Het benutten van hemelwater - Sjoerd Wissing en Tom Bosma by Tuin- en Landschapsinrichting

Het benutten van hemelwater Binnen het particuliere perceel

Colofon Auteurs Tom Bosma (B&W Adviseurs) Sjoerd Wissing (B&W Adviseurs) Opdrachtgever Van Hall Larenstein Titel Het benutten van hemelwater Binnen het particuliere perceel Studie Van Hall Larenstein te Velp Tuin- & Landschapsinrichting Realisatie tuin- en landschapsinrichting Afstudeeronderzoek, leerjaar 4 Begeleiders Van Hall Larenstein Laura Tanis Datum van publicatie Juni 2014

Het benutten van hemelwater

Binnen het particuliere perceel B&W Adviseurs

Voorwoord Beste lezer, Voor u ligt het afstudeeronderzoek dat ingaat op het benutten van hemelwater binnen het particuliere perceel. Dit rapport is een theoretische onderbouwing van ons onderzoek, dat zich richt op de particuliere sector. Met dit onderzoek willen wij de particuliere sector handvaten bieden om hemelwater te gaan benutten. Ook is het belangrijk dat men gaat inzien wat de noodzaak is van bewust omgaan met water. Wij hebben voor dit onderwerp gekozen vanuit onze eigen interesse, maar ook omdat wij het maatschappelijke belang van dit onderwerp inzien. Door kleine veranderingen kunnen grote gevolgen worden voorkomen. Dit afstudeeronderzoek is een onderdeel van de afstudeerrichting Realisatie Tuin- en Landschapsinrichting van de opleiding Tuin- en Landschapsinrichting aan de hogeschool Van Hall Larenstein. Tijdens het onderzoek hebben wij een aantal personen/partijen benaderd die graag wilden meewerken met het onderzoek. Hiervoor zijn we hen erg dankbaar. Persoonlijk willen wij onze begeleider Laura Tanis bedanken voor de goede begeleiding tijdens het onderzoek. Evenals de personen die ons geholpen hebben met het onderzoek. Velp, Juni 2014 B&W Adviseurs - Tom Bosma - Sjoerd Wissing

Samenvatting Door de klimaatveranderingen valt er in Nederland steeds meer regen in een korte periode. Waardoor zich in stedelijke gebieden veel problemen voordoen die betrekking hebben op de waterhuishouding. Afkoppelen is een manier om hemelwater uit het riool te houden. Er wordt veel aandacht besteed aan het gescheiden houden van het hemelwater en het vuile water. Een manier om dit te doen is door het hemelwater te benutten. Door het benutten van hemelwater zou men kunnen besparen op drinkwater en een steentje kunnen bijdragen bij het tegengaan van een tekort aan het drinkwater in de wereld. Hemelwater kan gebruikt worden voor een aantal huishoudelijke toepassingen zoals: • spoelen van de wc; • gebruik in de tuin; • schoonmaak; • wassen van kleding. In de meeste huishoudens wordt hier drinkwater voor gebruikt. Gemiddeld verbruikt een persoon ca. 120 liter per dag. Opvallend is dat de voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen, bijna de helft van het totale waterverbruik omslaan. Drinkwater is schaars in de wereld. Meer dan een miljard mensen hebben geen beschikking over schoon drinkwater en dit zal de komende jaren alleen maar toenemen. Het benutten van hemelwater staat niet hoog op de prioriteitenlijst bij de Nederlanders. Dit heeft te maken met de drinkwaterprijs die in Nederland erg laag is. Toch ziet men een gestage toename in interesse, omdat er steeds meer duurzaam gebouwd wordt en er daarbij ook steeds vaker aandacht is voor een duurzaam watersysteem.

Het benutten van hemelwater heeft veel voordelen, namelijk: hemelwater bevat geen kalk, er wordt drinkwater bespaard en het rendement van de rioolzuiveringsinstallatie wordt niet verlaagd. Echter zijn er ook een aantal nadelen bij het benutten van hemelwater namelijk; het benuttingssysteem is afhankelijk van neerslag en er is een kans op foutieve aansluitingen. Een hemelwatersysteem bestaat uit de volgende elementen: 1. Filter 5. Watertoevoer 2. Opslagtank 6. Pomp 3. Overstort 7. Vlotter 4. Watertoevoer regelaar 8. Buitenkraan Het onderhouden van deze onderdelen kost geen geld indien de particulier dit zelf uitvoert. Alleen wanneer er onderdelen disfunctioneren, zullen er kosten aan verbonden zijn. In landen zoals België en Duitsland zijn ze al veel verder ontwikkeld met het benutten van hemelwater. Dit komt o.a. doordat de overheid verplichtingen stelt aan benuttingssystemen maar ook zorgt voor subsidieregelingen. In Nederland is dit nog heel minimaal geregeld. Ten opzichte van België en Duitsland is het water in Nederland het goedkoopst. Hier kost een liter water gemiddeld €0,0013. Om het Nederlandse kraanwater drinkbaar te houden is vanaf 2015, 35 miljoen euro per jaar extra nodig. Deze kosten zijn bijna een verdubbeling van de 44 miljoen die het zuiveren van ons leidingwater nu al kost. Hierdoor zal, na verwachting, de waterprijs in de toekomst stijgen.

De kwaliteit van het hemelwater wordt in grote mate bepaald door het oppervlak waarvan het water afstroomt. De kwaliteit van het water dat van daken afstroomt is in het algemeen hoger dan het regenwater dat van wegen afkomstig is. Geadviseerd wordt om hemelwater te benutten dat afkomstig is van daken en niet van wegen. Voor het benutten van hemelwater bestaan geen wettelijke kwaliteitsnormen. Wanneer het hemelwater bovengronds wordt opgeslagen neemt de kans op bacteriegroei toe, waaronder legionellabacteriën. Er ontstaan gezondheidsrisico’s wanneer men nevel van dit bacterie bevattend water inademt. Hierdoor wordt bovengrondse wateropslag afgeraden. Uit de geraadpleegde literatuur komt naar voren dat de totale investeringskosten, wanneer de particulier de aanleg zelf verzorgt (bij een woning in aanbouw) tussen de €1.250,- en de €2.500,- schommelt. De terugverdientijd wordt berekend door de uiteindelijke investeringskosten te delen door de uiteindelijke jaarlijkse besparing. Hieruit blijkt dat het benutten van hemelwater in de huidige situatie niet rendabel is. Wanneer de waterprijs zal stijgen (tot €2,00/m3) zal het benutten van hemelwater voor een groot aantal huishoudens wel rendabel worden. Dit geldt ook wanneer er subsidie (van €5,00/m2 geprojecteerd dakoppervlak) verkregen wordt. De combinatie van beide zal de rendabiliteit helemaal gunstig maken.

Summary Due to the changing climate more rain falls in a short period. This causes several water management problems in urban areas. Uncoupling is a way to keep rainwater separated from the sewage. A lot of thought goes into separating rainwater with the polluted water. A way of achieving this is to put the rainwater to good use. In doing so, we are able to save on drinking water and contribute to the water shortage in the world. Rainwater can be utilized for a number of everyday applications, such as: Flushing the toilet; Use in the garden; Cleaning; Washing clothes. In most households, drinking water is used for these applications. An average person uses about 120 liters of water a day. Remarkably, almost half of this is used for applications that don’t require water of drinking quality. Drinking water is scarce. Over a billion people have no access to clean drinking water and it’s predicted this number will increase in the future. The use of rainwater is not a high priority amongst the Dutch, mainly because of the price of drinking water, which is very low in The Netherlands. However, a slow but steady growth in interest is measured, due to an increase of sustainable construction combined with a sustainable watersystem.

Using rainwater has a lot of advantages, namely: rainwater doesn’t contain calcic, drinking water is saved and the efficiency of the sewage is not affected. However, there are some disadvantages, namely: the rainwater utilization system is reliable on rainfall and there is a chance of erroneous joining. A rainwater utilization system consists of the following elements: 1. Filter 5. Water supply 2. Storage tank 6. Pump 3. Overflow 7. Float 4. Water supply regulatorr 8. Outer tap Maintenance of these parts is free of costs, given the fact that the consumer does this on his own. Only in the case of disfunctioning, costs will be added. Countries such as Belgium and Germany are more developed in terms of utilizing rainwater. This correlates with the governmental guidelines in utilization systems and subsidizing it. This is still a rare thing in The Netherlands. Compared to Belgium and Germany, water is the cheapest in The Netherlands. A liter of water costs €0,0013 on average. To keep the Dutch tap water drinkable from 2015 on, an additional 35 million euro is needed on a yearly basis. These costs nearly double the current costs of water treatment, which is set at 44 million euro. Therefore, an increase in the water price is expected in the future.

The quality of the rainwater is mainly depending on the surface where it demotes. The quality of rainwater demoting from roofs is generally better compared to rainwater demoting from roads. It is recommended to use the rainwater demoting from roofs rather than roads. There are no legal standards regarding the quality. If stored above ground, the chance of bacteria development, including legionella, increases. Breathing in the mist of this water causes health risks. Above-ground storage is discouraged. The consulted literature states that costs of investment (given the preposition that the consumer installs the system by himself, as part of a household in construction) is somewhere between €1250 and €2500. The return on investment timespan is calculated by dividing the investment costs by the annual savings. After calculating this, it turns out the utilization of rainwater is unprofitable in the current situation. If the water price will increase to €2,00 per cubic meter, the utilization of rainwater will become profitable for a large number of households. The same can be said if a subsidy (€5,00 per square meter of roof surface) can be arranged. The combination of both will be even more favorable.

II Samenvatting

Inhoud

Voorwoord I Samenvatting II Inhoud III

Hoofdstuk 1

Inleiding 1.1 Aanleiding 1.2 Doelstelling 1.3 Doelgroep 1.4 Hoofdvraag en deelvragen 1.5 Afbakening 1.6 Onderzoeksmethode 1.7 Leeswijzer

13 13 13 13 14 14 15

Hoofdstuk 2

Huidige ontwikkelingen 2.1 Klimaatveranderingen 2.2 Regenwater scheiden van afvaltwater 2.3 Buitenland 2.4 Beleid en wetgeving 2.5 Subsidie

17 17 19 20 21

Hoofdstuk 3

Water

3.1 Hemelwater 3.2 Waterprijs 3.3 Afvoerkosten van afvalwater 3.4 Waterverbruik 3.5 Benutten van hemelwater 3.6 Kwaliteit van hemelwater 3.7 Kwaliteit te benutten water

Hoofdstuk 4 23 24 25 26 28 29 29

Benutten van hemelwater 4.1 Inleiding 4.2 Hemelwatersysteem 4.2.1 Onderhoudsoverzicht 4.2.2 Totale investeringskosten 4.2.3 Terugverdientijd 4.3 Wanneer is benutten mogelijk?

31 31 39 40 42 43

Hoofdstuk 5

Terugverdientijd berekeningen

5.1 Toelichting op de algemene berekening 5.2 Toelichting op de persoonlijke berekening

45 58

III Inhoud

Hoofdstuk 6

Praktijkvoorbeeld 6.1 Familie Dijkstra

Hoofdstuk 7 61

Conclusie & aanbevelingen 7.1 Hoofdvraag 7.2 Deelvragen 7.3 Aanbevelingen particulier 7.4 Aanbevelingen gemeenten 7.5 Vervolg onderzoek

65 65 68 68 68

Bronnenlijst

Bronvermeldingen

Bijlagen

Bijlage 1. Grafiek rendement opslagtank Bijlage 2. Berekeningsmodellen

77 76

III Inhoud

Hoofdstuk 1

Inleiding

1. Inleiding 1.1 Aanleiding De aarde is voor zeventig procent bedekt met water. 97,5 procent hiervan bestaat uit zout water en slechts drie procent uit zoet water. Van deze drie procent kan de mensheid maar een derde gebruiken voor drinkwater. Dat komt omdat het grootste gedeelte vastligt in permafrost en ijs. Er is met andere woorden een groot tekort aan drinkwater en aangezien de wereldbevolking alleen maar blijft stijgen, zal dit tekort ook blijven toenemen. In Nederland is geen tekort aan water, soms is er zelfs sprake van wateroverlast. Door de klimaatveranderingen valt er in Nederland steeds meer regen in een korte periode. Waardoor zich in stedelijke gebieden veel problemen voordoen die betrekking hebben op de waterhuishouding. Om deze nadelen te voorkomen of te beperken, zijn er verschillende rioolstelsels, systemen en methoden van het bergen en infiltreren van hemelwater op de markt. Een van de populaire ontwikkelingen tegenwoordig is het afkoppelen van hemelwater. Afkoppelen is een manier om hemelwater uit het riool te houden. Bij afkoppelen worden (het regenwater dat via/vanaf.) regenpijpen, dakoppervlakken en straatkolken van het hoofdriool afgehaald. Het regenwater kan dus uitstromen via een regenwaterriool naar het oppervlaktewater of infiltreren in de bodem. Er wordt veel aandacht besteed aan het gescheiden houden van het regenwater en het vuile water. Dit leidt tot investeringen in gescheiden systemen en oplossingen voor het bergen/infiltreren van regenwater. Ook zijn er nieuwe ontwikkelingen in hemelwatersystemen t.b.v. het

benutten van dit water. Hemelwater is namelijk geschikt voor huishoudelijke toepassingen zoals het doorspoelen van de wc, het gebruik in de tuin, wassen van kleding etc. Door het benutten van hemelwater zou men kunnen besparen op drinkwater en een steentje kunnen bijdragen bij het tegengaan van een tekort aan het drinkwater in de wereld. Maar wanneer is het überhaupt rendabel voor de particulier om hemelwater te gaan benutten? En hoe kan men dit op verantwoorde wijze doen? Door antwoord te geven op deze vragen zal men meer inzicht krijgen over dit onderwerp. 2,9,18

1.2 Doelstelling Het doel van dit onderzoek is te achterhalen wanneer het rendabel is om hemelwater te gaan benutten bij woningen in aanbouw. En hoe men dit op een verantwoorde wijze kan doen. Elk huishouden heeft andere verhoudingen m.b.t. dakoppervlak, gezinssamenstelling en waterverbruik. Een hemelwaterbenuttingssysteem is daarom altijd maatwerk. Door de particulieren een rekentool aan te bieden en een inzicht te geven in de situatie waarin zij verkeren, willen wij de particulieren ondersteunen bij de keus om hemelwater te gaan benutten. 1.3 Doelgroep Met dit onderzoeksrapport willen wij de particuliere sector handvaten bieden om hemelwater te gaan benutten. Ook is het belangrijk dat men gaat inzien wat de noodzaak is van bewust omgaan met water.

1.4 Hoofdvraag en deelvragen De beschreven aanleiding heeft tot de volgende centrale onderzoeksvraag geleid: ‘‘Wanneer is het rendabel om hemelwater te benutten binnen het particuliere perceel en hoe kan men dit op een verantwoorde wijze doen?’’ Om antwoord te kunnen geven op deze centrale onderzoeksvraag zijn er deelvragen opgesteld. Deze deelvragen bestaan uit diverse subvragen die onderdeel zijn van de deelvraag. 1. Wat is het huidige drinkwaterverbruik van personen in Nederland

1a. Hoeveel drinkwater wordt gebruikt voor voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen? 1b. Voor welke voorzieningen kan het hemelwater dienen?

2. Wat zijn de huidige ontwikkelingen voor het benutten van hemelwater binnen een particulier perceel? 2a. Hoe wordt het benutten van hemelwater in Nederland gestimuleerd? 2b. Hoe wordt het benutten van hemelwater in de buurlanden gestimuleerd

3. Wat is de huidige beleid en wetgeving voor het benutten van hemelwater binnen een particulier perceel?

3a. Welke kwaliteit moet het hemelwater hebben voordat het gebruikt mag worden? 3b. Onder welke condities dient het hemelwater opgeslagen te worden?

4. Op welke wijze kan men hemelwater benutten binnen een particulier perceel?

4a. Hoeveel water moet er worden opgevangen om bepaalde voorzieningen te kunnen voorzien van water? 4b. Wat zijn de risico’s m.b.t. het benutten van hemelwater bij voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen? 4c. Hoe wordt garantie van continue aanvoering van water gegarandeerd.

Hoofdstuk 1: Inleiding

1.5 Afbakening In dit onderzoek is uitgegaan van woningen in aanbouw. Bestaande woningen zijn buiten beschouwing gelaten. De hoofdvraag bevat een aantal woorden die verklaard moeten worden om zo een duidelijke afbakening te hebben van het onderzoek namelijk: ‘‘Wanneer is het rendabel om hemelwater te benutten binnen het particuliere perceel en hoe kan men dit op een verantwoorde wijze doen?’’ Rendabel Verhouding tussen de terugverdientijd van het benuttingssysteem en het vervangingstermijn van de toegepaste onderdelen. Hemelwater Alle verschijningsvormen van water; regen- en smeltwater (sneeuw en hagel) Benutten Het traject van opvangen, bergen en gebruiken van hemelwater. Particuliere perceel Totale grondbezit van een particulier, dus zowel binnen als buiten het huis. Verantwoorde wijze Omgang met de volgende aspecten: • dakoppervlak; • gezinssamenstelling; • waterverbruik; • locatie van de opslagtank.

