Hightech Innovatie Centrum Groningen - Mark Hoogendoorn by Tuin- en Landschapsinrichting

Hightech Innovatie Centrum Groningen Metropool van het Noorden Mark Hoogendoorn 19 juni 2015

Colofon Student: Mark Hoogendoorn Studentennr.: 901028102 E-mail: mark.hoogendoorn@wur.nl mark_hoogendoorn@msn.com Telefoon: 06-41018775 Opdrachtgever:

Van Hall Larenstein te Velp

Begeleiders: Ard Middeldorp Theo Reesink Ivar Branderhorst Natascha van den Ban Lilian van Oosterhoudt Peter Groenhuijzen Titel:

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Ondertitel:

Metropool van het Noorden

Omslag: Plankaart van deeluitwerking Hightech Innovatie Centrum Studie: Van Hall Larenstein te Velp Tuin- & Landschapinrichting Tuinarchitectuur, leerjaar 4 Drukwerk: Repro, Van Hall Larenstein, Velp Versie 1.0 Datum:

19 juni 2015 te Velp

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Hightech Innovatie Centrum Groningen Metropool van het Noorden

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Voorwoord Beste lezer, Voor u ligt het afstudeerrapport ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ geopend. In dit rapport ontdekt u de zoektocht die ik heb afgelegd naar een invulling voor het voormalige Suiker Uni terrein. Het jaar thema is ‘Duurzaamheid als ruimtelijke ontwerpopgave’. Het afstudeerrapport ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ focust zich op een gehele nieuwe functie voor het Suiker Uni terrein. Het terrein zal net als vroeger de nieuwe economische motor worden van Groningen en omstreken. Dit afstudeerrapport is een onderdeel van de afstudeerrichting Tuinarchitectuur aan de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting van de hogeschool Van Hall Larenstein (VHL). Naast de prettige sfeer en samenwerking(en) tijden mijn afstudeerperiode wil ik mijn begeleiders Ard Middeldorp, Theo Reesink, Ivar Branderhorst, Natascha van den Ban, Lilian van Oosterhoudt en Peter Groenhuijzen bedanken. Zij hebben mij geholpen naar mijn zoektocht en op de juiste momenten met een kritische blik bekeken. Mark Hoogendoorn

Velp, 19 juni 2015

Voorwoord

Inhoud Voorwoord Inhoud

I II

Hoofdstuk 1 Inleiding

1.1 Aanleiding 1.2 Opgave / Problematiek 1.3 Uitgangspunten 1.4 Leeswijzer

Hoofdstuk 2 Analyse 2.1 Groningen 2.2 Context 2.3 Suiker Uni

Hoofdstuk 3 Visie 3.1 Visie gemeente 3.2 Algemene visie 3.3 Beplanting 3.4 Materialisatie

Hoofdstuk 4 Masterplan 4.1 Concept 4.2 Masterplan 4.3 Ontwikkelingsinsteek 4.4 Verbinding context

Hoofdstuk 5

Hightech Innovatie centrum

5.1 Visie Hightech Innovatie centrum 5.2 Deelgebied 5.3 Planlagen 5.3.1 Innovatie 5.3.2 Infra structuur 5.3.3 Principe profielen 5.3.4 Beplanting 5.3.5 Afwatering 5.3.6 Inrichtingselementen

Hightech Innovatie Centrum Groningen

9 9 9 9

11 12 13 14

17 17 19 19 19

21 21 23 28 29

31 31 33 35 37 38 40 44 46 48

Hoofdstuk 6 Test Garden 6.1 Visie Test Garden 6.2 Beplanting 6.2.1 Boulevard 6.2.2 Test Garden 6.3 Zitelementen 6.4 Afwatering

Hoofdstuk 7 Kostenraming 7.1 Grondbalans 7.2 Kostenraming

51 51 53 53 55 57 59

63 64 65

Hoofdstuk 8 Conclusie

Begrippenlijst

Literatuurlijst

Bijlagen

- Masterplan: ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ - Deelgebied: ‘Hightech Innovatie Centrum’ - Bijlagen A3: Uitwerkingen

Inhoud

Figuur 1.1: Suiker Uni terren gelegen in de noodelijkste provincie van Nederland (Apple Kaarten, 2015)

Hoofdstuk 1

Inleiding 1.1 Aanleiding Het terrein van de voormalige Suiker Uni gelegen aan de westzijde van de stad is sinds augustus 2011 eigendom van de gemeente Groningen. Het is een complex (133 ha) terrein en kan op verschillende manieren worden ingericht. Het terrein staat nu voornamelijk leeg en wordt nu minimaal tot niet gebruikt, hierdoor is het niet winstgevend. Het is hierdoor een dure kostenpost voor de gemeente Groningen.

1.2 Opgave / Problematiek Het terrein zal op korte en lange termijn weer winstgevend moeten worden voor de Gemeente Groningen. Er zal gezocht moeten worden naar een duidelijke functie voor het gebied en de bereikbaarheid zal geoptimaliseerd moeten worden. De gemeente is voornamelijk gefocust op het kostendekkend maken van het terrein. Dit is op korte termijn tot maximaal 15 jaar. Wat de functie na 15 jaar wordt is nog onbekend. Daarnaast wil de gemeente zich in de toekomst gaan focussen op duurzaamheid en innovatie. In de visie van de gemeente komt dit al meerdere keren naar boven als de ‘City of Talent’ en ‘Metropool van het Noorden’. De gemeente zal hier nu al op moeten inspelen, waardoor dit in de toekomst waargemaakt kan worden.

1.3 Uitgangspunten • • • • •

Het creëren van een duidelijke functie; Het behouden van historische restanten; Het optimaliseren van de bereikbaarheid; Het terrein winstgevend maken; Het inspelen op de toekomst plannen van de gemeente.

1.4 Leeswijzer Dit rapport is geschreven voor de docenten van Van Hall Larenstein en de gemeente Groningen. Het rapport is een aanrijking voor de gemeente Groningen, het is een nieuwe mogelijke functie voor het voormalige Suiker Uni terrein. Het ontwerp proces is verdeel in twee fases; in de eerste fase is het masterplan ontwikkeld. Vanuit het masterplan is er in de tweede fase voornamelijk door ontworpen op één locatie binnen het terrein.

Inleiding

Figuur 2.1: Huidige weergave van de voormalige Suiker Uni (Apple Kaarten, 2015)

Hoofdstuk 2

Analyse Inleiding In dit hoofdstuk zal de analyse worden toegelicht. Het voormalige Suiker Uni terrein is geanalyseerd op verschillende schaalniveaus. Zo is er gekeken naar de ligging in stad Groningen en de context waar het Suiker Uni terrein zich bevind. Ook is het Suiker Uni terrein geanalyseerd waarbij de huidige kwaliteiten van het terrein aan bod komen.

Analyse

2.1

Groningen

De stad Groningen is compacte stad met 220.090 inwoners (CBS, 2015). De stad/provincie heeft last van zwakke ontwikkelingen, waardoor de werkloosheid in de Provincie stijgt (CBS, 2015). Het voormalige Suiker Uni Terrein wat gelegen is aan de westzijde van de stad Groningen is een unieke plek. Het ligt dicht bij het historische centrum en staat in verbinding met het landschap. De ontsluiting met de auto is optimaal door de ringweg van de stad, die verbonden is met de rijkswegen, die weer in verbinding staan met de randstad. Dit is niet de enigste verbinding. Het water, het spoor en het vliegveld kan ook een belangrijke rol gaan spelen.

Figuur 2.2: Hoofdwegen en wateren in Groningen

In de gemeente Groningen zijn diverse voorzieningen aanwezig die een koppeling kunnen krijgen met het voormalige Suiker Uni terrein. Zo is er aan de noordzijde van de stad Campus Zernike gelegen. De campus krijgt een onderdeel waar innovatie op energiegebied gericht op bebouwing. Conclusie Het voormalige Suiker Uni Terrein heeft vele kansen, doordat het goed ontsloten kan worden. Daarnaast is de binnenstad snel te berijken. Helaas zijn deze verbindingen nu nog niet optimaal.

Figuur 2.3: Spoor en vliegveld die benut kunnen worden

Figuur 2.4: Het historische centrum en Campus Zernike 12

Hightech Innovatie Centrum Groningen

2.2

Context

Het Suiker Uni Terrein is volledig afgesloten van de buitenwereld. Aan de noord zijde ligt het kanaal het Hoendiep, ten oosten ligt de ringweg N370 die het terrein toegankelijk maakt voor gemotoriseerde voertuigen. Ten zuiden ligt een spoorlijn die Groningen en Leeuwarden verbindt. Aan de westzijde wordt het terrein afgesloten met grote hekken.

Figuur 2.5: Wegen en water in de context

Het Hoendiep kan nu niet optimaal gebruikt worden terwijl deze wel in verbinding staat met de Waddenzee, de bruggen vanuit de stad zijn barricades. De doorvaart is maximaal 2 meter hoog, er kan dus maar een kleine selectie gebruik maken van het Hoendiep. Door deze barricades hebben voetgangers en fietsers geen aansluiting met het terrein en worden er omheen geleid. Terwijl er wel een fietsroute aanwezig is, die via een industrieterrein en via de omliggende wijken gaat. Hierbij moeten er veel onveilige oversteken worden gemaakt om in de stad te komen. Als er enkele ingrepen voor voetgangers en fietsers wordt gemaakt voor de aansluiting, zal het terrein een belangrijke verbinding kunnen worden voor de stad.

Figuur 2.6: Spoor en fiets knoppunten in de context

Conclusie Het voormalige Suiker Uni Terrein heeft veel mogelijke kansen met de directe context. Door deze kansen te benutten kan het terrein weer toegankelijk worden.

Figuur 2.7: Mogelijkheden om het gebied toegankelijker te maken Analyse

3. 1. 2. 4. 6.

5. Figuur 2.8: Bestaande situatie van het voormalige Suiker Uni terrein (juni 2015) 14

Hightech Innovatie Centrum Groningen

2.3

Suiker Uni

Het Suiker Uni terrein kan onderverdeeld worden in vier zones; het fabrieksterrein, de noordelijke vloeivelden, de zuidelijke vloeivelden en een grondberging. Het voormalige fabrieksterrein heeft in de huidige situatie minimaal tot geen gebruik. De bezigheden die er plaatsvinden, spelen af in of om historische gebouwen (zeefgebouw). Daarnaast is er nog een oude werkplaats en een schoorsteen aanwezig. Dit is naast het asfalt en de betonplaat de enige historische relicten van vroeger. 1.: Bestaande kademuur van de voormalige loswal

2.: De werkplaats (L), het zeefgebouw (M) en de schoorsteen (R)

De vloeivelden zijn idem aan elkaar, het zijn omdijkte gebieden waar waterpartijen aanwezig zijn. Vroeger werd dit gebruikt voor het schoonmaken van het afvalwater wat tijdens de productie van suiker vrij kwam. Deze velden worden nu niet meer gebruikt, dit is zichtbaar door de bosschages. Tussen deze bosschages zijn nog drie bunkers aanwezig die nu geen functie hebben, wat het terrein een identiek karakter geeft. De grondberging is een open gras landschap, die als enige de historische kavellijnen nog heeft. Deze zijn ook zichtbaar door de sloten.

3.: Twee van de bestaande bunkers die aanwezig zijn op het terrein

4.: Een van de meerdere vloeivelden die aanwezig zijn

De bestaande verticale historische relicten zullen in grote lijnen gerespecteerd moeten worden en gebuikt worden in de nieuwe inpassing. Conclusie Het terrein heeft een eigen karakter ten opzichten van de context. Veel van deze waardevolle elemeten zullen hergebruikt kunnen worden met een hele nieuwe functie.

5.: Het voormalige grondberging van de Suiker Uni

6.: Spoorlijn waar de dieseltrein over heen gaat, links de grondberging Analyse

Figuur 3.1: Luchtfoto van de bestaande situatie, het is momenteel een leegstaand gebied zonder concrete toekomst visie (Apple Kaarten, 2015)

Hoofdstuk 3

Visie 3.1

Visie gemeente

Gemeente Groningen beschrijft in de ‘Structuurvisie 2008-2020’ dat de stad Groningen een steviger rol moet gaan spelen in Noordwest-Europa. Dit is mogelijk door de aanwezige onderwijsinstellingen en de hoge opleidingsniveau. Helaas wordt hier geen onderscheid gemaakt door voorop te lopen met duurzaamheid en innovatie. Deze stappen wil de gemeente wel maken, om zich te kunnen onderscheiden als ‘City of Talent’ en om het ‘Metropool van het Noorden’ te worden. Groningen heeft naast Zernike geen andere optimale topvoorzieningen/kennisinstellingen waar duurzaamheid en innovatie kan worden uitgevoerd. Zernike is bezig met het ontwikkelen van één onderdeel waar innovatie op energiegebied gericht op bebouwing. De gemeente Groningen heeft in hun structuurvisie geen duidelijke stappen benoemd hoe zij dit gaan aanpakken. Dit is vreemd want in hun ambities komen de volgende programma punten de ‘Duurzame stad’, een ‘Sterke Stad’ en een ‘Kennisstad’ naar voren (Gemeente Groningen, 2009). Groningen zal vooruit moeten gaan denken en stappen moeten nemen om hun ambities waar te kunnen maken. Door een uniek topvoorziening/kennisinstelling te ontwikkelen zal de werkeloosheid van de provincie verminderd worden, waardoor Groningen weer aantrekkelijk wordt om te wonen, te werken, te verblijven of je te vermaken.

