onmogelijk

49

Afb. 3.21 Kaart getekend door P. Broekhoven

Afb. 3.22 De kaart van J. Bijnen

zich te troosten met de huidige toestand’.

Willem I betreurt met name het verlies van de formele tuin achter het paleis, maar laat ondanks zijn negativisme het werk van Napoleon toch geheel in de geest van de Engelse landschapsstijl afmaken.

Onder Vorst Willem I, inmiddels in 1815 uitgeroepen tot Koning der Nederlanden, wordt in 1818 een begin gemaakt met het vergraven van de rechthoekige vijver ten westen van Het Oude Loo tot een romantisch waterpartij in landschapsstijl, onderling in verbinding staande met de forellenvijver. In 1824 is de vijver gereed, hetgeen te zien is op de kaart van J. Bijnen uit 1833. (Afb. 3.22) Verder worden er nog wat kleine ingrepen in het park gedaan. Zoals de toevoeging van enkele tuinbeelden en de aanplant van nieuwe inheemse en uitheemse beplantingen ter verfraaiing van het park. (Afb. 3.23, 3.24) Verder liet Koning Willem I het slot dat in verval was geraakt weer bewoonbaar maken.

Afb. 3.23 Lijst met gebruikte beplantingen

Afb. 3.24 Beplanting rondom Het Oude Loo

Na het overlijden van Koning Willem 1 in 1840 zijn er in de periode van Koning Willem II (1840-1850) weinig aanwijzingen voor veranderingen op Het Loo. Met de komst van Willem III in 1849 neemt de activiteit echter weer toe en lijkt het erop dat er in deze tijd extra aandacht wordt besteed aan de inpassing van meer diversiteit aan beplanting.

Ook wordt in 1849 de organisatie van het Paleispark en tuinen iets anders van opzet. Het park krijgt een aparte parkmeester en de moestuinen ten noorden van het paleis komen onder leiding van een tuinman te staan. Het is een opzet die tot aan de tijd van Wilhelmina zal duren. hij Het Oude Slot overdreven romantisch restaureerde en daarmee aan de wensen van

50

Ook in de laatste jaren van zijn leven bracht Koning Willem III veel tijd door op Het Loo. Om zijn dochter Wilhelmina de liefde voor het buitenleven bij te brengen liet hij diverse gebouwen en dierverblijven optrekken. Zo waren er onder andere een chalet, duiventil en eendenvijver. (Afb. 3.25) Het chalet werd in de periode 1881-1882 gebouwd en kwam op de plaats van het Chinese Schellenhuisje. Het Chinese Schellenhuisje werd verplaatst naar het Aardhuis, een ander gebouw in het Paleispark.

Het chalet was bedoeld als speelhuisje voor Wilhelmina en werd voorzien van een veranda, keuken en boudoir met meubels in bamboestijl.

Aan het eind van de jaren 80 werd er ook een begin gemaakt met de aanleg van een doolhof, hetgeen nog niet zichtbaar is op onderstaande beplantingskaart. (Afb. 3.26) Dit doolhof kwam te liggen aan de westzijde van het paleis en werd aangelegd ter vermaak van de Koninklijke familie, op de vroegere plek van Het Groote Doolhof.

Wel zien we op de beplantingskaart en in de beplantingslijst van het park rond Het Oude Loo aan het begin van de 20ste eeuw dat er voorkeur bestond voor het gebruik van uitheemse beplanting.

Afb. 3.25 Het Chaletje voor Wilhelmina

Hoe de Engelse landschapsstijl zich heeft ontwikkeld wordt met name zichtbaar in het verloop van de 19e eeuw. Het moment dat de kaarten steeds gedetailleerder getekend worden. Zoals de kaart uit 1872 die de opbouw van het park tot in de details weergeeft. (Afb. 3.27) Herkenbaar is de Engelse Landschapsstijl, met een slingerend patroon van paden, uitzichten op de omgeving en de afwisseling van beplantingstypen.

Afb. 3.26 Het Doolhof

51

In 1900, vlak voor de periode van Wilhelmina, wordt ook nog de inrijpoort opgetrokken.(Afb. 3.28) Deze huidige entree van het park rond Het Oude Loo, bestaande uit twee wachthuisjes met daartussen een smeedijzeren inrijhek is nog altijd in originele staat. Bovenop elk wachthuis ligt een bronzen hert, afkomstig van de hekposten nabij de woning van de opperboswachter.

Fase 5 Na het overlijden van Koning Willem in 1890, neemt zijn vrouw Prinses Emma enige tijd het bewind over.

Tot de meerderjarigheid van Wilhelmina in 1898 verandert er weinig in- en rondom Het Oude Loo. (Afb. 3.29)

Afb. 3.27 Beplantingskaart

Afb. 3.28 Toegangspoort

Dit verandert als Wilhelmina in 1904 P.H.J. Cuypers de opdracht geeft de gracht rondom het slot uit te graven en het slot te restaureren.

Koningin Wilhelmina wilde met deze algehele restauratie het slot terugbrengen naar de stijl die het ademde ten tijde van de stadhouder-koning aan het eind van de 17e eeuw. De keuze voor de Architect P.H.J. Cuypers is een begrijpelijke. Cuypers, woonachtig in Roermond had namelijk zijn sporen al ruimschoots verdiend met de bouw van het Centraal Station en het Rijksmuseum te Amsterdam.

Ook was hij bezig met de restauratie van kasteel De Haar, hetgeen waarschijnlijk de doorslag heeft gegeven Cuypers voor deze opdracht te benaderen.

De plannen van Cuypers waren behoorlijk vernieuwd. Hij veranderde de zuidwesttoren, restaureerde de muren door rode en gele bakstenen tussen de middeleeuwse bakstenen in te passen en de schietgaten in het slot kwamen terug. Toch konden zijn plannen op de nodige weerstand rekenen. Een aantal deskundigen vond namelijk dat

52

Koningin Wilhelmina voorbij ging. (Afb. 3.30) Bijvoorbeeld het feit dat hij de noordgevel wou laten verlengen om een vierkant gebouw te bewerkstelligen stuitte op de nodige kritiek. Vooral omdat deze opbouw op geen enkele tekening, uit welke tijd dan ook te zien is. Dit plan vond uiteindelijk geen doorgang omdat het ďŹ nancieel niet haalbaar bleek, mede door het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog.

Na de dood van P.H.J. Cuypers in 1921, voltooid zijn zoon Jos Cuypers de restauratie van Het Oude Loo. Na de oplevering in 1925 raakt Het Oude Loo langzamerhand weer in verval doordat het weinig gebruikt werd. Door achterstallig onderhoud ontstonden er in 1948 zelfs problemen met de dakconstructie. Pas in de jaren 60 kwamen er nieuwe plannen voor een algehele restauratie van het slot.

In 1968 begon architect C.W. Royaarts aan een hernieuwde restauratie van Het Oude Loo. C.W. Royaarts, die onder andere al belangrijke restauraties aan kasteel Wijk bij Duurstede en het raadhuis van Elburg had verricht, volbracht de restauratie van Het Oude Loo met het gebruik van oud kaartmateriaal op een uiterst deskundige manier. Zo werd onder meer de torenaanbouw vervangen door een rankere behuizing van hout en werd de zuidwesttoren in zijn oorspronkelijke vorm teruggebracht.

Afb. 3.29 Kaart uit begin 1900

Helaas overleed C.W. Royaarts in 1970 ten gevolge van een auto ongeluk, waardoor hij nooit het eindresultaat van zijn eigen werk heeft kunnen aanschouwen.

Afb. 3.30 Het restaureren van Het Oude Loo

53

Afb. 3.31 De uitgegraven slotgracht

Volgens de orginele plannen van Royaarts voltooid zijn opvolger Ir. J.B. van Asbeck in 1976 uiteindelijk de restauratie, waarmee het slot in 18e eeuwse stijl werd teruggebracht.

In navolging hierop krijgt Ir. J.B. van Asbeck in 1977 ook nog de opdracht het paleis te restaureren en een baroktuin achter het paleis te reconstrueren, waarmee de landschappelijke aanleg uit de tijd van Napoleon verdween. Omdat deze veranderingen nogal wat protest opleverden werd besloten om als concessie een 40-tal bomen die in de periode 1806-1812 geplant waren te laten staan. Toch zijn de meeste van deze bomen na 1984 vanwege ouderdom reeds gekapt.

Afb. 3.32 Het Oude Loo in 1981

Afb. 3.33 De Theekoepel

Onder Koningin Wilhelmina, Juliana en Beatrix bleven de echt grotere veranderingen wat betreft de inrichting van het park achterwege.

Wel werd de gracht open gegraven, werd Het Oude Loo meerdere malen gerestaureerd en werden er enkele bijzondere nieuwe gebouwen ingepast. Zo ook nog in 2001, toen er een theekoepel(het voormalige Schellenhuisje) langs de Beeldenvijver(voormalige Hoge Vijver) werd geplaatst. (Afb. 3.33) Al bleven de grote veranderingen in deze periode achterwege, wel was van belang dat de eeuwenoude traditie van de Oranjes die het grote domein niet alleen tot een prachtig park had gemaakt, maar ook tot een gebied met talrijke bijzondere gebouwen en onderdelen werd voortgezet. Het park kent vandaag de dag een gemengde stijl, waarin zowel elementen uit de geometrische-, vroege landschaps-, en Engelse landschapsstijl waarneembaar zijn. a

54

3.4 Herkenbare Historische elementen

om daadwerkelijk kans op uitvoering te krijgen.

De totaalkaart geeft een mooi overzicht van de aanwezige structuren en stijlen die vandaag de dag nog aanwezig zijn. Uit fase 1(periode 14001684) zijn enkel Het Oude Loo en de sprengen de restanten. Het Oude Loo is echter in de loop der tijd qua opbouw verandert maar de contouren zijn altijd herkenbaar gebleven. De sprengen zijn daarentegen qua verloop niet veranderd. Logisch is dat er uit deze tijdsperiode weinig overblijfselen zijn. Het gebied bestond uit woeste grond en er was totaal nog geen aandacht voor een tuin- of parkaanleg. De elementen die in deze periode verschenen verdwenen later weer doordat ze hun functie verloren of plaats moesten maken voor een nieuwe tuin- of parkstijl.

Pas in fase 4 worden de ideeĂŤn pas tot uitvoering gebracht. Fase 4(1806-1904) is dan ook goed vertegenwoordigd. Veel wandelpaden hebben nog altijd een kronkelig verloop en ook elementen die toentertijd werden toegevoegd zijn nog aanwezig, zoals de vijver, het chaletje en het doolhof.

Opvallend is dat er ook op grote schaal bos werd aangeplant evenals rododendrons rondom Het Oude Loo en aan de randen.

In fase 5(1904-heden) gaat deze aanplant door en wordt de structuur aan de oost- en westzijde van het park met bos en rododendrons versterkt.

Ook komt er meer aandacht voor de directe omgeving rond Het Oude Loo. Hier wordt meer kleurrijke beplanting ingepast, onder andere met azalea’s.

In fase 2(1684-1753) komt er meer aandacht voor de inrichting van de tuin. De geometrische stijl doet zijn intrede, waarin de strakke lijnen centraal staan.

Deze zien we vooral aan de noordzijde van het park terug. Ook de lange, rechte oprijlaan die richting Het Oude Loo liep is deels nog altijd intact, evenals de gracht rond Het Oude Loo In fase 3(1753-1806) maakt de geometrische stijl plaats voor de vroege landschapsstijl, waarbij de strakke lijnen plaats maken voor een meer natuurlijk ogend geheel met gebogen vormen. De gebogen vormen zien we vandaag de dag maar sporadisch terug. Enkel centraal gelegen in het park zien we een tweetal wandelpaden die deze stijl vertegenwoordigen. Wel is in 2001 het theehuis teruggeplaatst, hetgeen deze periode wat meer versterkt. Het gegeven dat er maar weinig restanten uit deze periode zijn is vooral te wijten aan het feit dat de plannen de tijd ver vooruit waren

55

Afb. 3.34 Herkenbare historische elementen kaart, zie bijlage 9

56

3.5 Toen en nu vergeleken Om te kijken hoe het park veranderd is zijn afbeeldingen van vroeger en nu naast elkaar gelegd.

Het geeft een mooi beeld van de verandering die het park heeft doorgemaakt.

1. (Afb. 3.35)Kijkende naar de afbeelding, genomen aan de achterzijde van Het Oude Loo, is zichtbaar dat er ten opzichte van 1729 weinig veranderd is.

Het Oude Loo heeft nagenoeg dezelfde opbouw, enkel de binnenplaats lijkt ruimer van opzet. Wel is de standplaats van de toren anders dan die in 1729, evenals het materiaalgebruik. De vroegere toren was opgebouwd uit steen in tegenstelling tot de huidige toren die in 1968 van hout werd gebouwd.

Dat de afbeeldingen grote gelijkenissen vertonen is niet opmerkelijk aangezien het slot in 1976 in 18e eeuwse stijl werd teruggebracht.

2. (Afb. 3.36) Het beeld aan de voorzijde van Het Oude Loo is ten opzichte van 1810 wat minder open. Het zicht op Het Oude Loo wordt beperkt door opgaande beplantingen waardoor het slot minder nadrukkelijk naar voren komt. Wel overeenkomstig is de afwisseling in beplanting.

Zowel oude- als jonge bomen komen voor met in de ondergroei heesterpartijen, hetgeen aan de voorzijde van Het Oude Loo nog altijd het geval is.

3. (Afb. 3.37) Het standpunt van waaruit deze afbeelding is gemaakt ligt aan de noordzijde van het park, bij de Hoge brug die aan de noordoostzijde van de vijver gelegen is. Op de foto uit 1810 heb je een mooi vergezicht over de vijver, hetgeen onder andere bewerkstelligd werd door het opkronen van bomen. Een groot verschil met de foto van nu waarbij het zicht op de vijver verdwijnt door de

57

Afb. 3.35a Het Oude Loo in 1729

Afb. 3.35b Het Oude Loo in 2015

Afb. 3.36a Het Oude Loo in 1810

Afb. 3.36b Het Oude Loo in 2015

Afb. 3.37a De beeldenvijver in 1810

Afb. 3.37b De beeldenvijver in 2015

De beuk en het bankje zijn eveneens verdwenen en het gebied is volledig dicht gegroeid. Wat nog herkenbaar is in vergelijking met de afbeelding uit de periode omstreeks 1900 is het wandelpad, dat overigens wel met gras begroeid is geraakt.

3.6 Conclusie historie

Afb. 3.38a De beeldenvijver in 1920

Afb. 3.38b De beeldenvijver in 2015

Afb. 3.39a De beeldenvijver in 1900

Afb. 3.39b De beeldenvijver in 2015

aanwezigheid van jonge beuken. De jonge beuken versperren de doorkijk doordat ze hier vrijuit mogen groeien, met als gevolg dat je vanaf dit punt geen weet hebt van het feit dat er achter deze beuken een vijver gelegen is.

we een verandering in het sortiment, waarbij de naaldbomen in de huidige situatie zijn vervangen door loofbomen en rododendrons. Ook de beuk die in 1920 nog op de afbeelding getoond wordt is verdwenen.

4. (Afb. 3.38) Het zicht op de waterval aan de oostzijde van de vijver is nog altijd intact. Ten opzichte van 1920 hebben de oevers nog altijd een kronkelig verloop en ook de dichtheid van de beplantingen is overeenkomstig. Wel zien

5. (Afb. 3.39) Dit idyllische plaatje is genomen aan de zuidkant van de vijver en is een schoolvoorbeeld van de Engelse landschapsstijl. Anno 2015 is de situatie volledig veranderd en is er van het doorzicht richting de waterval geen sprake meer.

Met de tijdlijn, het historisch verhaal en de toen en nu beelden in het achterhoofd kan geconcludeerd worden dat Het Oude Loo en het park vele malen van opbouw en/of structuur veranderd zijn. Het Oude Loo en het park zijn historisch gezien van grote waarde, vooral vanwege het feit dat er uit elke tijdsfase restanten behouden zijn gebleven.

Doordat er in elke fase nieuwe stijlen werden doorgevoerd en nieuwe elementen werden ingepast is er een gemengde stijl ontstaan. De toen en nu beelden maken wel duidelijk dat het parkbeeld enigszins verandert is van een open structuur met doorzichten naar een wat dichtere structuur. De beplanting krijgt de ruimte zich te ontwikkelen waardoor de herkenbaarheid van de verschillende parkstijlen enigszins afneemt.

58

4. Waardebepaling

4. Waardebepaling

Het park rond Het Oude Loo kent in de huidige situatie een gemengde stijl met daarin staande elementen uit verschillende tijdsperioden.

Ieder element in het park is geplaatst met een reden en beschikt over een bepaalde waarde, zij het om een functie te vervullen of puur vanwege landschappelijke decoratie.

Maar wat is nou de waarde van ieder element?

Om dat te beoordelen zal in dit hoofdstuk aan de gebouwen, objecten, wandelpaden, waterstructuren en beplantingen een waardering gegeven worden.

Beoordeeld wordt of het element cultuurhistorisch, functioneel, beeldbepalend en/of ecologisch waardevol is. Ieder onderdeel bevat een waardering van al de elementen tenzij anders vermeld.

60

4.1 Werkwijze De waardering is van belang om bij mogelijke toekomstige aanpassingen in beheer of inrichting inzichtelijk te hebben welke elementen in het park waardevol zijn en verlies ervan te voorkomen.

Benadrukt dient te worden dat de waardering subjectief is. De elementen zijn gewaardeerd naar eigen inziens, waarna besproken met Kroondomein Het Loo. De beoordeling of een element cultuurhistorisch, functioneel, beeldbepalend en/of ecologisch waardevol is, wordt bepaald aan de hand van een aantal opgestelde criteria waaraan een puntensysteem verbonden is. De criteria zijn tot stand gekomen door literatuuronderzoek en eigen ideevorming. (Afb. 4.1 t/m 4.4) Ieder criteria wordt beoordeeld met een score van 1 t/m 5, waarbij een 1 tot niet of nauwelijks waardevol en een 5 tot zeer waardevol gerekend wordt. Dit puntensysteem is afgeleidt vanuit de minor landschapsgeschiedenis, waarbij cultuurhistorische elementen volgens de handreiking cultuurhistorie in m.e.r. en MKBA worden gewaardeerd.