1.6 Onderzoeksmethode Het onderzoek betreft een beschrijvend kwalitatief onderzoek. Deze vorm van onderzoek geeft informatie door in te gaan op achterliggende motivaties, technieken en meningen van mensen uit het vakgebied. Hierbij valt te denken aan onderwerpen zoals de huidige ontwikkelingen, weten regelgeving en referentieprojecten. Gegevens zijn grotendeels verzameld door het houden van interviews en het zoeken naar relevante informatie uit diverse bronnen die te vinden zijn in de bronvermelding. Om de hoofdvraag te kunnen beantwoorden zijn diverse berekeningen uitgevoerd m.b.t. de terugverdientijd van een hemelwaterbenuttingssysteem. Documenten • Brochueres; van gemeenten en Stichting Rioned. • Onderzoeksrapporten van o.a. KNMI, studenten, Vewin en waterschappen • Internet; websites van betreffende verschillende vakgebieden • Handleidingen en boeken van o.a. ISSO, Rioned Onderzoekspopulatie De totale onderzoekspopulatie betreft alle personen binnen organisaties/bedrijven en particulieren die benaderd zijn voor het verzamelen van relevante informatie. Deze populatie is te verdelen in de volgende categorieën: Particulieren - Familie Dijkstra

Leveranciers - Wavin Fokko Dijkstra http://nl.wavin.com/ - Gep Regenwater Mevr. Moosen http://www.regenwater.com Opdrachtnemer/ adviesbureaus - Bureau: Kilian Water Gerrit Box http://www.kilianwater.nl - Royal HaskoningDHV Emile Hartman http://www.royalhaskoningdhv.com/ - van Nimwegen de Vries Leo de Vries http://www.vannimwegendevries.nl/ IKN Netwerkdag Regenwater Lezingen over verschillende onderwerpen namelijk: • Hergebruik van (regen)water door F. Dijkstra (Wavin) • Beheer & Onderhoud drukriolering? door S. Siebel (Gemeente Ede) • Optimalisatie van uw huidige randvoorzieningen door F. Padmos en L. Mombers (Xylem Watersolutions) • “Drainvoeg lost waterproblemen op…” door J. van Ham (Drainvast) • Innovaties uit Sint Anthonis door P. Peeters (Gemeente Sint Anthonis) • Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens door E. Hartman (Royal HaskoningDHV)

Interviews De verschillende partijen zijn benaderd per email. In deze mail is een korte introductie van het onderzoek gegeven waarbij uiteindelijk gevraagd werd of er de mogelijkheid was voor het houden van een interview. Ieder interview werd voorbereid met het opstellen van een uitgebreide vragenlijst die desgewenst ook voorafgaand aan het interview werd opgestuurd aan de betrokkenen. Er is alleen gewerkt met het stellen van open vragen. Het interview is afgenomen door beide personen waarbij het gesprek is opgenomen. Tijdens het interview is er een open en objectieve houding aangenomen waarbij er ook nog ruimte was voor het doorvragen op de gegeven antwoorden. Deze houding was binnen het onderzoek van groot belang. De feitelijke informatie hebben we gebruikt voor dit onderzoek waarbij de meningen ook worden vermeld. Ze zijn namelijk beide relevant voor het beantwoorden van de onderzoeksvragen. In overleg met de verschillende partijen hebben wij toestemming gekregen om deze informatie te vermelden in dit rapport. Hierbij worden uitspraken van de verschillende partijen anoniem gehouden. Dataverzamelingsmethode Het verzamelen van de informatie via literatuur en verschillende partijen richtte zich vooral op feitelijke informatie maar meningen waren ook van belang. Allereerst is er gezocht naar informatie uit de literatuur en diverse onderzoeksrapporten. Ook zijn diverse websites van betrokken partijen en onderwerp gerelateerde websites benaderd. Om het onderzoek volledig te maken zijn verschillende deskundige en particulieren

benaderd en vond er waar mogelijk een interview plaats. Voorafgaand aan de interviews is altijd eerst informatie verzameld over de betrokken partijen doormiddel van het bezoeken van de website. Op basis van de werkervaring en vakkennis van de deskundigen is er van uitgegaan dat de verkregen informatie betrouwbaar is. Om goed advies te kunnen geven is het volgens ons belangrijk dat onderzoek gedaan wordt naar de theorie en de praktijk. Doormiddel van deze onderzoeksmethode kunnen praktijkervaringen vergeleken worden met de theorie. Zo wordt het onderzoek volledig en betrouwbaarder. Dit onderzoek kan alleen gedaan worden doormiddel van een beschrijvend kwalitatief onderzoek. Hierbij is communicatie met verschillende partijen noodzakelijk. Door deze methode kregen wij beter inzicht in bepaalde motieven van de verschillende partijen. Data-analyse Om zo effectief mogelijk onderzoek te doen is het volgende stappenplan gehanteerd: 1. Inlezen over onderwerp doormiddel van literatuur; 2. Het opstellen van onderzoeksvragen; 3. Aan de hand van de onderzoeksvragen is een categorie-indeling gemaakt; 4. De relevantie van de verzamelde gegevens is bepaald aan de hand van de onderzoeksvragen; 5. De informatie uit de interviews worden vergeleken met de gegevens uit de literatuur; 6. Tenslotte de beantwoording van de onderzoeksvragen.

1.7 Leeswijzer In hoofdstuk 2 worden de huidige ontwikkelingen beschreven van Nederland en omliggende landen BelgiĂŤ en Duitsland. Hierdoor ontstaat er een beter beeld in de huidige situatie waarin Nederland verkeert en welke beleid er wordt gevoerd. Daarna zal in hoofdstuk 3 de beschikbaarheid van water, het huidige gebruik van drinkwater en de kwaliteit van hemelwater worden beschreven. Vervolgens wordt in hoofdstuk 4 het benutten van hemelwater beschreven. In dit hoofdstuk zullen alle onderdelen van een benuttingssysteem worden behandeld en welke kosten er aan verbonden zijn. Met de gegevens die in de voorgaande hoofdstukken zijn beschreven kan in hoofdstuk 5 een berekening worden gemaakt om inzichtelijk te maken wanneer het rendabel is om hemelwater te gaan benutten. Vervolgens wordt er in hoofdstuk 6 een praktijkervaring beschreven waar een benuttingssysteem is toegepast. Deze ervaring is belangrijk om beter inzicht te krijgen over de werking en de succes- en faalfactoren van een benuttingssysteem Uiteindelijk zal in hoofdstuk 7 de conclusies en aanbevelingen worden beschreven. Hier wordt antwoord gegeven op de hoofdvraag en bijbehorende deelvragen Het rapport wordt afgesloten door de bijbehorende bijlagen en bronvermelding. Hoofdstuk 1: Inleiding

Hoofdstuk 2

Huidige ontwikkelingen

2. Huidige ontwikkelingen 2.1 Klimaatverandering Het klimaat is aan het veranderen. De veranderingen zijn al te merken aan de nattere winters, drogere zomers, een stijgende zeespiegel en zeer zware regenbuien die vaker en heftiger optreden. Uit diverse klimaatscenario’s van het KNMI blijkt dat buien intenser worden en langer op dezelfde plaats blijven hangen. Het is al vaker gebleken dat de vroeger aangelegde riolering deze hevige neerslag niet kon verwerken. Hierdoor blijft er water op straat staan en stort het riool over in oppervlaktewateren. Dit heeft nadelige gevolgen op de kwaliteit van het oppervlakte water en dus op de gezondheid van mens en dier. Ook hebben de klimaatveranderingen invloed op de beschikbaarheid van zoet water. Zowel de watervraag (bijvoorbeeld voor beregening en koelwater) als het neerslagtekort in de zomer neemt toe. Dit neerslagtekort leidt tot een lager waterpeil in rivieren en sloten, maar ook tot vermindering van de beschikbare grondwaterhoeveelheid en drinkwater. Watertekort kan grote problemen veroorzaken voor bijvoorbeeld: • De drinkwatervoorziening (drinkwaterbedrijven kunnen niet genoeg water winnen dat geschikt is om drinkwater van te maken); • De waterveiligheid (veendijken kunnen gaan barsten of scheuren als ze uitgedroogd raken);

• Natuur en landbouw (er is niet genoeg water om akkers te besproeien. En planten en dieren vinden niet genoeg drinkwater om te overleven); • De scheepvaart (door de lage waterstanden kunnen er minder boten varen); • De industrie (er is onvoldoende water om bijvoorbeeld machines te koelen).

• De verlaging van de grondwaterstand; wanneer regenwater de bodem niet meer kan bereiken zal het grondwater niet worden aangevuld. Zo ontstaat een verdroging van het milieu en is er ook minder grondwater beschikbaar voor bijvoorbeeld de drinkwaterproductie en de landbouw;

• Het overstorten van het riool; bij hevige regen kan het rioleringsstelsel het volume water niet verwerken. Vervuild water uit gemengde openbare rioleringen gaat dan overstorten in oppervlaktewateren, zoals beken en grachten. Dit leidt tot overlast en slechte kwaliteit oppervlaktewater.

2.2 Regenwater scheiden van afvalwater In Amsterdam werd in 1910, als eerste plaats in Nederland, gestart met de aanleg van het gesloten riool. Tot de aanleg van de eerste rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) in 1970 werd het rioolwater (regenwater en (grijs) huishoudelijk water) geloosd op het oppervlaktewater (rivieren) buiten de stad. Dit rioolstelsel wordt het gemengde stelsel genoemd en momenteel is nog 75% van de huishoudens op een gemengd stelsel aangesloten. Door de toename van de regenhoeveelheden en het verhard oppervlak neemt de hoeveelheid af te voeren en te zuiveren water sterk toe. Dit heeft een negatieve invloed op het waterbeheer en de kwaliteit van het water. Doordat het hemelwater is aangesloten op het gemengde stelsel, kunnen de volgende problemen ontstaan: • Verdunning van afvalwater; verdund afvalwater kan minder efficiënt worden gezuiverd. Veel bestaande rioolwaterzuiveringsinstallaties hebben hierdoor een lager rendement;

figuur 2.2.1 Aanleg eerste riool Amsterdam 1910

Hoofdstuk 2: Huidige ontwikkelingen

Afkoppelen Om deze redenen is het momenteel verplicht om bij nieuwbouw het regenwater af te koppelen, zodat alleen het vuile huishoudelijke water wordt afgevoerd naar de RWZI. Maar wat is afkoppelen? Afkoppelen is het scheiden van twee waterstromen: ‘schoon’ hemelwater en ‘vuil’ afvalwater. Er zijn een aantal mogelijkheden voor het afkoppelen van hemelwater namelijk: • Er wordt een tweede rioolbuis aangelegd in de straat, een hemelwaterafvoerleiding. De kolken sluiten hierop aan. Inwoners en bedrijven zorgen ervoor dat het water van het dak niet langer in het riool stroomt, maar op het wegdek terechtkomt. Als het regent, sneeuwt of hagelt, stroomt het water dan via de kolken naar de hemelwaterafvoerleiding. Het water wordt vervolgens afgevoerd naar een beek of sloot. Daar zakt een gedeelte van het water de grond in. De rest van het water wordt afgevoerd naar bijvoorbeeld en wadi of infiltratiesloot. Ook kan het rechtstreeks vanaf het dak op een regenwaterriool worden afgevoerd. • Het water stroomt via de rijbaan (aan de oppervlakte) af naar een goot en vervolgens naar bijvoorbeeld een wadi of infiltratiesloot. • Het water wordt op eigen terrein in de bodem gebracht, dit wordt gedaan doordat de regenwaterbuis niet meer gekoppeld is aan het vuilwaterstelsel dat naar de rioolwaterzuiveringsinstallatie gaat.

Veel gemeenten koppelen ook de bestaande bebouwing en bestrating af. Hierdoor wordt de hoeveelheid af te voeren water nog meer verkleind. Voordelen hiervan zijn: • Het rioolstelsel raakt minder snel overbelast bij hevige regenval. Daarmee wordt ook voorkomen dat er overstorten plaatsvinden van ongezuiverd afvalwater op het oppervlaktewater. • Efficiëntere werking van zuivering en daarmee lagere kosten voor de rioolwaterzuivering. • Verminderen van het risico op wateroverlast op straat, in huis en in de tuin. • Het tegengaan van verdroging doordat het water infiltreert op de plek waar het valt. • Natuurlijke aanvulling van de grondwaterstand;

Benutten Afkoppelen heeft meerdere voordelen, maar het schone water wordt afgevoerd en niet benut. Dit is zonde omdat hemelwater van particuliere terreinen van oorsprong van zeer goede kwaliteit is. Regenwater kan gebruikt worden voor een aantal huishoudelijke toepassingen zoals: • spoelen van de wc, • gebruik in de tuin, • schoonmaak, • wassen van kleding Terwijl voor deze toepassingen hoofdzakelijk drinkwater wordt gebruikt. Drinkwater is schaars in de wereld. Meer dan een miljard mensen hebben geen beschikking over schoon drinkwater en dit zal de komende jaren alleen maar toenemen. Het benutten van hemelwater staat niet hoog op de prioriteitenlijst bij de Nederlanders. Dit heeft te maken met de drinkwaterprijs die in Nederland erg laag is. Toch ziet men een gestage toename in interesse omdat er steeds meer duurzaam gebouwd wordt en er daarbij ook steeds vaker aandacht is voor een duurzaam watersysteem. Maar ook bij bestaande bouw wordt gezocht naar mogelijkheden om duurzaam om te gaan met water. Dit is ook vanwege de stijging van de prijs van water en water gerelateerde kosten. 11,20,28

2.3 Buitenland In landen zoals België en Duitsland zijn ze al veel verder ontwikkeld met het benutten van hemelwater. Dit heeft er o.a. mee te maken dat de overheid verplichtingen stelt aan hemelwaterinstallatie en subsidieregelingen. België In België is er sinds 1999 een verplichting bij nieuw te bouwen woningen dat er een hemelwaterinstallatie geïnstalleerd wordt. Bij grote verbouwingen aan een oudere woning zijn dezelfde regels van toepassing. Hier wordt geen subsidie voor gegeven, maar is het puur een verplichting. Wanneer er in een straat een gescheiden riool aangelegd wordt, is het verplicht voor de bewoners aan deze straat om er voor te zorgen dat hun afvalwater en hemelwater gescheiden afgevoerd kan worden. Voor woningen ouder dan 1999 is er geen verplichting gesteld betreffende de bouw van een installatie. In een aantal steden, waaronder Antwerpen, wordt er voor die woningen wel een subsidieregeling getroffen voor de bouw van een regenwaterput (minimaal 3000 liter). Om dit te stimuleren wordt hiervoor een maximaal bedrag van 500 euro per woning beschikbaar gesteld. Een uiteindelijke keuring van deze installatie vindt altijd plaats door de gemeente, om de subsidie te mogen ontvangen.

Bijna de helft van de Vlaamse huishoudens beschikt al over een regenwaterput of -ton. Dit is vooral te danken aan de verplichte installatie voor de nieuwbouw na 1999. Eén vierde van de Vlaamse huishoudens hergebruikt het water ook. Van dit deel hergebruikt 30% het water alleen buitenshuis en de rest ook voor doeleinden binnenshuis. De toch wel strenge regeling voor de burger werkt goed, maar er is veel controle en aandacht nodig om dit goed te begeleiden. Een risico is, wanneer er veel verantwoording bij de burger ligt, dat mensen de huisaansluiting verkeerd plaatsen of dat er ongewenste stoffen in het grondwater spoelen. Ook is er in België de drinkwatervrijstelling waarbij elk huishouding recht heeft op 15m³ gratis leidingwater per jaar. Daarmee valt er extra voordeel te behalen op de kosten wanneer men zuinig omgaat met drinkwater.

Duitsland In Duitsland maken naar schatting zo’n 100.000 huishoudens gebruik van een regenwaterinstallatie. Al vanaf 1996 bestaan in een aantal Duitse deelstaten voorschriften voor het verminderen van de afvoer van hemelwater naar de riolering. In deelstaat Bremen is zelfs het gebruik van regenwater (bij nieuwbouw) verplicht. Het gebruik van regenwater wordt gestimuleerd door middel van subsidies. De hoogte van deze subsidie kan oplopen tot € 2000. De kosten voor aanschaf en installatie van een systeem om regenwater te gebruiken bedragen in Duitsland tussen de € 4000 en € 6000. De terugverdientijd wordt geschat op 10 – 20 jaar. Dit is ook afhankelijk van de besparing in rioolheffing. Er valt in vergelijking met andere landen veel geld te besparen op drinkwater, rioolheffing en zuiveringslasten. Deze kosten zijn gemiddeld gezien voor een Duits gezin aanzienlijk meer, dan voor een ander gezin uit West-Europa. De rioolheffing is afhankelijk van het aantal vierkante meter verhard oppervlak dat is aangesloten op het riool. Wanneer men afkoppelt of hemelwater gaat benutten scheelt dit aanzienlijk in de kosten en wordt de heffing op de afvalwaterzuivering verminderd. 4,14,15,18,29

Hoofdstuk 2: Huidige ontwikkelingen

2.4 Beleid en wetgeving Het beleid in de buurlanden heeft er voor gezorgd dat er op grote schaal regenwater wordt benut. Maar hoe zit het eigenlijk in Nederland? Waterbeleid voor de 21e eeuw Op 14 februari 2001 is de overeenkomst “Waterbeleid voor de 21e eeuw” door het Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen ondertekend. Dit beleid springt in op het veranderende klimaat en de wateroverlast die daarvan het gevolg kan zijn, als er niks gebeurt. Water moet de ruimte krijgen, voordat het die ruimte zelf neemt. Dat is de kern van het Waterbeleid 21ste eeuw. Dit betekent dat er nu al maatregelen worden genomen om overlast in de toekomst te voorkomen. In het landschap en in de stad moet meer ruimte gemaakt worden om water op te slaan. In het verleden werd overtollig water zo snel mogelijk afgevoerd, maar het nieuwe WB21 beleid is gericht op het lokaal oplossen van de waterproblematiek. Hiervoor is de drietrapsstrategie “vasthouden – bergen – afvoeren” bedacht, ook wel de waterkwantiteittrits genoemd. Om de drietrapsstrategie uit te voeren is op veel locaties het verharde oppervlak, zoals wegen en daken, afgekoppeld van de gemengde riolering. Dit wil zeggen dat het hemelwater niet meer direct wordt afgevoerd door middel van de riolering, maar dat er naar een oplossing wordt gezocht op de plek waar het valt. Wanneer men een nieuwbouwproject realiseert, wordt er in principe niet aangekoppeld (dit kan ook door een gescheiden stelsel zijn), maar in de regel wordt er dan ook van “afkoppelen” gesproken.