Visie

Figuur 3.2: Relicten van vroeger terug laten komen

Figuur 3.3: Gebouwen die â&#x20AC;&#x2DC;Cradle to Cradleâ&#x20AC;&#x2122; zijn gebouwd

Figuur 3.4: Mogelijke innovatieve oplaadpunten

Figuur 3.5: Behouden van de bestaande kwaliteiten

Figuur 3.6: Het zichtbaar maken van waterzuiveren en daarbij testen

Figuur 3.7: Aanwezige producten hergebruiken met CO2 reductie

Figuur 3.8: Verplaatsbare werkplekken die over het terrein heen gaan

Figuur 3.9: Soorten testen en dit zichtbaar maken naar buiten

Figuur 3.10: Algen groei voor bio-energie testen

Hightech Innovatie Centrum Groningen

3.2

Algemene visie

Het voormalige Suiker Uni terrein gelegen te westen van Groningen centrum is een braakliggend gebied van 133 ha. Het gebied wordt nu gebruikt door een architecten bureau, een kunstenaar, een restaurant, een bierbrouwerij en een festivals organisatie. Helaas is dit nog niet rendabel om het gebied kosten dekkend te krijgen. Het Suiker Uni terrein zal weer als vroeger een economische motor van Groningen moeten worden. Dit in de vorm van innovatie op duurzaamheid (licht, groen en water). Zoals net beschreven wil de gemeente Groningen de ‘City of Talent’ en de ‘Metropool van het Noorden’ worden. Helaas wordt hier nog niet hard aan gewerkt, waardoor de onderscheiding nog niet zichtbaar is. De innovatie inpassing zal de economische motor voor de stad, als regionaal rendement ophalen. De aanwezige bedrijvigheid zal behouden blijven, de historische elementen zullen gebruikt worden voor innovatie en onderzoek, zoals de voormalige vloeivelden en de grondberging. Deze ligging van de grondberging is uniek omdat het twee grondsoorten heeft binnen het gebied. Het noordelijke deel bestaat uit klei grond. Het zuidelijke deel bestaat uit veen. Hierdoor kunnen er op twee type worden ontwikkeld. Het voor terrein zal als innovatie centrum gaan functioneren. Op dit terrein zullen vele functies geclusterd worden. Hierbij is te denken aan; bedrijven, studie ruimtes, laboratoria, conference centrum, restaurants, shops enz. Het huidige zeefgebouw, de werkplaats en de schoorsteen zullen behouden blijven en terug komen als een bijzonder element. Starters, kleinschalige onderzoeken en pop-up bedrijven zullen ruimte krijgen in het voormalige zeefgebouw. Ook zullen zij de beschikking kunnen krijgen over de vloeivelden, akkers en weilanden. Op deze plekken zullen verplaatsbare werkplekken worden gecreëerd.

3.3 Beplanting De belangrijkste functie zal het innovatie centrum zijn, hier is het delen van innovaties en ontwikkelen essentieel. Het zal een plek worden waar onderwijs-, onderzoeksinstellingen en ondernemingen nauw zullen gaan samenwerken en profiteren van elkaars kennis. Ook zullen hier instellingen en bedrijven van buiten zich graag willen gaan vestigen, waardoor de nieuwe ontwikkelde kennis omgezet zal worden in nieuwe innovatieve producten, processen en diensten. Het Suiker Uni terrein heeft een goede ligging in de stad. Met de auto is het terrein goed bereikbaar. Het is gelegen aan de rondweg van Groningen, die in verbinding staat met de rijkswegen, waardoor je binnen 10 min bij het vliegveld kan zijn. De verbinding voor voetgangers en fietsers zal ingevoegd moeten worden, waardoor het gebied voor de doelgroepen vanuit de stad en omgeving goed bereikbaar zal zijn. Het Hoendiep en het spoor zullen meer benut moeten gaan worden, dit kan in de vorm van een station en een haven in te passen die de stad makkelijker kan bereiken. De bebouwing op het innovatie centrum zullen volgens het ‘Cradle to Cradle’ systeem worden ontwikkeld. Dat betekend dat de materialen glas, hout en staal hergebruikt kunnen worden, waarbij de aanwezige materialen op het terrein een nieuwe functie krijgen.

De beplanting bij de vloeivelden en de grondberging zone zullen gehandhaafd blijven. Dit geeft het gebied een eigen karakter wat in de loop van de jaren is ontwikkeld. Eventuele nieuwe beplanting in deze zones zullen aangepast worden op de aanwezige beplanting. Het oude fabrieksterrein zal een gehele nieuwe beplantingslaag krijgen. De huidige beplanting zijn voornamelijk pioniers soorten die bestaan uit wilgen, populieren en riet. Deze hebben geen potentie voor de nieuwe inpassing en sluiten nergens op aan.

3.4 Materialisatie Het materiaal gebruik bij de vloeivelden en de grondberging zone zullen een lager geheel anders zijn dan het fabrieksterrein. Er zullen meer natuurlijkere materialen worden gebruikt en waar mogelijk zal de bestaande situatie gehandhaafd blijven. De materialen op het fabrieksterrein zullen veel meer gericht zijn op innovatie en duurzaamheid. Er zullen producten worden gebruikt die gerecycled zijn of wat opleveren voor de omgeving.

De buitenruimte van het innovatie centrum zal een Hightech uitstraling krijgen, er zullen plekken worden gecreëerd waar relicten van de vroegere fabriek naar vorenkomen. Dit gekoppeld aan een belangrijke as die vanuit de binnenstad het Hightech Innovatie Centrum inkomt.

Visie

Figuur 4.1: Masterplan â&#x20AC;&#x2DC;Hightech Innovatie Centrum Groningenâ&#x20AC;&#x2122;

Hoofdstuk 4

Masterplan Inleiding In dit hoofdstuk zal het masterplan worden toegelicht, daarbij zal ook het herziende masterplan deel van het ‘Hightech Innovatie Centrum’ worden weergegeven. Voordat het masterplan wordt toegelicht zal eerst het concept worden uitgelegd.

4.1

Concept

In fi guur 4.2 is het concept weergegeven. Het concept moet van boven naar onderen gelezen worden. • Het huidige Suikeruni is nu niet winstgevend voor de gemeente en is niet toegankelijk. Het is een unieke plek om de toekomst plannen van de gemeente Groningen te kunnen ontwikkelen. • Het gebied moet toegankelijk gemaakt worden voor onderwijs, onderzoekers en ondernemers. • Door samenwerking zal er kennis en ideeën worden uitgewisseld, wat het gebied aantrekkelijker maakt om te gaan vestigen. • Vanuit de kennis en ideeën zullen vele nieuwe innovatie ontstaan op gebied van duurzame ontwikkelingen (o.a. bio-energie e.d.) • De ontwikkelingen zullen vanuit het Innovatie centrum de stad, de provincie tot geheel Nederland en ver daarbuiten worden toegepast.

Figuur 4.2: Concept ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ Masterplan

bin

g din

Ver

st e d t

Recycling Hightech Innovatie Centrum Fabriek terras

HelofytenďŹ lter

Mogelijke uitbreiding

Figuur 4.3: Zone Innovatie centrum op het voormalige fabrieksterrein 22

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Groen entree

4.2

Masterplan

Het voormalige Suiker Uni terrein zal ingedeeld worden in diverse zones; het ‘Innovatie Centrum’, de ‘Stations Zone’ en de ‘Onderzoeksvelden’. Weergegeven in het masterplan fi guur 4.3.

Figuur 4.4: Mogelijke bebouwing op Hightech Innovatie Centrum

Innovatie centrum Het voorterrein zal net als in het verleden bebouwd worden door nieuwe bebouwing, dat volgens het ‘Cradle to Cradle’ systeem zal worden ontwikkeld. Dat betekend dat de materialen glas, hout en staal hergebruikt kunnen worden, daarnaast zullen ze ook energie neutraal worden. Ook de wegen in het gebied zullen als groene oase worden ervaren waar CO2 wordt opgevangen. De bebouwing staat in een grid, die gekoppeld is aan oude bebouwingslijnen. Aan de buitenranden van het grid zal de bebouwing 4 etage lagen krijgen, de overige bebouwing zal bestaan uit 2 etages. De daken van alle nieuwe bebouwing zal bestaan uit groene daken. In de bebouwing komen o.a. ruimtes voor: bedrijven, studie ruimtes, laboratoria, conference centra, restaurants, winkels, enz..

Figuur 4.5: Fabriek terras met industrieel karakter

Er zijn twee type wegen op het innovatie centrum aanwezig. Deze wegen zullen een groene uitstraling hebben. Er zijn twee weg profi elen, waarbij wandelaars zijn gescheiden van het verkeer en wegen waar het gemengd is, hierdoor is er een bredere binnen berm aanwezig. De verharding in deze wegen zal waterdoorlatend zijn, het overige water wordt afgevoerd naar de helofytenfi lter.

de boulevard is het mogelijk om met de boot aan te meren. Het voormalige zeefgebouw en werkplaats staan centraal in een grote helofytenfi lter. Hier wordt het grijswater gezuiverd. De vergister zal in de werkplaats komen. In het zeefgebouw zullen de huidige bedrijven blijven bestaan, hier zal ook de ruimte worden gegeven voor kleine ondernemers die met duurzame ontwikkelingen bezig zijn. Achter het gebouw worden de silo lijnen hergebruikt. Hierin zal water worden opgevangen of met algen worden gevuld. Bij de voormalige schoorsteen zal een terras komen waar de oude fabriekslijnen naar voren zullen komen, dit in de vorm van staanders met bomen. Aan de overzijde van het Hoendiep zal een beton/ asfalt installatie komen, hier kan het aanwezige beton en asfalt worden gerecycled. Bij deze installatie zal er bij beton geen CO2 uitstoot zijn, waarbij cement, zand en grond gescheiden wordt. Bij het recyclen van het asfalt komt minder CO2 vrij en wordt er 25% minder energie verbruikt. Deze installatie zal samen gaan werken met de beton/asfalt centrale in Groningen om zo de kostbare grondstoffen her te gebruiken.

Het terrein is bereikbaar vanaf de hoofdweg via een groen entree, de auto’s zullen hier de parkeergarage worden ingeleid. Op het centrale terrein mag er geen vervuilende vervoer komen. Het transport gaat via elektrische (pendel) auto’s, de ‘Segway’ en andere energie neutrale vervoermiddelen.

Figuur 4.6: Hightech taxi systeem met mogelijk draadloos opladen

Fietsers en voetgangers zullen via een groene boulevard vanuit de stad het gebied inkomen, waarbij de belangrijke knelpunten qua wegen worden vermeden. De boulevard bestaat uit ruime voetpaden, een ruime fi etsstrook en een groene strook. Langs Masterplan

Moderne haven Oude fabriek Stationsgebied

Groene verbinding

Figuur 4.7: Stations zone, een schakel tussen het innovatie centrum en de onderzoeksvelden 24

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Stations zone De stations zone zal een schakel zijn tussen het innovatie centrum en onderzoeksvelden. Dit gebied zal groener zijn dan het innovatie centrum en hierdoor een schakel worden naar de onderzoeksvelden.

Figuur 4.8: Stationsgebouw als bijzonder object

Om het terrein goed toegankelijk te maken is een station essentieel. Het station zal een opvallend gebouw worden met een ruime buitenruimte die deels overdekt wordt door een kap. Het station is een schakel tussen Groningen en Leeuwarden. Op het station zullen voorzieningen voor het opladen van elektrische fietsen aanwezig zijn. Ook zullen hier fietsen worden verhuurd en zou je in kunnen stappen in een elektrische auto die je naar het innovatie centrum brengt. Het station zal een knooppunt krijgen voor fietsers die wordt door getrokken naar het gebied. Hierdoor kunnen fietsers een veiligere en snelle route naar de stad nemen. Het open voorterrein wordt een centraal punt waar belangrijke verbindingen elkaar tegenkomen, zowel naar het landschap, de omliggende woonwijken, onderzoeksvelden en het innovatie centrum. Aan het stationsgebied is de haven gelegen. Hier kunnen bezoekers met boten aanmeren om het gebied te verkennen. Hier vanuit zal er een watertaxi die vaart op zonne-energie richting de stad varen, waar mensen de stad kunnen verkennen en opgehaald kunnen worden.