Om niet alleen de cultuurhistorische waarde maar ook de functionele-, beeldbepalende- en ecologische waarde te kunnen beoordelen is de waardering uitgebreid, onder andere met nieuwe criteria.

Aan de hand van een voorbeeld in afbeelding 4.5 ziet u hoe de waardebepaling verloopt. Bij iedere element wordt er één voor één gekeken naar de criteria. Per criteria worden aan de hand van de gestelde eisen een aantal punten varierend van 0

61

t/m 5 toegekend. Deze punten worden vervolgens opgeteld en omgezet in een percentage waarbij het maximale puntenaantal 100% is.

Zijn er bijvoorbeeld 5 criteria en scoort een element op 3 onderdelen 5 punten dan heeft dit element al een waarde van 60%.

Voor de waardeing gelden de volgende percentages: 1%-40% weinig waardevol 40%-80% waardevol 80%> zeer waardevol

Afb. 4.1 Het Chaletje: Cultuurhistorisch waardevol

Er zijn criteria die voor een uitzonderingssituatie zorgen. Wanneer een element een monument is, herinneringswaarde heeft of een vestigingsplaats voor een zeldzame soort is wordt deze direct met 100% en dus als zeer waardevol beoordeeld, onafhankelijk van welke andere waardering het element krijgt.

In bijlage 10 is de volledige lijst met alle waardebepalingen en criteria per element te vinden.

Afb. 4.2 Rododendrons: Functioneel waardevol

Afb. 4.4 Een dode eik: Ecologische waardevol

Afb. 4.3 Het doolhof: Beeldbepalend waardevol

5

- Toegankelijkheid

1

4

3

- Afscherming

5

- Woon-, werk- of verblijfsruimte

4

1 3

- Gereguleerde waterhuishouding

Waardering Elementen

Totaalscore

5

4

0

1

3

5

1

4

3

5

Percentage

100

80

0

20

60

100

20

80

60

100

5

4

5

5

5

3

1

1

1

5

5

5

4

5

5

1

4

3

Paden Engelse landschapsstijl

Beeldbepalende waarde

Gebouwen/Objecten

Vijver

Brede beek Kanonsbrug

Sprengen

Padenstructuren

Paden Geometrische stijl

Vorm, formaat in combinatie met locatie

b

c

d

Onderdeel uitmakend van structuur

Water

Brug bij beeldenvijver

Criteria

Eenheid met park-/landschapsstijl

Theehuisje

Waterval

B

C

D

E

Cultuurhistorische waarde Monumenten

X

Herrinneringswaarde

X

Totaalscore Percentage

Gracht

Chaletje

A

Kegelbaan

De Loohorst

Uiterlijke kenmerken

Het Oude Loo

Beplanting

Ecologische waarde F G I II a

Vestigingsplaats van zeldzame soort

4

3

4

5

5

3

5

5

5

3

4

4

14

4

13

14

18

17

8

6

10

13

70

20

65

70

90

85

40

30

50

65

1

1

Vestigingsplaats/functievervulling

X

5 ?

Vertegenwoordiger van één soort(zeldzame varieteit)

X

Functioneerd als voedselbron

(Tuin)Architectonisch historische waarde

5

3

1

1

5

5

5

1

5

Situationele en ensemblewaarde

1

5

3

3

5

4

5

3

5

Gaafheid en herkenbaarheid

3

3

5

3

4

3

3

3

5

Zeldzaamheid

4

2

2

5

5

13

13

11Hoogste waarde 12 19 12

Totaalscore Percentage

5

Dood hout Totaalscore Percentage

2 13

7

17

100

0

100

52

52

44

48

76

48

100

52

28

68

5

4

0

1

3

5

1

4

3

5

5

5

5

5

1

4

3

5

5

5

5

1

0

0

0

0

1

1

0

0

0

6

0

0

0

0

4

4

0

0

0

24

100

80

100

70

90

100

48

80

60

100

Functionele waarde Toegankelijkheid, afscherming, verblijf, waterhuishouding - Toegankelijkheid - Afscherming - Woon-, werk- of verblijfsruimte

5

4

1 3

- Gereguleerde waterhuishouding Totaalscore

5

4

0

1

3

5

1

4

3

5

5

5

5

Percentage

100

80

0

20

60

100

20

80

60

100

100

100

100

1

1

5

5

1

3

4

5

5

5

5

5

1

4

3

5

3

3

AfbBeeldbepalende waarde . 4.5 Eerste deel van de lijst met de waardering van de elementen binnen het park rond Het Oude Loo, zie bijlage 10 Vorm, formaat in combinatie met locatie

5

4

5

5

Onderdeel uitmakend van structuur

5

3

5

5

1

Eenheid met park-/landschapsstijl

4

3

4

5

5

3

Uiterlijke kenmerken

5

5

5

3

4

4

Totaalscore

14

4

13

14

18

17

8

6

10

13

15

9

11

Percentage

70

20

65

70

90

85

40

30

50

65

75

45

55

62

4.2 Cultuurhistorisch waarden Gelderland heeft met zijn talrijke kastelen, buitenplaatsen, kerken en monumenten een rijk bezit aan erfgoed. Zowel Paleis Het Loo met haar tuin als Het Oude Loo zijn een Rijksmonument.

Daarnaast zijn er nog vele monumentale bomen in het park te vinden.

Het park rond Het Oude Loo is niet geclassificeerd als cultureel erfgoed maar wordt wel als zodanig behandeld. Om tot cultureel erfgoed gerekend te mogen worden dient een object cultuurhistorische waarde te bezitten.

Binnen het park rond Het Oude Loo zijn er diverse gebouwen, structuren en bomen die cultuurhistorische waarde bezitten. Elementen die een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling en bepalend zijn voor het karakter van het park.

Definitie van cultuurhistorische waarde De definitie van het begrip cultuurhistorische waarde is niet eenduidig. De term wordt door verschillende instanties op andere wijze gedefinieerd en ook de criteria waaraan een cultuurhistorisch monument dient te voldoen verschillen dikwijls van elkaar.

De term cultuurhistorie is waarschijnlijk in gebruik genomen toen de historische invloed van de mens op de omgeving als belangrijk werd gezien.

Aanvankelijk was het de term natuur(lijke) historie die als overkoepelende term naast de natuur ook de beschermenswaardige onderdelen van het landschap beschreef. Aan het begin van de 20ste eeuw kwam hier verandering in en werd er

63

meer onderscheid gemaakt tussen natuurlijke, landschappelijke en stedenbouwkundige elementen.

Maar wat betekent het begrip Cultuurhistorische waarde nou exact? De Rijksdienst voor het Culturele Erfgoed(RCE) gebruikt de volgende definitie*: ‘’ Bij cultuurhistorische waarden gaat het over de positieve waardering van sporen, objecten, patronen en structuren die zichtbaar of niet zichtbaar onderdeel uitmaken van onze leefomgeving en een beeld geven van een historische situatie of ontwikkeling. In veel gevallen bepalen deze cultuurhistorische waarden de identiteit van een plek of gebied en bieden ze aanknopingspunten voor toekomstige ontwikkelingen. Deze cultuurhistorische elementen kan men niet allemaal als beschermd monument of gezicht aanwijzen, maar zijn wel onderdeel van de manier waarop we ons land beleven, inrichten en gebruiken’’.* Conclusie Voor cultuurhistorische waarde valt op dat de gebouwen de grootste rol spelen. Daarnaast zijn er nog een aantal monumentale bomen en bomen die van cultuurhistorische waarde zijn omdat ze waarschijnlijk ten tijde van de aanleg van de tuin in Engelse Landschapstijl zijn aangeplant.

Voor de criteria en puntentoekenning, zie bijlage 10/11.

* http://kennisbank.monumentengemeenten.nl/cultuur-enbouwhistorische-waarden/cultuurhistorische-waarden/

Afb. 4.6 Het Chaletje

Afb. 4.7 Het doolhof

Afb. 4.8 De beukencirkel aangeplant door verschillende prinsen

Afb. 4.9 Waardenkaart voor cultuurhistorische waarde, zie bijlage 12

64

4.3 Functionele waarden Park Het Oude Loo is een park dat door de Koninklijke Familie gehuurd wordt van de Staat en het grootste deel van het jaar niet openbaar toegankelijk is. Enkel in de maanden april en mei is het park opengesteld en is het voor de bezoeker mogelijk door de tuinen te wandelen. Het park heeft een recreatieve functie en biedt de Koninklijke familie vermaak en ontspanning. Al de elementen die in het park aanwezig zijn hebben een reden van aanwezigheid. Dit kan zijn door een functie die het vervult of puur vanwege de landschappelijke decoratie.

In dit hoofdstuk wordt enkel ingegaan op de functie van een element. De landschappelijke decoratie wordt hierin buiten wegen gelaten, er vanuit gaande dat de inpassing van elementen altijd erop gericht is de aankleding van het park te optimaliseren. De decoratieve functie van een element komt later in het hoofdstuk Beeldbepalend wel aan bod.

Functies die onder andere behandeld worden zijn de toegankelijkheid, de bestemming van een element en de bruikbaarheid ervan.

heeft betrekking op de gebouwen, structuren, beplantingen en objecten.

DeďŹ nitie van functionele waarde Een element heeft functionele waarde als het met zijn aanwezigheid een taak vervult.

Enkele taken zijn onder andere het afschermen, bewandeld worden, wonen, verblijven, werken of water afvoeren.

Conclusie Voor de functionele waarde valt op dat voornamelijk de beplanting langs de randen van het park een belangrijke rol vervult. Ook de beplanting rondom de Loohorst valt op. Vanaf Het Oude Loo geldt dat het zicht richting De Loohorst beperkt moet zijn.

Voor criteria en puntentoekenning, zie bijlage 10/11.

Afb. 4.10 De waterval en de beeldenvijver

Afb. 4.11 Rododendrons

Het aspect veiligheid wordt niet opgenomen in de criteria. Dit omdat het een vaststaand feit is dat het gehele park veilig moet zijn voor de Koninklijke familie en bezoekers. Jaarrond dient hier dan ook aan voldaan te worden. Gevaarlijke omstandigheden dienen direct aangepakt te worden, het is aan Kroondomein Het Loo zelf hieraan te voldoen.

De beoordeling van de functionele waarde

65

Afb. 4.12 Sparren (achter de Lindes)

Afb. 4.13 Waardenkaart voor functionele waarde, zie bijlage 13

66

4.4 Beeldbepalende waarden Het park rond Het Oude Loo heeft een geheel eigen karakter. De aanwezige stijl is niet eenduidig en bestaat uit zowel de strakke lijnen uit de geometrische stijl als de golvende lijnen en verrassende doorzichten uit de Engelse landschapsstijl; Een gemengde parkstijl die in de loop der eeuwen door menselijke ingrepen is gevormd. In iedere (stijl)periode zijn er elementen ingepast om het park aan te kleden en te verfraaien.

Conclusie Voor de beeldbepalende waarde valt op dat bijna alle beplanting wel in meer of mindere mate beeldbepalend is. Dit komt omdat alle beplantingen invloed hebben op het totale beeld van het park.

Wel valt op dat veel beeldbepalende beplanting te vinden is rond Het Loo en in de buurt van de beeldenvijver, daar waar de meeste bezoekers komen. Voor criteria en puntentoekenning, zie bijlage 10/11 Afb. 4.14 De tulpenboom, een grote solitair

Beeldbepalend zijn die elementen die qua vorm, uiterlijke kenmerken en locatie in het oog springen en/of de geometrische- of landschappelijke stijlen en structuren reeds vertegenwoordigen. Wanneer elementen veranderen of verdwijnen kan het zijn dat het het karakter van het park verandert. Heeft de verandering of wijziging een dusdanig effect dat het beeld aanzienlijk verandert dan heeft het element een hoge beeldbepalende waarde.

Definitie van beeldbepalende waarde Beeldbepalend is een waardering die wordt toegekend aan een ruimtelijk element dat door zijn voorkomen(leeftijd, hoogte, vorm) de kwaliteit en de herkenbaarheid van zijn omgeving verhoogt en de sfeer van het gebied bepaalt.

Afb. 4.15 Lariksen met een bijzonder stamvoet

Een voorbeeld van een beeldbepalend element is een oude boomgroep staande op een gazon met een bijzondere groeivorm. Het feit dat deze boomgroep onderdeel uitmaakt van een structuur, de Engelse landschapsstijl vertegenwoordigt en bovenal een bijzondere groeivorm bevat en op een duidelijk zichtbare locatie gelegen is maakt het element beeldbepalend.

Afb. 4.16 Uitbundig bloeiende Azalea’s

67

Afb. 4.17 Waardenkaart voor beeldbepalende waarde, zie bijlage 14

68

4.5 Ecologische waarden Ecologisch waardevol wordt in eerste instantie vaak geassocieerd met de waarde van het groen voor planten en dieren, maar ook ‘’grijze ‘ elementen en waterstructuren kunnen ecologisch waardevol zijn. Denk hierbij bijvoorbeeld aan een loopgoot in een duiker of aan een spreng die als drink- of badderplaats fungeert.

De beoordeling van de ecologische waarde heeft betrekking op de aanwezige beplantingen, waterstructuren en objecten in het park. Het Oude Loo, het chaletje en het theehuisje worden niet meegenomen in de beoordeling aangezien deze geen ecologische waarde bezitten. Ook het bos wordt niet beoordeeld, gezien het feit dat het bos onderdeel is van de Ecologische Hoofdstructuur en daarmee al ecologisch van waarde is.

Afgezien van de waterstructuren en objecten is elke beplanting in meer of mindere mate natuurlijk/ ecologisch interessant. Ecologisch waardevol wordt de beplanting pas echt als deze wat extra’s toevoegt aan het ecosysteem of een essentieel onderdeel vormt in het plant- en dierlijk leven.

Definitie van ecologische waarde Een beplanting, waterstructuur of een object is ecologisch waardevol als deze een positieve bijdrage levert aan het flora- en faunaleven en als dit element weg zou vallen dit dan directe gevolgen zou hebben voor de omgeving.

Het element biedt plaats aan/heeft een functie voor planten en/of dieren en fungeert hierbij als een soort van toevluchtsoord. Zoals een nestplaats voor vogels, een schuilplaats voor vleermuizen, een

69

drinkplaats voor zoogdieren of vestigingsplaats voor korstmossen.

Conclusie Voor de ecologische waarde valt op dat er slechts enkele bomen aanwezig zijn die een hoge ecologische waarde hebben. Doordat voornamelijk dode of zieke bomen van ecologische waarde zijn en deze juist vaak gekapt worden vanwege veiligheid zijn deze niet veel aanwezig.

Voor criteria en puntentoekening, zie bijlage 10/11

Afb. 4.18 Eén van de beken

Afb. 4.19 De beeldenvijver als verblijfsplaats voor dieren

Afb. 4.20 Waardenkaart voor ecologische waarde, zie bijlage 15

70

4.6 Waardering Wanneer we bij alle elementen kijken naar de hoogste waarde komt daar de kaart zoals in afb.

4.21 weergegeven uit(zie bijlage 16). Opvallend is hierbij dat voornamelijk de functionele elementen zeer opvallen in waarde. Daarnaast vallen de monumentale bomen en de Rododendrons op.

Desalniettemin springen Het Oude Loo, de vijver en het doolhof eruit, gezien de beeldbepalende waarde en de cultuurhistorische waarde relatief hoog scoort.

Afb. 4.21 Waardenkaart voor de hoogste waarde per element, zie bijlage 16

71

4.7 Conclusie Door het onderzoeken van de betekenis van de begrippen cultuurhistorisch waardevol, functioneel waardevol, beeldebepalend waardevol en ecologische waardevol is duidelijk geworden aan welke eisen een element moet voldoen om tot waardevol gerekend te mogen worden. Gezegd mag worden dat er sterke uitschieters zijn qua waardevol zijn op het vlak van cultuurhistorische waarde of functionele waarde. Qua beeldbepalende waarde zijn er veel meer elementen die waardevol zijn, maar zijn er weer minder zeer waardevol.

Ecologische waardevolle elementen zijn er niet veel in het park. Dit heeft te maken met het feit dat een ecologische waardevolle boom een groter risico tot omvallen met zich meebrengt.

Duidelijk is dat er in zijn totaliteit ontzettend veel waardevolle elementen in het park aanwezig zijn.

Met latere inpassingen is het zaak hier rekening mee te houden.

72

5. Vitaliteitsbepaling

5. Vitaliteitsbepaling

Om naast de waarde van een element ook de conditie ervan te bepalen is de vitaliteitsbepaling van kracht. In tegenstelling tot de gebouwen, objecten, water-, en parkstructuren behoren de beplantingen tot de levende elementen in het park die continu in ontwikkeling zijn en waarvan de vitaliteit belangrijk is om in de gaten te houden.

Daar waar gebouwen of structuren te restaureren zijn heeft beplanting een eindige levenstermijn, die moeilijk te verlengen is. Om inzichtelijk te krijgen welke beplantingstypen in het park in goede staat verkeren en welke minder vitaal zijn en wat dit betekent voor de veiligheid en het toekomstbeeld van het park, behandelen we in dit hoofdstuk de vitaliteitsbepaling en uitkomsten hiervan.

74

5.1 Werkwijze Met betrekking tot het bepalen van de vitaliteit van de beplanting geld in eerste instantie het volgende: Er kunnen op geen enkele wijze rechten verleend worden aan onze bepaling van de gezondheid van de bomen. De reden hiervoor is dat wij geen basisopleiding boomcontrole hebben gevolgd.