Ook dient het hemelwater zoveel mogelijk binnen de perceelgrenzen te worden vastgehouden door middel van infiltratie of hergebruik. Dit staat beschreven in de wet gemeentelijke watertaken Wet gemeentelijke watertaken Op 1 januari 2008 is de Wet Gemeentelijke Watertaken (WGW) in werking gesteld. In de WGW staat beschreven dat gemeenten de zorgplicht krijgen voor de inzameling en transport van stedelijk afvalwater, inzameling en verwerking van hemelwater en voor het treffen van maatregelen ter bestrijding en voorkomen van de nadelige gevolgen van een hoge grondwaterstand. Voor het aspect hemelwater is het uitgangspunt dat de nieuwe Wet Gemeentelijke Watertaken, door middel van de zorgplicht, de nadruk wil leggen op de verantwoordelijkheid van de perceeleigenaar. Gemeenten hebben bij uitvoering van de zorgplicht de nodige beleidsvrijheid en kunnen voor een aanpak kiezen die gelet op de lokale omstandigheden het meest doelmatig is. Dit is omdat Nederland een zeer gevarieerd land is. Veel verschillende soorten bodemopbouw en grondwaterstanden zorgen ervoor dat één landelijk beleid onmogelijk is. Waar dat positief kan uitpakken voor het ene deel van Nederland, kan het funest zijn voor andere delen in Nederland.

Particulier terrein Op particulier terrein is hoofdzakelijk de eigenaar van het terrein verantwoordelijk voor de afvoer van het hemelwater. Het hemelwater kan worden afgevoerd naar het oppervlaktewater of wordt in de bodem geïnfiltreerd. Uitgangspunt hierbij is dat hemelwater schoon is. Wanneer het hemelwater te verontreinigd is, dient het afvalwater ter plaatse, door de bewoner, te worden gezuiverd (via een IBA, een helofytenfilter, een zuiveringsfilter of een gelijksoortige voorziening). Wat opvalt is dat er geen eisen worden gesteld aan het benutten van hemelwater waarbij in landen zoals België en Duitsland dat wel het geval is. Wanneer in Nederland de perceeleigenaar het hemelwater niet kan afvoeren, bijvoorbeeld omdat er geen oppervlaktewater in de buurt is waarop geloosd kan worden en de grondwaterstand dermate hoog is dat infiltratie niet mogelijk is, geldt de gemeentelijke zorgplicht. Deze zorgplicht omvat niet meer dan een door de gemeente aangeboden voorziening waar het hemelwater in geloosd kan worden. Het is aan de gemeente welke voorziening dat is. Bouwbesluit Op 1 april 2012 is het bouwbesluit in werking getreden. Het Bouwbesluit is een verzameling bouwtechnische voorschriften waaraan alle bouwwerken in Nederland, zoals woningen, kantoren aan moeten voldoen. Het bouwbesluit beperkt zich tot het gebouw zelf namelijk alles binnen het gebouw, tot en met de gevel. En alles daarbuiten wordt geregeld met de bouwverordening.

In het Bouwbesluit is ten aanzien van de ’Afvoer van hemelwater’ alleen iets geregeld voor nieuwbouw. Voor de afvoer van hemelwater van bestaande bouw zegt het Bouwbesluit niets. Ook zegt het bouwbesluit niets over het benutten van hemelwater bij zowel nieuwbouw als bestaande bouw. Bij nieuwbouw moet het hemelwater, op grond van artikel 3.43 van het Bouwbesluit, in principe gescheiden worden aangeleverd op de gevel voor aansluiting op het openbaar riool. Beide stromen mogen worden samengevoegd, tenzij er een openbaar riool aanwezig is dat uitsluitend bestemd is voor de afvoer van hemelwater. Bouwverordening De bouwverordening, waarvoor de gemeente verantwoordelijk is, regelt de aansluiting van het gebouw op de omgeving, met name de openbare nutsvoorzieningen als riolering (en de afvoer van hemelwater). Ten aanzien van de bouwverordening heeft de gemeente een grote beleidsvrijheid, mits men binnen de randvoorwaarden van het Bouwbesluit en de woningwet blijft. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) stelt een modelbouwverordening op die alle gemeenten als referentie kan gebruiken en als basis dient voor hun bouwverordening. 3,612,

2.5 Subsidie Landelijk vinden er steeds meer ontwikkelingen plaats op het gebied van duurzaamheid. Om dit te stimulieren geven diverse gemeenten subsidie voor duurzaam bouwen. Ook afkoppelen en het benutten van hemelwater vallen hier soms onder. Het verschilt nogal per gemeente of er subsidie wordt verleend. Er zijn gemeentes in Nederland die vooral subsidie geven voor het afkoppelen van hemelwater. Vaak bepaalt de doorlatendheid van de bodem in bepaalde delen van het land of het kan. In gebieden waar dit niet zo is, met name de zandgronden, vormt infiltratie naast gebruik een mogelijkheid om minder hemelwater op de riolering te lozen. De subsidie die wordt afgegeven, is een subsidie voor het afkoppelen van de regenpijp, kolk of lijngoot van de hemelwaterafvoer of het gemengde riool. Dit wil zeggen dat het water op een andere manier haar weg moet vinden naar het grondwater. Dit kan, door het water te bergen en vertraagd af te voeren of door het water te laten infiltreren.

Wanneer men hemelwater gaat afkoppelen of wil benutten. is het goed om bij zijn of haar eigen gemeente te informeren of men subsidie verstrekt. Wanneer er geen subsidie wordt verstrekt bij de gemeente kan er een verzoek worden ingediend voor een bijdrage in de kosten van het systeem. Ook groene daken zorgen voor buffering, verdamping en vertraagt afvoeren van regenwater. Er zijn een aantal gemeentes die subsidie geven voor het aanleggen van een groen dak, sedumdak of vegetatiedak. De hoogte van de subsidie loopt uiteen en kan zomaar 50% van de aanschafkosten bedragen. Gemeentes die in ieder geval een subsidie verstrekken zijn o.a. grote steden als Amsterdam, Apeldoorn, Delft, Den Haag, Eindhoven, Groningen, Leeuwarden, Nijmegen, Rotterdam en Tilburg. 21,24,31

De gemeenten Nijmegen, Arnhem en Deventer zijn voorbeelden van gemeenten waar regenwaterinfiltratie door particulieren en bedrijven sterk wordt gestimuleerd. Men verleent hier subsidie namelijk € 5 per m² (dak of terreinverharding) voor ondergrondse infiltratie van regenwater en € 10 per m² voor bovengrondse infiltratie. Ook zijn er een aantal andere gemeenten die subsidie geven voor het benutten van hemelwater. Men noemt deze subsidie opvang en hergebruik van regenwater. Hoofdstuk 2: Huidige ontwikkelingen

Hoofdstuk 3

Water

3. Water Inleiding De aarde bestaat voor het grootste deel uit water. Hiervan is maar een klein percentage geschikt voor drinkwater. Mensen kunnen niet leven zonder water. Tot de dag van vandaag hebben 1.1 miljard mensen in de wereld nog steeds geen toegang tot schoon, veilig drinkwater en dit aantal kan alleen nog maar toenemen door de schaarste aan drinkwater. De aarde is voor zeventig procent bedekt met water. 97,5 Procent hiervan bestaat uit zout water en slechts 2,5 procent uit zoet water. Van deze drie procent kan de mensheid maar een derde gebruiken voor drinkwater. Dat komt omdat het grootste gedeelte vastligt in permafrost en ijskappen. Er is met andere woorden een groot tekort aan drinkwater en aangezien de wereldbevolking alleen maar blijft stijgen, zal dit tekort ook blijven toenemen. Het is daarom verstandig om zuinig om te gaan met drinkwater.

Water in de wereld

Figuur 3.1.1 Schijfdiagram verdeling water in de wereld

Zoetwater in de wereld

3.1 Hemelwater Nederland heeft een gematigd zeeklimaat en dat betekent dat er bij ons het hele jaar door neerslag kan vallen. De gemiddelde neerslag in Nederland is 700 tot 900 mm op jaarbasis. Op een dak met een afmeting van 1 x 1 meter valt ongeveer 800 liter water in een jaar dat vaak rechtstreeks wordt afgevoerd naar de RWZI. Hemelwater is volledig kalkloos en kan voor toepassingen voor binnenshuis en buitenshuis worden gebruikt. Door regenwater te benutten kan men besparen op het gebruik van drinkwater. 21

Figuur 3.1.2 Schijfdiagram verdeling zoetwater in de wereld

Hoofdstuk 3: Water

3.2 Waterprijs Door het ruime aanbod van water in ons land en de lage kosten die hier aan verbonden zijn, zijn we niet gewend om zuinig met drinkwater om te gaan. Wanneer hier een hogere prijs voor zou worden gevraagd zal het aantrekkelijker worden om drinkwater te besparen. Een liter water uit de kraan kost in Nederland gemiddeld € 0,0013. In vergelijking met landen als België en Duitsland is het drinkwater in Nederland het goedkoopst. België is verdeeld over 3 gebieden namelijk Vlaanderen, Brussel en Wallonië. In figuur 3.2.1. is een overzichtstabel weergegeven. Land/ gebied Nederland Duitsland Vlaanderen Brussel Wallonië

Woning 1 pers. (50 m³) € 109,€ 155,€ 120,€ 130,€ 138,-

Figuur 3.2.1. Tabel vergelijking waterprijs

Woning 4 pers. (132 m³) € 196,€ 296,€ 190,€ 251,€ 345,-

Toekomst In de toekomst is het mogelijk dat de prijs van drinkwater gaat stijgen. Om het Nederlandse kraanwater drinkbaar te houden is vanaf 2015, 35 miljoen euro per jaar extra nodig. Deze kosten zijn bijna een verdubbeling van de 44 miljoen die het zuiveren van ons leidingwater nu al kost. Dit blijkt uit onderzoek van het Planbureau voor de Leefomgeving (PBL) 2008 Iets minder dan veertig procent van het drinkwater in Nederland wordt gewonnen uit rivieren en meren. De kwaliteit van dit Nederlandse oppervlaktewater is de laatste tien jaar flink verbeterd, maar behoort nog steeds tot de meest verontreinigde van Europa. De hoeveelheid bestrijdingsmiddelen en fosfaten, afkomstig uit mest, zijn in de helft van de wateren nog boven de norm. Door de toename van kleine plasticdeeltjes, antibiotica uit de veeteelt en medicijnresten in het oppervlaktewater, wordt het steeds moeilijker om dat schoon maken. Dat lukt nu nog wel want de drinkwaterbedrijven spelen hierop in, maar dat wordt wel steeds duurder. Wanneer de prijs van drinkwater zal gaan stijgen, zal het voor een groter publiek aantrekkelijk worden om hemelwater te benutten. 8,25,27

figuur 3.2.2: Oranjezon te Zeeland, voormalig waterwingebied.

3.3 Afvoerkosten van afvalwater Voor de afvoer en verwerking van het afvalwater, het onderhoud en het vervangingen van het rioolstelsel, betaalt men belasting aan de gemeente. Dit wordt ook wel rioolheffing genoemd. Voor het zuiveren van het afvalwater en het watersysteem wordt zuiveringsheffing en watersysteemheffing betaald aan het waterschap. In Brussel, Wallonië en Duitsland worden deze kosten samengevoegd. In figuur 3.3.1 zijn de gemiddelde kosten voor af te voeren water weergegeven, ook voor Nederland en Vlaanderen zijn de zuiveringsheffing en de watersysteemheffing hier bij elkaar samengevoegd. Land/ gebied Nederland Duitsland Vlaanderen Brussel Wallonië

Woning 1 pers. (50 m³) € 219,€ 186,€ 118,€ 80,€ 78,-

Woning 4 pers. (132 m³) € 395,€ 462,€ 313,€ 169,€ 207,-

Nederland zit hier aan de dure kant. Dit komt mede door de grote investeringen in rioolvernieuwing en het gescheiden rioolstelsel. Duitsland heeft hier ook grote investeringen in moeten doen. Maar in Duitsland valt voordeel te halen op de rioolheffing, deze is namelijk afhankelijk van het aantal vierkante meter verhard oppervlak dat is aangesloten op het riool. Wanneer men hemelwater gaat benutten en niet direct afvoert kan bespaard worden op de kosten. Wanneer deze regeling ook binnen Nederland wordt ingevoerd zou het ook aantrekkelijker worden om hemelwater te benutten in Nederland. Zo bepaalt de gebruiker wat hij betaalt en wordt het aannemelijker (of aantrekkelijker) om te gaan benutten en het drinkwaterverbruik te reduceren. 8

Figuur 3.3.1. Tabel gemiddelde afvoerkosten

figuur 3.3.2: Waterzuiveringsinstalatie.

Hoofdstuk 3: Water

3.4 Waterverbruik Op het gemiddelde waterverbruik is de grootte van het gezin sterk van invloed. Personen uit kleine huishoudens gebruiken per persoon meer water dan personen behorend tot grotere huishoudens. Dit is logisch, aangezien veel toepassingen of activiteiten één keer worden ingezet voor meerdere gezinsleden. Personen die met z’n tweeën leven, spoelen het toilet vaker dan gemiddeld. Hierdoor stijgt hun watergebruik voor de wc boven het gemiddelde. Dit is onder meer te verklaren doordat ouderen binnen tweepersoonshuishoudens iets zijn oververtegenwoordigd. Ouderen gaan vaker naar het toilet. Het meeste water verbruiken we tegenwoordig aan onze dagelijkse douchebeurt. Gemiddeld verbruiken we 48,5 liter water tijdens het douchen. Ook aan ons toiletbezoek verbruiken we per dag veel water, gemiddeld 33,7 liter. Als we het toilet doortrekken spoelen we per keer zo’n 6 liter water weg. Verder verbruiken we aan het gebruik van onze huishoudelijke apparaten gemiddeld 15,4 liter water per dag.

Onderdeel

1-pers.

2-pers.

3-pers.

4-pers

0,8

1,5

4,5

6,5

3,8

Douche

47,7

45,5

54,2

48,1

47,7

Wastafel

4,5

5,7

4,2

6,7

33,8

38,2

33,4

29,8

Kleding wassen, hand

2,2

1,1

0,9

0,7

0,9

Kleding wassen, machine

15,9

14,2

12,9

10,9

Afwassen, hand

7,3

4,4

1,6

1,2

3,3

3,2

2,5

Voedsel bereiding

1,9

1,6

1,3

0,9

0,8

Koffie/thee

1,5

1,1

Water drinken

0,6

0,5

0,6

0,7

Overig

5,9

5,3

5,6

5,2

3,8

Totaal aantal liters per dag

124

124,1

124,9

115,6

110,1

Totaal aantal liters per jaar

45260

45296,5

45588,5

42194

40186,5

45,26

45,30

45,59

42,19

40,19

Bad

Toiletspoeling

Afwassen, machine

Totaal m3 per jaar

Figuur 3.4.1. Tabel watergebruik naar huishoudgrootte

Wel is het waterverbruik is de afgelopen jaren flink verminderd. Zo verbruikten we in 1969 nog gemiddeld 190 liter per persoon per dag, terwijl dit in 2010 gemiddeld 120 liter per persoon per dag werd. De afname van het waterverbruik komt voornamelijk doordat huishoudelijke apparaten als de vaatwasser en de wasmachine op technisch vlak flink verbeterd zijn. Ze zijn zuiniger geworden en verbruiken minder water. In figuur 3.4.1 is het watergebruik naar huishoudgrootte (liter per persoon per dag) weergegeven.

Onnodig drinkwaterverbruik Om een beeld te geven over het verbruik van drinkwater voor voorzieningen waar ook hemelwater mee kan worden volstaan, staat in figuur 3.4.2 het gemiddelde verbruik in Nederland (liters persoon per dag en per jaar) weergegeven. Wat opvalt is dat het onnodig drinkwater verbruik bijna de helft is van het totale waterverbruik. Er is dus een mogelijkheid om hierop te besparen door het benutten van hemelwater. 13,30

Onderdeel Toiletspoeling Kleding wassen, hand Kleding wassen, machine Overige Totaal per dag Totaal per jaar Totaal per jaar m3 Percentage onnodig drinkwater verbruik

1-pers 33,8 2,2 16 5,9 57,9 21135 21,14

2-pers 38,2 1,1 15,9 5,3 60,5 22082,5 22,08

3-pers 33,4 0,9 14,2 5,6 54,1 19746,5 19,75

4-pers 31 0,7 12,9 5,2 49,8 18177 18,18

5+ 29,8 0,9 10,9 3,8 45,4 16571 16,57

46,70 %

48,75 %

43,31 %

43,08 %

41,24 %

Figuur 3.4.2. Tabel watergebruik voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen

Figuur 3.4.3. Water in de toilet vereist geen drinkwater.

Figuur 3.4.4. Water in de wasmachine vereist geen drinkwater.

Figuur 3.4.5. Bewatering van de tuin vereist geen drinkwater.

Hoofdstuk 3: Water

3.5 Benutten van hemelwater Hemelwater is voor laagwaardige toepassingen een goed alternatief voor drinkwater. Je kan het gebruiken om het toilet te spoelen, schoon te maken of voor de wasmachine. Omdat vraag en aanbod van regenwater niet altijd op elkaar aansluiten, moet het tijdelijk worden opgeslagen. Het benutten van hemelwater is daarom altijd maatwerk. Het dakoppervlak is maatgevend voor de aanvoer en de vraag moet daar op aangepast worden. Vaak gebeurt dit niet en dan kan een benuttingssysteem nooit echt efficiĂŤnt werken. Voordelen: Wel heeft het benutten van hemelwater veel voordelen, namelijk:

Nadelen: Echter zijn er ook een aantal nadelen bij het benutten van hemelwater namelijk:

Zacht water Regenwater is veel zachter dan leidingwater. Hierdoor is er minder kalkafzetting op leidingen, kranen en verwarmingselementen. Door het gebruik van regenwater zal het de levensduur van de wasmachine bevorderen. Kalk vermindert ook de werking van zepen en detergenten. Wanneer er voor de wasmachine regenwater gebruikt wordt zal er minder waspoeder benodigd zijn en kan de wasverzachter achterwege gelaten worden. Bij het gebruik van hemelwater zal de was zachter aanvoelen.