Figuur 4.8: Stroken verkaveling met afwisselende beplanting

Figuur 4.9: Mogelijke elektrische pendel taxi Masterplan

Gesloten onderzoek

Behoud bes

taande boss

chages

Opslag/ďŹ lter

Openbaar onderzoek

Gesloten onderzoek

Openbaar onderzoek

Figuur 4.10: Onderzoeksvelden waar ondezoeken gedaan kunnen worden 26

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Onderzoeksvelden De onderzoeksvelden zullen zoveel mogelijk in de oude verkaveling worden behouden. Wel zullen enkele wandel/fietspaden worden toegevoegd, waardoor het gebied ook toegankelijk wordt voor recreatie en een verbinding naar de stad. Er zal een onderscheid komen in de onderzoeksvelden; zo zullen er afgesloten privĂŠ velden komen die alleen toegankelijk zijn voor onderzoekers en wetenschappers. Op deze afgesloten velden zullen flexibele werkunits in containervorm worden geplaatst. Deze velden zullen omsloten zijn door bosschages en vanaf enkele punten zichtbaar zijn. Figuur 4.11: Bestaande beplanting wordt behouden

Figuur 4.12: Onderzoek naar algengroei

Daarnaast zullen er ook openbare gebieden zijn, vaak zullen deze ruimtes worden gebruikt voor grootschalige testen die niet nauwlettend in de gaten worden gehouden. Wel zullen deze velden niet direct toegankelijk zijn omdat de paden omkaderd worden door sloten. De beplanting en bosschages in het gebied zullen veelal behouden worden, hierdoor blijft dit landschap zijn eigentijdse karakter houden. Bij het snoeien van bosschages zal het hout worden verbrand voor energie. De hoofdpaden in dit terrein zullen in de avonduren worden verlicht, waardoor de veiligheid gewaarborgd blijft. Al met al zal het Hightech Innovatie Centrum door middel van een top-down insteek een bredere schakel worden voor de stad en de omgeving. Het Hightech Innovatie Centrum zal een plek worden waar onderwijs-, onderzoeksinstellingen en ondernemingen nauw zullen gaan samenwerken en profiteren van elkaars kennis en waar instellingen en bedrijven van buiten zich graag vestigen.

Figuur 4.13: Openbare onderzoek velden met informatie Masterplan

4.3 Ontwikkelingsinsteek Het voormalige Suiker Uni Terrein is nu een oud verlaten fabrieksterrein, alle nutsvoorzieningen zijn tot het maaiveld weggehaald. Gemeente Groningen heeft geen ontwikkelingsplannen voor het gebied de komende 15 jaar. Maar wat zijn de plannen na die 15 jaar? De gemeente heeft nog geen idee van de mogelijke ontwikkelingen op het voormalige Suiker Uni Terrein. Groningen zit met een grote vraag: wat gaan we doen met het gebied? Pachten aan ‘Ploeg id3’ die het gebied gaat ontwikkelen voor de aankomende 15 jaar met als eind doel? Zoals beschreven in paragraaf 3.1 heeft de gemeente veel programmapunten die gericht zijn om Groningen op de kaart te zetten. Er is alleen nog niet veel van zichtbaar, dus hoe wilt de gemeente deze doelstellingen bereiken? In schema 4.1 is een mogelijke ontwikkelingsinsteek weergegeven. Het voormalige Suiker Uni Terrein kan ontwikkeld worden door verschillende partners. Om deze partners bij elkaar te krijgen zal er een uniek en actueel concept zoals de ‘Hightech Innovatie Centrum’ moeten worden ontwikkeld. Investeerders zoals duurzame vastgoedfondsen, onderwijs, mkb’ers, de provincie en gemeente Groningen die hier betrokken willen zijn of zich willen gaan vestigen. Deze partners zullen investeren in een uniek top-down concept, waarbij vele gespecialiseerde disciplines geclusterd zijn op één locatie. Deze disciplines zullen nieuwe innovatieve producten gaan ontwikkelen, die zowel in Groningen als ver daarbuiten gaan worden toegepast. Hierdoor zal de ‘Hightech Innovatie Centrum’ als de gemeente Groningen op de kaart worden gezet.

Schema 4.1: Ontwikkelingsinsteek 28

Hightech Innovatie Centrum Groningen

4.4

Verbinding context

Hightech Innovatie Centrum Groningen zal gericht zijn op alle innovatieve en duurzame onderdelen in de buitenruimte (energie, groen, water enz.). Daarnaast zullen er onderzoeken worden gedaan om dit te verbeteren. In de noordelijke provincies van Nederland (Friesland en Groningen) zijn nog twee andere disciplines op duurzaamheid en innovatie te vinden. Zo is er in Leeuwarden de ‘Water Campus’ met het Centre of Expertise Water Technology (CEW). Op deze campus zijn vele Nederlandse watertechnologiesectoren te vinden. Zij werken samen om een bijdrage te leveren aan het oplossen van het wereldwaterprobleem. Het CEW is gericht op grotere watervlakken en niet op de kleinere watertechnologieën. Op de ‘Campus Zernike’ in Groningen is één onderdeel in ontwikkeling waar innovatie op energiegebied komt. Deze innovatie is gericht op energie in bebouwing, dit is de enige discipline op innovatie gebied in Zernike. Deze twee disciplines zullen samen met het ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ kunnen gaan samenwerken. Het heeft vele voordelen voor elke discipline, doordat de nieuwe ontwikkelingen breder getoetst worden en hierdoor breder inzetbaar zijn.

Figuur 4.14: Duurzame disciplines in de noordelijke provincies Masterplan

Figuur 5.1: In de toekomst zal het ‘Hightech Innovatie Centrum’ zo worden weergegeven, wat het‘Metropool van het Noorden’ wordt (Apple Kaarten, 2025)

Hoofdstuk 5

Hightech Innovatie Centrum 5.1

Visie Hightech Innovatie Centrum

Het Hightech Innovatie Centrum zal het hart worden van het plangebied en is gericht op innovatie. In dit gebied zullen de meeste nieuwe ontwikkelingen worden bedacht die verder op het terrein kunnen worden uitgevoerd en getest. De boulevard zal een belangrijke test zone worden, waar vele nieuwe innovaties worden getest. Daarbij zal de boulevard een belangrijke wandel en fiets verbinding zijn met de binnenstad van Groningen. Het gehele terrein zal gericht zijn op de boulevard. De straten in het innovatie centrum zullen op hun eigen manier in verbinding staan met de boulevard. Aan de boulevard zullen drie verbijzonderde zones komen, die elk een eigen karakter en functie zullen hebben. Naast de wandel en fiets verbinding zal het water en het spoor een belangrijke functie krijgen. Het zal weer een bruikbare verbinding worden voor de vaartuigen. Het water zal weer toegankelijk worden gemaakt voor vaartuigen door het ontwikkelen van een haven. Het station wat langs het Hightech Innovatie Centrum ligt zal een station krijgen waardoor het gebied beter bereikbaar wordt.

Figuur 5.2: Visie schets voor de deeluitwerking van het Hightech Innovatie Centrum Hightech Innovatie Centrum

sta nen

Bin

ard

lev Bou

Hightech Plaza

Haven

Hightech Centrum

Test Garden Stationsplein

Parkeergarage HelofytenďŹ lter

Figuur 5.3: Verschaalde plankaart van het deelgebied; Hightech Innovatie Centrum. In de bijlage de plankaart op schaal toegevoegd 32

Hightech Innovatie Centrum Groningen

5.2 Deelgebied In figuur 5.3 is de (verschaalde) plankaart van het Hightech Innovatie Centrum weergegeven. Dit wordt het kloppend hart van het Hightech Innovatie Centrum Groningen. In het centrum waar het onderwijs, de mkb’ers en de uitvinders nou samenwerken, zullen de mogelijke nieuwe ontwikkelingen plaatsvinden op het gebied van innovatie. Op het terrein zijn diverse voorzieningen te vinden zoals een grote parkeergarage waar de vervuilende auto wordt geparkeerd en een station. Het terrein wordt omsloten door fietspaden, wandelpaden en een zelfrijdend duurzaam taxisysteem. De wegen zijn onderverdeeld in horizontale en verticale structuren. De horizontale structuren zijn gericht op het station en de parkeergarage en komt door verschillende zones heen. De verticale structuren zijn gericht op de boulevard, dit wordt de belangrijkste test zone. De boulevard is een belangrijk voet- en fietszone, de boulevard verbindt de stad met het Hightech Innovatie Centrum. Dit door middel van een tunnel die onder de N370 en het spoor door, hierdoor kunnen voetgangers en fietsers veilig en snel naar het gebied komen. Naast dat er veel innovatie in de boulevard zit, zijn er drie verbijzonderingen Hightech Plaza, Test Garden, Stationsplein gekoppeld aan de boulevard.

Boulevard

De innovatieve en duurzame inpassingen zullen zichtbaar zijn in het profiel van de boulevard. Enkele inpassingen zullen niet zichtbaar zijn, omdat deze ondergronds wordt toegepast. De bestaande kademuur en trappen van de kademuur richting de oever zullen behouden blijven. Deze zullen ingepast worden in de nieuwe inpassing. De bestaande hoogtes van het maaiveld zullen behouden gehandhaafd worden. De principe doorsnede van de boulevard bestaat uit; een voetpad (laag en/of hoog) langs het Hoendiep, een ruim tweerichtingsfietspad, een groenstrook en een voetpad langs het Hightech Centrum. Bij elke ingreep en uitvoering zal er gekeken worden hoe duurzaam en hoe innovatie er kan worden toegepast.

Voetpad langs Hoendiep, Het voetpad bestaat aan de noordoost zijde van het High Tech Centrum uit twee niveaus. Eén voetpad dicht langs het Hoendiep. Dit voetpad zal een vernieuwde kade rand krijgen waarbij het hemelwater zichtbaar wordt ontkoppeld. De bestaande elementen van de kade zullen behouden blijven of worden hergebruikt. Langs dit voetpad zullen enkele zitelementen en plekken komen waar vaartuigen aangemeerd kunnen worden. Daarnaast zal er een verharding worden toegepast die elektriciteit opwekt, wat gebruikt zal worden in het High Tech Centrum. Het hoger gelegen voetpad zal in verbinding staan met het lagergelegen voetpad, doordat de bestaande trappen worden behouden. Het hemelwater wordt hier zichtbaar ontkoppeld. Net als het lagergelegen voetpad zal er een verharding worden toegepast die elektriciteit opwekt. In de verharding zal een bomenrij (duurzaam) worden aangeplant met een boom uit de eerste grootte met een transparante kroon. Daarbij zullen de bomen de verharding moeten verdragen. Fietspad, Het tweerichtingsfietspad zal een doorgaand en herkenbaar fietspad worden, er zullen geen (obstakels) relicten door het fietspad gaan. Hierdoor zal het fietspad een goede en een veilige verbinding zijn met de stad, het station en de omgeving. De verharding zal bestaan uit lichtgevende verharding, waarbij geëxperimenteerd kan worden. Onder deze verharding zal hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infiltreren. Groenstrook, De groenstrook zal bestaan uit een bomenlaan in een verschoven verband, deze bomen zullen net als het voetpad uit de eerste grootte bestaan en een transparante kroon hebben, waardoor er verkoeling ontstaat. Onder deze bomen zal een gazon komen. In de groenstrook zullen enkele zitelementen en fietsbeugels e.d. komen. Voetpad High Tech Centrum, Het voetpad zal bestaan uit twee delen; een verhard voetpad en een beweegbaar voetpad (rolband)

waarbij bezoekers zich op kunnen verplaatsen. De verharding zal magnetische worden uitgevoerd wat betekend dat het mogelijk moet zijn om je apparaten op te laden als je er overheen loopt. Onder de verharding zal hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infiltreren.