Wat wij wel hebben gedaan is het bekijken van de bomen en deze beoordelen op de aanwezigheid van zichtbare ziektes, dood hout, instervende takken of schade aan de stam. Samen met de huidige beheerder van het park rond Het Oude Loo zijn alle beplantingen die enigszins waarde hebben beoordeeld. Er zijn drie verschillende classiďŹ caties waar een boom in kan vallen.

Groen = de boom is gezond (Afb. 5.1) Oranje = de boom heeft enige schade of beginnende ziekte of heeft het duidelijk zwaarder (Afb. 5.2) Rood = de boom heeft inke schade en/of is ernstig ziek (Afb. 5.3)

In zijn totaliteit zijn er een groot aantal beplantingen beoordeeld op vitaliteit. De uitkomsten per individueel boomnummer zijn uitgewerkt in een tabel(zie bijlage 17), waarbij naast de vitaliteit ook de reden voor de verminderde- of slechte vitaliteit benoemd wordt.

Afb. 5.1 Een gezonde boom: Groen

Afb. 5.2 Een afwijkende boom: Oranje

Een rode boom is een zeer groot probleem waarbij zo snel mogelijk ingegrepen dient te worden. Een oranje boom is een zorgelijke boom die sterk in de gaten gehouden moet worden. Daarnaast moet er worden gekeken of het mogelijk is om het traject richting de rode boom te vertragen dan wel stop te zetten. In het beste geval gaat een oranje boom naar groen toe, maar dit is zeer lastig. Een groene boom hoeft niets mee gedaan te worden, behalve op reguliere basis checken of het geen oranje boom wordt.

Afb. 5.3 Een zieke boom: Rood

75

Nr.

Element 1 Bomenlaan 2 Boom 3 4 5 6 7

Boomgroep Boomduo Rhododendrons Boom Hoge Heesters

Aant Soort(en) al Linde 1 Paardenkastanje

‐ ‐

8 Boom

Latijnse naam

Waarde

Vitaliteit Toelichting vitaliteit

Waardevol Weinig Waardevol

+ +

4 Beuk 2 Beuk Rhododendron 1 Eik Krentenboompje

Tilia Aesculus hippocastanum Fagus sylvatica Fagus sylvatica Rhododendron Quercus Amelanchier lamarckii

Weinig Waardevol Weinig Waardevol Weinig Waardevol Waardevol Waardevol

+ + + + +

1 Douglasspar

Pseudotsuga menziesii Zeer waardevol

+/‐

Picea abies Zeer Waardevol Fagus sylvatica Alnus Waardevol Taxodium distichum Waardevol Rhododendron Waardevol Quercus Waardevol Fagus sylvatica Weinig Waardevol Amelanchier lamarckii Weinig Waardevol

+

9 Bomenrij 10 11 12 13 14 15

Boom Boomgroep Rhododendrons Boom Boom Hoge Heesters

16 Boomgroep

1 6 ‐ 1 1 ‐

Fijnspar Beuk Els Moerascypres Rhododendron Eik Beuk Krentenboompje

+ + + + + +

Weinig Waardevol

+

17 Boomduo

3 Beuk (2) Fagus sylvatcia Rode beuk (1) Fagus sylvatica 'Atropunicea' 2 Beuk Fagus sylvatica

Waardevol

‐

18 Boom 19 Bomenrij 20 Boom

1 Beuk 5 Beuk 1 Beuk

Fagus sylvatica Fagus sylvatica Fagus sylvatica

Waardevol Weinig Waardevol Waardevol

‐ + ‐

21 Bomengroep

5 Beuk

Fagus sylvatica

Waardevol

+/‐

Klinkt hol, flinke tonderzwammen, insterving Dood, alleen nog stam.

Korsthoutskoolzwam en flink instervende top

1 boom slecht, instervend. Van invloed op de rest

Afb. 5.4 Eerste deel van de overzichtslijst van alle elementen inclusief vitaliteitsbeoordeling, zie bijlage 17

76

5.2 Vitaliteit Op de kaart is duidelijk te zien dat er ink wat verzwakte- of slechte bomen in het park te vinden zijn(zie bijlage 18). Hierbij valt extra op dat de slechte bomen zich voornamelijk ten zuiden van Het Oude Loo en de beeldenvijver bevinden. Aangezien op dezelfde locaties ook de meest beeldbepalende bomen te vinden zijn betekent dit dat verwijderen van deze bomen van grote invloed zal zijn op het parkbeeld.

worden over hoe het eect op het parkbeeld zo laag mogelijk gehouden zou kunnen worden.

Kwesties die bij de visie en eenmalige maatregelen aan bod zullen komen.

Afb. 5.5 Tonderzwam

Veel van de bomen die in slechte staat zijn hebben een zeer oude leeftijd wat ze in de basis verzwakt.

Hierdoor zijn ze een stuk vatbaarder voor ziektes als tonderzwam en korsthoutskoolzwam. Tonderzwam ontwikkeld zich alleen op bomen die al verzwakt zijn en verzwakt de boom vervolgens zelfs nog verder.

(Afb. 5.5) Korsthoutskoolzwam infecteert bomen via wonden aan de stamvoet of wortels en, net zoals de Tonderzwam, verzwakt het de boom. (Afb. 5.6) Beide ziektes zijn niet te genezen en resulteren in het sterven van de boom.

Een derde ziekte die aanwezig is in het park is de Kastanjebloedingsziekte, bij een van de kastanjes langs de toegangsweg (Afb. 5.7) Deze ziekte is nog relatief jong waardoor er nog maar weinig over bekend is. Naar pakkende bestrijdingsmethoden wordt nog onderzoek gedaan. Wel is het belangrijk om de overige kastanjes in het park niet te besmetten en dus bijvoorbeeld gereedschap te ontsmetten na snoeiwerkzaamheden aan deze boom.

Voor de oranje bomen geldt dat er alvast nagedacht zal moeten worden over de bomenkap van een aantal exemplaren. Ook dient er nagedacht te

77

Afb. 5.6 Korsthoutskoolzwam

Afb. 5.7 Kastanjebloedingsziekte

5.3 Conclusie De vitaliteit van de beplantingen in park Het Oude Loo hangt sterk samen met de leeftijd van het beplantingstype. In het park bevinden zich een groot aantal bomen, van circa 150 tot 200 jaar oud, die op het eind van hun levenscyclus zijn. Met name de beuken zijn er in het park slecht aan toe, waarbij de stam en stamvoet in de meeste gevallen is aangetast met tonder- en/of houtskoolzwam, hetgeen niet alleen het einde van de boom betekent, maar ook de kans op takbreuk verhoogt.

De verminderde vitale bomen bevinden zich ten opzichte van de niet vitale bomen minder ver in het aftakelingsproces. Desalniettemin dienen deze bomen geregeld in de gaten te houden geworden, gezien het feit een groot aantal van deze bomen langs de wandelpaden staat.

Afb. 5.8 Vitaliteitskaart, zie bijlage 18

Niet alle bomen uit de Engelse landschapsstijl in slechte conditie. Met name de eiken doen het goed in het park. Een eik heeft over het algemeen een langere levensduur dan de beuk wat de vitaliteitsbepaling bevestigd. In tegenstelling tot de meeste bomen uit de Engelse landschapsstijl is de jongere beplanting wel vitaal. De bomen, rododendrons en azalea’s zijn in goede conditie en staan in het voorjaar mooi in blad en/of bloei.

78

6. Sterkte/zwakte analyse

6. Sterkte/zwakte analyse

Na het in kaart brengen en beschrijven van park Het Oude Loo en haar omgeving is de SWOTanalyse het laatste onderdeel voor de visie. De afkorting SWOT staat voor strengthes, weaknesses, oppurtinities en threats. Met de SWOT-analyse worden de sterke-, en zwakke punten van het park beschreven en worden eventuele toekomstige kansen en bedreigingen aangestipt.

De SWOT-analyse komt voort uit de gedane conclusies uit de analysefase en is de verbinding tussen het onderzoek en de visie. Met de punten uit de SWOT-analyse dient de visie vormgegeven te worden, waarbij het doel is om de sterke punten te koesteren, de zwakke punten te verbeteren, de bedreigingen om te zetten in kansen en de kansen te benutten.

80

De SWOT-anlyse Voor de SWOT-analyse is uitgegaan van een vierkant model die onderverdeeld is een in een viertal vakken. Elk vak heeft zijn eigen speciďŹ eke kleur, waarbij de kleur lichtgroen staat voor de sterke punten, donkergroen voor de kansen, rood voor de zwakke punten en oranje voor de bedreigingen. Het model geeft kort en bondig weer welke punten er onder welke noemer geschaard worden.

Zichtbaar is dat er in het model een groot aantal punten naar voren komen, echter zullen niet alle punten die hierin weergegeven zijn gekoesterd of verbeterd worden.

Afhankelijk van de visie, die in overleg met Kroondomein Het Loo tot stand zal komen, wordt bepaald welke punten belangrijk zijn en welke punten er in het park meer tot uiting dienen te komen.

De ingeslagen bepaald bepaalt voor een groot gedeelte welke punten er meegenomen worden in de uitvoering. In de visie ziet u welke punten dit zijn.

81

82

7. Visie

7. Visie

Nu duidelijk is waar de sterke en de zwakke punten van het park zitten is het ook mogelijk om te bepalen in welke richting de toekomst van het park rond Het Oude Loo ligt. Oftewel hoe ziet het park er in de toekomst uit? Deze vraag wordt beantwoord in de visie. Vervolgens wordt de visie geconcretiseerd door middel van een vlekkenplan.

Bij dit plan wordt een eerste vertaling gemaakt van de woordelijke visie naar de ingrepen die in het park gaan plaats vinden en op welke locatie.

84

7.1 Visie in woord en beeld Het park rond Het Oude Loo bestaat uit elementen die veranderlijk en onveranderlijk zijn, te typeren als de levende en dode elementen. Tot de levende elementen in het park behoort de beplanting, die ervoor zorgt dat het park altijd in ontwikkeling is en het parkbeeld heel langzaam maar voortdurend verandert.

Om de huidige staat van het park te behouden en de historische aspecten van het park zichtbaar te laten blijven zal er actief beheerd dienen te worden.

Echter zullen er om het park in zijn geheel te versterken grotere ingrepen nodig zijn, ook om het parkbeeld voor de toekomst veilig te stellen: Om de historie meer herkenbaar te maken worden de geometrische lanen en zichtassen versterkt en de karakteristieken voor de Engelse landschapsstijl meer tot uiting gebracht. Dit resulteert in slingerende wandelpaden en meer afwisseling tussen open en gesloten bosschages met spannende doorkijken. Door beide stijlen te versterken zal het contrast tussen de gebieden in het park vergroot worden waardoor de kenmerkende gemengde stijl nog beter herkenbaar wordt. Op plekken waar structuren met elkaar in conict zijn zal de meest herkenbare structuur versterkt worden.

Afb. 7.1 Spannende paden in combinatie met Rododendrons

Van grote waarde voor het park is Het Oude Loo zelf. Om het slot vanaf verschillende plekken uit park zichtbaar te maken wordt er meer open ruimte gecreĂŤerd in de nabijheid van het slot.

Om de veiligheid van de Koninklijke familie, haar gasten en de parkbezoekers te kunnen waarborgen

85

Afb. 7.2 Unieke solitaire bomen

Afb. 7.3 Rododendrons als afschermende beplanting

dienen bomen in zeer slechte gezondheid gekapt te worden. Hiermee dient allereerst gestart te worden op de meest urgente plekken om zodoende het parkbeeld niet ineens in zijn geheel te veranderen.

Voor de toekomst dient er voor de zwakke bomen (+/-) al nagedacht te worden over vervanging waarbij de situering en soortkeuze van deze bomen moet aansluiten op de aanwezige stijl ter plekke en bovenal passend moet zijn in het parkbeeld. Dit om kaalslag van het parkbeeld te voorkomen.

Bedoeling is om na verloop van tijd de niet vitale bomen te hebben gekapt en/of te hebben vervangen door nieuwe exemplaren.

Aan de randen van het park is het doel de inkijk in het park te verminderen zonder dat de schoonheid van de randen verloren gaat. De Koninklijke familie moet in relatieve privacy kunnen recreĂŤren en daar is op een aantal punten extra afschermende beplanting voor nodig.

Afb. 7.4 Een balans tussen de geometrische stijl en de Engels landschapstijl

Afb. 7.5 Zicht op de beken

Afb. 7.6 Zichtlijnen versterken

86

7.2 Vlekkenplan De visie voor het park kan worden vertaald naar een vlekkenplan(zie bijlage 19). Bij een vlekkenplan wordt de eerste verbeelding gemaakt van de woordelijke visie naar daadwerkelijke ingrepen in combinatie met een locatie in het park.

De basis van het plan bestaat uit het versterken van de stijlen. Voor de geometrische stijl geldt dat er langs de rechte paden bomen aangeplant zullen worden om er daadwerkelijke lanen van de maken.

(Afb. 7.10) Ook zal de huidige in verval geraakte beukenlaan ten zuiden van Het Loo aangepakt worden door deze opnieuw aan te planten. De lanen die geen duidelijke rol spelen in het park zullen verdwijnen en mogelijk vervangen worden voor een pad in de Engelse Landschapstijl. Zo wordt het park een meer op zichzelf staand geheel.

ook heesters verwijderd, waarvoor rododendrons in de plaats komen.

Natuurlijk blijft privacy een belangrijk punt. Daarom wordt zowel in het noordwesten van het park als in het oosten van het park nieuwe beplanting aangebracht. Dit zal gebeuren in de vorm van hoge heesters en rododendrons. De rododendrons zorgen hiermee voor een versterking van de Engelse Landschapstijl.

Afb. 7.7 Heesters verwijderen voor meer zicht op Het Oude Loo

Zichtlijnen zullen gemaakt en of versterkt worden door ze te laten eindigen bij een plek die fraai is om te zien. Hiervoor worden dicht bij het chaletje van Wilhelmina enkele Rododendrons verwijderd worden en op andere plekken wijken er enkele jonge beuken. (Afb. 7.8) Zo kan er vanaf de waterval tot aan het gazon voor het chaletje gekeken worden. Ook bij de beeldenvijver worden rododendrons alsmede enkele heesters verwijderd om het zicht op de vijver te vergroten en dus een ruimtelijker gevoel te creëren. (Afb. 7.9) Een andere locatie binnen het park rond Het Oude Loo waar ruimte gecreëerd zal worden is rond het slot. Door enkele bomen te kappen en de azalea’s te snoeien tot een hoogte van ongeveer 1,5 meter zal er een stuk meer zicht op het slot ontstaan. (Afb. 7.7) Bij de beeldenvijver worden op enkele plekken

87

Afb. 7.8 Rododendrons verwijderen voor een langere zichtlijn

Afb. 7.10 Aanplanten van bomen ter versterking laan

Afb. 7.9 Heesters verwijderen voor zicht op de waterval

Afb. 7.11 Vlekkenplan, zie bijlage 19

88

8. Eenmalige maatregelen

8. Eenmalige maatregelen Vervolgens wordt per beheergroep beschreven op welke manier de eenmalige maatregelen uitgevoerd worden, wat de kosten ervan bedragen en op welke locatie de eenmalige maatregel dient uitgevoerd te worden(foto in park). De verhardingen, bomen, rododendrons en heesters zullen hierin afzonderlijk worden behandeld.

Na het behandelen van de uitvoering volgt de meerjarenplanning, waarin weergegeven wordt in welk jaren de eenmalige maatregelen uitgevoerd worden.

Het hoofdstuk wordt afgesloten met een aantallentabel, waarin naar voren komt wat de invloed van de eenmalige maatregelen is geweest op het oppervlak verhardingen, rododendrons en heesters en het aantal bomen. Met de oppervlakten en aantallen worden later in dit rapport de beheerkosten bepaald.

Om de speerpunten uit de visie te bereiken zijn diverse ingrepen nodig. In dit hoofdstuk worden de maatregelen beschreven die nodig zijn tot het gewenste eindbeeld te komen. Het betreft hier de eenmalige maatregelen; maatregelen die maar ĂŠĂŠn keer tot uitvoering dienen te worden gebracht.

Het hoofdstuk start met de totaalkaart van alle eenmalige maatregelen om direct overzichtelijk te hebben waar in het park, welke maatregelen zullen plaatsvinden.

De informatie over de wijze van uitvoering komt veelal voort uit literatuuronderzoek, waarbij met betrekking tot de beplantingen vooral de websites van Van den Berk boomkwekerijen en Esveld geraadpleegd zijn. De gegevens over de verhardingen zijn afkomstig van het CROW. Terwijl de prijzen van alle eenmalige maatregelen gebaseerd zijn op kostprijzen(prijzen per eenheid) van GWW-werken.

90

8.1 Eenmalige maatregelen De totale eenmalige maatregelenkaart(zie bijlage 20) laat zien dat er in het park diverse ingrepen worden gedaan om de visiepunten te bereiken. In dit hoofdstuk wordt per beheergroep beschreven welke maatregelen er zullen plaatsvinden, wat de kosten ervan zijn en op welke locatie overgegaan dient te worden tot uitvoering. SpeciďŹ ekere informatie over bijvoorbeeld de wijze van het graven van een plantgat of het verwijderen van heesters is weergegeven in bijlage 27.

Afb. 8.1 Vellen bomen

Voor de beheergroepen komen de volgende eenmalige maatregelen aan bod: -Verwijderen en aanleg asfalt -Verwijderen grindpaden -Verwijderen en aanleg onverharde paden -Herstelwerkzaamheden -Vellen bomen -Aanplant bomen -Verwijderen heesters -Aanplant heesters -Verwijderen rododendrons -Aanplant rododendrons

91

Afb. 8.2 Verwijderen heesters

Kap vanwege veiligheidsrisico’s Kap ter versterking parkstijl Kap niet functionerende bomen

Afb. 8.3 Eenmalige maatregelen

92

Maatregelen verhardingen In de totale overzichtskaart zijn alle eenmalige maatregelen met betrekking tot de verhardingen weergegeven. Met kleuren is zichtbaar gemaakt welke eenmalige maatregelen er zullen plaatsvinden voor de asfaltpaden, de grindpaden en de onverharde paden. De ingrepen met betrekking tot de verhardingen leiden niet tot een sterk veranderd parkbeeld of sterke veranderingen in oppervlakten.