Afhankelijk van neerslag De watergift wordt bepaald door het weer. Daardoor is continue aanvoer van hemelwater niet altijd gegarandeerd. Een nadeel is dat men dan alsnog drinkwater moet gebruiken wanneer de hemelwatervoorraad op is.

Water besparen Door hemelwater te gebruiken, zal er op drinkwater bespaart worden. Een voordeel hiervan is dat hemelwater gratis is.

Rendement zuiveringsinstallaties Regenwater loopt vaak rechtstreeks van het dak de rioolbuis in. Daar wordt het gemengd met afvalwater. Bij hevige regenval wordt het afvalwater dus sterk verdund. Dit verdunde afvalwater zorgt ervoor dat het rendement van de zuiveringsinstallatie verlaagd wordt. Door het hemelwater op te vangen, zal er minder wateroverlast in de leidingen ontstaan wanneer er een piekbui plaatsvindt. Het opgevangen water zal dan geleidelijk, na gebruik in WC of wasmachine, afgevoerd worden in de periode na de bui.

Foutieve aansluitingen Hemelwater heeft niet de kwaliteit van drinkwater. Wanneer men een verkeerde aansluiting maakt is de kans groot dat men hemelwater drinkt. Het is daarom belangrijk om de installatie te laten installeren door een persoon met vakkennis. 15,16

Figuur 3.5.1. Aanleg van hemelwatersysteem.

3.6 Kwaliteit van hemelwater Hoe schoon is ons regenwater eigenlijk? Om deze vraag te beantwoorden moeten we een onderscheid maken tussen de kwaliteit van regenwater zoals het uit de hemel valt en het afstromende regenwater, dat ontstaat nadat het regenwater het oppervlak heeft bereikt. Hemelwater is van oorsprong van zeer goede kwaliteit. Deze kwaliteit gaat echter achteruit door contact met stoffen die zich bevinden in de lucht (luchtverontreiniging) en op daken, bijvoorbeeld uitwerpselen, bladeren en stofdeeltjes. De kwaliteit van het hemelwater wordt in grote mate bepaald door het oppervlak waarvan het water afstroomt. De kwaliteit van het water dat van daken afstroomt is in het algemeen hoger dan het regenwater dat van wegen afkomstig is. Hoewel de kwaliteit van het van daken afvloeiende regenwater over het algemeen goed is, zijn platte daken sterker verontreinigd dan hellende daken omdat stof en bladeren daar makkelijker op blijven liggen, hierdoor gaat de kwaliteit van het water achteruit.

Verkleuring Hemelwater van groene daken, platte daken met rode dakpannen of bitumineuze daken kan licht gekleurd zijn of geuren. Ook dakbedekkingsmaterialen zelf kunnen een bron van verontreiniging zijn. Wanneer men verkleuring van het water accepteert kan dit water ook prima benut worden. Eventueel kan vooraf rekening gehouden worden met mogelijke verkleuring bij de keuze van een kleur voor het sanitair. Dakbedekkingsmaterialen met geen tot geringe emissies zijn: glasdaken, gebakken pannendaken, betonnen pannendaken en daken met HDPE-folie (kunstrubber). Geadviseerd wordt om hemelwater te benutten dat afkomstig is van daken en niet van wegen. Deze zijn vaak sterk verontreinigd met bijv. oliën. Hiervoor is een duur filter nodig om dit te zuiveren. Dakwater is aanzienlijk schoner en kan na eenvoudige zuivering benut worden voor huishoudelijke doeleinden (zie paragraaf 3.4 Waterverbruik). 10,15,16,23

3.7 Kwaliteit te benutten water Voor het benutten van hemelwater bestaan geen wettelijke kwaliteitsnormen. Afhankelijk van de toepassing zullen andere kwaliteitseisen gesteld worden. Voor lichaamshygiëne en voeding is water nodig dat de kwaliteit van drinkwater heeft. In hemelwater komen niet enkel zwevende en zichtbare verontreinigingen voor, er zijn ook allerlei stoffen in opgelost zoals zuren of met het blote oog onzichtbare stoffen zoals algen of kiemen. In dit onderzoek gaan we ervan uit dat het regenwater zal worden benut voor de tuin, het toilet, poetswerk en de wasmachine. Dan volstaat alleen een voorfiltering van het hemelwater al. Opslaan van water Wanneer het hemelwater bovengronds wordt opgeslagen neemt de kans op bacteriegroei toe, waaronder legionellabacteriën. Er ontstaan gezondheidsrisico’s wanneer men nevel van dit bacterie bevattend water inademt. Hierdoor wordt bovengrondse wateropslag afgeraden. Wanneer het hemelwater ondergronds wordt opgeslagen, blijft het water koel waardoor er geen bacteriegroei plaatsvindt. Ook tijdens langdurige stilstand zal er ondergronds geen bacteriegroei plaatsvinden. 5,15

Hoofdstuk 3: Water

Hoofdstuk 4

Benutten van hemelwater

4. Benutten van hemelwater 4.1 Inleiding Regen valt op het dak, loopt via de dakgoot en regenpijp naar beneden en komt dan in het riool. Zo is de situatie bij de meeste gebouwen. Dit is zonde, want hemelwater is goed te gebruiken. Wanneer men hemelwater wil gaan benutten moet de aansluiting op het riool worden onderbroken. In dit hoofdstuk wordt het benuttingssysteem uitgebreid behandeld. 4.2 Hemelwatersysteem Onderdelen van een hemelwatersysteem Een hemelwatersysteem, zie figuur 4.2.1, bestaat uit de volgende elementen: 1. Filter 5. Watertoevoer 2. Opslagtank 6. Pomp 3. Overstort 7. Vlotter 4. Watertoevoer regelaar 8. Buitenkraan Hemelwater dat op het dak valt, komt via de dakgoten en de regenpijp in de opslagtank. Voordat het hemelwater in de opslagtank belandt, spoelt het eerst door een voorfilter. Een voorfilter zorgt ervoor dat er geen vuil in de put komt. De opslagtank buffert het water totdat het in gebruik genomen wordt. Om deze opslagtank in tijden van natte periodes niet over te laten stromen, wordt er een overstort aangebracht. Deze overstort zorgt ervoor dat het wateroverschot wordt afgevoerd. Maar in tijden van droge periodes is er een water toevoer nodig en zal er suppletie plaats vinden. Dit wordt gerealiseerd door een watertoevoer aan te sluiten op de opslagtank.

Wanneer er water bij de aangesloten voorzieningen wordt gebruikt, zal de pomp in werking treden. De pomp pompt het hemelwater vanuit de opslagtank, via een nieuw aan te leggen leidingenstelsel, naar bijvoorbeeld de WC, de wasmachine en de buitenkraan.

Figuur 4.2.1: Hemelwatersysteem.

Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

Opvangen verschilt van ontvangen In Nederland regent het vaak en veel. Per jaar valt er gemiddeld 800 liter neerslag per mÂ˛. Hoeveel water men kan opvangen is afhankelijk van het dakoppervlak (geprojecteerd dakoppervlak). Maar niet alles wat op het dak valt komt in de opslagtank. De helling, het type dakbedekking en het rendement van de voorfilter bepalen het opvangrendement. Een plat dak heeft een lager rendement dan een hellend dak want van een schuin dak vloeit het water sneller naar de goot en in de regenpijp. Een deel, zoâ&#x20AC;&#x2122;n 10 Ă 20%, van het regenwater gaat ook verloren door de werking van de voorfilter.

Dit deel verdwijnt samen met bladeren, stof en ander vuil in de riool. Het is belangrijk om deze gegevens dan ook mee te nemen wanneer er een berekening gemaakt wordt voor het aanbod van hemelwater. Maar zelfs het water dat uiteindelijk in de opslagtank terrecht komt, zal niet allemaal benut worden. Dit komt doordat de opslagtank niet groot genoeg is om altijd al het water te kunnen bufferen. Wanneer het langdurig regent en de opslagtank vol raakt, zal het overschot aan water afgevoerd worden via de overstort. Hierdoor zal dus niet al het water dat in de opslagtank terrecht komt, benut worden.

Figuur 4.2.2: Geprojecteerd dakoppervlak is het horizontale oppervlak van het dak.

Filters Op het dak van een huis komt allerlei vuil terecht zoals stof, zand, takjes, bladeren en uitwerpselen van vogels. Ze zweven allemaal in het regenwater dat in de regenpijp spoelt. Een voorfilter zorgt ervoor dat dit vuil apart afgevoerd wordt. Er zijn verschillende soorten voorfilters. Niet-zelfreinigende filter Dit is een kleine, ondiepe put. Hierin ligt een grof geweven zak die bijvoorbeeld gevuld is met grind. Al het grove materiaal wordt hierdoor tegengehouden. Dit systeem wordt afgeraden omdat deze filters regelmatig gereinigd en leeggemaakt dienen te worden en slecht reinigbaar zijn.

Figuur 4.2.3: Niet-zelfreinigende filter.

Zelfreinigende filter De zelfreinigende voorfilters zijn er in verschillende maten . De filters hebben weinig onderhoud nodig. Het water stroomt over een fijne filter die bestaat uit RVS. Vuil dat op het filter blijft liggen, wordt weggespoeld door het water dat afgevoerd wordt bij de volgende regenbui. Deze filters hebben twee uitgangen, één met gefilterd water die naar de put leidt, de andere met vuil water. Dit deel van het regenwater kan naar een gracht of naar het riool. De meest gehanteerde zelfreinigende filters zijn: de zelfreinigende putfilter, de cycloonfilter en de valpijpfilter.

Figuur 4.2.4: Zelfreinigende putfilter.

De zelfreinigende putfilter (dit is een kunststof ‘putje’ met filter) en de cycloonfilter worden ingegraven en filteren al het water dat van de verschillende regenpijpen komt. Dergelijke filters hebben wel tot gevolg dat de leiding naar de put dieper komt te liggen. Er moet dus voldoende hoogteverschil zijn tussen aan- en afvoer. Deze filters hebben een rendement van 90%. Slechts 10% van het regenwater gaat verloren en wordt samen met de verontreinigingen afgevoerd.

Een valpijpfilter is een verticale filter in een regenpijp. Dit filter wordt bovengronds geïnstalleerd in elke regenpijp en heeft geen invloed op de diepte van de leiding naar de put. De valpijpfilter heeft een rendement van 80%.

Figuur 4.2.5: Cycloonfilter.

Figuur 4.2.6: Valpijpfilter.

Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

Opslagtank Een opslagtank kan zowel binnen als buiten de woning geplaatst worden. Vaak plaatst men de opslagtank binnen de woning in de kelder of kruipruimte (koele ruimtes). Wanneer dit niet mogelijk is kan men ervoor kiezen om de tank ondergronds in de tuin te plaatsen. Voor de mobiliteit en het gewicht wordt er vaak gekozen voor een kunststof opslagtank deze kan namelijk gemakkelijk met de hand geplaatst worden. Voor tanks onder de grond speelt de grondwaterstand een belangrijke rol. De werken kunnen het best uitgevoerd worden augustus/ september omdat in deze periode de grondwaterstand het laagst is. Lichte kunststoftanks kunnen komen bovendrijven door de waterdruk bij hoge grondwaterstanden. Dit probleem kan tot op zekere hoogte voorkomen worden door het aanbrengen van bijkomende ballast vb. grind. Waar de grondwaterstand tijdens een periode van het jaar te hoog is, bijvoorbeeld tot aan het maaiveld, kan alleen een betonnen put geplaatst worden.

De grootte van de tank wordt bepaalt aan de hand van het dakoppervlak, het aantal bewoners en welke voorzieningen er worden aangesloten op het benuttingssysteem. De grootte van de opslagtank wordt berekend volgens een rekenmodel, de richtlijnen zijn te zien in hoofdstuk 5. De inhoud van de opslagtank dient minimaal te voldoen aan de behoefte van de aangesloten voorzieningen. Zolang de opslagtank ondergronds (koel) staat, maakt het niet uit hoe lang er water in de opslagtank blijft staan. Hierdoor kan de tank nooit te groot zijn. Maar de grootte van de tank heeft direct gevolgen op de prijs van de opslagtank, waardoor de terugverdientijd ook langer zal worden.

Aandachtspunten voor een opslagtank onder de grond zijn: • De opslagtank is voorzien van een opening om onderhoud toe te laten. • De deksel sluit de put lichtdicht af zodat er geen algenvorming optreedt. • De opslagtank is drukbestendig (tegen waterdruk in de bodem). • De opslagtank is bestand tegen een boven belasting, bijvoorbeeld wanneer deze onder een oprit geplaatst wordt. • De opslagtank dient stabiel op een zandbed te staan.

Figuur 4.2.7: Plaatsen van een betonnentank.

Figuur 4.2.8: Plaatsen van een kunsstoftank.

Een nadeel van een betonnentank is dat deze niet met de hand geplaatst kan worden, dit zorgt voor bijkomende kosten. Een opslagtank van beton heeft daarintegen ook een klein voordeel, beton helpt de zuren uit het regenwater te neutraliseren. In een kunststoftank kan men dit effect bereiken door er een laag kalksteen, kalkzandsteen of betonstenen in te plaatsen.

Suppletie Het verbruik is bepalend voor de grootte van de opslagtank. Maar een opslagtank installeren die nooit eens leeg komt te staan blijkt onmogelijk. Er zullen nu en dan periodes zijn van weinig neerslag waarin de opslagtank bijgevuld zal moeten worden. Dit kan tijdig aangegeven worden wanneer er een meetsysteem op de opslagtank is geïnstalleerd. Een automatisch niveausysteem stuurt dan een alarmsignaal. Wanneer dit niet geïnstalleerd is valt het te merken aan de permanente niveau-aanduiding. Ook kan regelmatig het waterniveau in de put gepeild worden doormiddel van een meetstok. Voor het aanvullen (suppletie) van de opslagtank wordt leidingwater gebruikt. Dit kan toegevoegd worden doormiddel van een automatisch vullend systeem of doormiddel van handmatige toediening. Met een automatisch systeem stelt een vlotter in de tank een bijvulkraan in werking. De handmatige toediening kan bestaan uit het zelf bijvullen met de tuinslang. In dit geval dient de tuinslang wel aangesloten te zijn aan een drinkwaterleiding. De leiding die het water naar de opslagtank begeleid dient zo aangesloten te worden dat het toestromende water niet op de bodem gericht staat. Ook na filtering zullen er nog altijd vuildeeltjes in het regenwater achterblijven. Deze zullen op de bodem van de put bezinken. Dit bezonken slib mag niet opgewoeld worden wanneer er water in de put stroomt.

De inkomende leiding moet daarom verlengd worden tot op 10 cm van de bodem van de put, met een bocht van 90° naar boven, zodat het water er ‘vertraagd’ inloopt of vanuit de bovenzijde van de put naar beneden stromen.

Overstort In Nederland regent het veel. Wanneer het een langere periode regent, komt er meer water in de opslagtank dan er verbruikt wordt. In zo’n situatie zal de overstort in de opslagtank in werking treden. De overstort van de opslagtank bestaat uit een buis (vaak PVC) en kan aangesloten worden op een infiltratievoorziening, hemelwaterriool, gracht of (gemeente)vijver en voorzien zijn van een sifon als geuren ongedierteslot.

Figuur 4.2.9: Watertoevoer binnen de opslagtank.

Het is niet nodig om de opslagtank helemaal te vullen met leidingwater. Om hier op een zo verantwoord mogelijke manier mee om te gaan, wordt er aangeraden om de opslagtank met een beperkt volume te vullen. Dit volume omslaat de hoeveelheid water dat het huishouden in één dag gebruikt. Hierdoor zal er altijd genoeg water aanwezig zijn, maar is er ook genoeg ruimte in de opslagtank om de eerst volgende bui op te vangen.

De voorkeur gaat uit naar een infiltratievoorziening omdat deze ervoor zorgt dat het hemelwater in het nabij gelegen grondwater terecht komt. Bij de andere opties wordt het water getransporteerd naar een gebied buiten het perceel. Indien er gekozen wordt voor een infiltratievoorziening, zal deze berekend worden aan de hand van een compleet volle opslagtank. Er wordt dus rekening gehouden met het totaal af te voeren oppervlak. Hierdoor zal de infiltratievoorziening even groot zijn als een infiltratievoorziening zonder opslagtank. Wanneer geen van deze afvoeren mogelijk is, kan de overstort aangesloten worden op het gemengde rioolsysteem. Hierbij dient wel een terugslagklep aangebracht te worden. Dit verhindert dat het afvalwater vanuit het riool, de opslagtank binnenstroomt wanneer de riolering onder druk komt te staan. Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

Pompen Het verzamelde hemelwater in een ondergrondse opslagtank kan gebruikt worden voor de verschillende toepassingen. Het moet nu enkel nog opgepompt worden. Er zijn verschillende soorten pompen namelijk: • Een zuigerpomp • Centrifugaalpomp De zuigerpomp werkt op basis van een zuigermechanisme dat aangedreven wordt door een elektromotor. Het aangezogen water wordt in een drukvat geperst. Dit is een dure en onderhoudsintensieve pomp en wordt nauwelijks toegepast.

Zodra een tappunt in gebruik genomen wordt, wordt er direct water vanuit het drukvat naar de kraan geleid. Indien er maar enkele liters water wordt afgenomen, hoeft de pomp zichzelf niet in te schakelen aangezien het drukvat genoeg water bevat om het tappunt te bevoorraden. Zodra het drukvat leeg dreigt te raken, schakelt de pomp zichzelf automatisch in om het drukvat bij te vullen. Indien deze weer vol is, schakelt de pomp zichzelf weer automatisch uit. Voordeel van deze pomp is dat hij goedkoop is. Nadeel van deze pomp is dat hij veel lawaai maakt en de druk aan de uitgang niet stabiel is, er is daarom een drukregelaar nodig is als er bijvoorbeeld de wasmachine op aangesloten is.