Hightech Plaza

De Hightech Plaza wordt een ontmoetings-/ evenementen plek, hierbij zal innovatie en duurzaamheid centraal staan. De historische lijnen van de oude fabriek die hier heeft gestaan zal zichtbaar worden. De muren zullen als beloopbare watergoot naar vorenkomen. Daarbij zullen de historische kolommen vanuit de fabriek terug komen. Hierdoor behoudt de Hightech Plaza een industriële karakter, dit zal ook terug te zien zijn in het materiaal gebruik. Vanaf de Plaza komt er een verbinding met de noordzijde van het Hoendiep. Dit door middel van een beweegbare brug. Al het gebruikte materiaal zal afgestemd worden op de innovatie en duurzaamheid, zowel op de terug te brengen relicten als de nieuwe invullingen. Op de plaza zullen verblijfelementen komen, waarbij rekening wordt gehouden met mogelijke evenement, zodat er geen hinder zal ontstaan. Plein, Het plaza plein zal verdeel worden in twee zones. De eerste zone gelegen op het contour van de oude fabriek en zal een industrieel karakter krijgen, waarbij de relicten zichtbaar zullen worden. De oude muurcontouren zullen zichtbaar worden gemaakt door een beloopbare watergoot die tijdens regen het hemelwater bergt en laat infiltreren. De kolommen zullen een nieuwe innovatieve uitvoering krijgen, zo zouden deze elektriciteit of biomassa kunnen leveren. De verharding zal bestaan uit een CO2 neutrale verharding in grijze en cortestalen uitstraling. Hierbij is het belangrijk dat onder de verharding hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infiltreren. In deze verharding zal ook innovatieve elementen worden toegepast.

Hightech Innovatie Centrum

De tweede zone is gelegen buiten de contouren van de fabriek tot aan de kade. Hier zal het industriële wordt hierdoor getrokken. Het plein zal verhard worden met grote betonplaten waarin mogelijke innovatieve elementen zijn toegepast, daarnaast zal het water zichtbaar worden afgevoerd op het plein, waarna het wordt geborgen en geïnfiltreerd onder het maaiveld. Op het plein zal één centraal groen element komen door middel van een grootte boom. Fietspad, Het tweerichtingsfietspad zal langs de Hightech Plaza liggen. Het fietspad snijdt door het industriële karakter heen, omdat fietspad een directe verbinding moet blijven. De verharding zal bestaan uit lichtgevende verharding, waarbij geëxperimenteerd kan worden. Onder deze verharding zal hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infiltreren. Brug, De brug die vanaf het plein naar de overzijde van het Hoendiep zal een beweegbare draaibrug worden. Het brugdek zal energie opwekken dat gebruikt wordt bij het openen van de brug. Bij de brug zal een verlaagt terras komen waar bezoekers aan het water kunnen zitten.

Test Garden

De Test Garden zal een park zijn waar in een groene setting gerecreëerd kan worden. Het park zal een test locatie worden op beplanting die mogelijk fijnstof kunnen verminderen. Dit is ingedeeld in bomen, heesters en vaste planten. Beide beplantingsgroepen zullen een gescheiden locatie krijgen, hiervoor wordt er gekeken naar de historische relict op deze locatie. In deze zone heeft vroeger pulploods gestaan. Op de voormalige locatie waar de loods heeft gestaan zal het fijnstof onderzoek op bomen gaan plaatsvinden. Buiten deze contouren zullen de heesters en vaste planten een plek krijgen plaatsvinden. Het park wordt omsloten door het fietspad en het voetpad die gelegen zijn aan het Hoendiep.

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Bomen en fijnstof, Op de locatie waar de pulploods heeft gestaan zal het onderzoek naar bomen die fijnstof opnemen worden gedaan. Hierdoor zullen de boomsoorten afkunnen wijken en na het onderzoek worden verwisseld voor een andere boom soort. In dit stuk zullen geen verhardingsvlakken worden toegepast, als onderlaag zal er gras worden toegepast. Het hemelwater wat opgevangen wordt zal dienen voor de beregening van het onderzoek gedeelte. Heesters en vaste planten met fijnstof, Op de locatie buiten de contouren van de pulploods zal het onderzoek met heesters en vaste planten plaatsvinden. In dit stuk zullen verhardingsvlakken worden toegepast, waardoor er gemakkelijk door het park heen gelopen kan worden. Bij en op de ze verharding zullen zitelementen worden toegepast waardoor het verblijven wordt bevorderd. Door de verharding zal het stroken stramien meer zichtbaar zijn. De verharding zal bestaan uit CO2 neutrale verharding. De beplanting zal aangeplant worden in een stroken stramien. Fietspad, Het tweerichtingsfietspad ligt langs de test locatie en zal herkenbaar blijven, doordat deze overloopt vanuit de boulevard naar het station. Hierdoor zal het fietspad herkenbaar blijven en een goede en een veilige verbinding blijven. De verharding zal bestaan uit lichtgevende verharding, waarbij geëxperimenteerd kan worden. Onder deze verharding zal hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infiltreren of/en gebruikt kan worden voor de beregening van de test locatie. Voetpad, Het voetpad zal een vernieuwde kade rand krijgen waarbij het hemelwater zichtbaar wordt ontkoppeld. Langs dit voetpad zullen enkele zitelementen en plekken komen waar vaartuigen kunnen aanmeren. De verharding zal die elektriciteit opwekken, wat gebruikt zal worden in het Hightech Centrum. In de verharding zal een bomenrij (duurzaam) worden aangeplant met een boom uit de eerste grootte met een transparante kroon, de bomen de verharding moeten verdragen.

Stationsplein, Aan het einde of het begin van de boulevard is het stationsplein gelegen. Naast het station zal het plein nog een belangrijke verbinding krijgen met de wijken aan de zuidzijde van het spoor en het landschap. Er wordt een tunnel gecreëerd voor voetgangers en fietsers, waardoor het spoor veilig en snel gepasseerd kan worden. Het plein zal een belangrijk punt worden voor het energiezuinig vervoer richting het Hightech Centrum. Waardoor gebruikers op een makkelijke manier naar hun plek in het centrum worden gebracht. Het gehele plein zal een groene uitstraling krijgen en zal duurzaamheid en innovatie worden toegepast. Station, Het station zal een liggende glazen cilinder worden met twee perrons, die worden verbonden met een tunnel onder het spoor door. Deze tunnel zal ook de ingang zijn voor de ondergrondse fietsenstalling. Hierdoor zullen er geen los slingerende fietsen op het plein te vinden zijn. Bij deze stalling zal er een verhuur van fietsen, segway, oxboard en overige energiezuinige vervoersmiddelen worden verhuurd. Vanaf het perron kan er op het plein gekeken worden, in de glazen pui zullen diverse winkelruimtes en op in en uitstap plaats voor de taxi komen die zowel vanaf het plein en het perron toegankelijk zijn. Daarnaast zal het station met de nieuwste innovatie mogelijkheden worden uitgerust. Plein, Het plein zal een grote ruimte groene ruimte worden, onder de boomkronen zal er zicht zijn op de haven. De verharding zal magnetische zijn, wat betekend dat het mogelijk moet zijn dat je apparaten kan opladen als je er overheen loopt. Deze energie wordt opgewekt door de drukgevoelige verharding, tijdens het lopen worden de trillingen omgezet tot stroom. Daarnaast zullen er nieuwe innovatieve inpassingen de ruimte moeten krijgen. Onder de verharding zal hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infiltreren.

5.3 Aan de noordzijde van het plein ligt het fi etspad en het voetpad, die met de boulevard verbonden is. Fietsers die in de fi etsenstalling moeten wezen mogen over het plein heen rijden richting de stalling. Aan de westzijde ligt een fi etspad die de omliggende wijken en het landschap verbindt. Op het plein zullen diverse zitelementen komen die uitgevoerd zijn met de nieuwste innovatieve inpassingen. Het verblijf op het plein zal hierdoor aangenamer moeten worden. Naast de zitelementen zal er in de verharding bomen (duurzaam) worden aangeplant met een boom uit de tweede grootte met een transparante kroon. Daarbij zullen de bomen de verharding moeten verdragen. Het station zal omkaderd worden door bomen, voor het station zal een open plek komen waar geen bomen staan. Het station komt hierdoor prominent in beeld. Voetpad, Het voetpad wat gelegen is aan de haven zal een vernieuwde kade rand krijgen. Het hemelwater zichtbaar wordt ontkoppeld, hierbij zullen de vaartuigen in de haven geen hinder van ondervinden. De haven is vanaf dit voetpad toegankelijk richting de steigers. Het voetpad zal uitgevoerd worden een verharding die elektriciteit opwekt, wat gebruikt zal worden in het de haven. Fietspad, Het tweerichtingsfi etspad zal vanaf de boulevard door gaan ten noorden en ten westen van het plein. Het fi etspad zal een goede en een veilige verbinding zijn richting de stad en de omgeving. De verharding zal bestaan uit lichtgevende verharding, waarbij geĂŤxperimenteerd kan worden. Onder deze verharding zal hemelwater worden geborgen wat na van loop van tijd zal infi ltreren. In de bijlage is de plankaart op schaal toegevoegd.

Planlagen

In fi guur 5.4 zijn de deeluitwerking losgekoppeld in verschillende planlagen. De planlagen worden verder in deze paragraaf besproken.

Bebouwing

Bomen

Inrichtingselementen

Helofytenfilter

Beplanting

Infra

Water

Context deelgebied

Figuur 5.4: Deeluitwerking in planlagen Hightech Innovatie Centrum

Hightech Plaza Figuur 5.7: Solarroad

Test Garden Stationsplein

Figuur 5.5: Hoog innovatie gehalte

Figuur 5.8: Trillingen worden omgezet in elektriciteit

Figuur 5.6: Lager innovatie gehalte 36

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Figuur 5.9: Biologisch afbreekbare grondankers

5.3.1 Innovatie Innovatie is de belangrijkste factor op het Hightech Innovatie Centrum. De innovatie is verdeeld in twee zones: een zone met een hoog innovatie gehalte (figuur 5.5) en een zone met een lager innovatie gehalte (figuur 5.6).

Figuur 5.10: Water wordt zichtbaar afgevoerd (Hightech Plaza)

De zone met het hoge innovatie gehalte is gekoppeld aan de boulevard, de belangrijkste verbinding tussen de binnenstad en het Hightech Innovatie Centrum. Op de boulevard zijn alle elementen die worden toegepast gekoppeld aan Hightech Innovatie. Zo zullen er innovatieve verhardingsmaterialen worden toegepast en bij het aanplanten van een boom zal gedacht worden aan de duurzaamste verankering en is er ruimte om te experimenteren. Aan de boulevard zijn de drie innovatieve zones gekoppeld. Zo is de ‘Hightech Plaza’ een plek waar ontmoetingen en evenementen plaats vinden, de ’Test Garden’ is gericht op onderzoeken naar beplanting en zuurstof en de ‘Stationsplein’ is gericht op duurzaam transport. Bij een zone met het lagere innovatie gehalte zal de innovatie minder zichtbaar zijn. Maar wat er toegepast wordt is wel innovatief. Zo zal de verharding een bijdrage gaan leveren aan het milieu terwijl dit niet direct zichtbaar hoeft te zijn.

Figuur 5.11: Test Garden waar onderzoeken kunnen worden gedaan

Figuur 5.12: Stationsgebied met duurzaam transport Hightech Innovatie Centrum

5.3.2 Infra structuur Om het Hightech Innovatie Centrum goed te laten functioneren is de infrastructuur essentieel, zowel binnen het deelgebied als met de context. Context In figuur 5.13 zijn de verbindingen met de context weergegeven. Zo is te zien dat het Hoendiep nu optimaal gebruikt kan worden, dit door de verbetering van de vaarweg en het toepassen van de haven. Aan de zuidzijde is de N370 gelegen, de (vervuilende) autoâ&#x20AC;&#x2122;s rijden van deze rondweg de parkeergarage in of zetten mensen af. Op het Hightech Innovatie Centrum mogen geen vervuilende autoâ&#x20AC;&#x2122;s rijden en moeten dus parkeren in de parkeergarage. Aan de zuidwestzijde van het terrein is een station gelegen. Dit station staat in verbinding met Groningen en Leeuwarden.

Figuur 5.13: Verbindingen met de context van het deelgebied

Groen rijden In figuur 5.14 is het groen rijden weergegeven. Op het terrein is alleen een zelfrijdende taxi-systeem aanwezig die geen vervuiling veroorzaakt.. Mensen kunnen vanuit het station de parkeergarage en de Kiss & Ride plek makkelijk instappen op het taxi-systeem, dit zijn drie vaste opstappunten. Zij kunnen aangeven naar welke bestemming zij willen binnen het terrein en worden daarna naar de gekozen bestemming gebracht. Het taxi-systeem kan ook vanaf het terrein worden opgeroepen, waarna je wordt opgehaald en naar je bestemming wordt gebracht.