Het zijn in de meeste gevallen kleine ingrepen, veelal erop gericht de stijlen in het park te versterken.

Afb. 8.4 Eenmalige maatregelen verhardingen, zie bijlage 21

93

Verwijderen asfalt De asfalt rijweg, die gelegen is aan de noordoostzijde van het park, is de toegangsweg naar Het Oude Loo. In de huidige situatie ligt deze rijweg tussen een wirwar van beplantingen op een locatie die niet aansluit op de vroegere padenstructuur. Om wel aan te sluiten op de vroegere padenstructuur en daarmee de geometrische stijl te versterken wordt het asfalt verwijderd en op een meer passende locatie aangelegd(zie aanleg asfalt)

Afb. 8.5 Verwijderen asfalt

De huidige asfaltverharding wordt opgebroken en afgevoerd naar een in de buurt zijnde depot. Na verwijdering wordt de ontstane laagte opgevuld met gebiedseigen grond en geëgaliseerd.

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaan uit: -Het opbreken en afvoeren van asfalt(incl. de fundering) -Het opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

Verwijderen asfaltverharding Opbreken en afvoeren asfalt incl. fundering Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 240

Eenheid m2

Prijs per eenheid € 6.42

Totaalprijs € 1,540.80

120

m3

€ 2.24

€ 268.80

€ 1,809.60 Aanleg asfaltverharding Ontgraven cunet incl. afvoeren Aanleg asfaltverharding incl. fundering(bron gemeente Nijmengen/Den Haag)

*Bron GWW

Totaal 192

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 4.46

Totaalprijs € 856.32

320

m2

€ 100.00

€ 32,000.00

94

Aanleg asfalt Na het verwijderen van de asfaltverharding wordt er enkele meters noordelijker een nieuwe asfalt rijweg aangelegd. Deze rijweg sluit aan op het geometrisch padenstelsel en maakt de routing in het park kloppend. Voordat er overgegaan wordt tot aanleg van de rijweg is het advies eerst een boomwortelonderzoek door een specialist uit te laten voeren. Dit om te beoordelen of er op deze locatie genoeg ruimte is om asfalt aan te leggen, zonder dat de omringende bomen hier hinder van ondervinden. Omdat de rijweg niet veelvuldig wordt gebruikt is ervoor gekozen een laag van 8-10cm asfalt aan te brengen, bovenop een fundering van zand en menggranulaat.

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep Verwijderen asfaltverharding bestaan uit: -Ontgraven cunet (incl. afvoeren) -Aanleg asfaltverharding(incl. fundering) Opbreken en afvoeren asfalt incl. fundering Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

Afb. 8.6 Aanleg asfalt

*Bron GWW

Totaal 240

Eenheid m2

Prijs per eenheid € 6.42

Totaalprijs € 1,540.80

120

m3

€ 2.24

€ 268.80

€ 1,809.60 Aanleg asfaltverharding Ontgraven cunet incl. afvoeren Aanleg asfaltverharding incl. fundering(bron gemeente Nijmengen/Den Haag)

*Bron GWW

Totaal 192

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 4.46

Totaalprijs € 856.32

320

m2

€ 100.00

€ 32,000.00

€ 32,856.32

95

Verwijderen grindpad Afgraven en afvoeren grind incl. eventuele onderlaag Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 100

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 3.47

Totaalprijs € 347.00

150

m3

€ 2.24

€ 336.00

Verwijderen grindpad In het bos, aan de noordzijde van Het Oude Loo ligt een grindpad dat verwijderd dient te worden.

Dit grindpad maakt onderdeel uit van de geometrische padenstructuur maar heeft in Verwijderen asfaltverharding de huidige situatie geen toegevoegde waarde meer. Het pad heeft geen vergezichten, hetgeen belemmerd wordt door beplantingen en de muur Opbreken en afvoeren asfalt incl. fundering tussen het park en de Paleistuin. Ook wordt het pad door bezoekers nauwelijks gebruikt aangezien het padOpvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren net iets zuidelijker gelegen prachtig uitkijkt over de vijver en voor de bezoeker veel aantrekkelijker is om te bewandelen.

Na het afgraven en afvoeren wordt de ontstane laagte opgevuld met gebiedseigen grond. Bos krijgt hier de ruimte zich te ontwikkelen.

Aanleg asfaltverharding De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaanOntgraven cunet incl. afvoeren uit: -Afgraven en afvoeren grind(incl. eventuele onderlaag) Aanleg asfaltverharding incl. fundering(bron gemeente Nijmengen/Den Haag) -Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 240

Eenheid m2

Prijs per eenheid € 6.42

Totaalprijs € 1,540.80

120

m3

€ 2.24

€ 268.80

Afb. 8.7 Verwijderen grindpad

€ 1,809.60 *Bron GWW

Totaal 192

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 4.46

Totaalprijs € 856.32

320

m2

€ 100.00

€ 32,000.00

€ 32,856.32

Verwijderen grindpad Afgraven en afvoeren grind incl. eventuele onderlaag Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 100

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 3.47

Totaalprijs € 347.00

150

m3

€ 2.24

€ 336.00

€ 683.00

96

Verwijderen onverharde paden Het onverharde pad aan de noordoostzijde en het pad aan westzijde van het park worden verwijderd omdat deze paden niet/nauwelijks nog gebruikt worden. Het zijn doorsteekjes die in de huidige situatie vermindert begaanbaar zijn geraakt door overgroeiende takken en begroeiing met gras/mos.

Het pad aan de noordzijde van de vijver wordt deels verwijderd. Over dit pad hangt een tak van een monumentale douglasspar, de dikste douglasspar van ons land. Omdat deze boom vanwege zijn vorm en omvang zeer veel waarde heeft is het geen optie de tak te snoeien. Vandaar dat ervoor gekozen is het pad deels te verwijderen en te verleggen.

Afb. 8.8 Verwijderen onverhard pad

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaan uit: -Afgraven en afvoeren zand(incl. eventuele onderlaag) -Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

Verwijderen onverharde paden Afgraven en afvoeren zand incl. eventuele onderlaag Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 40

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 3.47

Totaalprijs € 138.80

70

m3

€ 2.24

€ 156.80

€ 295.60

97

Aanleg onverharde paden Ontgraven cunet Aanleg onverhard pad incl. fundering

*Bron GWW

Totaal 135

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 1.29

Totaalprijs € 174.15

450

m2

€ 4.64

€ 2,088.00

Aanleg onverharde paden De onverharde paden die worden gerealiseerd worden aangelegd met een slingerend patroon ter verwijzing naar de Engelse landschapsstijl.

Het pad aan de noordzijde van de vijver wordt om de tak van de douglasspar en de overhangde rododendrons heen gelegd. Hetzij op behoorlijke afstand zodat het park in de toekomst niet met hetzelfde probleem te maken krijgt.

Met de aanleg van het onverharde pad in het bos is een directe verbinding met de brug en het lindenlaantje gecreëerd, waardoor de bezoeken zich sneller en makkelijker door het park heen kan verplaatsen. Voor de aanleg van de onverharde paden wordt er een cunet van circa 30cm gegraven, opgevuld met 20cm menggranulaat en 10cm zand.

Verwijderen onverharde paden De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep Afgraven en afvoeren zand incl. eventuele onderlaag bestaan uit: -Ontgraven cunet Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren -Aanleg onverhard pad incl. fundering -Aantrillen

Afb. 8.9 Aanleggen onverhard pad

*Bron GWW

Totaal 40

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 3.47

Totaalprijs € 138.80

70

m3

€ 2.24

€ 156.80

€ 295.60

Aanleg onverharde paden

*Bron GWW

Totaal 135

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 1.29

Totaalprijs € 174.15

Aanleg onverhard pad incl. fundering

450

m2

€ 4.64

€ 2,088.00

Aantrillen

450

m2

€ 0.47

€ 211.50

Ontgraven cunet

€ 2,473.65 98

Herstelwerkzaamheden Opvullen drassige paden Opvullen kuilen onverharde paden

Totaal 25

Eenheid m2

Totaalprijs € 33.55

50

m2

€ 37.98

Verwijderen onverharde paden Herstelwerkzaamheden De herstelwerkzaamheden die uitgevoerd zullen worden Afgraven en afvoeren zand incl. eventuele onderlaag zijn er op gericht de begaanbaarheid van de paden te verbeteren. Momenteel zijn er plekken in het park waar de begaanbaarheid in het geding Opvullen met (gebiedseigen) grond en egaliseren komt doordat paden begroeid raken met gras/mos, drassig zijn of niet meer egaal zijn(door kuilen en/of boomwortels).

Om deze problemen op te lossen worden de paden afgegraven, opgehoogd of opgevuld. De wijze waarop deze werkzaamheden plaatsvinden treft u Aanleg onverharde paden aan in bijlage 27.

Ontgraven cunet De maatregelen die nodig om de begaanbaarheid te vergroten bestaan uit: -Het opvullen van drassige paden Aanleg onverhard pad incl. fundering -Het opvullen van kuilen met betrekking tot de onverharde paden Aantrillen -Het ophogen onverharde paden(boomwortels) -Het verwijderen van gras/mos

*Bron GWW

Totaal 40

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 3.47

Totaalprijs € 138.80

70

m3

€ 2.24

€ 156.80

€ 295.60

Afb. 8.10 Herstellen paden

*Bron GWW

Totaal 135

Eenheid m3

Prijs per eenheid € 1.29

Totaalprijs € 174.15

450

m2

€ 4.64

€ 2,088.00

450

m2

€ 0.47

€ 211.50

€ 2,473.65

Herstelwerkzaamheden Totaal 25

Eenheid m2

Totaalprijs € 33.55

Opvullen kuilen onverharde paden

50

m2

€ 37.98

Ophogen onverharde paden(boomwortels)

240

m2

€ 1,895.04

Gras/mos verwijderen onverharde paden

1500

m2

€ 1,287.00

Opvullen drassige paden

€ 3,254.00 99

Vellen bomen Boomonderzoek Verwijderen boom

*Bron GWW

Totaal 7

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 5.19

Totaalprijs € 36.33

Maatregelen bomen In de totale overzichtskaart worden alle eenmalige maatregelen met betrekking tot de bomen verbeeldt. Met kleuren is weergegeven welke eenmalige maatregelen er zullen plaatsvinden.

In het park worden veel bomen gekapt en aangeplant, hetgeen van invloed is op het parkbeeld.

Belangrijk te vermelden is dat niet alle bomen die gekapt worden individueel zijn terug te vinden op de kaart. Gezien het feit er op sommige plekken teveel plekken bomen stonden om individueel in te tekenen is er in sommige gevallen een schatting gedaan. Zoals voor nummer 9 en nummer 212 waarbij uit is gegaan van in totaal 175 bomen.

Afb. 8.11 Eenmalige maatregelen bomen, zie bijlage 24

Kap niet functionerende bomen Kap vanwege veiligheidsrisico’s Kap ter versterking parkstijl

100

Vellen bomen Bij het vellen en aanplanten van bomen wordt onderscheid gemaakt in kap en/of aanplant vanwege veiligheid, beeldbepalende waarde of functionele waarde.

De bomen die geveld worden vanwege de veiligheid komen het eerst aan bod. Eind 2015 dient er van start gegaan te worden met de kap van in totaal 16 bomen(zie bijlage 22).

De bomen met functionele waarde, die veelal aan de rand van het park staan, worden in 2016 gekapt.

In de vroegere situatie waren het de takken die hier het zicht ontnamen, maar in de loop der tijd hebben de bomen zich dusdanig ontwikkeld dat de stam deze functie heeft overgenomen, met als gevolg dat er meer inkijk is in het park. Omdat de inkijk niet overal gewenst is worden er bomen gekapt om plaats te maken voor beplantingen met een dichtere structuur. In totaal worden er 178 bomen gekapt, veelal ďŹ jn- en douglas sparren(zie bijlage 22) De kap van de beeldbepalende bomen in het park hangt sterk samen met de vitaliteit ervan.

In totaal worden er 20 beeldbepalende bomen gekapt om de parkstijlen te versterken(zie bijlage 22). Voor deze kap komen nieuwe bomen terug, die de geometrische- of engelse landschapsstijl uitdragen.

Na het kappen van de boom blijft in het gazon of in beplanting enkel de stobbe over. Is de stobbe vanaf de wandelpaden zichtbaar dan dient deze verwijderd te worden. Anderzijds wanneer de stobbe niet zichtbaar is, bijvoorbeeld doordat deze in beplanting staat, mag de stobbe blijven staan.

Afhankelijk van de locatie van de boom wordt dus bepaald wat er met de stobbe gebeurt.

In totaal worden er 214 bomen gekapt, waarbij er

101

108 stobben blijven staan en 106 stobben worden verwijderd.(zie bijlage 22) De bomen die in de overzichtskaart blauwgroen gekleurd zijn staan op de nominatie om gekapt te worden, maar hebben een dusdanig hoge beeldbepalende waarde dat deze voorlopig blijven staan.

Wel worden de bomen in 2015 grondig onderzocht op vitaliteit en levensduur, waarna in overleg met de specialist besloten wordt wat te doen?

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaan uit: -Boomonderzoek -Verwijderen boom -Verwijderen stobbe en egaliseren

Afb. 8.12 Vellen bomen

Ophogen onverharde paden(boomwortels)

240

m2

€ 1,895.04

Gras/mos verwijderen onverharde paden

1500

m2

€ 1,287.00

€ 3,254.00 Vellen bomen

*Bron GWW

Totaal 7

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 5.19

Totaalprijs € 36.33

Verwijderen boom Vellen boom stamomtrek 0Ͳ30 Vellen boom stamomtrek 30Ͳ50 Vellen boom stamomtrek 50>

8 180 26

st. st. st.

€ 24.20 € 65.50 € 173.00

€ 193.60 € 11.790,00 € 4.498,00

Verwijderen stobbe Stobbe stamomtrek 0Ͳ30 Stobbe stamomtrek 30Ͳ50 Stobbe stamomtrek 50>

8 78 22

st. st. st.

€ 6.48 € 17.25 € 51.80

€ 51.84 € 1.345,50 € 1.139,60

Boomonderzoek

19.054,87

Aanplant bomen

*Bron GWW

102

Aanplant bomen In totaal worden er in het park 68 nieuwe bomen aangeplant(zie bijlage 23). Hoofddoel van deze aanplant is om de geometrische padenstructuur te versterken. Om dit doel te bereiken worden er aan zowel aan de noord- als zuidzijde van Het Oude Loo nieuwe lanen aangeplant met beuken en eiken. Ook wordt de bestaande lanen versterkt met aanplant van nieuwe exemplaren, zoals nummer 86a laat zien.

De bomen aan de oostrand van de vijver worden aangeplant om het gat dat de gekapte boom heeft achter gelaten op te vangen. Met de aanplant moet de vijverrand dichter beplant raken zodat de aanwezige zichtlijn nog meer geaccentueerd wordt.

Boomnummer 120a en 120b worden aangeplant om de recent aangeplante Amerikaanse eik te ondersteunen. Door hier in plaats van een solitair een boomgroep van te maken worden de bomen minder kwetsbaar en blijven er in het geval er een boom ziek wordt altijd nog ĂŠĂŠn of twee exemplaren over.

Voor de aanplant van de bomen dient er allereerst een plantgat gegraven te worden die circa 1/3 groter is dan de kluit. Vervolgens wordt de boom in het plantgat gezet en aangevuld. Het aanbrengen van voorzieningen is de volgende stap, waarbij de boom bovengronds verankerd wordt en voorzien wordt van een grondwal. Om ervoor te zorgen dat de boom voldoende water en voeding krijgt is watergeven en bemesten meerdere malen per jaar nodig(zie bijlage 27).

Om de boom alvast voldoende body te geven worden er bomen besteld in boommaat 20/25 en

103

30/35. Het bereiken van het gewenste eindbeeld , een mooie opgaande bomenlaan of boom, neemt na verwachting circa 20 tot 25 jaar in beslag.

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaan uit: -Planten bomen -Aanbrengen voorzieningen -Nazorg Afb. 8.13 Aanplanten bomen

Stobbe stamomtrek 50>

22

st.

€ 51.80

€ 1.139,60

19.054,87

Aanplant bomen

Totaal

Eenheid

Planten van boom in plantgat(incl. aanschaf plantmateriaal) Boommaat 20/25 Boomaat 30/35

38 30

Aanbrengen voorzieningen Nazorg

*Bron GWW

Prijs per eenheid

Totaalprijs

st. st.

€ 150.00 € 200.00

€ 5,700.00 € 6.000,00

68

st.

€ 43.35

€ 2,947.80

68

st.

€ 5.79

€ 393,72

15.041,52 Verwijderen heesters Verwijderen heesters incl. kluit Spitten en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 10

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 2.14

Totaalprijs € 21.40

10

m2

€ 0.32

€ 3.20

€ 24.60 Aanplant heesters Planten in plantgat incl. aanschaf plantmateriaal (Bron aanschafprijs Ten Hoven/Esveld) Compost verwerken Nazorg

*Bron GWW

Totaal 710

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 15.00

Totaalprijs € 10,650.00

710

m2

€ 0.33

€ 232.53

710

st.

€ 2.64

€ 1,874.40

104

Maatregelen heesters In de totale overzichtskaart zijn alle eenmalige maatregelen met betrekking tot de heesters weergegeven. De ingrepen met betrekking tot het verwijderen van heesters zijn gering, slechts op een enkele plek worden heesters verwijderd in het park.

De aanplant van heesters vindt veelal plaats aan de randen van het park. Samen met de aanleg van de rododendrons wordt hier de afschermende functie versterkt om zodoende de inkijk in het park te verminderen.