De drukgestuurde pomp heeft geen reservoir. Zodra er water wordt verbruikt daalt de druk een beetje en gaat de pomp reageren. Deze elektronisch gestuurde pomp houdt de druk dus constant. De drukgestuurde pompen zijn duurder, maar eisen geen bijkomende drukregelaar en zijn minder luidruchtig.

Figuur 4.2.10: Zuigerpomp.

Figuur 4.2.11: Hydrofoorpomp.

Een andere manier om de druk op te bouwen is via een ronddraaiend schoepenwiel of waaier, ook aangedreven door een elektromotor. Dit zijn de centrifugaalpompen. Er zijn drie types: • hydrofoorpomp • drukgestuurde pomp • dompelpomp.

De dompelpomp staat op de bodem van de put en zuigt het water rechtstreeks aan. De verdere opstelling ziet er hetzelfde uit als de hydrofoorpomp. De dompelpomp is geruisloos, neemt geen plaats in maar is een duurdere pomp. Ander nadelen zijn de grotere kans op opzuigen van verontreinigingen en de minder praktische opstelling bij onderhoud.

Hydrofoorpomp De hydrofoorpomp zuigt water aan via de aanzuigaansluiting, waarna het water het drukvat in wordt gepompt. Zodra het drukvat vol is, schakelt de pomp zichzelf uit. Het drukvat (veelal met een capaciteit van ± 20 liter) is nu gevuld met water. De hydrofoorpomp is ook aangesloten aan een afvoerleiding. Deze afvoerleiding kan bijvoorbeeld leiden naar de wc, wasmachine en/ of buitenkraan.

Welk type er ook gekozen wordt, de pomp moet stilvallen als er te weinig water in de opslagtank staat. Het systeem moet dus voorzien zijn van een droogloopbeveiliging. De drukgestuurde pomp en de dompelpomp hebben een inwendige droogloopbeveiliging. De andere pompen moeten aangesloten zijn op een vlotterschakelaar die de pomp doet afslaan wanneer het water te laag staat. De pomp mag geen bezonken slib en ook geen lucht of drijvende deeltjes aanzuigen. Het water wordt het best aangezogen op een zekere hoogte boven de bodem en toch voldoende diep. Dit kan men bereiken door op het aanzuigpunt een vlotterfilter te voorzien. Een vlotterfilter is een aanzuigkorfje bestaande uit roestvrij staal dat bevestigd is aan een vlotter,

zodat het water ongeveer 10 cm onder het wateroppervlak wordt aangezogen. Bezonken slib, lucht of drijvende deeltjes kunnen dan niet aangezogen worden. Aan deze vlotterfilter is ook een terugslagklep voorzien. Die moet vermijden dat de aanzuigleiding leegloopt als de pomp niet werkt. Dit is te zien in figuur 4.2.1, nr 7.

Figuur 4.2.12: Drukgestuurde pomp.

Figuur 4.2.13: Dompelpomp.

Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

Buitenkraan In tijden van droogte wordt de buitenkraan vaak gebruikt om de planten te voorzien van water. Ook wordt de buitenkraan gebruikt voor schoonmaakwerkzaamheden. Voor beide werkzaamheden is het niet nodig dat er drinkwater wordt gebruikt. Hierdoor kan de buitenkraan aangesloten worden aan het benuttingssysteem. Wanneer de planten met dit hemelwater worden bewaterd, is het voordeel dat het opgevangen hemelwater binnen de perceelgrens infiltreert. Wat vaak gebeurt bij het bewateren van beplanting, is dat er veel liters water gebruikt worden. Wanneer er meer liters water worden benut dan dat er in de opslagtank zit, treedt er suppletie op. Dit zal hoofdzakelijk voorkomen in de zomermaanden. Het aantal liters benodigde water om de beplanting te bewateren hangt af van de grootte van de tuin, het weer (droge/natte zomer) en de persoon die water geeft. Voor het gebruik van schoonmaakwerkzaamheden zal er minder water benodigd zijn. Hiervoor kan de opslagtank vrijwel altijd voldoende water bufferen.

Aansluiting in de woning Om een benuttingssysteem aan te sluiten op de voorzieningen, zullen er extra leidingen benodigd zijn. Deze dienen als transportleidingen van het opgevangen hemelwater en transporteren het water vanaf de pomp naar de voorziening. Vaak worden hier kunstof leidingen (tyleen) voor gebruikt. Vanwege de flexibiliteit en uitstraling is deze gemakkelijk toe te passen en te herkennen. Een belangrijk bijkomend voordeel is dat deze leidingen goedkoop zijn in tegenstelling tot koperen leidingen.

Wanneer het hemelwater gebruikt is, wordt het afgevoerd via het vuilwaterriool. Hierdoor is er geen tweede extra leiding nodig. Het is wel belangrijk dat er altijd een dubbel netwerk aan leidingen aanwezig is, zodat bij calamiteiten altijd overgeschakeld kan worden naar het drinkwater. Voor de aanleg van de nieuwe leidingen wordt geadviseerd om een deskundig bedrijf in te schakelen. 5,

Figuur 4.2.14: Kunststof leiding van tyleen.

Figuur 4.2.15: Koperen leidingen.

Een andere optie is om de buitenkraan niet aan te sluiten op het benuttingssysteem maar op de (drink)waterleiding. Hierdoor wordt suppletie in de zomermaanden voorkomen.

4.2.1 Onderhoudsoverzicht Afhankelijk van het materiaal en de kwaliteit van de onderdelen, zal er (regelmatige) controle en onderhoud nodig zijn. Goede filters en een goede pomp besparen veel onderhoud. Indien er geen zelfreinigende filter gebruikt wordt, heeft de opslagtank meer onderhoud nodig. Tijdens dit onderhoud zal vooral de bodem gereinigd worden. De micro-organismen die zich in de put bevinden, hebben een reinigend effect. Bij het reinigen is het daarom ook zeker verstandig om deze te laten zitten, want het duurt lang voor deze organismen zich weer herstellen. Niet enkel de put maar ook de andere onderdelen van de installatie vragen onderhoud. Figuur 4.2.1.1 geeft weer hoe vaak en welke problemen zich kunnen voordoen en wat de onderhoudswerkzaamheden zijn om het benuttingssysteem te onderhouden. Uit deze onderhoudstabel blijkt dat er geen kosten verbonden zijn aan het onderhoud, tenzij de sanitaire leidingen lekken of de pomp niet meer goed functioneert. Dit zijn onvoorziene kosten, die misschien nooit gemaakt hoeven te worden. Hierdoor worden de onderhoudskosten niet meegerekend in de totale inversteringskosten, zie paragraaf 4.2.2. 1

Onderdeel Dak en dakgoten Zelfreinigende filter* Bladfilter Niet zelfreinigende filter Opslagtank (met zelfreinigende filter) Opslagtank (zonder zelfreinigende filter) Sanitaire leidingen

Kleur van hemelwater Oppervlaktelaag in put Geur van hemelwater Pomp Waterdruk

Aantal keer per jaar 1 1 2 4 4 Om de 3 jaar 1

Vast stellen van het probleem

Actie

Vermindering opbrengst Mos of groene laag Lichte laag Bladeren, takjes blijven liggen Bezinking, sterke vervuiling Bezinking zand

Reinigen Reinigen Afwassen of afborstelen Filterzeef reinigen Filter reinigen/ vervangen Leegmaken/ uitzuigen Leegmaken/ uitzuigen

Bezinking zand + organisch materiaal Lekken

Lichtbruin, donker of grijs

Deeltjes

1 1

Kleuren of microorganismen Stankhinder

1 1

Geluidshinder, defect Drukvermindering

Herstellen (installateur raadplegen) Controle filter, dakgoot, opslagtankbodem Controle opslagtank, filter, sifon Uitzuigen Controle sifon, reinigen opslagtankbodem Installateur raadplegen Installateur raadplegen

(*) Bij zelfreinigende filters zoals een valpijp, bladfilter of cycloonfilter wordt het vuil steeds afgevoerd en kan er geen bezinking optreden. Figuur 4.2.1.1: Onderhoudstabel.

Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

4.2.2 Totale inversteringskosten Onder de totale inversteringskosten vallen de aanschafkosten van de materialen en de aanlegkosten. De totale kosten worden sterk beïnvloed door de materialen en de woonsituatie waarin het hemelwatersysteem moet worden geplaatst. Wanneer de installatie direct bij de bouw van een woning geplaatst wordt zal dit aanzienlijk schelen in de kosten, een dubbel leidingnetwerk kan dan eenvoudig gelegd worden en het plaatsen van de tank zal ook makkelijker gaan.

Wanneer er een hoge grondwaterstand aanwezig is zal er in de meeste gevallen extra kosten gemaakt moeten worden om bronbemaling toe te passen. De installatiekosten kunnen afnemen wanneer de particulier het zelf doet i.p.v. een installateur. Bij een woning in aanbouw is het eenvoudig om een dubbele waterleiding aan te leggen en zijn de extra kosten minimaal. In een bestaande woning gaat het plaatsen van extra leidingen gepaard met extra kosten.

Aanschafkosten De grootste kosten van een benuttingssysteem worden gemaakt door de opslagtank, de pomp en de filter. De prijs van de opslagtank is afhankelijk van het volume en van het materiaal. Over het algemeen is een kunststoftank goedkoper in aanschaf ten opzichte van een betonnentank. Dit komt o.a. doordat een betonnentank geplaatst moet worden met een kraan i.v.m. het zware gewicht van de opslagtank. Een kunstoftank kan daarin tegen wel met de hand geplaatst worden.

Totale inversteringskosten varianten In figuur 4.2.2.1 tot 4.2.2.4 zijn de totale inversteringskosten van een benuttingssysteem weergegeven. Er is verschil gemaakt in aanleg door de particulier zelf en aanleg door de installateur. Er is gerekend met de zelfde materialen waardoor er een eerlijke vergelijking ontstaat. Hieruit blijkt dat de totale inversteringskosten het laagst zijn wanneer de particulier zelf de aanleg uitvoert. Deze totale inversteringskosten bedragen ca. € 1.696,- incl. BTW. In hoofdstuk 5 wordt hier specifieker op ingegaan.

Tegenwoordig komen er steeds meer dure ingewikkelde hemelwatersystemen op de markt. Deze zijn moeilijk te onderhouden en duur in onderhoud. Volgens verschillende partijen kan beter gekozen worden voor een simpel benuttingssysteem met een eenvoudige pomp en een eenvoudig filtersysteem. Installatiekosten De installatiekosten kunnen sterk variëren. Dit hangt af van de omstandigheden van de particulier.

Figuur 4.2.2.1. Aanleg door de particulier zelf.

Totale inversteringskosten volgens de literatuur Uit de geraadpleegde literatuur komt naar voren dat de totale inversteringskosten, wanneer de particulier de aanleg zelf verzorgt tussen de €1.250,- en de €2.500,- schommelt. Deze kosten komen overeen met de kosten volgens figuur 4.2.2.2. 19

Aanleg door de particulier zelf Onderdeel Cycloonfilter Opslagtank kunststof (3000L) Overstort (10m) Drukgestuurde pomp Leidingen (20m) Af te voeren grond (inhoud opslagtank) Subtotaal Totale inversteringskosten

Aanschafkosten € 340,€ 1.080,€ 21,€ 190,€ 20,€ 45,- (€15,-/m3)

Aanlegkosten € 0,€ 0,€ 0,€ 0,€ 0,€ 0,-

€ 1.696,€ 1.696,-

€ 0,-

Aanleg door de installateur Onderdeel Cycloonfilter Opslagtank kunststof (3000L) Overstort (10m) Drukgestuurde pomp Leidingen (20m) Af te voeren grond (inhoud opslagtank) Subtotaal Totale inversteringskosten

Aanschafkosten € 340,€ 1.080,€ 21,€ 190,€ 20,€ 45,- (€ 15,-/m3)

Aanlegkosten € 188,€ 930,€ 219,€ 290,€ 364,€171,- (€57,-/m3)

€ 1.696,€ 3.858,-

€ 2.162,-

Algemeen: • Prijzen inclusief BTW

Algemeen: • Prijzen inclusief BTW • Aanlegkosten afkomstig van: Installatiebedrijf van Nimwegen de Vries BV.

Figuur 4.2.2.2: Overzichtstabel m.b.t. de totale inversteringskosten.

Figuur 4.2.2.3: Overzichtstabel m.b.t. de totale inversteringskosten.

Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

4.2.3 Terugverdientijd Door drinkwater te besparen en regenwater te gebruiken, zal het bedrag op de waterrekening dalen. Hoeveel geld wordt er bespaard en (hoe snel) wordt het benuttingssysteem terugverdiend? Dat zijn de vragen die relevant zijn om er een financieel voordeel aan over te houden. De terugverdientijd hangt af van de volgende factoren: • totale inversteringskosten; • subsidie; • waterprijs; • waterbesparing; • elektriciteitskosten van de pomp.

Afhankelijk van de gemeente, kan de particulier subsidie krijgen voor het afkoppelen van hemelwater. Hiermee kan een deel van de gemaakte kosten gefinancierd worden. Voor precieze informatie is het altijd verstandig om de gemeente te benaderen. De terugverdientijd (van alleen het besparende water) kan bepaald worden door de uiteindelijke inversteringskosten te delen door de besparing per jaar. In hoofdstuk 5 wordt hier specifieker op ingegaan.

Aan de hand van een berekening (weergegeven in hoofdstuk 5) wordt de tankgrootte bepaald per situatie. Daaruit wordt de waterbesparing inzichtelijk. De waterbesparing is een hoeveelheid dat van de waterrekening afgetrokken wordt. Maar het bedrag van de waterbesparing is niet de totale besparing per jaar omdat het hemelwater ook naar de onderdelen gepompt moet worden. Hierdoor zullen de elektriciteitkosten van de pomp van deze waterbesparing af gaan. Er zijn ook enkele moeilijker becijferbare besparingen. Een wasbeurt op regenwater verbruikt 1/3 minder zeep en al helemaal geen wasverzachter. Waterontharders zijn niet nodig en het warmwaterelement van de wasmachine kalkt niet aan. Minder onderhoud, minder reparaties en een langere levensduur. Omdat hier geen harde cijfers voor zijn, wordt dit niet meegenomen in de terugverdientijdberekening.

Figuur 4.2.3.1. Waterbesparing zorgt voor een lagere waterrekening.

4.3 Wanneer is benutten mogelijk Benutten van hemelwater is bijna altijd mogelijk. De meest traditionele manier waarmee dit uitgevoerd wordt is door toepassing van een regenton waarin het hemelwater opgevangen wordt. Het water in de ton kan dan gebruikt worden om de planten water te geven of bijvoorbeeld om de auto mee te wassen. Maar wanneer men binnenshuis wil gaan benutten is dit afhankelijk van verschillende factoren. Door de diversiteit aan keuzemogelijkheden, kan in veel situaties een passend systeem gekozen worden. Wanneer er in kaart gebracht wordt of het mogelijk is om hemelwater te benutten, zal er naar de volgende punten gekeken worden: • Samenstelling van het huishouden • Jaarlijks watergebruik • Hoeveelheid dakoppervlak • Situatie van het dak • Benodigde inhoud van de opslagtank • Beschikbare ruimte • Investeringskosten Samenstelling van het huishouden Het aantal personen in een huishouden is bepalend voor de hoeveelheid water dat verbruikt wordt. In combinatie met het dakoppervlak en de inhoud van de tank, kan worden bepaald of een hemelwaterbenuttingsysteem zinvol is. Het dagelijks verbruik kan veel verschillen van huishoudens.

De watervraag is afhankelijk van de gewoonten in het gezin. Door te kijken naar het waterverbruik en de berekening van de hoeveelheid water dat opgevangen kan worden, kan bepaald worden of met het aantal personen rendabel is om regenwater te gaan benutten. Deze berekening is in hoofdstuk 5 te zien. Situatie van het dak Alle dakoppervlakken kan men in principe zonder problemen op een hemelwaterput aansluiten. Voor een groendak of rieten dak zijn echter soms speciale voorzieningen (zoals filter of voorbehandeling) nodig. Ook kunnen ongeglazuurde gebakken dakpannen zorgen voor verkleuring van het water, dit kan opgelost worden met een extra filter. Benodigde Inhoud van de opslagtank Alles begint met het opvangen van het regenwater. De regenwatervoorraad wordt opgeslagen in een tank of put . Hoe groot dit reservoir moet zijn is vooral afhankelijk van de regenwateraanvoer en de gezinssamenstelling. Deze aanvoer wordt bepaald door de dakoppervlakte. Het principe voor het volume van de put is dan ook eenvoudig: hoe groter de dakoppervlakte, hoe groter de put en hoe kleiner de kans op leegstand. Om droogvallen te vermijden is het dus niet voldoende om een grotere put te plaatsen; ook het dakoppervlak moet groot genoeg zijn.