Figuur 5.14: Groen rijden door het toepassen van geen vervuilend taxi-systeem 38

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Voetgangers en fietsers In figuur 5.15 is te zien dat de voetgangers en fietsers via de boulevard, het station of het landschap het Hightech Innovatie Centrum binnenkomen. De boulevard (figuur 5.16) is de belangrijkste wandelen fietszone, deze staat namelijk in verbinding met het gehele innovatie centrum. Fietsers (zwarte lijnen) kunnen op bepaalde plekken komen, dit via aparte fietspaden die gecreĂŤerd zijn voor alleen fietsers. Onder de doelgroep fietsers vallen de fietsers, de segway en het oxboard die van het fietspad gebruik maken. Voetgangers (zwarte + grijze lijnen) kunnen over het gehele terrein wandelen. Aan elk profiel op het Hightech Innovatie Centrum is een wandelvoorziening gekoppeld. Samen met het taxi-systeem is het gehele gebied goed te bereiken.

Figuur 5.15: Fiets en wandel zones in het deelgebied

Figuur 5.16: Impressie van de boulevard, gezien vanaf de fiets Hightech Innovatie Centrum

5.3.3

Principe profielen

In deze paragraaf worden de voorkomende principe profi elen van de ‘Hightech Innovatie Centrum’ toegelicht. Daarnaast worden ook de toegepaste verhardingen benoemd. Technische uitwerking van de doorsnedes zijn in de bijlage toegevoegd. Boulevard vanuit de stad De boulevard zal vanuit de stad herkenbaar zijn en doorgaan tot het Hightech Innovatie Centrum. Enkele elementen zoals het fi etspad, de boomroosters en afwatering gaan door in het Hightech Innovatie Centrum. De verharding van het voetpad zal veranderen (bijlage 3). Toegepaste verharding: Voetpad Fietspad

- Betonstraatsteen, ‘Pure Olivijn’, grijs (4.) - Lichtgevende verharding (2.)

Figuur 5.17: Principe doorsnede, boulevard vanuit de stad (1:200)

Boulevard op Hightech Innovatie Centrum, hoge kade Het profi el aan de oostzijde van de boulevard heeft een verhoogde kade. Vroeger was dit een los en laad wal, deze zal gehandhaafd blijven en dienen om vaartuigen aan te meren. Deze kade is te bereiken door de trappen die in de kade zitten. De verharding is geheel innovatief. Er wordt elektriciteit opgewekt door zon en trillingen wat gebruikt wordt op het terrein. Het fi etspad zal bestaan uit lichtgevende verharding. De loopband dient om minder verkeersbeweging op het terrein te krijgen. Het hemelwater wordt zichtbaar afgevoerd richting het Hoendiep, een deel van het hemelwater zal ondergronds opgeslagen worden waarna het kan infi ltreren (bijlage 4 en 5). Toegepaste verharding: Voetpad(kade) Fietspad Voetpad(centrum)

- Solarroad (1.) - Lichtgevende verharding (2.) - Bewegende verharding (3.) Figuur 5.18: Principe doorsnede, boulevard op Higtech Innovatie Centrum met verhoogde kade (1:200)

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Boulevard op Hightech Innovatie Centrum, Hightech Plaza Het profi el bij de ‘Hightech Plaza’ zal geheel anders zijn en bestaan uit grote betonplaten met eventuele hightech innovaties die hier in toegepast worden. De betonplaten refereren aan de oude fabriek. De afwatering is hier minder zichtbaar doordat het via brede voegen de ondergrond zal infi ltreren. Aan de linkerzijde is een terras gecreëerd aan het water. Het fi etspad loopt geheel door en veranderd als enige niet op de ‘Hightech Plaza’. (bijlage 6). Toegepaste verharding: Terras aan kade Fietspad Hightech Plaza

- Betonplaten - Lichtgevende verharding (2.) - Betonplaten

Figuur 5.19: Principe doorsnede, boulevard op Hightech Innovatie Centrum ter hoogte van de Hightech Plaza (1:200)

Boulevard op Hightech Innovatie Centrum, gelijke kade Het profi el van de hoge kade gaat halverwege over in een gelijke kade, hierdoor wordt het voetpad aan de kade groter ervaren en zal ook elektriciteit opwekken. Het fi etspad bestaat zoals de gehele boulevard uit lichtgevende verharding. Aan de innovatie centrum zijde is een loopband en bewegende verharding toegepast. Tussen de verhoogde kade naar de gelijke kade, zal er een hoogte van ongeveer 90 cm moeten worden opgevangen. Dit zal gedaan worden op een lengte van 90 meter. De bebouwingen langs de boulevard zullen in de vloerpeilen enkele treden krijgen, hierdoor blijft de bebouwing toegankelijk. Dit zal buiten minimaal zichtbaar zijn (bijlage 7). Toegepaste verharding: Voetpad(kade) Fietspad Voetpad(centrum)

- Solarroad (1.) - Lichtgevende verharding (2.) - Bewegende verharding (3.)

Figuur 5.20: Principe doorsnede, boulevard op Higtech Innovatie Centrum met gelijke kade (1:200) Hightech Innovatie Centrum

Hightech Innovatie Centrum, zeefgebouw Het profi el wat gelegen is bij het oude zeefgebouw heeft aan één zijde het helofytenfi lter, aan de andere zijde wordt het gekaderd door het innovatie centrum. Vanaf het profi el is er zicht op de oude zeeffabriek. De strip bestaat uit het helofytenfi lter (links) waar een voetpad langs gelegen is. De dubbele rijbaan voor het taxi-systeem wordt omsloten door twee groenstroken. In deze groenstroken wordt een veldbloemmengsel toegepast, waardoor de taxi door een groene oase heen rijdt. Langs het innovatie centrum is ook een voetpad gecreëerd (bijlage 8). Toegepaste verharding: Voetpaden Rijbaan

- Bewegende verharding (3.) - Innovatief asfalt (6.)

Figuur 5.21: Principe doorsnede, Higtech Innovatie Centrum bij het zeefgebouw (1:200)

Hightech Innovatie Centrum, rijbaan en voetgangers Het profi el wordt gebruikt door de voertuigen van het taxi-systeem en de voetgangers. Vanaf de parkeergarage gelegen aan de zuidzijde is er direct zicht op de boulevard. Doordat het profi el aan twee zijdes wordt gekaderd door bebouwing. De strip heeft aan beide zijden een voetpad. Direct hieraan is de rijbaan gelegen, deze kan gebruikt worden als voetpad als er geen taxi’s rijden. Hierdoor is de rijbaan en het voetpad op een niveau gelegen. In het midden is een groenstrook met een veldbloemmengsel toegepast (bijlage 9). Toegepaste verharding: Voetpaden Rijbaan

- Bewegende verharding (3.) - Innovatief asfalt (6.)

Figuur 5.22: Principe doorsnede, Higtech Innovatie Centrum met rijbaan en voetgangers zone (1:200) 42

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Hightech Innovatie Centrum, fi etszone Het profi el voor de fi etszone heeft een eigen profi el ten opzichte van het taxi-systeem. Het zal gebruikt gaan worden door fi etsers, de segway en het oxboard. Het profi el is opgebouwd met voetpaden langs de bebouwing, daarnaast zijn de groenstroken met zuilbomen opgebouwd. Tussen deze groenstroken is het fi etspad gelegen. Fietsers en voetgangers zijn hierdoor gescheiden, waardoor er geen hinder ontstaat (bijlage 10). Toegepaste verharding: Voetpaden Fietspad

- Bewegende verharding (3.) - Betonstraatsteen, ‘Pure Olivijn’, grijs (4.)

Figuur 5.23: Principe doorsnede, Higtech Innovatie Centrum bij fietszone (1:200)

1. Solarroad

2. Lichtgevende verharding

3. Bewegende verharding

4. Betonstraatsteen met ‘Pure Olivijn’, kleur grijs

5. Betonstraatsteen met ‘Pure Olivijn’, kleur antraciet

6. Asfalt met leidingen voor opvang van warmte en kou Hightech Innovatie Centrum

5.3.4 Beplanting Bomen Het Hightech Innovatie Centrum heeft een duidelijk bomen structuur. Deze zijn gekoppeld aan de functie die horizontaal en verticaal georiënteerd zijn. De horizontale structuur bestaat uit de boulevard die aangeplant worden met Tilia cordata, de andere horizontale structuren bestaan uit Sophora japonica. De verticale structuur bestaat uit de voet en taxi zone die aangeplant worden met Amelanchier arborea ‘Robbin Hill’, deze staten zijn breder waardoor er een lossere groeivorm kan worden toegepast. De andere verticale structuur is de fiets zone. Hier zullen Carpinus betulus ‘Frans Fontaine’ worden aangeplant. Tussen de horizontale en verticale structuren zijn vier schakelzones. Twee schakelzones worden aangeplant met Gleditsia triacanthos ‘Skyline’, dit is het stationsgebied en de overgang bij de N370. In de zone van de Hightech Plaza zal één grote Platanus x hispanica als solitaire boom worden aangeplant. Bij de Test Garden zal een bomengroep worden aangeplant die geheel op het thema duurzaamheid zal worden gefocust.

Figuur 5.24: Bomen structuur, verdeeld in verschillende zones

Buiten het plangebied zullen enkele bomenrijen worden toegevoegd, waardoor het gebied meer gekoppeld wordt met de context. Dit gebeurt met Tilia europea, deze boom wordt voornamelijk gebruikt in de omgeving van het voormalige Suiker Uni Terrein.

Figuur 5.25: Tilia cordata toegepast als bomenlaan 44

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Figuur 5.26: Bomen in de Test Garden zullen in rijen worden aangeplant

Beplanting De beplanting is onderverdeeld in vier groepen; gras, veldbloemmengsel, heesters/vaste planten en helofytenfilter. Deze beplantingsgroepen zijn gekoppeld aan het gebruik en de functie. Het gras zal gebruikt worden op de horizontale structuren. Deze structuren zullen neutraal en rustig over moeten komen, omdat de focus gericht is op de hightech innovatie. Dit gras (strak gazon) zal een intensievere maaibeheer krijgen. De korte verticale structuren en het entree zullen uit ruiggras bestaan, dat betekend dat het gras een minimaal maaibeheer krijgt. Er zullen daardoor meer bloeiende grassen en kruiden te zien zijn zoals madeliefjes en paardenbloemen. De langere verticale structuren zullen ingezaaid worden met een veldbloemenmengsel. Deze stroken zullen door het jaar heen verschillende bloeiwijzen hebben doordat dit enkele keren per jaar gemaaid wordt. Figuur 5.27: Beplanting structuur onderverdeeld in gras, veldbloemmengsel, heesters/vaste planten en helofytenfilter

In de Test Garden zullen diverse heesters en vaste planten worden toegepast, dit is de enige zone op het terrein die andere beplanting heeft. De beplanting zal gericht zijn op innovatie. Om de oude relicten van het terrein komt een groot helofytenfilter. Hier zal het hemelwater worden opgeslagen en gezuiverd, dit zal ook toegepast worden op het grijze water en kan hierdoor weer hergebruikt worden.

Figuur 5.28: Strak gazon zal een intensief maai beheer hebben

Figuur 5.29: Verticale stroken uitgevoerd met veldbloemenmengsel Hightech Innovatie Centrum

5.3.5 Afwatering Het Hightech Innovatie Centrum krijgt ten opzichte van het voormalige Suiker Uni Terrein minder verharding. Dit was ook zichtbaar omdat er na regenval veel water bleef staan. Bij de nieuwe inrichting zal er daarom rekening moeten worden gehouden met de afwatering. Dit is onderverdeeld in het hemelwater (figuur 5.30) en grijs water (figuur 5.33). Beide zullen een eigen afwateringssysteem krijgen waardoor het water gescheiden kan worden afgevoerd. Hemelwater Het hemelwater zal in grote lijnen op het terrein zelf worden afgevoerd. In grote lijnen zal dit zichtbaar zijn door het gebruik van bijzondere waterelementen die op verschillende plekken op het terrein te zien zijn. Het hemelwater wordt afgevoerd vanaf de bebouwing, waardoor er geen hemelwater de gebouwen in kan stromen. De oude fabrieksmuren zullen nieuwe functie krijgen als grote watergoot waar veel water wordt in afgevoerd, hierdoor krijgt een oude lijn een belangrijke functie. Om de oude werkplaats en het zeefgebouw komt een groot helofytenfilter waar veel regenwater wordt opgeslagen, gezuiverd en hergebruikt of wordt afgevoerd naar het Hoendiep.

Figuur 5.30: Hemelwater afvoer principe

Figuur 5.31: Voorbeeld van zichtbaar hemelwater ontkoppelen 46

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Figuur 5.32: Rooster wat de lijn van oude bebouwing weer geeft

Grijs water Bij de bebouwing zullen er twee typen water worden afgevoerd: het hemelwater wat op de daken valt en het grijze water wat uit de bebouwing komt. Het hemelwater zal minder snel worden afgevoerd omdat de daken van de bebouwing het water langer vasthoud, door middel van een groen dak. Het overige water zal worden afgevoerd naar het helofytenfilter. Het grijze water wat uit de bebouwing komt zal worden gezuiverd in het helofytenfilter, daarbij zal het ook via een vergisten gaan waardoor er bio-energie ontstaat. Deze energie en het schone water zal hergebruikt worden op het terrein.