Afb. 8.14 Eenmalige maatregelen heesters, zie bijlage 25

105

Verwijderen heesters De te verwijderen heesters bevinden zich aan de zuidzijde van de vijver(nr 103b). Op deze plek stond circa 100 jaar geleden een bankje, waarvandaan je een prachtig uitzicht had over de vijver richting de waterval. In de huidige situatie is dit gebied volledig dichtgegroeid, evenals het vroegere wandelpad dat nu volledig met gras is begroeid. Om het zicht richting de vijver vanaf het wandelpad te herstellen worden de heesters verwijderd. Na het verwijderen van de heesters wordt de grond geëgaliseerd. Om het gewenste eindbeeld te bereiken hoeft slechts 10m2 aan heesters verwijderd te worden, al met al een geringe ingreep.

Afb. 8.15 Verwijderen heesters

Totaal

Eenheid

Prijs per eenheid

Totaalprijs

38 30

st. st.

€ 150.00 € 200.00

€ 5,700.00 € 6.000,00

Aanbrengen voorzieningen

68

st.

€ 43.35

€ 2,947.80

Nazorg

68

st.

€ 5.79

€ 393,72

Planten van boom in plantgat(incl. aanschaf plantmateriaal) De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep Boommaat 20/25 bestaan uit: -Verwijderen heesters incl. kluit Boomaat 30/35 -Spitten en egaliseren

15.041,52 Verwijderen heesters Verwijderen heesters incl. kluit Spitten en egaliseren

*Bron GWW

Totaal 10

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 2.14

Totaalprijs € 21.40

10

m2

€ 0.32

€ 3.20

€ 24.60 Aanplant heesters Planten in plantgat incl. aanschaf plantmateriaal (Bron aanschafprijs Ten Hoven/Esveld) Compost verwerken

*Bron GWW

Totaal 710

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 15.00

Totaalprijs € 10,650.00

710

m2

€ 0.33

€ 232.53

106

Aanplant heesters De heesternummers 7c en 210c worden aangeplant aan de randen van het park. Het betreft hier de Planten van boom in plantgat(incl. aanschaf plantmateriaal) aanplant van amelanchier lamarckii, die tot doel Boommaat 20/25 hebben de inkijk in het park te verminderen.

Boomaat 30/35 De heesters worden aangeplant met een hoogte van 60-70cm om direct aan de randen een flinke heester te hebbenAanbrengen voorzieningen staan.

Heestergroep 103 wordt enkel aangeplant voor de sierwaarde. Ook om hier een contrast te creëren Nazorg tussen de wit bloeiende amelanchiers en de in diverse kleuren bloeiende rhododendrons.

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaan uit: -Graven van plantgat Verwijderen heesters -Planten heester -Compost verwerken -Nazorg Verwijderen heesters incl. kluit Spitten en egaliseren

Totaal

Eenheid

Prijs per eenheid

Totaalprijs

38 30

st. st.

€ 150.00 € 200.00

€ 5,700.00 € 6.000,00

68

st.

€ 43.35

€ 2,947.80

68

st.

€ 5.79

€ 393,72

Afb. 8.16 aanplanten heesters

15.041,52 *Bron GWW

Totaal 10

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 2.14

Totaalprijs € 21.40

10

m2

€ 0.32

€ 3.20

€ 24.60 Aanplant heesters Planten in plantgat incl. aanschaf plantmateriaal (Bron aanschafprijs Ten Hoven/Esveld) Compost verwerken Nazorg

*Bron GWW

Totaal 710

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 15.00

Totaalprijs € 10,650.00

710

m2

€ 0.33

€ 232.53

710

st.

€ 2.64

€ 1,874.40

€ 12,756.93 107 Verwijderen rododendrons Verwijderen rododendrons

*Bron GWW

Totaal 100

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 5.39

Totaalprijs € 539.00

Maatregelen Rododendrons In de totale overzichtskaart zijn alle eenmalige maatregelen met betrekking tot de rododendrons weergegeven. Met de kleuren groen en oranje is zichtbaar gemaakt op welke plekken aangeplant of verwijderd wordt. Het aanplanten en verwijderen van de rododendrons heeft tot doel de afschermende functie aan de randen te versterken en meer spannende doorzichten in het park te creĂŤren.

Afb. 8.17 Eenmalige maatregelen rododendrons, zie bijlage 26

108

Verwijderen rododendrons Het verwijderen van rododendrons vindt plaats op een tweetal plekken in het park. Beide ingrepen zijn er op gericht een doorzicht te creëren om de kenmerkende doorkijkjes uit de Engelse landschapsstijl in het park terug te brengen.

Bij de ingreep aan de noordzijde van de vijver(nr 12) wordt er in het midden van de groep grote rododendrons een strakke baan rododendrons verwijderd, daar waar een kaal gat zit. Met deze ingreep wordt de rododendrongroep in feite door tweeën gesplitst waardoor er een mooie zichtlijn over de vijver ontstaat.

Na het verwijderen van de rododendrons wordt de grond ingezaaid met graszaad om aan te sluiten op het bestaande gazon. Het gewenste eindbeeld is naar verwachting enkele maanden na uitvoering bereikt.

De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep bestaan uit: -Verwijderen van de rododendrons -Compost verwerken middels spitten -Egaliseren en verdichten -Inzaaien gazon

Afb. 8.18 Verwijderen rododendrons

In de groep rododendrons nabij de Loohorst wordt ook een doorzicht gecreëerd(nr 66). Dit doorzicht loopt tussen dichte beplantingen door tot aan de voorzijde van het chaletje. Met deze ingreep wordt niet alleen het verloop van een vroegere laan weer herkenbaar gemaakt maar wordt ook een lichte, open plek gerealiseerd die de aandacht trekt.

€ 12,756.93

Verwijderen rododendrons

*Bron GWW

Totaal 100

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 5.39

Totaalprijs € 539.00

Compost verwerken op plekken waar gras ingezaaid wordt)

100

m2

€ 0.33

€ 33.00

Spitten, verdichten, egaliseren

100

m2

€ 0.76

€ 76.00

Inzaaien gazon

100

m2

€ 0.29

€ 29.40

Verwijderen rododendrons

€ 677.40 109

Aanplant rododendrons Planten in plantgat incl. aanschaf plantmateriaal (Bron aanschafprijs Ten Hoven/Esveld) Nazorg

*Bron GWW

Totaal 500

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 20.00

Totaalprijs € 10,000.00

500

st.

€ 2.64

€ 1,320.00

Aanplant rododendrons Momenteel staan hier sparren die dusdanig Op een viertal plekken in het park worden gegroeid zijn dat de onderkant kaal is, waardoor er nieuwe groepen rododendrons aangeplant. De steeds meer inkijk richting het park is. Om een dicht rododendrongroepen aan de noordzijde van beplante rand te creëren worden er langs deze zijde Het Oude Loo worden aangeplant om meer rododendrons aangeplant. afscherming te bewerkstelligen en het zicht op Rododendrongroep 103c wordt aangeplant de muur te ontnemen. Met de aanplant van voor de sier. De heesters(amelanchier) die hier rododendrongroep 70b is het doel het zicht op de momenteel staan worden verwijderd om zodoende € 12,756.93 Loohorst te verkleinen. De Loohorst heeft in de aan de zuidzijde van de vijver een gehele rand huidige situatie een opvallende witte kleur en valt rododendrons te hebben staan. daarmee behoorlijk op in het bos. Aangezien de Afb. 8.19 Aanplanten rododendrons Loohorst geen sierlijk gebouw betreft en slechts Al de rododendrons worden aangeplant met als onderkomen fungeert voor de marechaussee een hoogte van circa 60-70cm om eerder het Verwijderen rododendrons *Bron GWW is het niet nodig dat deze zo sterk aanwezig is. gewenste resultaat te bereiken. De duur tot het Prijs per eenheid Totaalprijs Vandaar dat ervoor gekozen is deze af te schermen. gewenste eindbeeld, uitgaande van hetTotaal feit dat deEenheid Rododendrongroep 34b daarentegen wordt rododendron 20cm per jaar groeit, bedraagt Verwijderen rododendrons 100 6-7 st. € 5.39 € 539.00 aangeplant op de plek van de asfalt rijweg en is hier jaar. ingepast om het zicht op de muur te ontnemen. In Compost verwerken op plekken waar gras ingezaaid wordt) 100 m2 € 0.33 € 33.00 de huidige situatie staat hier beplanting die deze De maatregelen die nodig zijn voor deze ingreep functie niet goed vervult. bestaan uit: Spitten, verdichten, egaliseren 100 m2 € 0.76 € 76.00 -Graven plantgaten Rododendrongroep 7d wordt aangeplant aan de -Planten rododendrons noordzijde Inzaaien gazon van het park en dient de afschermende -Nazorg 100 m2 € 0.29 € 29.40 functie van de te kappen bomen in bosplantsoen over te nemen.

€ 677.40

Aanplant rododendrons Planten in plantgat incl. aanschaf plantmateriaal (Bron aanschafprijs Ten Hoven/Esveld) Nazorg

*Bron GWW

Totaal 500

Eenheid st.

Prijs per eenheid € 20.00

Totaalprijs € 10,000.00

500

st.

€ 2.64

€ 1,320.00

€ 11,320.00

110

8.2 Aantallen-tabel In de tabel met aantallen worden de oppervlakten en het aantal stuks weergegeven na uitvoering van de eenmalige maatregelen. Deze tabel is van belang om in een latere stadium in dit rapport te bepalen wat de beheerkosten zijn. Met name de boomaantallen veranderen ten opzichte van het jaar 2015 sterk.

Wat opvalt is dat de herstelwerkzaamheden niet in de tabel voorkomen, hetgeen correct is aangezien deze geen wijziging van het oppervlak ondergaan.

111

Aantallen in 2015 Beheergroepen Verhardingen Asfaltpaden Grindpaden Onverharde paden Waterstructuren Grote waterpartijen(vijver, gracht) Sprengen Oevers(vijver, gracht, sprengen) Groen Bomen in jeugdfase Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Bomen in bosplantsoen(aan randen) Laanbomen Hoge heesters Rododendrons Lage heesters Haag Gazon Objecten Hoge brug Bruggen(baksteen)

Hoeveelheden

Eenheid

3200 2950 5900

m2 m2 m2

14750 460 1425

m2 m2 m2

1 160 178 110 1700 20500 3000 5000 20000

st. st. st. st. m2 m2 m2 m2 m2

40 24

m2 m2

Aantallen na eenmalige maatregelen in 2015 Beheergroepen Groen Hoge heesters

Hoeveelheid 2015 Eenheid 1700

m2

Maatregel in 2015

Te verwijderen

Totaal eind 2015

10m2

1690 m2

Maatregel in 2016

Aanleg, verwijderen, vellen

Totaal eind 2016

Verwijderen asfalt Aanleg asfalt Verwijderen grindpad Verwijderen onverharde paden Aanleg onverharde paden

240 m2 320 m2 500 m2 200 m2 450 m2

3280 m2

Vellen bomen Verwijderen rododendrons

16 st.

100 m2

144 st.

20400 m2

Aanplant, vellen

Totaal eind 2017

68 st.

20 st.

178 st.

710 m2 500 m2

69 st.

124 st.

0 st.

2400 m2 20900 m2

Verwijderen heesters

Aantallen na eenmalige maatregelen in 2016 Beheergroepen Verhardingen Asfaltpaden

Hoeveelheid 2016 Eenheid 3200

m2

Grindpaden Onverharde paden

2950 5900

m2 m2

Groen Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Rododendrons

160 20500

st. m2

2450 m2 6150 m2

Aantallen na eenmalige maatregelen in 2017 Beheergroepen Hoeveelheid 2017 Eenheid Maatregel in 2017 Groen Bomen in jeugdfase 1 st.

Aanplant bomen Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) 144 Vellen bomen st.

Bomen in bosplantsoen(aan randen) 178 Vellen bomen st.

Hoge heesters 1690 m2 Aanplant heesters Rododendrons 20400 m2 Aanplant rododendrons

112

8.3 Planning uitvoering eenmalige maatregelen De planning is een tijdsschema waarin de eenmalige maatregelen tegen de tijd zijn uitgezet.

Bij het bepalen van het jaar van uitvoering is gekeken naar de grote van de werkzaamheden en de urgentie. Kleine werkzaamheden, zoals de herstelwerkzaamheden en de boomkeuring worden dit jaar nog uitgevoerd. Begin 2016 staat het vellen van de niet vitale bomen op de agenda. Ook deze ingreep is binnen een kort tijdsbestek ingepland omdat enkele bomen in zeer slechte staat verkeren.

Grotere werkzaamheden die meer tijd kosten en waarvan de kosten aanzienlijk hoger lagen zijn verspreidt over 2016 en 2017.

113

Eenmalige maatregelen Verhardingen Verwijderen asfaltverharding Eenmalige maatregelen Aanleg asfaltverharding Verhardingen Verwijderen grindpad Verwijderen asfaltverharding Verwijderen onverharde paden Aanleg asfaltverharding Aanleg onverharde paden Verwijderen grindpad Herstelwerkzaamheden verhardingen Verwijderen onverharde paden Opvullen drassige paden Aanleg onverharde paden Opvullen kuilen onverharde paden Herstelwerkzaamheden verhardingen Ophogen onverharde paden(tegengaan boomwortels) Opvullen drassige paden Gras/mos verwijderen onverharde paden Opvullen kuilen onverharde paden Bomen Ophogen onverharde paden(tegengaan boomwortels) Keuren bomen Gras/mos verwijderen onverharde paden Vellen bomen(incl. of excl. stobbe) Bomen Innemen takken t.b.v. doorzicht Keuren bomen Opkronen bomen Vellen bomen(incl. of excl. stobbe) Aanplant bomen Innemen takken t.b.v. doorzicht Heesters Opkronen bomen Verwijderen heesters Aanplant bomen Snoeien heesters Heesters Aanplant heesters Verwijderen heesters Rododendrons Snoeien heesters Verwijderen rododendrons Aanplant heesters Aanplant rododendrons Rododendrons Verwijderen rododendrons Aanplant rododendrons

Hoeveelheden

Eenheid

2015

2016

2017

240 Hoeveelheden

m2 Eenheid

2015

X 2016

2017

16 (veiligheid)

198

16 (veiligheid)

198 X

320 500 240 200 320 450 500 200 25 450 50 240 25 1500 50 240 7 1500 214 20 7 100 214 68 20 100 10 68 530 710 10 530 100 710 500 100 500

m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2 st. m2 st. st. st. st. st. m2 st. m2 m2 m2 m2 m2 m2 m2

X X X X X X X X X X X

X X X X X X

265 X 265 X

X 265 X 265 X X

X X

114

9. Reguliere maatregelen

9. Reguliere maatregelen

De reguliere maatregelen zijn de ‘normale’ onderhoudswerkzaamheden. Bij de reguliere maatregelen wordt onderscheid tussen de hoogfrequente en de laagfrequente maatregelen.

Startpunt van zowel de hoogfrequente- als laagfrequente maatregelen is nog dit jaar, in 2015.

Met de reguliere maatregelen wordt weergegeven hoe naar onze mening het park het beste beheerd zou kunnen worden. Bij zowel de hoogfrequenteals de laagfrequente maatregelen vallen alle beheertypen onder hetzelfde beheer. Er wordt dus geen onderscheid gemaakt in de snoei van een rododendron aan de vijverkant of aan de bosrand. Enkel rondom Het Oude Loo dient wat frequenter gesnoeid te worden. Met name om het zicht op het slot te versterken en open ruimten te bewerkstelligen.

116

9.1 Hoogfrequente maatregelen De hoogfrequente maatregelen zijn de beheermaatregelen die één of meer dan één keer per jaar worden uitgevoerd. Zoals het maaien van het gazon, het steken van graskanten of het blad verwijderen uit de sprengen.

In dit subhoofdstuk wordt er gekeken naar verschillende beheergroepen, welke op basis van de werkpakketten van de gemeente Arnhem en Kwaliteitsplan Buiten Gewoon Beter zijn vastgesteld.

Bij de beheergroepen worden de verschillende beheermaatregelen en de frequentie ervan uitgelicht in een tabel. De tabel wordt versterkt met een streefbeeld om aan te duiden welke richting er met het beheer opgegaan dient te worden.

Het hoofdstuk wordt vervolgens afgesloten met een periodeplanning waarin aangegeven wordt in welke maand(en) de beheermaatregelen uitgevoerd worden.

Uitgangspunt voor de eenheidsprijzen zijn de werkpakketten van de gemeente Arnhem, waarvan de uitwerkingen zijn toegevoegd in bijlage 28.

Echter zijn niet alle eenheidsprijzen op basis van het werkpakket van de gemeente Arnhem gebaseerd.

De beheerprijzen van de jonge bomen, bomen in gazon, bomen in plantsoen, laanbomen en de grote waterpartijen zijn geschatte prijzen, die door literatuuronderzoek en na overleg met enkele docenten van Hogeschool van Hall Larenstein tot stand zijn gekomen.

De hoogfrequente beheermaatregelen zijn van toepassing op onderstaande beheergroepen: -Asfaltpaden -Grindpaden

117

-Onverharde paden -Grote waterpartijen(vijver en de gracht) -Oevers -Haag -Gazon -Bakstenen bruggetjes Vermeld dient te worden dat de hoogfrequente beheermaatregel zwerfvuil verwijderen in de lijst ontbreekt. Gedurende de twee maanden dat het park open is staan er twee prullenbakken die gedurende de openstelling vrijwel leeg blijven.

Vandaar dat er voor is gekozen deze maatregel niet in de hoogfrequente maatregelen op te nemen.

Hoogfrequent Asfaltpaden Beheermaatregelen Blad blazen Hoogfrequent Herstellen(aanvullen gaten)

Laagfrequent

Freq.