Een hemelwaterput mag echter niet te groot, noch te klein gedimensioneerd zijn. Een te kleine hemelwaterput is economisch niet interessant. Als de hemelwaterput te vaak leeg staat, moet er dikwijls overgeschakeld worden op leidingwater. Op die manier gaat het waterbesparend effect deels verloren. Een te grote tank is evenmin interessant. Het water wordt in dit geval onvoldoende ververst. Het is goed dat een tank af en toe wat overloopt. Beschikbare ruimte Om een hemelwaterput te plaatsen moet er wel ruimte zijn. Bij nieuwbouw woningen kunnen deze eenvoudig geplaatst worden in de kruipruimte. Bij bestaande woningen worden deze vaak buiten de woning onder de grond geplaatst hier moet wel voldoende ruimte voor zijn. Tanks zijn er in verschillende vormen en maten waardoor er vaak voor elke situatie wel een passende tank beschikbaar is. Investeringskosten Een regenwatersysteem blijft vrij duur, en zal dus pas op langere termijn kunnen worden terugverdiend. Het is daarom belangrijk dat er een goede berekening wordt gemaakt om het financiële plaatje en de terugverdientijd in beeld te brengen (zie hoofdstuk 5).Vaak worden regenwatersystemen ook aangelegd omdat men een steentje wil bijdragen aan een beter milieu, voor deze mensen zijn de kosten niet belangrijk. 5,15,16

Hoofdstuk 4: Benutten van hemelwater

Hoofdstuk 5

Terugverdientijd berekeningen

5. Terugverdientijd berekeningen Inleiding In dit hoofdstuk worden twee berekeningen m.b.t. het berekenen van de terugverdientijd uitgebreid behandeld. De resultaten zullen behandeld worden in hoofdstuk 7 Conclusies en aanbevelingen. Deze berekeningen bestaan uit een algemene berekening en een persoonlijke berekening. De algemene berekening dient ter indicatie van de terugverdientijd. Voor een berekening op maat kan de persoonlijke berekening worden ingevuld. De digitale versies zijn bijgevoegd op de CD die zich in de bijlage bevindt. Inhoud algemene berekening Uit de algemene berekening komen tabellen waarbij een overzichtelijk geheel ontstaat van: • de grootte van de opslagtank; • de besparing van drinkwater; • de besparing op de waterrekening; • de gemiddelde inverstering, particulier zelf; • de gemiddelde inverstering, installateur; • de elektriciteitskosten van de pomp; • de totale subsidie; • de terugverdientijd, aangelegd door de particulier; • de terugverdientijd, aangelegd door een installateur.

Hier wordt van diverse waardes uitgegaan die per tabel toegelicht worden. Door middel van deze berekeningen wordt het antwoord op de hoofdvraag onderbouwd. Ook kan de particulier in de algemene berekening bekijken of het enigszins aantrekkelijk is. Wanneer de particulier meer interesse heeft kan er een persoonlijke berekening uitgevoerd worden om een situatie op maat te creëren. Inhoud persoonlijke berekening Bij de persoonlijke berekening wordt alles aangepast aan de omstandigheden van de particulier. Hierbij wordt gekeken naar: • de gezinsgrootte; • het aantal dagen in gebruik per jaar; • het aantal te overbruggen dagen; • de toepassingen van aangesloten onderdelen; • de provincie waarin de particulier woonachtig is; • het geprojecteerd dakoppervlak; • het daktype; • het filtertype; • de grootte van de opslagtank; • de besparing van drinkwater; • de drinkwaterprijs a.d.h.v. de provincie; • de besparing op de waterrekening; • de vraag naar hemelwater • de totale inversteringskosten; • de elektriciteitskosten van de pomp; • de totale subsidie; • de terugverdientijd.

5.1 Toelichting op de algemene berekening De grootte van de opslagtank Voor het berekenen van de grootte van de opslagtank is de berekening van ISSO aangehouden. Het rekenblad is te zien in figuur 5.1.1, ook te vinden op de CD in het bestand “Hemelwatersysteem algemene berekening”. Hier zijn diverse waardes die ingevuld kunnen worden, dit zijn de gekleurde vakken. Voor de algemene berekening zijn de grijze vakken als vaste waarden aangehouden. De blauwe vakken zullen divers ingevuld worden. Door deze methode toe te passen ontstaat een eerlijke vergelijking met diversiteit in groottes qua aantal personen en dakoppervlak. Gebruiksgegevens Bij de gebruiksgegevens wordt de grootte van het huishouden ingevuld en welke onderdelen van toepassing zijn. De toepassing van de onderdelen hangt af van het aanbod van hemelwater. De vraag (van de onderdelen) dient enigszins gelijk te zijn aan de aanbod van hemelwater. Het aantal dagen in gebruik per jaar, houdt in hoeveel dagen de particulier gebruik wil maken van het benuttingssysteem. Wanneer een benuttingssysteem bij een vakantiehuis toegepast wordt, zal hier een andere waarde ingevuld worden dan wanneer er een systeem bij een permanent bewoond huis berekend wordt. Het aantal te overbruggen dagen omslaat het minimale aantal dagen dat het benuttingssysteem zonder aanvulling van hemelwater kan functioneren.

Hoofdstuk 5: Terugverdientijd berekeningen

Aanbod In Nederland verschilt de hoeveelheid neerslag per locatie. In de berekening wordt de gemiddelde hoeveelheid neerslag per provincie weergegeven. Door het geprojecteerde dakoppervlak in te vullen wordt de totale hoeveelheid neerslag berekend. Maar niet al het hemelwater dat op het dak terrecht komt zal in de opslagtank belanden. Het daktype brengt een afvloeiingscoëfficiënt met zich mee. Dit heeft te maken met de porositeit van het materiaal en verdamping. Hierdoor zal de totale hoeveelheid neerslag dan op het dak valt gereduceerd worden. Vervolgens gaat het overgebleven hemelwater door een filter. Ook hierbij gaat water verloren. Het rendement hangt af van het type filter dat toegepast wordt. Door al deze waardes bepaald te hebben, zal het aanbod aan hemelwater berekend worden. Vraag De vraag naar hemelwater hangt af van het aantal personen die gebruik maken van het benuttingssysteem, de aantal dagen dat het systeem in gebruik genomen wordt en de voorzieningen die aangesloten zijn op het systeem. Het waterverbruik per voorziening wordt bepaald volgens de waardes uit paragraaf 3.4 Waterverbruik.

Benodigde opslagcapaciteit (opslagtank) De gewenste opslagcapaciteit volgt uit de vergelijking van vraag en aanbod. Er kunnen zich twee situaties voordoen. • Vraag < aanbod: De afname is hier maatgevend. De dimensionering wordt berekend a.d.h.v. de vraag naar hemelwater en het aantal dagen dat in een droge periode overbrugd dient te worden. • Vraag > aanbod: Het aanbod is hier maatgevend. De opslagtank zal zodanig gedimensioneerd worden dat het zo veel mogelijk water op kan vangen maar dat er ook 3 tot 5 maal per jaar water overgestort wordt. Vraag en aanbod dienen enigszins gelijk te zijn. Meer aanbod dan vraag naar hemelwater is altijd toegestaan. Wanneer de vraag veel groter is dan het aanbod, wordt een voorziening van het systeem afgesloten. Raadzaam is om de wasmachine als laatst af te sluiten omdat hier de meeste winst mee te behalen valt. Rendement opslagtank Niet al het water dat zich in de opslagtank bevindt zal uiteindelijk benut worden. Dit komt doordat de tank zal overlopen in perioden met grote aanvoer van hemelwater. Het tankrendement geeft aan welk deel van het hemelwateraanbod uiteindelijk wordt gebruikt voor de toepassingen waarvoor het bedoeld is. Het overige deel van het hemelwateraanbod verdwijnt via overlopen. De waarde van het rendement wordt afgelezen uit de tabel rendement van de opslagtank voor gecorrigeerde tankgrootte per m2 dakoppervlak.

Systeemrendement (dekkingsgraad) In perioden waarin het hemelwateraanbod kleiner is dan de vraag, vindt in het benuttingssysteem aanvulling met drinkwater plaats. Het systeemrendement geeft aan welk deel van het gebruikte water uit de hemelwaterbenutting afkomstig is van het oorspronkelijke aanbod van hemelwater. Wanneer deze waarde zich boven de 100% bevind, zal 100% aangehouden worden. Dit komt doordat de aangesloten voorzieningen een vaste verbruikswaarde hebben. Deze zullen niet stijgen waardoor er meer hemelwater benut zal worden. Drinkwaterbesparing De drinkwaterbesparing is het aantal liters dat het benuttingssysteem per jaar zal besparen op drinkwater. Deze waarde zal maximaal de zelfde waarde bevatten als de vraag naar hemelwater. Uitkomsten De belangrijkste uitkomsten zijn de volume grootte van de opslagtank en de hoeveelheid drinkwaterbesparing. Aan de hand van deze gegevens kunnen verdere berekeningen uitgevoerd worden om de terugverdientijd te berekenen. 7

Figuur 5.1.1: Rekenblad hemelwatersysteem. Bron: ISSO publicatie 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelsgrens.

Hoofdstuk 5: Terugverdientijd berekeningen

Opzet van de algemene berekening De algemene berekening is zo opgezet dat er een overzicht verkregen wordt waaruit duidelijk de terugverdientijd naar voren komt. Dit overzicht is opgezet aan de hand van diverse groottes qua aantal personen en dakoppervlak. Per onderdeel wordt aangegeven waar vanuit is gegaan.

De grootte van de opslagtank • De waardes zijn afkomstig uit het rekenblad hemelwatersysteem. • De aangesloten voorziening afgestemd op de vraag en aanbod van hemelwater. • Deze waardes zijn nodig voor de particulier om de tankgrootte af te lezen, maar ook om een prijs te bepalen voor de totale inversteringskosten.

De hoeveelheid drinkwaterbesparing • De waardes zijn afkomstig uit het rekenblad hemelwatersysteem. • Deze waardes zijn benodigd om de besparing op de waterrekening te kunnen berekenen.

De grootte van de opslagtank (in liters)

          

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.2. De grootte van de opslagtank

De hoeveelheid drinkwaterbesparing (in m3 per jaar)

      

      

Figuur 5.1.3. De hoeveelheid drinkwaterbesparing

      

De besparing op de waterrekening • Er is uitgegaan van de huidige gemiddelde waterprijs van €1,30/m3. Rekenwijze • Waarde uit de tabel “De hoeveelheid drinkwaterbesparing” maal de gemiddelde waterprijs.

De vraag naar hemelwater • De waardes zijn afkomstig uit het rekenblad hemelwatersysteem. • Deze waardes zijn nodig om te bepalen hoeveel water er naar de voorzieningen gepompt dient te worden. Dit komt aan bod bij: “De elektriciteitkosten van de pomp”.

De besparing op de waterrekening (€ per jaar)

       

      

      

        

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.3. De besparing op de waterrekening

De vraag naar hemelwater (in m3 per jaar)

      

      

      

Figuur 5.1.4. De vraag naar hemelwater

Hoofdstuk 5: Terugverdientijd berekeningen

De gemiddelde inverstering, particulier • Er is vanuit gegaan dat de particulier de aanleg zelf verzorgd, hierdoor blijven alleen de materiaalkosten over. (prijzen incl. BTW) • Er is uitgegaan van een kunststof opslagtank (en dus een lage grondwaterstand). Kunststof tanks zijn goedkoper dan betonnen tanks. • Er is gekozen voor een cycloonfilter omdat deze een hoog rendement heeft, amper onderhoud nodig heeft en er maar 1 per systeem nodig is (ook gehanteerd in de berekening van de grootte van de opslagtank)

• Er is uitgegaan van een certifugaalpomp omdat hier de druk op afgelezen kan worden, genoeg capaciteit heeft om 17 meter omhoog te pompen en een droogpomp beveiliging heeft. • Er is uitgegaan van een kunststof waterleiding, van het materiaal tyleen. Met de totale lengte van 20 meter zullen bij de meeste huishoudens de voorzieningen bereikt zijn.

• Er is uitgegaan dat de overstort gemaakt wordt van PVC buizen met een diameter van 5 cm en dat deze overstort in een bereik van 10 meter aangesloten kan worden op een andere voorziening (gezamelijke hemelwaterafvoer). • Er is vanuit gegaan dat de particulier de opslagtank buiten (onder de grond) plaatst. Het overschot aan grond (de tankgrootte) wordt afgevoerd voor €15,00/m3. Rekenwijze • Opslagtank grootte bepaald in de tabel: “De grootte van de opslagtank”. • Alle kosten bij elkaar opgeteld.

De gemiddelde inverstering, particulier (in €)

 

                 

           

      

Figuur 5.1.5. De gemiddelde investering particulier

            

      

      

      

      

      

      

      

De gemiddelde inverstering, installateur • Er is vanuit gegaan dat de installateur de zelfde materialen aanschaft als de particulier. • De prijzen zijn inclusief de aanlegkosten van de installateur. De aanlegkosten komen voort uit de benodigde arbeidsduur en het benodigde materieel. (prijzen incl. BTW) • De aanlegkosten omslaan de werkuren en alle werkzaamheden die getroffen moeten worden om het systeem werkzaam te maken. • Opslagtank: Plaatsen in de tuin, gat graven, opslagtank plaatsen, grond aanvullen. • Cycloonfilter: Plaatsen voor de opslagtank, gat graven, plaatsen, installeren, regenpijp aansluiten op het filter, filter aansluiten op de opslagtank.

• Certifugaal pomp: Plaatsen in huis, gat boren door de muur, zuigslang bevestigen in de opslagtank, aansluiten op de tyleen waterleiding, testen. • Kunststof waterleiding: Aansluiten tussen de pomp en de gewenste voorzieningen, leidingen koppelen aan de pomp, leidingen koppelen aan de voorzieningen. • Overstort: Aansluiten tussen de opslagtank en een lozingspunt (vijver, hemelwaterriool etc.), gat graven, plaatsen, aansluiten op de opslagtank, aansluiten op het lozingspunt. • Ontgraven grond afvoeren: Hoeveelheid ter grootte van de opslagtank, transportkosten, afvoerkosten.

De gemiddelde inverstering, installateur (in €)

 

                 

           

      

            

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.5. De gemiddelde investering installateur

Hoofdstuk 5: Terugverdientijd berekeningen

De elektriciteitskosten gemaakt door de pomp • Uitgaande van de huidige energiekosten: 1 kWh kost ongeveer 24 cent. • Gegevens over de pomp: Max. vermogen: 600 Wh Max. capaciteit: 3 m3/hr • Berekening 1 / 0,6 = 1,67 (factor om van 600Wh, 1kWh te maken) 1,67 x 3m3 = 5,01m3/kWh 24 cent = 1 kwh 24 cent = 5,01m3 water pompen 24 cent / 5,01m3 = 4,97 cent per m3

• Conclusie: 1m3 water pompen kost €0,0497 (Kosten exclusief energiebelasting) • Hoeveelheid water dat gepompt wordt staat gelijk aan de vraag naar hemelwater. Rekenwijze • Kosten van het pompen van 1m3 water maal de vraag naar hemelwater (behandeld in tabel: “De vraag naar hemelwater”)

De totale subsidie • Uitgaande van een subsidie bedrag per m2 geprojecteerd dakoppervlak. • Uitgaande van €0,00 euro subsidie om de terugverdientijd alleen afhankelijk te laten zijn van de huidige waterprijs. Rekenwijze • Subsidiebedrag per m2 geprojecteerd dakoppervlak maal het dak oppervlak.

De elektriciteitskosten gemaakt door de pomp (in € per jaar)       

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.5. De elektriciteitskosten gemaakt door de pomp

De totale subsidie (in €)

       

Figuur 5.1.6. De totale subsidie

      

       

       

      

      

De terugverdientijd van het benuttingssyteem, Rekenwijze • De gemiddelde inversteringskosten, particulier min de totale subsidie. Wanneer deze uitkomst negatief is, is het benuttingssysteem alleen al door de subsidie terugverdiend. • Wanneer de uitkomst positief is, wordt de totale besparing per jaar berekend. Dit wordt gedaan door de besparing op de waterrekening min de elektriciteitkosten te berekenen.

• De besparing op de waterrekening moet groter zijn dan de elektriciteitkosten van de pomp. Indien dit niet het geval is, wordt er ieder jaar verlies gemaakt en zal het systeem nooit terugverdient worden. • Wanneer aan de hiervoor genoemde voorwaarden voldaan wordt, worden de uiteindelijke inversteringskosten gedeeld door de totale besparing per jaar. Hieruit volgt de terugverdientijd in jaren.

• Wanneer de aanleg verzorgd wordt door de particulier, wordt er gerekend met de totale inversteringskosten, particulier. • Wanneer de aanleg verzorgd wordt door de installateur, wordt er gerekend met de totale inversteringskosten, installateur. • Terugverdientijd 0 = direct terugverdient.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de particulier (in jaren)

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.7. De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de particulier

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de installateur (in jaren)

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.8. De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de installateur

Hoofdstuk 5: Terugverdientijd berekeningen

Inzichten door de algemene berekening De terugverdientijd is alleen gebaseerd op de besparing van drinkwater. De besparing op de wasmachine, wasmiddel en wasverzachter is achterwegen gelaten omdat dit geen vaste cijfers zijn. Dit komt o.a. doordat er onregelmatig bij gesuppleerd moet worden. Wanneer er leidingwater gebruikt wordt, dient er wel de gehele hoeveelheid wasmiddel en wasverzachter gebruikt te worden. Hierdoor zou men ervoor kunnen kiezen om altijd de hoeveelheid te gebruiken die benodigd is voor wanneer er gewassen wordt met kraanwater. Voor de stijgende levensduur van een wasmachine, wanneer er hemelwater gebruikt wordt, zijn geen waarden bekend. Daardoor is deze besparing niet meegenomen in de berekening. Op bladzijde 53 zijn de tabellen van de terugverdientijd te zien. Hieraan zijn de volgende kleuren verbonden: • Zwart = verlies (doordat de pompkosten hoger zijn dan de besparing op de waterrekening) • Groen = ≥ 0 en ≤ 15 jaar. • Donker geel = >15 en ≤ 25 jaar. • Rood = ≥ 26 jaar. Deze kleuren zijn toegevoegd om te laten zien wanneer het rendabel is om een benuttingssysteem toe te passen. Omdat er in de berekening geen rekening is gehouden met het vervangen van onderdelen zal een lange terugverdientijd niet reëel zijn. Uit de praktijk blijkt dat de onderdelen zoals de pomp en het filter,

gemiddeld een levensduur van 20 jaar hebben indien er hoogwaardige materialen zijn toegepast zoals bij de berekening. De andere materialen van het benuttingssysteem, over het algemeen plastics, hebben een levensduur van minimaal 50 jaar. Hierdoor is het zeer aannemelijk dat er na 20 jaar complicaties optreden. Voorbeeld van een lange terugverdientijd: • Indien de terugverdientijd 25 jaar bedraagt en een onderdeel gaat na 20 jaar kapot. Dan moet deze vervangen worden waardoor kosten gemaakt zullen worden. Door deze kosten zal de terugverdientijd stijgen. Wanneer de gemiddelde levensduur van 20 jaar aangehouden wordt, zal er om de 20 jaar een onderdeel kapot gaan. Hierdoor zal het benuttingssysteem nooit terugverdiend worden en dus nooit rendabel worden. Om deze reden is aangehouden dat een benuttingssysteem met een terverdientijd van 15 jaar en korter, rendabel is (in dit geval wordt er vanuit gegaan dat er minimaal 5 jaar winst gemaakt wordt, tot het moment dat er een onderdeel vervangen moet worden. Hierdoor kan een vervangen onderdeel betaald worden met de behaalde winst). Een terugverdientijd >15 en ≤ 25 jaar is niet 100% zeker rendabel doordat deze waarden schommelen rond de gemiddelde levensduur van sommige onderdelen. En een terugverdientijd ≥ 26 jaar wordt nooit rendabel, zie hierboven genoemd voorbeeld.