Figuur 5.33: Hemelwater en grijs water systeem van en uit de bebouwing

Figuur 5.34: Helofytenfilter wat het grijze water wordt gezuiverd

Figuur 5.35: Een groendak buffert veel hemelwater tijdens regen Hightech Innovatie Centrum

5.3.6 Inrichtingselementen De inrichtingselementen zijn onderverdeeld in verlichting/zitelementen en het taxisysteem/ fietsvoorzieningen. Verlichting en zitelementen Al de verlichting (figuur 5.36)op het hightech innovatie centrum is duurzaam. Wel is er onderscheid gemaakt tussen innovatie en duurzaamheid. Op de boulevard (dikke lijn) zullen bijzondere verlichtingselementen worden toegepast, die naast het verlichten ook zuurstof zuiveren door middel van algen. De overige verlichting (dunne lijnen) op het terrein zal gericht zijn op duurzaamheid qua energiegebruik, daardoor zal er veel led verlichting worden gebruikt. Op het terrein zullen diverse zitelementen worden geplaatst. Op de Boulevard, Hightech Plaza, Test Garden en Stationsplein zullen bijzondere zitelementen worden geplaatst. Deze zitelementen kunnen als test elementen worden gebruikt. In de verschillende elementen zullen ruimtes komen waar innovatie kan worden toegepast zoals bijvoorbeeld draadloos opladen of een biovergister.

Figuur 5.36: Verlichting in twee zones, beide gefocust op duurzaamheid

Figuur 5.37: Hightech lantarenpaal 48

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Figuur 5.38: Voorbeeld van een zitelement voor de Hightech Plaza

Taxi-systeem en fietsvoorzieningen Op het terrein zullen drie vaste opstap en uitstap punten (vlakken) komen voor het zelfrijdende taxisysteem (figuur 5.39). Deze zullen bij de parkeergarage, de Kiss & Ride en het station zijn. Daarnaast kan een taxi op het terrein worden besteld via de smartphone (stippellijn). Je wacht binnen tot dat de taxi er is waarna je naar je bestemming binnen het terrein wordt gebracht. De fiets is een belangrijk vervoersmiddel en zal daardoor goed gestald moeten worden. Binnen het terrein zijn enkele grote overdekte fietsenstallingen, zo zal er in het station een ondergrondse fietsenstalling komen. In de parkeergarage zal een grote voorziening komen om fietsen te plaatsen. Op het terrein zullen diverse fietsenstallingen komen, waar ook de elektrische fiets kan worden opgeladen. In de meeste gebouwen zullen ook ruimtes zijn waar de fietsen overdekt gestald kunnen worden.

Figuur 5.39: Taxi-systeem, met drie vaste open uitstap punten

Figuur 5.40: Opbergsysteem voor fietsen binnen de op te bergen

Figuur 5.41: Inpassen van stalling in de zelfde bebouwing Hightech Innovatie Centrum

Figuur 6.1: Uitwerking van de ‘Test Garden’, verschaald (in bijlage 11 op schaal)

Hoofdstuk 6

Test Garden Inleiding In dit hoofdstuk zal de Test Garden worden uitgewerkt. Dit aan de hand van verschillende elementen die in deze zone aanwezig zijn, zoals; de beplanting, de materialisatie, het zitelement en de afwatering. Voor deze uitwerking zal eerst het idee achter de Test Garden worden beschreven.

6.1

Visie Test Garden

De Test Garden is ĂŠĂŠn van de drie zones die aan de boulevard gelegen. De Test Garden zal een losliggende tuin worden die deels verweven wordt met de boulevard. Het gebied zal als proefcentrum worden gebruikt dat gericht is op de mogelijke innovatie met beplanting. Zo zou er fijnstof opgenomen kunnen worden dat gezuiverd wordt door de beplanting. Daarnaast zal het beleven een belangrijke rol moeten gaan spelen. De Test Garden zal onderverdeeld worden in twee zones, deze zones zijn gekoppeld aan een historische gebouw die hier in het verleden heeft gestaan. De zone waar het gebouw (pulploods) heeft gestaan komt een onderzoek naar bomen en fijnstof. Buiten de bebouwingslijnen komt een onderzoek naar heesters en vaste planten in combinatie met fijnstof opname. In deze zone zullen verhardingsstroken met zitelementen komen.

Figuur 6.2: Principe Test Garden Test Garden

Figuur 6.3: Impressie van de boulevard 52

Hightech Innovatie Centrum Groningen

6.2 Beplanting In deze paragraaf worden drie beplantingsplannen uitgewerkt in staalkaarten. Dit door middel van een visie, beplantingsplan en plantsoorten. In de bijlage zijn de technische uitwerking toegevoegd.

6.2.1 Boulevard De boulevard is de belangrijkste as op het Hightech Innovatie Centrum. Het is de verbinding met de stad die vol met hightech innovatie zit. Om deze innovatieve elementen goed zichtbaar te houden zal de beplanting op de boulevard een neutrale en overzichtelijke uitstraling moeten krijgen (zie figuur 6.3). Alles op de boulevard is tenslotte gericht op innovatie. De beplanting op de boulevard bestaat uit een groenstrook met daarin een dubbele bomenrij en een bomenrij in verharding, deze samen vormen een bomenlaan. Deze drie factoren zullen met elkaar verbonden moeten zijn en met elkaar een geheel vormen. De wandel en fiets boulevard zal vanuit de stad het Hightech Innovatie Centrum op gaan. Dit is de belangrijkste voet-/fietsverbinding aan de oostzijde van het plangebied. Mensen moeten de boulevard als visitekaartje gaan zien en ervaren dat zij op een unieke plek zijn aangekomen. De grootste ervaringen zullen gericht zijn op de hightech innovaties. De beplanting speelt hierbij een grote rol en moet hierdoor niet alle aandacht toe eigenen. De groenstrook zal rustig gaan overkomen en geen verticale barricades mogen veroorzaken. Dit zal bereikt worden door een lage vegetatie toe te passen. De vegetatie zal een verzorgde uitstraling moeten krijgen, die eens per jaar er uitspringt door middel van een bolgewas. De bomenlaan zal ervaren worden als een transparante tunnel, waardoor heen wordt gefietst. Dit zal bereikt worden door een boom met een half open kroon (kleine schaduwwerking, dus verkoeling) en een rond tot eironde kroon uit de eerste grootte. Belangrijk is dat de boom goed tegen verharding kan waardoor er geen verharding wordt opdrukt.

Soorten, De groenstrook zal een strak gazon worden. Er is gekozen om het gazon in te zaaien met mengsel ‘Parken 1’ (firma: Limagrain). Het mengsel kan toegepast worden in zon en schaduw plekken, daarnaast heeft dit mengsel een goede zomer- en winterbetreding door de combinatie van Engels raaigras en veldbeemdgras. Het gazon zal intensief beheerd worden, dit betekend dat het 20 à 25x per jaar gemaaid moet worden. In het voorjaar zal er een accent worden gelegd in de groenstrook door middel van bollen. Er is gekozen voor Narcissus ‘February Gold’. De narcis heeft een goudgele bloem, bloeit in maart en wordt rond de 25 cm hoog. Een voordeel aan de narcis is dat het bloeit voordat de bomen uitlopen. De narcissen zullen bij de eerst maaibeurt mee gemaaid worden, omdat de narcissen dan al zijn uitgebloeid. Voor de bomen in de groenstrook en de verharding is er gekozen voor de Tilia cordata. Deze boom komt uit de zelfde bomen familie (Tilia) die veel is toegepast in de stad Groningen. De boom heeft een half open en eironde kroon. Belangrijk bij deze boom is dat deze goed in de verharding kan, waardoor de verharding niet wordt opgedrukt. Door de plantafstanden (zie bijlage 12) zullen de boomkronen niet in elkaar gaan groeien, waardoor de laan transparant blijft. Het onderhoud zal in de eerste jaren voornamelijk het opkronen van de boom zijn tot de 4 meter is behaald, daarnaast zal elk jaar gekeken moeten worden naar eventuele ziektes.

Aanleg, Voor de aanleg van de groenstrook zal een cunet moeten worden gemaakt waar teelaarde (laagdikte 800mm) wordt toegepast. De onderste laag zal gemengd moeten worden met de bestaande grondslag. Door het toevoegen van teelaarde zal de beplanting beter groeien. Het zaaibed voor het gras zal egaal, fijn en kruimelig moeten zijn. Zaaien in het voorof najaar moet gebeuren bij voldoende temperatuur en bodemvocht. De Narcissen zullen in het najaar aangeplant moeten worden. De laagdikte van 800mm is voldoende voor het aanplanten van de bomen in de groenstrook. Deze informatie is verwerkt in bijlage 5 waar het principe profiel is weergegeven met de plantafstanden van de bomen. De bomen in de verharding hebben meer aandacht nodig, omdat deze opgesloten wordt door verharding. Zo zal er bomen grond moeten worden toegepast. Deze zal geheel onder de verharding aan de kade zijde worden aangebracht tot een diepte van 100cm. Totaal zal dit 18 M3 per boom zijn, dit is voldoende voeding voor de aankomende 30 à 40 jaar. Daarnaast zal er een beluchting worden toegepast, hierdoor krijgen de diepe wortels extra lucht wat de groei verbeterd. De boom zal ondergronds worden verankerd; dit door middel van een duurzaam afbreekbaar systeem (bijlage 5). Boven het plant vak zal een boomrooster worden toegepast (bijlage 13), die de zelfde uitstraling heeft als de putdeksels. De grondlaag onder het boomrooster zal afgedekt worden met een split, waardoor onkruid wordt tegen gegaan.

Test Garden

Figuur 6.4: Impressie van de Test Garden 54

Hightech Innovatie Centrum Groningen

6.2.2 Test Garden De Test Garden (bijlage 15) is een tuin waar proeven worden gedaan op beplanting die bijvoorbeeld fijnstof uit de lucht halen of soja olie produceren. Deze proeven zullen op bomen, heesters en vaste planten worden getest. De beplanting zal in groepen worden aangeplant om zo eenheid te houden en waar nodig kan er informatie worden verstrekt. De bomen zullen in een apart veld komen te staan los van de heesters en vaste planten. Onder deze bomen zal een egale ondergrond komen van gras. Andere plantingen zullen geen voeding wegnemen. De heesters en vaste planten zullen aangeplant worden in diverse vakken, die gekoppeld zijn aan het verhardingsstramien. Vanuit de boulevard zullen de eerste vakken gekoppeld worden aan de boulevard en ingevuld worden met gras. Aan de zuidzijde van het voetpad komen de heester en vaste planten vakken, hierdoor wordt de boulevard en de test garden samengeweven. In de beplantingsvakken zal er een afwisseling van de beplantingssoorten en hoogtes zijn. Er worden daardoor ruimtes gecreëerd waar mensen kunnen zitten. Er zal rekening moeten worden gehouden met blad houdende en blad verliezende beplanting om in de zomer en in de winter ruimtes te houden. Doordat de beplanting in vakken wordt aangeplant kan er makkelijk gewisseld worden van beplanting. Soorten, De eerste proef op bomen zal gedaan worden op Betula pendula, er wordt ingeschat dat de Betula efficiënt is in het opvangen van fijnstof. Dit kan tussen de 100-500 gram per jaar per boom zijn. Dit hangt af van de klimaatomstandigheden en het groeiseizoen. Tijdens de proef periode zullen de bomen in de gaten gehouden worden op ziektes en de opname van fijnstof. Het gazon onder de bomen zal ingezaaid worden met mengsel ‘Parken 1’ (firma: Limagrain) en zal extensief beheerd worden, dit betekend dat het 10 à 15x per jaar gemaaid moet worden, hierdoor ontstaat ruiggras. De beplantingsvakken zijn onderverdeeld in heester en vaste planten vakken. In het heester vak zal

de Osmanthus burkwoodii (blad houdend) en de Hypericum ‘Hidcote’ (blad verliezend) worden aangeplant. Deze heesters zullen redelijk tot goed fijnstof opnemen. In de vaste planten vakken zullen Astilbe (A) ‘Bressingham Beauty’, Carex buchananii, Lupinus angustifolius, Miscanthus sinensis ‘Silberfeder’ en Rosmarinus officinalis. Deze vaste planten zijn redelijk tot goed in het opnemen van fijnstof, uitgezonderd de Lupines die voor soja olie zorgt. De beplanting van de heester en vaste planten vakken verschillen per soort; zo zal de Osmanthus jaarlijkse terug gesnoeid worden tot 120cm vanaf maaiveld, de Hypericum zal om de 3 jaar terug moeten worden gezet. De Astilbe, Carex en Miscanthus zullen in het voorjaar moeten worden afgemaaid. Hierdoor wordt de groei bevorderd. De Lupinus moet jaarlijks in het voorjaar worden ingezaaid en zal rond half september worden geoogst. De twijgen van de Rosmarinus moet elk voorjaar 1/3 worden terug geknipt om de groei(vorm) te bevorderen.