2 1

Asfaltpaden

Hoogfrequent Beheermaatregelen

Grindpaden Blad blazen Beheermaatregelen Herstellen(aanvullen gaten) Asfaltpaden Blad blazen Beheermaatregelen Onkruid verwijderen Blad blazen Opruimen onkruid Grindpaden Herstellen(aanvullen gaten) Herstellen(aanvullen gaten) Beheermaatregelen Blad blazen Grindpaden Onkruid verwijderen Onverharde paden Beheermaatregelen Opruimen onkruid Beheermaatregelen Blad blazen Herstellen(aanvullen gaten) Blad blazen Onkruid verwijderen Onkruid verwijderen(stomen) Opruimen onkruid Herstellen(aanvullen gaten) Onverharde paden Herstellen(aanvullen gaten) Beheermaatregelen Blad blazen Grote waterpartijen(vijver, gracht) Onkruid verwijderen(stomen) Onverharde paden Beheermaatregelen Herstellen(aanvullen gaten) Beheermaatregelen Baggeren incl. afvoeren Blad blazen Onkruid verwijderen(stomen) Herstellen(aanvullen gaten) Grote waterpartijen(vijver, gracht) Sprengen Beheermaatregelen Beheermaatregelen Baggeren incl. afvoeren Blad verwijderen(ook in duikers) Grote waterpartijen(vijver, gracht) Beheermaatregelen Oevers(vijver, gracht, sprengen) Sprengen Baggeren incl. afvoeren Beheermaatregelen Beheermaatregelen Maaien(onkruid, opslag verwijderen) Blad verwijderen(ook in duikers) Opruimen maaisel Sprengen

Freq.

Freq.2 12 Freq.4 24 11 Freq.

2 4 Freq.

Freq.4 212 44 41 1 Freq.

2 4 Freq.

Freq.11 2 4 1 Freq.

Freq.

1 64

Beheermaatregelen Oevers(vijver, gracht, sprengen) Blad verwijderen(ook in duikers) Beheermaatregelen Haag

Freq.

64 Freq.

Freq.

1 Freq.

Freq.3 643

€ 0,72 m2 Eenheid Per jaar Per jaar € 0,72 m2 Eenheid € 0,86 m2 Per jaar Eenheid Per jaar € 0,72 m2 Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar € 0,86 m2 Per jaar Per jaar Eenheid Per jaar € 0,86 m2 Per jaar € 0,84 m2 Eenheid Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar € 0,84 m2 Per jaar Eenheid Per jaar € 0,38 m2 Per jaar € 0,84 m2 Eenheid Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar € 0,38 m2 € 0,41 m2 Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar € 0,38 m2 Eenheid € 0,10 m2 € 0,41 m2 Per jaar Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar € 0,41 m2 Eenheid € 0,10 m2 Per jaar Eenheid € 2,45 m2

Bomen in jeugdfase Beheermaatregelen Boomcontrole Laagfrequent Begeleidingssnoei Opruimen takhout Bomen in jeugdfase Inboeten Laagfrequent Beheermaatregelen Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Begeleidingssnoei Bomen in jeugdfase AfbBeheermaatregelen . 9.1 Opruimen takhout Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Inboeten Boomcontrole Beheermaatregelen Opruimen vrijgekomen materiaal Begeleidingssnoei Boomcontrole Opruimen takhout Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Inboeten Beheermaatregelen Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Onderhoudssnoei Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Opruimen takhout Beheermaatregelen Bomen in bosplantsoen Inboeten Boomcontrole AfbBeheermaatregelen . 9.2 Onderhoudssnoei Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Opruimen takhout Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Bomen in bosplantsoen Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Beheermaatregelen Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Bomen in bosplantsoen Onderhoudssnoei Beheermaatregelen Opruimen takhout Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Boomcontrole Inboeten Beheermaatregelen Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Boomcontrole AfbOpruimen takhout . 9.3 Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Inboeten 118 Beheermaatregelen Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Onderhoudssnoei Beheermaatregelen Opruimen takhout Hoge heesters > 75cm

Freq.

Freq.

1 3 1 3

€ 2,45 m2 € 0,10 m2 Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar

Freq.

1 1

€ 2,45 m2 Eenheid Per jaar Per jaar

Hoge heesters > 75cm Beheermaatregelen Snoeien Afb. 9.6 Opruimen snoeihout

Freq.14 24 41 1

Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar € 0,86 m2

Beheermaatregelen Onverharde paden Blad blazen Beheermaatregelen Grote waterpartijen(vijver, gracht) Onkruid verwijderen Blad blazen Beheermaatregelen Opruimen onkruid Onkruid verwijderen(stomen) Baggeren incl. afvoeren Herstellen(aanvullen gaten) Herstellen(aanvullen gaten)

Freq.

2 Freq.

4 2 Freq.4 4 1 1 1

Eenheid € 0,84 m2 Per jaar Eenheid € 0,38 m2 Per jaar Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar

Sprengen Onverharde paden Grote waterpartijen(vijver, gracht) Beheermaatregelen Beheermaatregelen Blad verwijderen(ook in duikers) Blad blazen Baggeren incl. afvoeren Onkruid verwijderen(stomen) Oevers(vijver, gracht, sprengen) Herstellen(aanvullen gaten) Beheermaatregelen Sprengen Maaien(onkruid, opslag verwijderen) Beheermaatregelen Opruimen maaisel Grote waterpartijen(vijver, gracht) Blad verwijderen(ook in duikers) Beheermaatregelen Baggeren incl. afvoeren Oevers(vijver, gracht, sprengen) Haag Beheermaatregelen Beheermaatregelen Maaien(onkruid, opslag verwijderen) Knippen/snoeien Sprengen Opruimen maaisel Opruimen snoeihout Beheermaatregelen Blad verwijderen(ook in duikers) Haag Oevers(vijver, gracht, sprengen) Beheermaatregelen Beheermaatregelen Knippen/snoeien Maaien(onkruid, opslag verwijderen) Opruimen snoeihout Opruimen maaisel

Haag Beheermaatregelen Knippen/snoeien Opruimen snoeihout

119

Freq.

Freq.

13 13 Freq.

64

€ 0,41 m2 € 0,84 m2 € 0,38 m2 Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar € 0,10 m2 Per jaar Eenheid € 0,41 m2 Per jaar Eenheid Per jaar € 0,38 m2 Per jaar Eenheid Per jaar € 0,10 m2 € 2,45 m2 Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar € 0,41 m2 Per jaar Per jaar Eenheid Per jaar

Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Opruimen vrijgekomen materiaal Begeleidingssnoei Beheermaatregelen Opruimen takhout Boomcontrole Inboeten Onderhoudssnoei Bomen in bosplantsoen Opruimen vrijgekomen materiaal Opruimen takhout Beheermaatregelen Inboeten Boomcontrole Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Opruimen takhout Beheermaatregelen Inboeten Boomcontrole Bomen in bosplantsoen Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Beheermaatregelen Opruimen takhout Boomcontrole Inboeten Onderhoudssnoei Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Opruimen vrijgekomen materiaal Opruimen takhout Beheermaatregelen Inboeten Boomcontrole AfbOpruimen vrijgekomen materiaal . 9.4 Onderhoudssnoei Bomen in bosplantsoen Opruimen takhout Beheermaatregelen Inboeten Boomcontrole Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Beheermaatregelen Opruimen takhout Boomcontrole Inboeten Onderhoudssnoei Hoge heesters > 75cm Opruimen vrijgekomen materiaal Opruimen takhout Beheermaatregelen Inboeten Snoeien Opruimen vrijgekomen materiaal Opruimen snoeihout Laanbomen(incl. bomen in bosrand) AfbBeheermaatregelen . 9.5 Boomcontrole Hoge heesters > 75cm Onderhoudssnoei Beheermaatregelen Opruimen takhout Snoeien Inboeten Opruimen snoeihout Opruimen vrijgekomen materiaal

Onkruid verwijderen Beheermaatregelen Herstellen(aanvullen gaten) Opruimen onkruid Blad blazen Herstellen(aanvullen gaten) Onkruid verwijderen(stomen) Herstellen(aanvullen gaten) Grindpaden

Freq.

Freq.

64 2 1 4 1 Freq.

3 Freq.3 64 Freq.

1

Oevers(vijver, gracht, sprengen) Beheermaatregelen Maaien(onkruid, opslag verwijderen) Opruimen maaisel

Haag Beheermaatregelen Knippen/snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Najaarsschoonmaak Opruimen onkruid Onkruid verwijderen Inboeten Opruimen onkruid Inboeten Gazon Beheermaatregelen Gazon Bijmaaien(obstakels in gazon) Beheermaatregelen Maaien Bijmaaien(obstakels in gazon) Kanten steken(om paden vrij te houden) Maaien Bladblazen Kanten steken(om paden vrij te houden) Herstellen(aanvullen gaten) Bladblazen Herstellen(aanvullen gaten)

9.

Bruggen(baksteen) Beheermaatregelen Bruggen(baksteen) Herstellen(schade) Beheermaatregelen Herstellen(schade)

Freq.

3 3

€ 0,10 m2 Eenheid Per jaar Per jaar

Freq.

1 1 1 1 41 14 14 4 1

€ 2,45 m2 Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar

Freq.

4 Freq.

16 14 16 1 11 1 1

€ 0,27 m2 Eenheid € 0,27 m2 Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar

Freq.

1 Freq.

1

€ 0,32 st.

Eenheid € 0,32 st. m2 Per jaar Eenheid Per jaar

Onderhoudssnoei Opruimen takhout Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal

Hoge heesters > 75cm Beheermaatregelen Snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Najaarsschoonmaak Opruimen onkruid Onkruid verwijderen Selectief wieden(ongewenste soorten) AfbOpruimen onkruid . 9.7 Inboeten Selectief wieden(ongewenste soorten) Inboeten Rododendrons Beheermaatregelen Rododendrons Snoeien Beheermaatregelen Opruimen snoeihout Snoeien Voorjaarsschoonmaak Opruimen snoeihout Najaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Inboeten Najaarsschoonmaak Afb. 9.8 Inboeten Lage heesters < 75cm Beheermaatregelen Lage heesters < 75cm Snoeien Beheermaatregelen Opruimen snoeihout Snoeien Voorjaarsschoonmaak Opruimen snoeihout Najaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Najaarsschoonmaak Opruimen onkruid Onkruid verwijderen Selectief wieden(ongewenste soorten) Opruimen onkruid AfbInboeten . 9.9 Selectief wieden(ongewenste soorten) Inboeten Hoge brug Beheermaatregelen Hoge brug Herstellen(bijverven, vervangen plank e.d.)

Beheermaatregelen Grote onderhoudsbeurt

120

Hoogfrequente maandplanning

Hoogfrequente maatregelen Beheergroepen Verhardingen Asfalt paden Grindpaden

Onverharde paden

Reguliere maatregelen Bladblazen Herstellen(aanvullen gaten) Bladblazen Onkruid verwijderen Opruimen onkruid Herstellen(aanvullen gaten) Bladblazen Onkruid verwijderen(stomen) Herstellen(aanvullen gaten)

Waterstructuren Grote waterpartijen(vijver, gracht) Baggeren Sprengen(incl. duikers) Blad verwijderen Oevers(vijver, gracht en sprengen) Maaien(onkruid/opslag verwijderen) Opruimen maaisel Groen Haag Knippen/snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Opruimen onkruid Inboeten Gazon Bijmaaien(obstakels in gazon) Maaien Kanten steken(om paden vrij te houden) Bladblazen Herstellen(aanvullen gaten) Objecten Bruggen(baksteen) Herstellen(schade)

Frequentie(per jaar) Jan

Febr Mrt

Apr

Mei

Jun

Jul

Aug

Sept

2 2 4 4

X X

X X

X X

X X

X

X

X

X

2 4

1

X

X

X

X

X

X

X

X

X

3 3

X X X

X

X

X

X X X

X

X

X

X

X

X

X

X

X X X

X X

X

X

X

X X

1 1

X X

1

X X

4 4

X X

X X

X X

X

1 4

X

X

1

X

X

X X

X

X

X

X X

X

X X X

X

X

1

X

X X

X X

1

X

1 * Wekelijks 1x per week blad verwijderen(4x per maand) Uitzondering op deze regel zijn dan herfstmaanden sept, okt, en nov, dan 2x per week(8x per maand) blad verwijderen

121

X

X

1

16

Dec

X

1

1

Nov

X

1

64*

Okt

X

X

X

9.2 Laagfrequente maatregelen De laagfrequente maatregelen zijn de beheermaatregelen die niet jaarlijks uitgevoerd worden. Zoals het snoeien van bomen of het verven van objecten in het park. De laagfrequente beheermaatregelen worden in dit subhoofdstuk op dezelfde manier weergegeven als de hoogfrequente maatregelen, dus in de vorm van een tabel met streefbeeld. Voor de laagfrequente maatregelen wordt een jaarplanning toegevoegd die loopt tot aan 2025. Met deze jaarplanning wordt inzichtelijk gemaakt in welke jaren de laagfrequente maatregelen dienen plaats te vinden.

Vermeld dient te worden dat er tussen de rododendrons geen onkruid verwijderd hoeft te worden, aangezien de rododendrons toch dicht groeien.

De verschillende beheergroepen zijn op basis van de werkpakketten van de gemeente Arnhem en Kwaliteitsplan Buiten Gewoon Beter vastgesteld.

In de laagfrequente beheermaatregelen komen in sommige gevallen ook hoogfrequente beheermaatregelen voor. Echter is er gekeken naar de hoofdmaatregel/belangrijkste maatregel(bijvoorbeeld snoeien) die bepalend is geweest voor de indeling.

De beheergroepen die in dit hoofdstuk nader omschreven worden zijn: -Bomen in jeugdfase -Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) -Bomen in bosplantsoen -Laanbomen -Hoge heesters > 75cm -Rododendrons -Lage heesters < 75cm -Hoge brug

122

0,72 m2 Eenheid 0,72 m2 Per jaar Eenheid Per jaar 0,72 m2 Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar 0,86 m2 Per jaar Eenheid 0,86 m2 Per jaar Eenheid Per jaar 0,86 m2 Per jaar Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar 0,84 m2 Per jaar Eenheid 0,84 m2 Per jaar Eenheid Per jaar 0,84 m2 Per jaar Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar 0,38 m2 Per jaar Eenheid 0,38 m2 Per jaar Eenheid 0,38 m2 Per jaar Eenheid 0,41 m2 Per jaar Eenheid 0,41 m2 Per jaar Eenheid 0,41 m2 Per jaar 0,10 m2 Eenheid Eenheid Per jaar 0,10 m2 Per jaar 123 Eenheid Per jaar 0,10 m2 Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar 2,45 m2 Per jaar

Laagfrequent Laagfrequent

Bomen in jeugdfase Beheermaatregelen Laagfrequent Bomen in jeugdfase Boomcontrole Beheermaatregelen Begeleidingssnoei Bomen in jeugdfase Boomcontrole Opruimen takhout Beheermaatregelen Begeleidingssnoei Inboeten Boomcontrole Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Begeleidingssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Lorem Ipsum blabla Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Opruimen vrijgekomen materiaal Beheermaatregelen Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Boomcontrole Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep) Boomcontrole Opruimen takhout Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Inboeten Boomcontrole Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Bomen in bosplantsoen Opruimen vrijgekomen materiaal Beheermaatregelen Bomen in bosplantsoen Boomcontrole Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Bomen in bosplantsoen Boomcontrole Opruimen takhout Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Inboeten Boomcontrole Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Opruimen vrijgekomen materiaal Beheermaatregelen Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Boomcontrole Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Boomcontrole Opruimen takhout Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Inboeten Boomcontrole Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Hoge heesters > 75cm Opruimen vrijgekomen materiaal

€ 25,00 st.

Freq. Eenheid 1/2€ 25,00 st.

Per jaar Freq.

1/2 Eenheid Per jaar € 25,00 st.

1/2 1/2 Per jaar Per jaar Freq.

Eenheid 1/2 1 Per jaar Per jaar 1/2 Per jaar 1/2 1 Per jaar Per jaar 1/21 Per jaar Per jaar 1/2 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1€ 150,00 st.

Per jaar Freq. Eenheid 1/3€ 150,00 st.

Per jaar Freq.

Eenheid 1/4 Per jaar € 150,00 st.

1/3 1/4 Per jaar Per jaar Freq.

Eenheid 1/4 Per jaar 1 Per jaar 1/3 Per jaar 1/4 Per jaar Per jaar 1/41 Per jaar 1 Per jaar 1/4 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar € 125,00 st.

1 Per jaar Freq. Eenheid 1/3€ 125,00 st.

Per jaar Freq.

Eenheid 1/4 Per jaar € 125,00 st.

1/3 Per jaar 1/4 Eenheid Per jaar Freq.

1/4 Per jaar Per jaar 1/31 Per jaar 1/4 1 Per jaar Per jaar 1/41 Per jaar Per jaar 1/41 Per jaar Per jaar 1 Per jaar 1€ 125,00 st.

Per jaar Freq. Eenheid 1/3€ 125,00 st.

Per jaar Freq.

Eenheid 1/4 Per jaar € 125,00 st.

1/3 Per jaar 1/4 Eenheid Per jaar Freq.

1/4 Per jaar Per jaar 1/31 Per jaar 1/4 1 Per jaar Per jaar 1/41 Per jaar Per jaar 1/41 Per jaar Per jaar 1 Per jaar € 1,32 m2 1 Per jaar

Afb. 9.10

Afb. 9.11

Afb. 9.12

€ 0,41 m2

Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Boomcontrole Opruimen takhout Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal

Freq.

1/4 1/3 1/4 1/4 1 1/4 1 1 1

Eenheid € 0,41 m2 Per jaar Eenheid Per jaar € 0,10 m2 Eenheid € 0,10 m2 Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar

Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Beheermaatregelen Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Boomcontrole Beheermaatregelen Onderhoudssnoei Boomcontrole Opruimen takhout Onderhoudssnoei Inboeten Opruimen takhout Opruimen vrijgekomen materiaal Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal

€ 125,00 st.