Uit de tabellen (zie bladzijde 53) is af te lezen dat in de huidige situatie het niet rendabel is om hemelwater te benutten. Hierbij is de jaarlijkse besparing alleen gebaseerd is op de prijs van het drinkwater. Potentiële situaties Uit paragraaf 3.2 blijkt dat (naar verwachting) de waterprijs zal stijgen. Om te zien wat er gebeurd met de terugverdientijd wanneer de waterprijs zal stijgen, zijn er tabellen gemaakt waarbij een waterprijs van €2,00 per m3 is gehanteerd (zie figuur 5.1.9 en 5.1.10). Hieruit blijkt dat het benutten van hemelwater, waarbij de benuttingssystemen door de particulier zijn aangelegd, meer rendabel wordt. De stijgende waterprijs heeft grote invloeden op de terugverdientijd. Dit komt doordat het de jaarlijkse besparing verhoogt. Bij de subsidie ligt dit net anders. Dit is een éénmalige “besparing”. Om het effect van een subsidieregeling te bekijken, is er een subsidie van €5,00 per m2 geprojecteerd dakoppervlak ingevuld. De uitkomsten zijn zichtbaar in figuur 5.1.11 en 5.1.12. Ook hieruit blijkt dat het benutten van hemelwater, waarbij de benuttingssystemen door de particulier zijn aangelegd, meer rendabel wordt. Op bladzijde 56 wordt een combinatie van een waterprijs van €2,00/m3 en een subsidie van €5,00/m2 geprojecteerd dakoppervlak weergegeven.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de particulier (in jaren met een waterprijs van €2,00/m3)

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.9.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de installateur (in jaren met een waterprijs van €2,00/m3)

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.10.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de particulier (in jaren met een subsidie van €5,00/m2)

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.11.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de installateur (in jaren met een subsidie van €5,00/m2)

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.12.

Hoofdstuk 7: Conclusies en aanbevelingen

Wanneer er een combinatie gemaakt wordt van een verhoogde waterprijs van €2,00/m3 en een subsidieregeling van €5,00/m2 geprojecteerd dakoppervlak, zal de terugverdientijd voor de particulier die zijn eigen benuttingssysteem heeft geïnstalleerd, heel gunstig worden. Hierdoor zal het voor veel mensen aantrekkelijk worden om een benuttingssysteem te installeren tijdens de bouw van een nieuw huis. De resultaten zijn te zien in de tabellen hieronder.

Uit alle tabellen blijkt dat het benutten van hemelwater niet rendabel is wanneer het benuttingssysteem aangelegd wordt door de installateur. Hieruit kan geconcludeerd worden dat noch in de huidige situatie, noch in de toekomst (met een waterprijs van €2,00/m3 en een subsidie van €5,00/m2 geprojecteerd dakoppervlak) het benutten van hemelwater rendabel wordt voor huishoudens die een benuttingssysteem aan laten leggen door een installateur.

Indien u nieuwsgierig bent geworden naar de terugverdientijd wanneer er andere waarde voor de waterprijs en/of de subsidie wordt ingevuld, kunt u de CD uit bijlage 2 gebruiken. In het bestand “Hemelwatersysteem algemene berekening” is de algemene berekening in het tweede tabblad te zien. Onderaan kunt u in één overzicht zien wat er gebeurd wanneer u andere waarden invult voor de waterprijs en/of subsidie.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de particulier (in jaren met een waterprijs van €2,00/m3 en subsidie van €5,00/m2)

      

      

      

      

      

      

      

      

      

Figuur 5.1.13

De terugverdientijd van het benuttingssysteem, aangelegd door de installateur (in jaren met een waterprijs van €2,00/m3 en subsidie van €5,00/m2)

Figuur 5.1.14

      

      

      

      

      

      

      

      

      

5.2 Toelichting op de persoonlijke berekening De grootte van de opslagtank Voor het berekenen van de grootte van de opslagtank wordt dezelfde methode gebruikt als bij de algemene berekening (zie paragraaf 5.1). Ook hier wordt er gerekend aan de hand van het Rekenblad Hemelwatersysteem van ISSO. Het verschil tussen de algemene berekening en de persoonlijke berekening is dat bij de persoonlijke berekening alle gekleurde vakken volgens de specificaties van de particulier ingevuld worden. De persoonlijke berekening is te vinden op de CD in het bestand “Hemelwatersysteem persoonlijke berekening” Rekenblad Na het invullen van het Rekenblad Hemelwatersysteem wordt verder gegaan met een volgend rekenblad (volgend tabblad in het Microsoft Excel document. Hierin worden de gegevens vanuit het Rekenblad Hemelwatersysteem verwerkt. Het rekenblad is te zien figuur 5.2.1. Hierin zijn de volgende onderdelen opgenomen: • de grootte van de opslagtank; • de besparing van drinkwater; • de drinkwaterprijs a.d.h.v. de provincie; • de besparing op de waterrekening; • de vraag naar hemelwater; • de totale inversteringskosten; • de elektriciteitskosten van de pomp; • de totale subsidie; • de terugverdientijd.

De grootte van de opslagtank Afkomstig uit het Rekenblad Hemelwatersysteem. De besparing van drinkwater Afkomstig uit het Rekenblad Hemelwatersysteem. De drinkwaterprijs a.d.h.v. de provincie Prijs gekoppeld aan de provincie die is ingevuld bij het Rekenblad Hemelwatersysteem. De besparing op de waterrekening De besparing op drinkwater maal de drinkwaterprijs a.d.h.v. de provincie. De vraag naar hemelwater Afkomstig uit het Rekenblad Hemelwatersysteem. De totale inversteringskosten Deze kosten worden ingevuld aan de hand van verkregen prijzen. Dit kan gaan om een offerte van alle benodigde materialen of om een offerte van een installateur. De elektriciteitskosten per m3 Dit zijn de elektriciteitskosten die gemaakt worden om één kuub water te pompen. Deze kosten komen voort uit de berekening die rechts (t.o.v. de tabel) staat. In deze berekeningen dienen de specificaties van de potentiële pomp ingevuld te worden. Vervolgens worden de elektriciteitskosten per m3 berekend.

De elektriciteitskosten per jaar Deze kosten worden berekend door de volgende berekening: elektriciteitskosten per m3 maal de vraag naar hemelwater. De vraag naar hemelwater bedraagt de totale hoeveelheid water dat naar de voorzieningen gepompt dient te worden. Totale subsidie Deze kosten worden ingevuld aan de hand van de verkregen subsidie. Om dit bedrag exact in te kunnen vullen, is het verstandig om de gemeente te raadplegen. De uiteindelijke inversteringskosten Totale investeringskosten min de totale subsidie. Wanneer deze uitkomst negatief is, is het benuttingssysteem alleen al door de subsidie terugverdiend. De uiteindelijke jaarlijkse besparing Besparing op de waterrekening min de elektriciteitskosten per jaar. De besparing op de waterrekening moet groter zijn dan de elektriciteitkosten van de pomp. Indien dit niet het geval is, wordt er ieder jaar verlies gemaakt en zal het systeem nooit terugverdient worden. Terugverdientijd De terugverdientijd wordt berekend door de uiteindelijke inversteringskosten te delen door de uiteindelijke jaarlijkse besparing.

De terugverdientijd van het benuttingssysteem d.m.v. het “Rekenblad persoonlijke berekening”

            

           

 



     

     

    

   

   



Figuur 5.2.1: Rekenblad persoonlijke berekening

Hoofdstuk 5: Terugverdientijd berekeningen

Hoofdstuk 6

Praktijkvoorbeeld

6. Praktijkvoorbeeld Inleiding Om een beter beeld te krijgen over de werking van een benuttingssysteem heeft er een praktijkonderzoek plaatsgevonden. Dit benuttingssysteem is al 18 jaar in gebruik, waardoor het een goed beeld geeft over het gebruik en de succes-en faalfactoren die er in de loop der jaren zijn opgedaan. 6.1 Familie Dijkstra Algemene gegevens Locatie Coevorden Aantal pers. 2 pers/ vroeger 4 pers. Jaarverbruik m3 120 m3 Dakoppervlak m2 70 m2 Tankinhoud L 1100 L Stroomverbruik pomp €5,96 € per jaar Kosten van het totale Tussen de €2000,- en systeem €2500,Besparing per jaar 40%-50% Terug verdien tijd (na 10-15 jaar hoeveel jaar is het systeem terug verdiend Subsidie Geen Onderdelen van een hemelwatersysteem Het hemelwatersysteem, zie figuur 5.1.1, bestaat uit de volgende elementen: 1. Filter 2. Opslagtank 3. Overstort 4. Suppletie 5. Pomp 6. Flotter 7. Afvoer verbeterd gescheiden stelsel

Figuur 6.1.1. Hemelwatersysteem familie Dijkstra

Hoofdstuk 6: Praktijkvoorbeelden

Beschrijving van het hemelwatersysteem In 1996 heeft Fokko Dijkstra zijn hemelwatersysteem aangelegd bij de bouw van zijn woning. Hij was een van de eerste mensen met een dergelijk systeem in een particuliere woning. Omdat hij zelf erg handig was en over de juiste kennis beschikte heeft hij dit zelf aangelegd. Het benutten van hemelwater was nog niet bekend in Nederland daarom heeft hij zelf een systeem bedacht die tot op heden nog steeds gebruikt wordt op de markt. Het gezin bestond destijds uit vier personen. Sinds een paar jaar zijn de kinderen het huis uit en wonen ze er nog met z’n tweeën. Tank Bij de bouw van zijn woning is Fokko begonnen met het installeren van de opslagtank in de kruipruimte. Het huis was nog in aanbouw was en zodoende kon hij hier met gemak bij komen. De tank is ten opzichte van de huidige tanks anders. Dit is vanwege het feit dat er toen die tijd nog geen dergelijke systemen op de markt waren. Fokko heeft gebruik gemaakt van 6 grote pvc buizen die hij met elkaar heeft verbonden en iets onder afschot heeft gelegd zodat het water naar het diepste punt loopt waar het opgepompt wordt. Totaal hebben deze buizen een inhoud van 1100 liter. Pomp De pomp is een druk gestuurde pomp van 600 watt die op rubbers staat waardoor er nauwelijks geluid is bij het aanslaan van de pomp. De pomp regelt de toevoer van water naar de verschillende voorzieningen en zorgt tevens voor suppletie van

drinkwater wanneer er te weinig water in de tank staat. Vanuit de pomp gaat namelijk een peilbuis met een flotter, die afgestemd is op een hoogte van 10 cm water in de tank. Wanneer de waterstand onder de 10 cm is zakt de peilbuis en slaat de pomp aan. De pomp zorgt voor suppletie tot dat het waterpeil weer 10 cm is. Dit is een eenvoudige en goedkope manier dat weinig onderhoud vraagt. Om te kunnen controleren hoeveel er binnen een bepaalde periode is gesuppleerd heeft Fokko er een watermeter tussen gezet. ‘’Meten is weten’’ aldus Fokko. Filters Vanaf het dak komt het hemelwater in de dakgoot terecht, waarna het via de regenpijp door het verticalefilter loopt. Het vuil wordt gefilterd door een fijnmazig filter dat aan de buitenkant van de buis zit bevestigd. Doordat het water via de randen van de buis loopt kan het water eenvoudig worden gefilterd. Het meeste water is bij normale regenbuien het best op te vangen omdat het water dan via de randen loopt. Echter bij zware stortbuien gaat er meer water verloren omdat het water dan met veel geweld door de buis stroomt.

hemelwater kunnen ze meer dan de helft besparen op wasmiddel en hebben geen wasverzachter nodig. Fokko heeft er voor gekozen om de buitenkraan niet aan te sluiten op het hemelwatersysteem omdat dit gevaarlijk is voor kinderen. Ook wil je vaak de buitenkraan gebruiken in een periode wanneer weinig regenwater is gevallen, hierdoor ga je vaak alsnog veel drinkwater suppleren. Voor dit probleem heeft Fokko een oplossing bedacht hij heeft namelijk zijn overstort aangesloten op een ondergrondse buffer in de tuin die tevens op een bepaalde waterstand infiltreert. Binnenkort wil hij er een handpomp op aansluiten zodat hij met het water de planten kan water geven. Op deze manier wordt al het opgevangen water benut.

Leidingen Voor calamiteiten is er een dubbel leidingnetwerk aangesloten op de verschillende voorzieningen zodat er altijd over gesprongen kan worden op het drinkwater. Voorzieningen De wc en wasmachine zijn aangesloten op het systeem. Omdat er gewassen wordt met Figuur 6.1.2: Valpijpfilter.

Zelfs het kippenhok beschikt over een eigen benuttingssysteem waardoor ze altijd voorzien zijn van vers hemelwater. Afvalwater Het afvalwater word geloosd op het verbeterd gescheiden rioolstelsel. Onderhoud Het systeem is eenvoudig en vergt weinig onderhoud. De tank is nog nooit geleegd of onderhouden. ‘’Zolang de kwaliteit van het water goed is en het systeem goed werkt, niks aan doen’’ aldus Fokko. De filters worden 2 keer in het jaar gespoeld en afgeborsteld, dit geld ook voor het schoonmaken van de dakgoot.

Figuur 6.1.3: Drukgestuurde pomp incl. aansluiting suppletie

Succes-factoren Simpel systeem Het systeem is simpel met zo weinig mogelijk elektronische apparatuur, het is goed te onderhouden en niet duur in onderhoud. Tegenwoordig zie je veel ingewikkelde systemen die moeilijk te begrijpen zijn en veel en duur onderhoud vragen. Fokko heeft daarom bewust gekozen om het systeem simpel en effectief te houden.

Dit is terug te zien op de rekening waardoor je veel plezier aan het systeem hebt.

Besparing van water De besparing van water is een groot succes namelijk 40% tot 50 % minder drinkwater verbruik.

Pomp Investeren in een goede pomp is raadzaam. Eerst beschikte ze over een goedkope pomp die veel lawaai maakte en niet voldoende kracht had. Deze hebben ze na 2 jaar weggedaan en geïnvesteerd in een goede druk gestuurde pomp.

Bewust leren omgaan met water Het waterverbruik is telkens bijgehouden en zijn ze zich bewust geworden van het verbruik.

Figuur 6.1.4: Valpijpfilter is eenvoudig te spoelen.

Faalfactoren Lekkage Bij de uitbouw van de woning is er lekkage ontstaan in één van de tanks. Hierdoor hebben ze een tijd drinkwater moeten gebruiken in plaats van hemelwater. De lekkage was wel goed te verhelpen.

Figuur 6.1.5: Hemelwatersysteem kippenhok.

Hoofdstuk 6: Praktijkvoorbeelden

Hoofdstuk 7

Conclusies en aanbevelingen

7. Conclusies en aanbevelingen Inleiding In dit hoofdstuk wordt er antwoord gegeven op de hoofd- en deelvragen. Dit hoofdstuk zal afgesloten worden met aanbevelingen. 7.1 Hoofdvraag ‘‘Wanneer is het rendabel om hemelwater te benutten binnen het particuliere perceel en hoe kan men dit op een verantwoorde wijze doen?’’ In de huidige situatie is het niet rendabel om het hemelwater te benutten. Hierbij is de jaarlijkse besparing alleen gebaseerd is op de prijs van het drinkwater. Wanneer de waterprijs zal stijgen, zal het benutten van hemelwater voor een groot aantal huishoudens wel rendabel worden, indien de particulier zelf het hemelwaterbenuttingssysteem installeert. Dit geldt ook wanneer er subsidie verkregen wordt. De combinatie van beide zal de rendabiliteit helemaal gunstig maken. Indien het hemelwaterbenuttingssysteem door een installateur wordt aangelegd, zal het noch in de huidige situatie, noch in de toekomst (met een waterprijs van €2,00/m3 en een subsidie van €5,00/m2 geprojecteerd dakoppervlak) het benutten van hemelwater niet rendabel worden. Het benutten van hemelwater kan op een verantwoorde wijze gedaan worden door zorgvuldig het Rekenblad hemelwatersysteem van ISSO in te vullen en vervolgens de persoonlijke berekening in te vullen. Daarnaast dient het hemelwater gekoeld opgeslagen te worden zodat er geen bacteriegroei zal plaatsvinden en zal er onderhoud volgens de onderhoudstabel uit paragraaf 4.2.1 uitgevoerd moeten worden.

7.2 Deelvragen 1. Wat is het huidige drinkwaterverbruik van personen in Nederland? 1a. Hoeveel drinkwater wordt gebruikt voor voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen? 2b. Voor welke voorzieningen kan het hemelwater dienen? Gemiddeld verbruikt een persoon 120 liter per dag. Het meeste water verbruiken we tegenwoordig aan onze dagelijkse douchebeurt. Gemiddeld verbruiken we 48,5 liter water tijdens het douchen. Ook aan ons toiletbezoek verbruiken we per dag veel water, gemiddeld 33,7 liter. Als we het toilet doortrekken spoelen we per keer zo’n 6 liter water weg. Verder verbruiken we aan het gebruik van onze huishoudelijke apparaten gemiddeld 15,4 liter water per dag. Wel is het waterverbruik de afgelopen jaren flink verminderd. De afname van het waterverbruik komt voornamelijk doordat huishoudelijke apparaten als de vaatwasser en de wasmachine op technisch vlak flink verbeterd zijn. Ze zijn zuiniger geworden en verbruiken minder water. Opvallend is dat de voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen, bijna de helft van het totale waterverbruik omslaan. Deze voorzieningen zijn o.a. de toilet, de wasmachine en de tuinkraan. Door het ruime aanbod van water in ons land en de lage kosten die hier aan verbonden zijn, zijn we niet gewend om zuinig met drinkwater om te gaan. Wanneer hier een hogere prijs voor zou worden gevraagd zal het aantrekkelijker worden om drinkwater te besparen. Tegenwoordig kost een liter kraanwater in Nederland gemiddeld € 0,0013.