Aanleg, Voor de aanleg van de testgarden zullen er cunetten moeten worden gemaakt waar teelaarde (laagdikte 800mm) wordt toegepast. De onderste laag zal gemengd moeten worden met de bestaande grondslag. Door het toevoegen van teelaarde zal de groei van de bomen, heesters en vaste planten bevorderd worden. Het zaaibed voor de gazon zal een egaal, fijn en kruimelig moeten zijn. Zaaien in het voorof najaar bij voldoende temperatuur en bodemvocht. De bomen zullen aangeplant worden met boompalen Ø 6cm op heuphoogte die na 2 jaar verwijderd dient te worden. De plantafstanden, locaties en de totale beplantingslijst met kwaliteitseisen zijn weergegeven in bijlagen 14 en 16.

Bloeimaanden Soort:

J F M A M J J A S O N D Standpl.

H. in cm

Hypericum ‘Hidcote’

Z | HS

120

Osmanthus burkwoodii

Z | HS

100

Astilbe (A) ‘Bressingham Beauty’

Z | HS

50-75

Carex buchanani

Z | HS

25-50

Lupinus angustifolius

Z | HS

30-60

Miscanthus sinensis ‘Silberfeder’

Z | HS

180-200

75-100

Rosmarinus officinalis Z = Zon

| Geel

| Grijs

HS = Halfschaduw

| Violet | Blauw

| Wit | Creme

| Roze

Tabel 6.1: Bloeimaanden van toegepaste beplanting ‘Test Garden’ (Herwig, 2011) Test Garden

Figuur 6.5: Impressie van een innovatief zitgroep bestaand uit vier elementen. Uitgevoerd met algengroei en zonnepanelen 56

Hightech Innovatie Centrum Groningen

6.3 Zitelement In de Test Garden zijn verschillende innovatieve zitgroepen gecreëerd. Deze zijn gesitueerd op de verharding tussen de heester en de vaste planten. De locaties van deze zitelementen zijn weer gegeven in de uitvoeringstekening (bijlage 15). Hierbij is rekening gehouden met de soort en de hoogte van de beplanting, waardoor er open en gesloten zitgroepen ontstaan. De zitelementen zullen in groepen van 2 tot 6 geschakelde elementen worden geplaatst. De elementen zullen in het stramien van de verharding worden geplaatst. De maatvoering van één element is gevormd aan de grote van de verharding, waardoor er één geheel ontstaat. Het formaat van één steen is 1500x550 mm.

kunnen worden (zie technische tekening bijlage 17). In het element komt een ruimte waar de innovatie kan worden geplaatst, deze zal vanaf de bovenzijde te bereiken zijn door middel van een glazenplaat van gehard glas in een matte uitvoering. Dit zal de standard zit afwerking zijn. Bij een zitelement met zonnepanelen zullen de zonnepanelen in plaats van glas de zitting zijn. De afmeting van één element zal 1500x550x450 mm zijn.

Naast dat het een zitelement is moet er ook ruimte zijn om innovatie te kunnen verwerken. Zo moet er bijvoorbeeld een zonnepaneel of algengroei in geplaatst kunnen worden. Waarbij de opgewekte stroom direct kan worden gebruikt, doordat er draadloos opgeladen kan worden. Om dit te kunnen plaatsen zal er een ruimte moeten worden gemaakt in het element waar de techniek kan worden geplaatst. Er zijn twee belangrijke eisen; het element moet functioneel zijn op innovatie gebied en moet comfortabel zitten met een goede zithoogte. De zitelementen zullen gemaakt worden van zelf verdichtend beton. Dit beton moet afkomstig zijn van het voormalige Suiker Uni Terrein wat gerecycled wordt aan de overzijde van het Hoendiep tot nieuwe uitgangsmaterialen. De elementen zullen een antracieten kleur krijgen, dit wordt gedaan door een kleurstof toevoegen in het verwerkingsproces. De hoeken van de zitelementen zullen een ronde vellingkant krijgen, waardoor het mee loopt met je knieholte. Doordat deze vellingkant toe wordt gepast zullen er twee type zitelementen moeten worden gemaakt. Eén element zal aan een korte zijde geen vellingrand krijgen en één element zal aan beide korte zijde geen vellingrand waardoor de elementen geschakeld

Figuur 6.6: Zitelementen met algen op de Test Garden Test Garden

Figuur 6.7: Waterelement in de kade van de boulevard, gezien vanaf het waterkant 58

Hightech Innovatie Centrum Groningen

6.4 Afwatering Het ontkoppelen van hemelwater wordt in de toekomst alleen maar belangrijker. Dit door de toename van piekbuien waarbij in korte tijd veel water valt. In de Test Garden als op het gehele Hightech Innovatie Centrum zal hemelwater zoveel mogelijk moeten worden afgekoppeld. Dit zal gedaan moeten worden door buffers te maken die het water tijdens piekbuien opvangen en daarna laat infiltreren. Het riool zal daardoor minder belast worden en zal het relatief schone hemelwater niet wordt vermengt met grijs water. De kosten om het water te zuiveren zullen hierdoor afnemen worden. Het hemelwater zal op het Hightech Innovatie Centrum deels zichtbaar en deels onzichtbaar worden ontkoppeld. Aan de boulevard zal het hemelwater zichtbaar worden ontkoppeld door middel van een waterelement in de kade, het element moet een bijzonder zijn wat refereert naar het verleden dat tijdens weinig en veel water functioneel moet zijn.

Het gedeelte buiten de boulevard zal onzichtbaar worden ontkoppeld van hemelwater. Het water zal gebufferd worden in infiltratie boxen onder de verharding en het grote helofytenfilter. Het water zal via straatkolken de infiltratie boxen ingaan. Het moment tussen het afvoeren naar de infiltratie box zal een bijzonder herkenbaar element moeten worden, die gekoppeld is aan het waterelement. Waterelement Het waterelement zal een bijzonder element zijn dat refereert aan het verleden. In het onderzoeksrapport ‘Gebiedstyperende duurzame oevers’ (Bosma, Plug, & Hoogendoorn, 2015) is beschreven dat het mogelijk is om water aftekoppelen op een naastgelegen watergang. De capaciteit van het te bergen water hangt af van het typewatergang.

het in verbinding staat met het stroomgebied en kan daardoor een behoorlijke waterafkoppeling weerstaan. Een waterelement zal rond de 250 m2 verharding moeten afkoppelen van water. Tijdens extreme piekbuien kan er +/- 20 mm watervallen per m2, per kwartier (Wikipedia, 2015). Dat betekend dat één waterelement in een extreme piekbuien 5.000 liter water moet verwerken binnen een kwartier (+/- 330 liter per minuut). Suiker was het product dat vanaf het Suiker Uni terrein verder de wereld in ging. Het product suiker ging in de vorm van (suiker)klontjes in een verpakkingen weg. De verpakking van de suikerklontjes (figuur 6.8) krijgt een belangrijke rol in de kade en zal omgevormd worden tot een element.

Het Hoendiep waar de boulevard aan gelegen is, is een lineair water (kanaal). Dat betekend dat

Figuur 6.8: Idee van een suikerklontjes doos, wat refereert aan de Suiker Uni Test Garden

Het waterelement zal een opengevouwen suikerklontjes doos zijn, het water komt via de voorzijde van de verpakking in en wordt via de verpakking geloosd op het Hoendiep. Tijdens piekbuien zal het water over de bovenzijde van de verpakking kunnen stromen, dit is de overstort om te voorkomen dat het water over de kade heen stroomt. Voor de kade ligt een watergoot waar het water wordt opgevangen en richting het waterelement wordt begeleid. Het waterelement bestaat uit drie onderdelen (figuur 2.4) de inlaat (doosje suiker), doorvoer (in kade) en de spuwer. In bijlage 18 is de maatvoering beschreven. Het element wordt gemaakt van cortenstaal met een dikte van 5 mm, dit refereert naar de oude suiker fabriek.

Figuur 6.9: Waterelement vanaf de voorzijde

Figuur 2.12: Element vanaf Hoendiep zijde gezien

Figuur 6.10: Waterelement gezien vanaf de kade

Figuur 2.13: Element zal voor het betonstorten zijn geplaatst

Figuur 6.11: Voor het waterelement ligt een goot om het water geleiden

Figuur 2.14: Element zal uit drie delen bestaan

De doorvoer zal geen rooster krijgen waardoor het waterelement vanaf de voorzijde zal hierdoor de invoer niet worden belemmerd door bladval. Bij de overstort en de spuwer is er opgelet dat het water niet over de muur heen stroom, doordat het cortenstaal een stuk doorloopt. Hierdoor zal er geen aanslag en/of water strepen op de kademuur ontstaan.

Hightech Innovatie Centrum Groningen

Putdeksels, Het water wat onzichtbaar wordt gebufferd krijgt bij het afvoeren op maaiveld hoogte een bijzonder element. Het deksel van de straatkolk zal net als het waterelement refereren naar het verleden. Het deksel zal gerelateerd moeten zijn aan het waterelement in de kade. In de kade is de verpakking van de suikerklontjes het idee geweest, in deze verpakking zitten suikerklontjes. De afdrukken van de suikerklontjes zullen worden verwerkt in het deksel. Op het Hightech Innovatie Centrum komen drie verschillende straatkolken (figuur 2.15) in de afmeting 200x500 mm, 300x450 mm en 250x250 mm. In de deksels komen twee verschillende maaswijdtes, dit heeft te maken met het afvoeren van het water. De eerst maaswijdte is 10x10 mm, de tweede 20x20 mm. De putdeksels wordt net als het waterelement en de boomrooster gemaakt van cortenstaal er ontstaat hierdoor een familie in deze inrichtingselementen. Het cortenstaal zal een dikte van 20 mm hebben. De maaswijdtes worden door middel van een lasersnijder gemaakt. In bijlage 19 technische tekening van de putdeksels en onderbouw.

Figuur 2.15: De drie type putdeksels (schaal 1:10) Test Garden

Figuur 7.1: De Boulevard die deels in de kostenraming is berekend

Hoofdstuk 7

Kostenraming Inleiding In dit hoofdstuk zal de kostenraming worden uitgewerkt. Het hoofdstuk is onderverdeeld in een grondbalans en kostenraming. Bij beide paragraven horen diverse bijlagen waarna verwezen wordt voor meer informatie.

Kostenraming

7.1 Grondbalans De berekening in tabel 7.1 is een grondbalans van een deel van de boulevard met een lengte van 40 m1. Dit deelgebied is te zien in bijlage 18 en 19. In de grondbalans is verdeeld in drie situaties: - Is verharding blijft verharding - Is verharding wordt beplanting - Is verharding wordt bomengrond In de grondbalans is te zien dat er veel zand voor zandbed moet worden afgevoerd. Dit bedraagt 342 m3 op het profiel met de lengte van 40 meter. De plek is nu geheel verhard waardoor het aftevoeren getal erg hoog is. Er moet een goed groeiklimaat worden gecreĂŤerd om de bomen en het gazon optimaal te laten groeien. Dit is ook terug te zien in het aan te voeren teelaarde/bomenzand.

Opp. m2

Situatie

540

Is verharding blijft verharding

320

140

Straatlaag/betonfundering verwijderen 0,30 m

Straatlaag aanvullen met straatlaag +/- 5 cm

Afvoer

Aanvoer

162 216

Is verharding wordt beplanting -

Afgraven zand voor zandbed +/- 0,80 m

Aanvullen teelaarde +/- 0,90 m

256 288

Is verharding wordt bomengrond -

Afgraven zand voor zandbed +/- 1,00 m

Aanvullen bomenzand +/- 1,00 m

140 140

Overzicht Aan te vullen zand voor zandbed Af te voeren zand voor zandbed

558

Aan te voeren zand voor zandbed

-342

Aan te vullen van teelaarde/bomenzand

428

Af te voeren grond

Aan te voeren teelaarde/bomenzand

428

Tabel 7.1: Grondbalans van 40m1 boulevard 64

Hightech Innovatie Centrum Groningen

216

7.2 Kostenraming Raming-DO Deelgebied 10

Afwatering

€ 6.022,00

Betonnen kademuur

€ 4.120,00

Verharding

Planten van bomen

Groenstrook

€ 5.162,00

Aanbrengen terreinmeubilair (verlichting)

€ 3.712,00

Rolpad in werkgemonteerd

€ 46.360,00

Infiltratie units

€ 30.480,00

€ 134.745,00 € 24.552,00

Voor een deel van de boulevard zie bijlage 18 is een kostenraming gemaakt. In tabel 7.2 is de kostenraming in hoofdlijnen weergegeven, de totaal uitgewerkte kostenraming is te vinden in bijlage 20. De kostenraming is gebaseerd op een oppervlakte van 1000 m2 en komt op een bedrag van € 320,00 per m2 uit. Dit bedrag is alleen van toepassing op de boulevard. De kosten van de inrichting buiten de boulevard zullen een minderprijs hebben op de m2 prijs. Dit door het gebruik van andere materialen, op de boulevard zijn vooral hightech innovatieve materialen gebruikt. Een deel van deze materialen zal ook geld gaan opleveren voor het plangebied.