Freq. Eenheid € 125,00 st.

1/3 Per jaar Freq. Eenheid 1/4 Per jaar 1/3 Per jaar 1/4 Per jaar 1/4 Per jaar 1 Per jaar 1/4 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar

€ 2,45 m2 Eenheid € 2,45 m2 Per jaar Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar

Hoge heesters > 75cm Beheermaatregelen Hoge heesters > 75cm Snoeien Beheermaatregelen Opruimen snoeihout Snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Onkruid verwijderen Opruimen onkruid Opruimen onkruid Selectief wieden(ongewenste soorten) Selectief wieden(ongewenste soorten) Inboeten Inboeten

€ 1,32 m2 Freq. Eenheid € 1,32 m2 1/3 Per jaar Freq. Eenheid 1/3 Per jaar 1/3 Per jaar 1/3 1 Per jaar Per jaar 1 1 Per jaar Per jaar 1 4 Per jaar Per jaar 4 4 Per jaar Per jaar 4 4 Per jaar Per jaar 4 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar

Rododendrons Rododendrons Beheermaatregelen Beheermaatregelen Snoeien Snoeien Opruimen snoeihout Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Inboeten Inboeten

€ 0,78 m2 € 0,78 m2 Freq. Eenheid Freq. Eenheid 1/3 Per jaar 1/3 Per jaar 1/3 Per jaar 1/3 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar

Lage heesters < 75cm Lage heesters < 75cm Beheermaatregelen Beheermaatregelen Snoeien Snoeien Opruimen snoeihout Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Onkruid verwijderen

€ 1,54 m2 € 1,54 m2 Freq. Eenheid Eenheid Freq.

1/2 Per jaar Per jaar 1/2 1/2 Per jaar Per jaar 1/2 Per jaar 1 1 Per jaar Per jaar 1 1 Per jaar Per jaar 4 4 Per jaar

€ 0,38 m2 Eenheid € 0,38 m2 Per jaar Eenheid Per jaar

€ 0,27 m2 € 0,27 m2 Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar € 0,32 st. € 0,32 st.

Eenheid Eenheid Per jaar Per jaar

Eenheid Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar Per jaar

Afb. 9.13

Afb. 9.14

Afb. 9.15

124

Per jaar Per jaar Per jaar

Voorjaarsschoonmaak

Opruimen snoeihout Najaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Inboeten Najaarsschoonmaak Inboeten

Per jaar Per jaar

€ 0,32 st.

Eenheid € 0,32 st.

Per jaar Eenheid Per jaar

1/3 1 1 1

1

Per jaar

Per jaar 1 Per jaar Per jaar 1 Per jaar Per jaar Per jaar

Lage heesters < 75cm Beheermaatregelen Lage heesters < 75cm Snoeien Beheermaatregelen Opruimen snoeihout Snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Onkruid verwijderen Opruimen onkruid Opruimen onkruid Selectief wieden(ongewenste soorten) Selectief wieden(ongewenste soorten) Inboeten

€ 1,54 m2 Freq.

Eenheid € 1,54 m2 Per jaar Freq. 1/2 Eenheid Per jaar 1/2 1/2 Per jaar 1/2 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 1 Per jaar 4 Per jaar 4 Per jaar 4 Per jaar 4 Per jaar 4 Per jaar 4 Per jaar 1 Per jaar

Hoge brug

€ 43,26 st. m2 € 43,26 st.

Freq. Eenheid Freq. Eenheid 1/2 Per jaar 1/2 Per jaar Per jaar 1/6 1/6 Per jaar

Inboeten

Hoge brug Beheermaatregelen Beheermaatregelen Herstellen(bijverven, vervangen plank e.d.)

Herstellen(bijverven, vervangen plank e.d.)

Grote onderhoudsbeurt Grote onderhoudsbeurt

1

Per jaar

Afb. 9.16

Afb. 9.17

125

Laagfrequente meerjarenplanning Laagfrequente maatregelen Beheergroepen Groen

Reguliere maatregelen

Bomen in jeugdfase

Boomcontrole Begeleidingssnoei Opruimen takhout Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Onderhoudssnoei Opruimen takhout Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Onderhoudssnoei Opruimen takhout Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal Boomcontrole Onderhoudssnoei Opruimen takhout Inboeten Opruimen vrijgekomen materiaal Snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Opruimen onkruid Selectief wieden(ongewenste soorten) Inboeten Snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Inboeten Snoeien Opruimen snoeihout Voorjaarsschoonmaak Najaarsschoonmaak Onkruid verwijderen Opruimen onkruid Selectief wieden(ongewenste soorten) Inboeten

1/2 1/2 1/2 1 1 1/3 1/4 1/4 1 1 1/3 1/4 1/4 1 1 1/3 1/4 1/4 1 1 1/3 1/3 1 1 4 4 4 1 1/3 1/3 1 1 1 1/2 1/2 1 1 4 4 4 1

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

Herstellen(bijverven e.d.)

Grote onderhoudsbeurt

1/2 1/6

X X

Parkbomen(solitaire bomen en bomen in boomgroep)

Bomen in plantsoen(aan de randen)

Laanbomen

Hoge Heesters

Rododendrons

Lage Heesters

Frequentie(per jaar)

2015 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2022 2023 2024 2025 X X X X

X X

X X

X X

X X

X X

X X

X X

X X X X X X

X X X X X X

X X X

X X X X X X X X X X X

X X X X X X

X X X X X X

X X X

X X X

X X X X X X X X X X X X X X X

X X X X X X

X X X X X X X X X X

X X

X X

X X

X X X X

X X

X X X X X X

X X X X X X

X X X X X X X X X X X

X X X

X X X X X X

X X X X X X

X X X

X X X

X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X X

X X X X

X X

X X

X X X X

X X

X X X X

X X

X X X X

X X X X X X

X X X X X X

X X X

X X X X X X X X X X X

X X X X X X

X X X X X X

X X

X X X

X X

X X X

X X

X X X X X X X X X X X X X X X

X X

X X X X X X

X X X X X X

X X X X X X X X X X X

Object Hoge brug

X

X

X X

X

X

126

10. Begroting

10. Begroting oppervlak of aantal stuks vermenigvuldigd te worden. Ook voor de laagfrequente maatregelen is dit het geval.

De begroting is een totaaloverzicht van de gemaakte kosten voor de eenmalige maatregelen, hoogfrequente maatregelen en reguliere maatregelen. Voor ieder jaar worden zowel de kosten per beheergroep als de totale kosten berekend, zodat inzichtelijk is wat de eenmalige maatregelen en het huidige beheer aan het eind van het jaar heeft gekost.

De eenmalige maatregelen komen voort uit hoofdstuk 8.1 waarbij de totalen van iedere beheergroep(zie H8.3) met de prijs per eenheid vermenigvuldigd zijn.

De eenmalige maatregelen vinden in de periode 2015 t/m 2017 plaats. Na deze periode worden er voor de eenmalige maatregelen geen kosten meer gemaakt.

De hoogfrequente beheerkosten worden jaarlijks gemaakt. Ook deze kosten zijn berekend door het totaal aan oppervlak of het aantal stuks te vermenigvuldigen met de vastgestelde eenheidsprijs. Belangrijk te vermelden is dat door de eenmalige maatregelen in 2015, 2016 de 2017 de aantallen veranderen(zie 8.3). Voor deze jaren dienen de eenheidsprijzen dus met een ander

De laagfrequente maatregelen echter zijn de kosten die niet jaarlijks worden gemaakt.

Desondanks bevinden zich tussen de laagfrequente maatregelen ook maatregelen die wel jaarlijks dienen plaats te vinden zoals onkruid verwijderen, een voorjaarsschoonmaak of inboeten. Kosten die wel onder het jaarlijkse beheer vallen. Moet een boom in jeugdfase in 2018(in totaal 69stuks) niet gesnoeid maar wel ingeboet worden, dan dienen enkel de inboetkosten in rekening te worden gebracht. In totaal 69 x 0.89(de inboetprijs, zie bijlage). Deze manier van berekenen heeft betrekking alle laagfrequente maatregelen. De bomen in bosplantsoen worden in het huidige beheer niet meer gesnoeid, aangezien deze in 2017 allen worden gekapt.

Uiteindelijk komen we door de kosten van de eenmalige maatregelen, de hoogfrequente maatregelen en de laagfrequente maatregelen bij elkaar op te tellen tot een totaalprijs per jaar.

Dit zijn de kosten die jaarlijks gemaakt worden om de visiepunten te bereiken en het beheer op voorgestelde wijze te laten plaatsvinden. De totaalkosten zijn tot stand gekomen door gebruik te hebben gemaakt van verschillende bronnen en dienen daarom dan ook gezien te worden als indicatieprijzen. De kosten voor de uitvoering van de eenmalige maatregelen en het reguliere beheer gedurende 10 jaar bedragen â&#x201A;Ź 765.347,15.

128 2

Eenmalige maatregelen Beheergroepen Verhardingen Verwijderen asfaltverharding Aanleg asfaltverharding Verwijderen grindpad Verwijderen onverharde paden Aanleg onverharde paden Herstelwerkzaamheden Opvullen drassige paden Opvullen kuilen onverharde paden Ophogen onverharde paden Gras/mos verwijderen onverharde paden Groen Boomonderzoek Vellen bomen Verwijderen stobbe Aanplant bomen Heesters Verwijderen heesters Aanplant heesters Rododendrons Verwijderen rododendrons Aanplant rododendrons

Totaal

Eenheid Totale kosten 2015 2016 2017

240 320 500 200 450

m2 m2 m2 m2 m2

25 50 240 1500

m2 m2 m2 m2

€ 33.55 € 37.98 € 1,895.04 € 1,287.00

7 214 108 68

st. st. st. st.

€ 36.33

10 710

m2 m2

€ 24.60

100 500

m2 m2

Totaal

€ 1,809.60 € 32,856.32 € 683.00 € 295.60 € 2,473.65

€ 2.768,00 € 673,4

€ 13.713,60 € 1.863,53 € 15,041.52

€ 12,756.93 € 677.40 € 11,320.00 € 3,314.50

€ 42,236.96

€ 54,695.58

Hoogfrequente maatregelen Beheergroepen

129

Verhardingen Asfalt paden Grindpaden Onverharde paden Waterstructuren Grote waterpartijen(vijver, gracht) Sprengen(incl. duikers) Oevers(vijver, gracht en sprengen) Groen

Kosten per m2/st.

Eenheid Totale kosten 2015 2016 2017 2018 2019 2020

2021

2022

€ 0.72 € 0.86 € 0.84

m2 m2 m2

€ 2,304.00 € 2,537.00 € 4,956.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 0.38 € 0.41 € 0.10

m2 m2 m2

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

Verwijderen stobbe Aanplant bomen Heesters Verwijderen heesters Aanplant heesters Rododendrons Verwijderen rododendrons Aanplant rododendrons

108 68

st. st.

10 710

m2 m2

100 500

m2 m2

Totaal

€ 673,4

€ 1.863,53 € 15,041.52

€ 24.60 € 12,756.93 € 677.40 € 11,320.00 € 3,314.50

€ 42,236.96

€ 54,695.58

Hoogfrequente maatregelen Beheergroepen Verhardingen Asfalt paden Grindpaden Onverharde paden Waterstructuren Grote waterpartijen(vijver, gracht) Sprengen(incl. duikers) Oevers(vijver, gracht en sprengen) Groen Haag Gazon Objecten Bruggen(baksteen)

Kosten per m2/st.

Eenheid Totale kosten 2015 2016 2017 2018 2019 2020

2021

2022

2023

2024

2025

€ 0.72 € 0.86 € 0.84

m2 m2 m2

€ 2,304.00 € 2,537.00 € 4,956.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 2,361.60 € 2,107.00 € 5,166.00

€ 0.38 € 0.41 € 0.10

m2 m2 m2

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 5,605.00 € 188.60 € 142.50

€ 2.45 € 0.27

m2 m2

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 12,250.00 € 5,400.00

€ 0.32

m2

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 7.68

€ 33,390.78

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

€ 33,228.38

Totaal

Laagfrequente maatregelen Beheergroepen Groen Bomen in jeugdfase Parkbomen Bomen in bosplantsoen Laanbomen(incl. bomen in bosrand) Hoge heesters > 75cm Rododendrons Lage heesters < 75cm Objecten Hoge brug

Kosten per m2/st.

Eenheid Totale kosten 2015 2016 2017 2018 2019 2020

2021

2022

2023

2024

2025

€ 25.00 € 150.00 € 125.00 € 125.00 € 1.32 € 0.78 € 1.54

st. st. st. st. m2 m2 m2

€ 25.00 € 24,000.00 € 0.00 € 13,750.00 € 2,230.80 € 1,599.00 € 4,620.00

€ 0.89 € 64.80 € 0.00 € 49.50 € 1,453.40 € 7,752.00 € 2,580.00

€ 1,725.00 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 2,064.00 € 7,942.00 € 4,620.00

€ 61.41 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 3,168.00 € 16,302.00 € 2,580.00

€ 1,725.00 € 24,000.00 € 0.00 € 13,750.00 € 2,064.00 € 7,942.00 € 4,620.00

€ 61.41 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 2,064.00 € 7,942.00 € 2,580.00

€ 1,725.00 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 3,168.00 € 16,302.00 € 4,620.00

€ 61.41 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 2,064.00 € 7,942.00 € 2,580.00

€ 1,725.00 € 24,000.00 € 0.00 € 13,750.00 € 2,064.00 € 7,942.00 € 4,620.00

€ 61.41 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 3,168.00 € 16,302.00 € 2,580.00

€ 1,725.00 € 55.80 € 0.00 € 49.50 € 2,064.00 € 7,942.00 € 4,620.00

€ 43.26

m2

€ 1,730.40

€ 0.00

€ 216.40

€ 0.00

€ 216.40

€ 0.00

€ 1,730.40

€ 0.00

€ 216.40

€ 0.00

€ 216.40

Totaal

€ 47,955.20

€ 11,900.59

€ 16,672.70

€ 22,216.71

€ 54,317.40

€ 12,752.71 € 27,650.70 € 12,752.71 € 54,317.40 € 22,216.71 € 16,672.70

Totale kosten eenmaligeͲ en reguliere maatregelen

€ 84,660.48

€ 87,365.93

€ 104,596.66

€ 55,445.09

€ 87,545.78

€ 45,981.09 € 60,879.08 € 45,981.09 € 87,545.78 € 55,445.09 € 49,901.08

Totaalkosten eenmalige maatregelen na 3 jaar Totaalkosten hoogfrequente maatregelen na 10 jaar Tottalkosten laagfrequente maatregelen na 10 jaar

€ 100,247.04 € 365,674.58 € 299,425.53

TOTAALKOSTEN VOOR 10 JAAR

€ 765,347.15

130

11. Conclusie

11. Conclusie

Na een grondige analyse, historisch onderzoek en de eenmalige- en reguliere maatregelen voorgelegd te hebben, wordt in dit hoofdstuk antwoord gegeven op de hoofdvraag. De hoofdvraag die bij het afstudeerproject centraal stond luidt: Welke inrichtingsmaatregelen en ingrepen op het vlak van beheer zijn nodig om de beheertechnische problemen te verhelpen en daarmee de schoonheid, begaanbaarheid en functionaliteit van het park te optimaliseren?

132

Park Het Oude Loo is een park dat een uniek eigen karakter kent. In de maanden dat het park is opengesteld wordt het druk bezocht. Trekpleisters zijn het oude karakter van het park en vooral de bloeiende rododendrons en azaleaâ&#x20AC;&#x2122;s.

Echter zijn er in het park een aantal inrichtingsen beheertechnische problemen die vragen om een oplossing. Bomen bevinden zich in de aftakelingsfase, paden raken begroeid met onkruid en de afschermende functie aan de randen wordt niet overal even goed vervult. Hetgeen afbreuk doet aan de schoonheid, de begaanbaarheid en de functionaliteit van het park. Om deze punten te optimaliseren is er voor ieder spelend probleem een passende oplossing bedacht.

Voor de bomen die zich in de aftakelingsfase bevinden is kappen de enige oplossing. Een boom die op leeftijd is kan wel via allerlei moderne technieken in stand worden gehouden, maar hiermee wordt het probleem niet opgelost maar juist uitgesteld. Daarom is het advies de nietvitale bomen te kappen en op verscheidene plekken nieuwe bomen aan te planten om de aanwezige parkstijlen te versterken. Door deze ingreep verandert het parkbeeld de komende jaren aanzienlijk maar wordt er wel voor gezorgd dat latere generaties ook de schoonheid van het park kunnen beleven. Tevens blijven er in het park nog voldoende oude bomen uit de Engelse landschapsstijl bestaan.

Om de begaanbaarheid te verbeteren worden er diverse herstelwerkzaamheden uitgevoerd. Om de met mos/gras begroeide paden begaanbaar te maken worden de paden afgegraven en opgevuld met een nieuwe laag zand. Met het meermalig per

133

jaar verwijderen van mos en onkruid wordt er op toegezien dat de paden begaanbaar blijven.

Om de inkijk in het park te verminderen worden de ďŹ jn- en douglassparren gekapt en worden er rododendrons en heesters aangeplant. Er is gekozen voor rododendrons en heesters omdat deze dichter van structuur zijn en in tegenstelling tot de bomen ook lager bij de grond goed vertakt blijven.

De rododendrons hebben als bijkomend voordeel dat ze wintergroen zijn waardoor er enkele jaren na aanplant, het gehele jaar door afscherming is.

Op plekken waar de heesters niet wintergroen zijn worden in de nabijheid enkele nieuwe bomen aangeplant, om ook in de winter de inkijk richting het park tegen te gaan.

Op het vlak van beheer is toegewerkt naar concrete beheermaatregelen per individuele beheergroep.

Voor het park moet duidelijk zijn welke beheermaatregelen nodig zijn en hoe vaak deze per jaar dienen plaats te vinden.

Met speciďŹ ekere richtlijnen voor het beheer dan voorheen, zal de schoonheid, begaanbaar en functionaliteit van het park geoptimaliseerd worden.

Puntsgewijs worden de volgende inrichtingsmaatregelen en ingrepen op het vlak van beheer gedaan om de problemen te verhelpen: Voor bomen in aftakelingsfase geldt: -Bomen binnen enkele jaren kappen -Nieuwe aanplant ter vervanging Met mos/gras begroeide paden -Afgraven paden -Opvullen paden met nieuwe laag zand -Meermalig per jaar mos- en onkruidbestrijding Afschermende beplanting -Niet functionerende bomen kappen -Aanplant met rododendrons en heesters Beheer -Beheermaatregelen uitvoeren conform het beheerplan om zodoende de schoonheid, begaanbaarheid en functionaliteit in de komende 10 jaar te behouden en te versterken.

Binnen het park zijn ook enkele ingrepen gedaan die geen relatie hebben met het verhelpen van de beheertechnische problemen. Deze maatregelen(zie H8) zijn gedaan om de schoonheid van het park te verbeteren en de parkstijlen te versterken. Het park rond Het Oude Loo kent een rijke historie, het is van belang deze zichtbaar te maken en als bezoeker te kunnen blijven herleven.

134

Literatuurlijst Bronnen Tekst H2 Inventarisatie en analyse

Kroondomein Het Loo beheerplan 2005-2015 http://www.geologievannederland.nl/landschap/landschappen/zandlandschap http://www.apeldoorn.nl/DATA/TER/docs/bezoek/cultuurhistorie/archeologie/kenniskaart_2012/kenniskaart_tekst.pdf http://www.geologievannederland.nl/ondergrond/bodems/podzolbodem-zandlandschap http://www.geologievannederland.nl/landschap/landschapsvormen/stuifzand http://digitaleplannen.apeldoorn.nl/plannen/NL.IMRO.0200.bp1102-/NL.IMRO.0200.bp1102-vas1/tb_NL.IMRO.0200.bp1102-vas1_4.pdf http://www.apeldoorn.nl/DATA/TER/docs/politiek/plannen_projecten/beken_sprengen/koningsbeek/koningsbeek_visie.pdf http://www.veluwe-step.nl/de/zien/veluwe/ www.kroondomeinhetloo.nl http://www.groeneruimte.nl/dossiers/ehs/home.html http://www.kroondomeinhetloo.nl/nieuws/bouw-ecoduct-tussen-apeldoorn-en-assel/ http://www.gelderland.nl/natura2000 http://www.kroondomeinhetloo.nl/bezoekersinfo/flora-fauna/ http://www.kroondomeinhetloo.nl/kroondomein-het-loo/historie/ https://mijn.rvo.nl/bos-en-bomen-kappen

H3 Historie

Reposairs, De Rustplaatsen Van Paleis Het Loo, Sluitstuk Van De Tuinrestauratie Stichting Paleis Het Loo Nationaal Museum – Apeldoorn Walter Harris, A description of the King’s Royal Palace and Gardens at Loo. Together with a Short Account of Holland, in which there are some observations relating to their diseases, London 1699; heruitgave en vertaling door L.R.M. van Everdingen-Meyer, Een beschrijving van ‘s Konings paleis en tuinen van Het Loo door Walter Harris, ‘s-Gravenhage 1985 Het witte Loo, 1982, E. Elzenga Voorstel tot aanwijzing van het complex, Historische Buitenplaats: Paleis Het Loo. 19 september 2006 Boek Zwierig, Binnen de Perken De herstelde boventuin van Paleis Het Loo in vogelvlucht 1692-2008 L.E. Groen en J.C. Bierens de Haan, Redactie A.D. Renting

135

Boek Thuyss opt Loe, W Kroon, Alphen aan de Rijn Herinnering aan Het Loo en omstreken Canaletto/Repro Holland BV Alphen aan de Rijn in samenwerking met de Stichting Nederlandse Buitenplaatsen en Historische Landschappen Paleispark Het Loo Cultuurhistorische analyse Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout Elburg, januari 1994 http://www.tacohermans.nl/oudeloo.htm http://www.bloementoer.nl/nieuw-paleispark-het-oude-loo-apeldoorn http://www.wijkraaddenaald.nl/?page_id=1115 http://www.geheugenvanapeldoorn.nl/rijksmonumenten/het-loo-en-kroondomeinen/kasteel-het-oude-loo/ http://www.hethuisvanoranje.nl/18%20Vorstelijke%20Verblijven/KasteelHetoudeLoo.html http://www.apeldoorn.nl/DATA/TER/docs/politiek/plannen_projecten/beken_sprengen/koningsbeek/koningsbeek_visie.pdf https://www.paleishetloo.nl/wp-content/uploads/2013/06/Reader-Hofcultuur-op-Paleis-Het-Loo-in-de-17e-eeuw-examenonderwerp-kunstvakken-HAVO.pdf http://www.cultuurwijs.nl/cultuurwijs.nl/cultuurwijs.nl/i000797.html http://www.destentor.nl/regio/apeldoorn/pierre-cuypers-opknap-architect-van-het-oude-loo-1.2641747 H4 Waardebepaling http://www.sam-limburg.nl/informatie.aspx?id=13 http://kennisbank.monumentengemeenten.nl/cultuur-en-bouwhistorische-waarden/cultuurhistorische-waarden/ http://www.staďŹ&#x20AC;.science.uu.nl/~penni101/lunetten/rap/rap2/r3.html http://decentrale.regelgeving.overheid.nl/cvdr/xhtmloutput/historie/Hof%20van%20Twente/6396/6396_1.html

H5 Vitaliteitsbepaling

http://natuurkieker.blogspot.nl/2011/02/de-tonderzwam-leeft-van-zwakke-en-dode.html http://www.bomenbieb.nl/boomziekte/korsthoutskoolzwam/ http://www.wageningenur.nl/nl/Dossiers/dossier/Kastanjebloedingsziekte.htm

H8 Eenmalige maatregelen

http://www.haagplanten.net/bladhoudende-haagplanten/rhododendron/rhododendron-horizon-monarch.html Gwwkosten.nl www.vdberk.nl H9 Reguliere maatregelen https://blackboard.hvhl.nl/webapps/blackboard/content/listContent.jsp?course_id= 6041_1&content_id=545051_1

136

Bronnen Afbeeldingen Hoofdstuk 2

Afb. 2.1 GIS + opgewerkt door Hugo Damen Afb. 2.2 http://carlnoya.nl/wp-content/uploads/2013/09/0168_paarse-heide-veluwe_20130901_carl-noya-1200pix.jpg Afb. 2.3 http://www.bracom.nl/blogroll-2/seizoenen/herfst/kroondomein-het-loo-apeldoorn/ Afb. 2.4 GIS + opgewerkt door Hugo Damen Afb. 2.5 https://kristalrowland.files.wordpress.com/2013/12/img_2020.jpg Afb. 2.7 http://static.panoramio.com/photos/large/111159606.jpg Afb. 2.8 http://www.gelderseroutes.nl/media/3301194/slider.jpg Afb. 2.9 GIS Afb 2.10 http://www.vakantiehuisbosrand.nl/wp-content/uploads/2013/03/23013741.jpg Afb. 2.11 https://klaskedejong.files.wordpress.com/2007/10/img_0714-schaapskudde-op-loenermark.jpg Afb. 2.12 GIS Afb. 2.13 https://ivn.nl/sites/ivn/files/styles/medium/public/activiteit/images/Wilhelminadal.jpg?itok=tVq8f_LG Afb. 2.15 GIS Afb. 2.16 http://www.apeldoornvakantie.nl/Hert1.jpg Afb. 2.17 https://fotogedachte.files.wordpress.com/2012/04/bosanemoon-1024x768.jpg Afb. 2.19 GIS + opgewerkt door Hugo Damen

Hoofdstuk 3

Voorpagina H3 Herinnering aan Het Loo en omstreken, Canaletto/Repro Holland BV Alphen aan de Rijn in samenwerking met de Stichting Nederlandse Buitenplaatsen en Historische Landschappen Afb. 3.1 Afb. 3.2 Afb. 3.3 Afb. 3.4 Afb. 3.5 Afb. 3.6 Afb. 3.7 Afb. 3.8 Tijdlijn hoofdstuk 3 - Boek Thuyss opt Loe, W Kroon, Alphen aan de Rijn -“ “ - GIS + opgewerkt door Anouk Steinvoorte - Nationaal Archief Den Haag - Boek Zwierig, Binnen de Perken, De herstelde boventuin van Paleis Het Loo in vogelvlucht 1692-2000, L.E. Groen en J.C. Bierens de Haan, Redactie A.D. Renting

137

- Neerlands Veldpracht, Een serie prenten met gezichten van Paleis het Loo en zijn tuinenUitgegeven door Carel Allard, vermoedelijk in 1702, J. Danckerts, waterreservoir met daarvoor de initialen van W en M begin 1700 - Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994Afbeelding van Claude Degots. Pag 11 - Neerlands Veldpracht, Een serie prenten met gezichten van Paleis het Loo en zijn tuinen, Uitgegeven door Carel Allard, vermoedelijk in 1702, Romeyn de Hooghe, De Koningstuin met klosbaan of boulegrin begin 1700 - Boek Zwierig, Binnen de perken, Hendrik van Berken, Plattegrond van de tuinen en het park van Het Loo in 1763 - Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994 - Persoonlijk Archief Paleis het Loo(Museum), 1773 Niet uitgevoerd ontwerp door Schonk - Het witte Loo, 1982, E. Elzenga - Persoonlijk Archief Paleis het Loo(Museum), Kaart van Koninglijk Loo 1806, M.J. de Man - Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994, blz 46 - Boek Zwierig, Binnen de perken, Pieter Broekhoven, Plattegrond van het park van Het Loo in 1812 + opgewerkt door Anouk Steinvoorte - Persoonlijk Archief Kroondomein Het Loo, (ontvangen van Jan Vermeij), Vervaardigd door J. Bijnen - Persoonlijk Archief Kroondomein Het Loo, (ontvangen van Jan Vermeij), Vervaardigd door A.J. Smulder, Lithograaf - http://codapubliek.hosting.deventit.net/detail.php?id=241854 - Boek Thuyss opt Loe, Prive-collectie W.Kroon - Persoonlijk Archief Paleis het Loo(Museum), Het Loo, Beplantingskaart 1910, Kaartmaker onbekend - http://deventit.coda-apeldoorn.nl/atlantispubliek/beeldbank.detail.aspx?view=lijst&xmldescid=150437&volgnummer=25&globaal=&mode=&uitgebreid_ zoeken=&positie=1418#media/150437/1 Afb. 3.9 1872 Het Oude Loo Aquarel door Charles Rochussen, Koninklijke verzamelingen, Den Haag Afb. 3.10 Afb. 3.11 Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994, Afbeelding van Claude Degots. Pag 11 Afb. 3.12 Nationaal Archief Den Haag Afb. 3.13 Neerlands Veldpracht, Een serie prenten met gezichten van Paleis het Loo en zijn tuinen, Uitgegeven door Carel Allard, vermoedelijk in 1702 J. Danckerts, prent met drie borstbeelden tussen de lanen, begin 1700 Afb. 3.14 Neerlands Veldpracht, Een serie prenten met gezichten van Paleis het Loo en zijn tuinen, Uitgegeven door Carel Allard, vermoedelijk in 1702, Corelis Danckerts, prent met wandelpad op de dam rond het waterreservoir Afb. 3.15 Het witte Loo, 1982, E. Elzenga Afb. 3.16 Neerlands Veldpracht, Een serie prenten met gezichten van Paleis het Loo en zijn tuinen, Uitgegeven door Carel Allard, vermoedelijk in 1702, Corelis Danckerts, J. Danckerts, waterreservoir met daarvoor de initialen van W en M begin 1700 Afb. 3.17 Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994, 1750 Herinrichting Park door Pieter de Swart Afb. 3.17 Persoonlijk Archief Paleis het Loo(Museum), 1773 Niet uitgevoerd ontwerp door Schonk Afb. 3.18 Persoonlijk Archief Paleis het Loo(Museum), 1773 Concepttekening Menagerie Afb. 3.19 Kaart van Koninglijk Loo 1806, M.J. de Man, 1806 Kaart van Koninglijk Loo Afb. 3.20 Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994 Afb. 3.21 Boek Zwierig, Binnen de perken, Pieter Broekhoven, Plattegrond van het park van Het Loo in 1812 + opgewerkt door Anouk Steinvoorte Afb. 3.22 Persoonlijk Archief Kroondomein Het Loo, (ontvangen van Jan Vermeij), Vervaardigd door J. Bijnen Afb. 3.23 Paleispark Het Loo, Cultuurhistorische analyse, Drs H.M.J. Tromp en Ir. P.F.M. van Oosterhout, Elburg, januari 1994, Begin 20ste eeuw, lijst van belangrijke

138

beplanting, ook voor Het Oude Loo Pag 100.

Afb. 3.24 Persoonlijk Archief Kroondomein Het Loo, (ontvangen van Jan Vermeij) Afb. 3.25 http://codapubliek.hosting.deventit.net/detail.php?id=241854 Afb. 3.27 Persoonlijk Archief Paleis het Loo(Museum), Situatie van een gedeelte van het Park ten weste van het Paleis 1887 W. Neelmeyer, Detail Afb. 3.29 Persoonlijk Archief Kroondomein Het Loo, (ontvangen van Jan Vermeij) Afb. 3.30 Boek Thuyss opt Loe, Prive-collectie W.Kroon Afb. 3.31 Boek Thuyss opt Loe, Prive-collectie W.Kroon Afb. 3.32 http://deventit.coda-apeldoorn.nl/atlantispubliek/beeldbank.detail.aspx?view=lijst&xmldescid=150437&volgnummer=25&globaal=&mode=&uitgebreid_ zoeken=&positie=1418#media/150437/1 Afb. 3.35a Boek Thuyss opt Loe, Prive-collectie W.Kroon Afb. 3.36a Boek Gezigten in het Park 7(romeins cijfer), Het Loo: Naar de natuur geteekend, J.C. Grave van Bylandt, Door F. Textor in steendruk gebracht bij Drukkerij H.J. Backer te Dordrecht, 1839 Afb. 3.37a Boek Gezigten in het Park 7(romeins cijfer), Het Loo: Naar de natuur geteekend, J.C. Grave van Bylandt, Door F. Textor in steendruk gebracht bij Drukkerij H.J. Backer te Dordrecht, 1839 Afb. 3.38a http://codapubliek.hosting.deventit.net/detail.php?id=189394 Afb. 3.39a Fotomateriaal, maker en datum onbekend

Hoofdstuk 4

Afb 4.1 Het Chaletje: Cultuurhistorisch waardevol http://www.vvvapeldoorn.nl/ImageHandler.ashx?mode=max&width=1024&height=768&src=/Media/NDTRC/O/openstelling-park-rond-jachtslot-het-oude-loo/84bcecb0d0ďŹ&#x20AC;-488a-97ee-10ca930c9644.jpg Afb 4.3 Het doolhof: Beeldbepalend waardevol http://mw2.google.com/mw-panoramio/photos/medium/72799766.jpg Afb 4.6 Het Chaletje http://4.bp.blogspot.com/-PMTy3x0sqPE/UYuGwB1q4TI/AAAAAAAAJEg/_zDJhB9xiKE/s1600/P1030218_PerfectlyClear_0001.jpg Afb 4.14 De tulpenboom, een grote solitair http://www.monumentaltrees.com/nl/nld/gelderland/apeldoorn/209_kroondomeinhetloo/4086/

Hoofdstuk 7

Afb 7.2 Unieke solitaire bomen http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/3/3a/Klein_Jagtlust_515213.jpg

Hoofdstuk 8

139

Afb 8.1 Vellen bomen http://www.bndestem.nl/polopoly_fs/1.4795577.1425630331!/image/image.JPG_gen/derivatives/landscape_800_600/image-4795577.JPG Afb 8.2 Verwijderen van heesters http://www.bndestem.nl/polopoly_fs/1.4795577.1425630331!/image/image.JPG_gen/derivatives/landscape_800_600/image-4795577.JPG

Hoofdstuk 9

Afb 9.1 http://static.panoramio.com/photos/large/17828619.jpg Afb 9.4 http://www.jackbazen.nl/Nederland/Rozendaal/rozendaal.html Afb 9.5 http://www.msimons.nl/wp-content/gallery/loenen-veldhuizen-veldhuizer-spreng-en-loenensche-waterval/Loenen_Veldhuizen_Veldhuizer_Spreng_en_Loenensche_ Waterval_00030.JPG Afb 9.6 http://www.parksandlandscapes.org/blog/wp-content/gallery/zypendaal-and-sonsbeek/p1090535.jpg Afb 9.7 http://www.eemtuinen.nl/afbeeldingen/bomen_snoeien2010_8.jpg Afb 9.8 http://bhznet.bhznet.nl/uploads/2011/1027/3CF9D1D8-EAA4-48E2-84C9-E6C78446F5F5.jpg Afb 9.10 http://www.phytoimages.siu.edu/users/pelserpb/5_6_09/6May09/QuercusRobur2.jpg Afb 9.11 http://www.kasteellunenburg.nl/wp-content/uploads/2013/01/Grasveld.jpg Afb 9.12 http://www.carolscornwall.com/Plants%20Lichens%20and%20Fungi/Tree-Fagus%20sylvatica-tspring-11-05-09.jpg Afb 9.13 https://lh5.googleusercontent.com/-44SELxlUWCM/TqMNglj_hZI/AAAAAAAAQk8/OUzHYotB1d4/s640/P1060462a.jpgnlaan Afb 9.14 http://epe-heerde.groei.nl/uploads/pics/70_640x480.jpg Afb 9.15 https://farm4.staticflickr.com/3367/5803976652_727ff2795b_b.jpg Afb 9.16 http://northrichmondnews.com/news/wp-content/uploads/2009/04/azalea1.jpg

140