+ Subtotaal

Staartposten

€ 255.153,00

€ 62.236,72

Subtotaal Staartposten

€ 255.153,00 € 62.236,72 +

Totaal deelgebied

€ 317.389,72

Aantal m2 deelgebied

1000 /

Kosten per m2

€ 317,39

Tabel 7.2: Kostenraming in hoofdlijnen Kostenraming

Figuur 8.1: Masterplan (mosaic) Hightech Innovatie Centrum

Hoofdstuk 8

Conclusie

Met het nieuwe masterplan voor het voormalige Suiker Uni Terrein heeft Groningen weer een nieuwe economische motor. Het ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ zal voor veel Groningers werkbieden, waardoor de leegloop van Groningen zal stagneren. Op het ‘Hightech Innovatie Centrum’ is er een duidelijke functie gecreëerd, op gebied van innovatie en duurzaamheid. Het masterplan zal ruimte bieden voor het onderwijs, de ondernemers en de onderzoekers. Veel van de historische relicten van het voormalige Suiker Uni Terrein zijn behouden zoals; het zeefgebouw, de werkplaats en de schoorsteen. Deze hebben een nieuwe functie gekregen in masterplan. Daarnaast zijn enkele elementen als de oude kademuur en de bebouwingslijn van de voormalige fabriek als zichtbare elementen terug gebracht. De bereikbaarheid van het terrein is voor de voetgangers en fietsers is geoptimaliseerd. Zo zijn twee grote knelpunten door middel van een tunnel weg genomen, waardoor het gebied veilig te bereiken voor deze doelgroepen. Daarnaast zijn er nog andere functies toegevoegd op het terrein om het zo CO2 neutraal te kunnen houden. Het ‘Hightech Innovatie Centrum Groningen’ zal na een investering weer winstgevend worden. Er is ingespeeld op de toekomst visie van de gemeente Groningen. Door Groningen een kennis te laten blijven zullen veel studenten en (startende-)ondernemers zicht gaan vestigen in Groningen. Ook zullen de ontwikkelingen op het hightech innovatie centrum hierbij een belangrijke rol spelen.

Conclusie

2025 ‘Hightech Innovatie Centrum’ wordt weergegeven op kaarten, het‘Metropool van het Noorden’ (Apple Kaarten, 2025)

Begrippenlijst

Pulp, Als veevoeder gebruikt moes van suikerbieten (van Dale) Bestaat uit fijngemaakt plantaardig materiaal. Bietenpulp blijft na de suikerwinning uit suikerbieten over en is een stof, die meestal in gedroogde vorm, wordt verkocht als veevoer. (Wikipedia, 2013) Hydro-elektrische energie, Is de energie die opgewekt kan worden uit waterkracht. Door stromend of vallend water langs een waterrad te laten lopen, wordt dit rad in beweging gebracht. (Duurzame Energiebronnen, 2014)

Top-down, Is een methode die begint met het bepalen van algemene principes en eindigt met de details. Het tegengestelde is bottom-up. Dit is het ontwerpen van een product of software ‘van onder naar boven’. Men begint met de meer technische details en gaat dan ‘naar boven’ naar de meer abstracte eigenschappen van het product of programma. Ondanks dat de genoemde methoden tegengesteld aan elkaar zijn, kunnen ze toch samen worden toegepast. (Wikipedia, 2015)

Begrippenlijst

Literatuurlijst Apple Kaarten. Apple Inc., USA. CBS. (2015, juni 6). Arbeidsdeelname 2014. (Centraal Bureau voor de Statistiek) Opgeroepen op juni 6, 2015, van CBS: http://statline.cbs.nl/ Statweb/publication/?DM=SLNL&PA=82208NED &D1=11-12&D2=0&D3=5-16&D4=l&VW=T

file/Actueel%20beeld%20campussen%20in%20 Nederland(1).pdf Darthuizer. de 500 beste planten voor het functioneel groen. In B. Darthuizer, de 500 beste planten voor het functioneel groen. Leersum, Nederland: nvt.

CBS. (2015, juni 6). Bevolkingsontwikkeling. (Centraal Bureau voor de Statistiek) Opgeroepen op juni 6, 2015, van CBS: http://statline.cbs.nl/Statweb/ publication/?DM=SLNL&PA=37230ned&D1=017&D2=5,17,19,57,79,266&D3=165-167,169-172&VW=T

Gemeente Deventer. (2012, mei 23). Kwaliteitseisen aan beplanging. Opgeroepen op juni 10, 2015, van Openbare ruimte Deventer: http://pveopenbareruimte. deventer.nl/groen-en-spelen/groenvoorzieningen/ groenvoorzieningen/kwaliteitseisenplantmateriaal-2012.pdf.

Centre of expertise water technology. (2015). Onderzoeks thema’s. (CEW, Producent) Opgeroepen op mei 15, 2015, van CEW: http://www.cewleeuwarden.nl/wie-zijn-wij

Gemeente Groningen. (2013, december 17). Algemene informatie Suikerfabriek. Opgeroepen op maart 2015, van Gemeente Groningen: http:// gemeente.groningen.nl/suikerfabriek

Gemeente Groningen. (2009). Stad op scherp. Structuurvisie 2008 - 2020 . Dienst RO/EZ . Groningen: Gemeente Groningen.

Gemeente Groningen. (2015, februari 24). Suikerfabriek. Opgeroepen op februari 28, 2015, van gemeente groningen: http://gemeente.groningen.nl/suikerfabriek

Herwig, M. (2011). Tuinplantenencyclopedie op kleur. In M. Herwig, Tuinplantenencyclopedie op kleur (Achtste druk ed.). Utrecht, Nederland: Kosmos Uitgevers B.V.

Janson, T., & Janssen, J. (2006). Boomsoorten en gebruikswaarde. In Stadsbomen Vademecum 4 (4e editie ed.). Arnhem, Nederland: IPC Groene Ruimte.

Dubbeling, M., & Meijer, M. (2010). Duurzame stedenbouw. In M. Dubbeling, & M. Meijer, Duurzame stedenbouw, The next step. Uitgeverij Blauwdruk.

KWS Infra. (sd). Duurzame asfaltrecycling. (KWS Infra bv.) Opgeroepen op mei 5, 2015, van volker wessels: http://www.volkerwessels.com/dynamics/modules/ SFIL0200/view.php?fil_Id=332474

Pötz, H., & Bleuze, P. (2012). Groenblauwe netwerken. In H. Pötz, & P. Bleuze, Groenblauwe netwerken voor duurzame en dynamische steden (D. Sherwood, R. Bradley, G. Forno, & M. Stuip, Vert.). De Vrije Uitgevers. Bomenstichting. (2004, december). Bomen en fijnstof. Opgeroepen op mei 2015, van AVN: http://www.avn. nl/upload/documents/bomen/Bomen%20en%20welzijn. pdf Buck, R. (2012, november 22). Actueel beeld campussen in Nederland. (Buck Consultans International) Opgeroepen op mei 2, 2015, van BCI Global: http://www.bciglobal.com/data/

Limagrain. (2015). Gazons. Opgeroepen op juni 1, 2015, van Limagrain: http://www.limagrain.nl/web/Gazons/ Gazons.htm

Oud beton slim hergebruiken. (S. C. Consultancy, Producent) Opgeroepen op mei 5, 2015, van bouwwereld: http://www.bouwwereld.nl/nieuws/ oud-beton-slim-hergebruiken/ Tonneijck, F., & Kuypers, V. (2006). Bomennieuws lente 2006. Bomen stichting. nvt. Vakgroep (ceviele) techniek. (2013). Diktaat materialisatie. Van Hall Larenstein, Ceviele techniek. Velp: VHL. Vakgroep (civiele) techniek. (2011). Diktaat materialisatie. Van Hall Larenstein, (civiele) techniek. Velp: VHL. Zimmermann, A. (2008). Constructing Landscape. In Constructing Landscape. Materials, Techniques, Structural components (2e editie ed.). Spain: ActarPro. Bosma, T., Plug, M., & Hoogendoorn, M. (2015). Gebiedstyperende duurzame oevers. Van Hall Larenstein, Tuin- en landschapsinrichting, Tuinarchitectuur. Velp: Ploeg MTM. Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie. (sd). Kennisportaal Ruimtelijke Adaptatie. Opgeroepen op mei 2015, van Ruimtelijke adaptatie: http://www.ruimtelijkeadaptatie. nl/nl/ PUTkast. (2015). De marktpleider voor uw ondergrondse technische kasten. Opgeroepen op juni 12, 2015, van PUTkast: http://putkast.nl

Limagrain. (2012). Veldbloemen. Opgeroepen op juni 1, 2015, van Limagrain: http://www.limagrain.nl/web/ Begroening/Veldbloemen-1.htm

Suiker Uni. (2015). Suiker Uni . Opgeroepen op juni 2015, van Suiker Uni: http://www.suikerunie.nl/Locaties.aspx Van Gilse. (2015). Suikerklontjes. Opgeroepen op juni 2015, van Van Gilse: http://vangilse.nl/produkt/ suikerklontjes/

Rehwinkel, J. (2013, september 25). Gemeenteraad 2509-2013. Opgehaald van Politiek Archief: http://www. politiekarchief.nl/vergadering/30088/

Wikipedia. (2015, juni 03). Regen (neerslag). Opgeroepen op juni 12, 2015, van Wikipedia: https:// nl.wikipedia.org/wiki/Regen_(neerslag)

Schenk Concrete Consultancy. (2014, november 19).

Begrippenlijst: Wikipedia. (2013, maart 12). Pulp (organisch). Opgeroepen op mei 20, 2015, van Wikipedia: https:// nl.wikipedia.org/wiki/Pulp_(organisch)

Illustraties: Actueel, A. RTR26SYP. Algen.

Wikipedia. (2015, mei 9). Top-down en Bottum-up. Opgeroepen op maart 2015, van wikipedia: https://nl.wikipedia.org/wiki/ Top-down_design_en_bottom-up_design

Berghege, B. NIOO-KNAW. NIOO-KNAW - Wageningen. Wageningen, Nederland.

Duurzame Energiebronnen. (2014). Hydro elektrische energie. Opgeroepen op juni 5, 2015, van duurzame-energiebronnen: http://www.duurzameenergiebronnen.nl/hydro-elektrische-energie.php

Akkerwijzer. 0b2ed3bc8. Akkerwijzer.

Berlag, H. Central Station Design Options. 01_Still_Fast_ Chagingr.ashx. Siemens. Bio lamp. 4627b0785eb3a62ff54bc096e4c04fb4. Boom, D. gmp_01. GMP. Chemie, A. Kweken algen inbasine. Agro Chemie. Greenery, T. OPVANG VAN REGENWATER. opvang-vanregenwater-2-772x511. Verse Oogst. Helder, G. d. Wie zoekt mee naar zwanenbloem, groene kikker en snoek? onderzoek-lnh. Gemeente den Helder, Den Helder. Jonker-ur. Groendak. Groendak Mâ&#x20AC;&#x2122;laan 296 (3). Paro-Dora. Paro-Dora_Turin. Paro-Dora_Turin. Landzine. com. Roosengaade, D. Lichtgevende verharding. 28e9a70b98a2a27ad5d084b6688c182e. Spired, E. Zee Container. woning-zee-container-Port-aBach-607x410. Eye Spired. TStation. Solution 1. tbike_01. tumblr. tumblr_mc60mggM5t1qj9fbfo1_500. UR, W. Test velden. WUR, Wageningen. Veldbloemen mengsel 1B. cd196e9c-9748-462a-912ef5e378569ed7_1a 2e jaar (29). Limagrain. Water zichtbaar ontkoppelen. 5e91af18a82b827a105007575d78fdc7. n.v.t. Westergasfabriek. 09_0000297. Knowlton School, Amsterdam, Nederland. Literatuurlijst

Hightech Innovatie Centrum Groningen