2. Wat zijn de huidige ontwikkelingen voor het benutten van regenwater binnen een particulier perceel? 2a. Hoe wordt het benutten van hemelwater in Nederland gestimuleerd? 2b. Hoe wordt het benutten van hemelwater in de buurlanden gestimuleerd? Het benutten van hemelwater staat niet hoog op de prioriteitenlijst bij de Nederlanders. Dit heeft te maken met de drinkwaterprijs die in Nederland erg laag is. Toch ziet men een gestage toename in interesse omdat er steeds meer duurzaam gebouwd wordt en er daarbij ook steeds vaker aandacht is voor een duurzaam watersysteem. Maar ook bij bestaande bouw wordt gezocht naar mogelijkheden om duurzaam om te gaan met water. Dit is ook vanwege de stijging van de prijs van water en water gerelateerde kosten. Er zijn veel verschillende systemen op de markt die vaak erg kostbaar zijn. Dit maakt het minder aantrekkelijk om hemelwater te gaan benutten. bovendien wordt het benutten van hemelwater minder gestimuleerd in Nederland dan in de omliggende buurlanden. In België is er sinds 1999 een verplichting dat bij nieuw te bouwen woningen een hemelwaterinstallatie geïnstalleerd wordt. En bij bestaande bouw word €500,beschikbaar gesteld voor de installatie van een hemelwaterinstallatie.

Hoofdstuk 7: Conclusies en aanbevelingen

In Duitsland wordt het gebruik van regenwater gestimuleerd door middel van subsidies. De hoogte van deze subsidie kan oplopen tot € 2000,-. De kosten voor aanschaf en installatie van een systeem om regenwater te gebruiken bedragen in Duitsland tussen de € 4000,- en € 6000,-. Ook valt er in vergelijking met andere landen veel geld te besparen op drinkwater, rioolheffing en zuiveringslasten. De rioolheffing is afhankelijk van het aantal vierkante meter verhard oppervlak dat is aangesloten op het riool. In Nederland verschilt het nogal per gemeente of er subsidie wordt verleend. Er zijn gemeentes in Nederland die vooral subsidie geven voor het afkoppelen van hemelwater maar niet voor het benutten. Het is verstandig om de betreffende gemeente te benaderen om achter de subsidieregeling te komen.

3. Wat is de huidige wet en regelgeving voor het benutten van regenwater binnen een particulier perceel? 3a. Welke kwaliteit moet het hemelwater hebben voordat het gebruikt mag worden? 3b. Onder welke condities dient het hemelwater opgeslagen te worden? Om het wateroverlast in de toekomst te voorkomen en in te springen op de klimaatveranderingen is het waterbeleid 21e eeuw door het Rijk, provincies, gemeenten en waterschappen op 14 februari 2001 ondertekend. Het WB21 beleid is gericht op het lokaal oplossen van de waterproblematiek. Hiervoor is de drietrapsstrategie “vasthouden – bergen – afvoeren” bedacht.

Om de drietrapsstrategie uit te voeren is op veel locaties het verharde oppervlak, zoals wegen en daken, afgekoppeld van de gemengde riolering. Nieuwbouw woningen worden niet meer aangekoppeld maar er wordt naar oplossingen gezocht voor op de plek waar het valt. Water moet zoveel mogelijk binnen de perceelgrenzen worden vastgehouden door middel van infiltratie of hergebruik.

zodat het water koel blijft waardoor er geen bacteriegroei plaatsvindt. Ook tijdens langdurige stilstand zal er ondergronds geen bacteriegroei plaatsvinden. Wanneer het hemelwater bovengronds wordt opgeslagen neemt de kans op bacteriegroei toe, waaronder legionellabacteriën. Er ontstaan gezondheidsrisico’s wanneer men nevel van dit bacterie bevattend water inademt.

In de nieuwe Wet Gemeentelijke Watertaken, wordt door middel van de zorgplicht, de nadruk gelegd op de verantwoordelijkheid van de perceeleigenaar. Op particulier terrein is hoofdzakelijk de eigenaar van het terrein verantwoordelijk voor de afvoer van het hemelwater. Wat opvalt is dat er geen eisen worden gesteld aan het benutten van hemelwater waarbij in landen zoals België en Duitsland dat wel het geval is.

4. Op welke wijze kan men hemelwater benutten binnen een particulier perceel? 4a. Hoeveel water moet er worden opgevangen om bepaalde voorzieningen te kunnen voorzien van water? 4b. Wat zijn de risico’s m.b.t. het benutten van hemelwater bij voorzieningen die geen drinkwaterkwaliteit vereisen? 4c. Hoe wordt garantie van continue aanvoering van water gegarandeerd? Wanneer men wil gaan benutten moet het hemelwater, dat op het dak valt, worden opgevangen en vervolgens worden opgeslagen in een opslagtank in de kruipruimte of onder de grond. Daarna kan het worden benut voor diverse toepassingen als alternatief voor drinkwater. Het hemelwater kan gebruikt worden voor de wasmachine, de buitenkraan en/of om het toilet te spoelen. De hoeveelheid hemelwater dat opgevangen dient te worden om bepaalde onderdelen te voorzien van hemelwater, hangt af van het verbruik van het gezin en de aangesloten onderdelen. Dit is overzichtelijk te zien in het Rekenblad Hemelwatersysteem van ISSO.

In het Bouwbesluit, is ten aanzien van de ’Afvoer van hemelwater’, alleen rekening gehouden met nieuwbouw. Voor de afvoer van hemelwater van bestaande bouw zegt het Bouwbesluit niets. Ook zegt het bouwbesluit niets over het benutten van hemelwater bij zowel nieuwbouw als bestaande bouw. Ook voor het benutten van hemelwater bestaan geen wettelijke kwaliteitsnormen. Afhankelijk van de toepassing zullen andere kwaliteitseisen gesteld worden. Om een goede kwaliteit van het water te waarborgen zonder dat er gezondheidsrisico’s ontstaan dient het ondergronds gebufferd te worden,

Vanuit de literatuur en de praktijk blijkt dat de meeste winst te behalen valt bij het aansluiten van de wasmachine. Dit komt doordat hemelwater “zacht” water is en geen kalk bevat. Hierdoor zal de wasmachine niet aangetast worden door kalkaanslag en dus langer mee gaan. Ook zal de helft van het wasmiddel gebruikt kunnen worden om de zelfde kwaliteit te verkrijgen en is er geen wasverzachter meer nodig. Wanneer er suppletie heeft plaatsgevonden, bevindt zich leidingwater in de opslagtank en zal er wel de gehele hoeveelheid wasmiddel en wasverzachter benodigd zijn. Het aansluiten van de buitenkraan is een persoonlijke keuze. De buitenkraan wordt veelal in droge periodes in de zomer gebruikt om de beplanting te bewateren. Maar dit is ook juist het moment waarop de opslagtank niet wordt aangevuld door hemelwater. Indien de particulier een kleine tuin heeft en bewust omgaat met het bewateren van de beplanting, kan de buitenkraan aangesloten worden. Wanneer de particulier een grote tuin heeft, wordt het aansluiten van de buitenkraan op het benuttingssysteem afgeraden. Daarnaast is het ook verstandig om te denken aan de gebruikers van de buitenkraan. Wanneer de buitenkraan wordt aangesloten, dient er een bordje boven te hangen met de tekst: “Geen drinkwater”. Indien er vaak kleine kinderen in de tuin komen, wordt het afgeraden om de buitenkraan aan te sluiten op het benuttingssysteem.

Een ander risico is de verkleuring van het hemelwater. Dit kan door diverse elementen gecreëerd worden. Wanneer er ongeglazuurde rode dakpannen op het dak liggen zal het hemelwater een rode tint krijgen. Bij een plat dak met een bitumen laag zal het hemelwater de eerste 5 jaar (na aanleg van het bitumen dak) een gele tint bevatten. Deze tinten zullen terug komen in de aangesloten onderdelen. Zo zal de binnenbak van de toilet een andere tint krijgen en de wasgoed zal ook verkleuren. De rode tint is te voorkomen door het hemelwater te filteren met kokos. Bij een bitumen dak wordt aangeraden om deze de eerste 5 jaar niet aan te sluiten op het benuttingssysteem.

Indien het handmatig toegediend wordt, is het niet nodig om de opslagtank helemaal te vullen met leidingwater. Om hier op een zo verantwoord mogelijke manier mee om te gaan, wordt er aangeraden om de opslagtank met een beperkt volume te vullen. Dit volume omslaat de hoeveelheid water dat het huishouden in één dag gebruikt. Hierdoor zal er genoeg water aanwezig zijn voor die dag, maar is er ook genoeg ruimte in de opslagtank om de eerst volgende bui op te vangen.

Omdat vraag en aanbod van hemelwater niet altijd op elkaar aansluiten, moet het tijdelijk worden opgeslagen in een opslagtank. De grootte van een opslagtank wordt bepaald aan de hand van het verbruik van het gezin en het geprojecteerde dakoppervlak. Er zullen nu en dan periodes zijn van weinig neerslag waarin de opslagtank bijgevuld zal moeten worden met leidingwater. Voor het aanvullen van de opslagtank wordt leidingwater gebruikt. Dit kan toegevoegd worden door middel van een automatisch vullend systeem of door middel van handmatige toediening.

Hoofdstuk 7: Conclusies en aanbevelingen

7.3 Aanbevelingen richting de particulier • Wanneer men in de huidige situatie bewust wil omgaan met drinkwater, en een steentje wil bijdragen aan een beter milieu, kan vanuit idealistisch oogpunt een hemelwaterbenuttingssysteem geinstalleerd worden. • Indien er in de huidige situatie subsidieregelingen in de gemeente zijn waar uw nieuwe huis gebouwd wordt, is het verstandig om de persoonlijke berekening in te vullen om na te gaan of het benuttingssysteem in uw situatie rendabel is. 7.4 Aanbevelingen richting de gemeentes • Om de druk op het gemengde riool te verminderen en de zuiveringsinstallaties met een hoger rendement te laten draaien, wordt er aanbevolen om subsidieregelingen m.b.t. het afkoppelen/benutten van hemelwater toe te passen. Ook kan de waterprijs verhoogd worden, waardoor benutten meer rendabel wordt. • Uit dit onderzoek blijkt dat het benutten van hemelwater op kleine schaal nog niet rendabel is. Om erachter te komen of dit op grote schaal (aanleg en onderhoud uitgevoerd door de gemeente en een opslagtank in gemeentelijke grond) wel rendabel is, wordt er aanbevolen om hier onderzoek naar te doen.

7.5 Vervolg onderzoek Voor dit onderzoek zijn niet veel referentieprojecten bezocht. Dit heeft te maken met het feit dat het benutten van hemelwater in Nederland nog in zijn kinderschoenen staat. Ook is het lastig om in contact te komen met huishoudens die het toelaten om een kijkje bij hun thuis te mogen nemen. Voor nader onderzoek zal er onderzoek gedaan kunnen worden bij meerdere huishoudens waar verschillende soorten hemelwatersystemen zijn toegepast. Op deze manier kunnen verschillende systemen met elkaar vergeleken worden en hierbij de succes- en faalfactoren in kaart worden gebracht, waardoor het onderwerp versterkt wordt. Ook heeft de prijs van drinkwater en riool gerelateerde kosten een grote invloed op de rendabiliteit van het benuttingssysteem. Deze kosten zullen in de toekomst gaan veranderen. Voor deze verschillende scenario’s (toekomst verwachtingen) zal verder onderzoek gedaan kunnen worden bij verschillende waterschappen, drinkwatermaatschappijen en overheden. Hierbij kan een nauwkeurige toekomstverwachting m.b.t. de rendabiliteit van een benuttingssysteem naar voren komen.

Hoofdstuk 7: Conclusies en aanbevelingen

Bronnenlijst

Bronnenlijst Artikelen B.

1. BIM Brussels instituut voor milieubeheer (2010), Een regenwaterput onderhouden en herstellen. Brussel. P3.

Boeken W.

2. Wenting, R. (2003) Wadiâ&#x20AC;&#x2122;s doorgelicht - tussenrapportage over het hydraulisch en milieuhygiĂŤnisch functioneren en de waardering van bewoners. Ede: Stichting Rioned. P14-16

Rapporten D.

3. D. Broeksteeg (2009), Onderzoeksrapport Afkoppelvoorzieningen, Zuiver beschreven tot de laatste druppel. Hogeschool Van Hall Larenstein. P4, P5.

4. Environment Agency (2010), Harvesting rainwater for domestic uses: an information guide, Rio House. P. 22-23,

5. Gemeentelijk milieubeleid in Vlaams-Brabant (2002), Regenwater een hemelsgeschenk, vuistregels voor het opvangen en gebruiken van hemelwater in huis. P20-25

6. Rijksoverheid Stichting RIONED (2012) Infoblad Bouwbesluit 2012 Riolering en gemeentelijke watertaken. P2

7. ISSO publicatie 70.1 (2011), Omgaan met hemelwater binnen de perceelsgrens. P19-68

8. N. van Breusegem (2012), Vergelijken kostprijs water/afvalwater/hemelwater. Arcadis P 75-76

S. V.

9. Stichting Rioned. (2007) Klimaatverandering, hevige buien en riolering. P2,

11. VMM. (2014) Water wegwijzer, Bouwen en verbouwen. Vlaamse Milieumaatschappij. P21,

13. Ing. P.J.J.G. Geudens (2012) Drinkwaterstatistieken 2012. Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin). P.24-27.

10. Vlario.(2005) afkoppelen, bufferen en infiltreren. Hoboken P23-24.

12. VNG (2007)Van rioleringszaak naar gemeentelijke watertaak, De Wet gemeentelijke Watertaken toegelicht. P24, P25

Bronnenlijst

Persoonlijke bronnen/interviews E. 14. Emil Hartman, Royal HaskoningDHV interview, 15 april 2014. F.

15. Fokko Dijkstra, Wavin, interview, 15 april 2014, 26 april 2014.

16. Gerrit Box, Kilian Water, interview, 15 april 2014.

17. Mevr. Goossen, Gep Regenwater, 7 mei 2014

Websites 18. http://www.benutregenwater.nl/index.asp?menucode=189&tmp=tmp2&taal=nl&su bmenux=WETTELIJK_KADER&foto=foto3 19.

http://www.cijfernieuws.nl/waterprijzen/

20.

http://www.duurzaamthuis.nl/water

21.

http://www.duurzaamthuis.nl/financieel/subsidies/subsidie-regenwater

22.

http://gemiddeldgezien.nl/het-weer/gemiddelde-neerslag

23.

http://www.groenblauwenetwerken.com/measures/rainwater/

24.

http://www.groendak.info/subsidie-het-groeimiddel-voor-groendaken#.U3xtHnYfEW4

25. www.helpdeskwater.nl/publish/.../belangrijke_waterbeheerkwesties-2.pdf 26. http://www.rijksoverheid.nl/onderwerpen/watertekort-en-zoetwatervoorziening/ontstaan-en-gevolgen-watertekort 27.

http://swen.co/drinkwater-wordt-duurder-216266/

28. http://www.venray.nl/Inwoners/Bouwen_en_wonen/Bouwen_en_verbouwen:387/Afkoppelen_regenwater/Wat_is_afkoppelen 29.

http://www.vlaanderen.be/nl/bouwen-wonen-en-energie/aansluitingen/verplichte-scheiding-van-afvalwater-en-regenwater

30. http://www.vitens.nl/vragen/Paginas/Wetenswaardigheden-Hoeveel-water-verbruiken-we-per-dag.aspx

31. http://www.waterbewust.nl/afkoppelen.html Afbeeldingen en tabellen Voorkant t/m voorwoord Voorkant: http://archives.religionnews.com/images/uploads/blogs/omid safi/hands_under_water_Shutterstock.jpg Pagina I: http://www.yoyowall.com/wallpapers/2013/03/Raover-1800x2880.jpg Hoofdstuk 1 Inleiding Pagina 12: http://www.redeemchristianity.org/wp-content/uploads/2013/09/girl-in-rain1.jpg Hoofdsuk 2 Huidige ontwikkelingen Pagina 16: http://db2.stb.smsn.com/i/80/92CA40B7373CBB43FE55769F725561_ h450_w598_m 2_q90_cgCFaJGBS.jpg Figuur 2.2.1.: http://mediabank.omgevingseducatie.nl/resources/350/350.jpg Hoofdstuk 3 Water Pagina 22: http://wallpaperswiki.org/wp-content/uploads/2012/10/Rain-Summer-Landscape-.jpg Figuur 3.1.1.: B&W Adviseurs Figuur 3.1.2.: B&W Adviseurs Figuur 3.2.1.: B&W Adviseurs Bron: N. van Breusegem (2012), Vergelijken kostprijs water/afvalwater/hemelwater. Arcadis P 75-76 Figuur 3.3.1.: B&W Adviseurs Bron: N. van Breusegem (2012), Vergelijken kostprijs water/afvalwater/hemelwater. Arcadis P 75-76 Figuur 3.3.2.: http://upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/e/e8/WWTP_Antwerpen-Zuid.jpg Figuur 3.4.1.: B&W Adviseurs Bron: Ing. P.J.J.G. Geudens (2012) Drinkwaterstatistieken 2012. Vereniging van waterbedrijven in Nederland (Vewin). P.24-27. Figuur 3.4.2.: B&W Adviseurs Figuur 3.4.3.: http://bizarretoday.files.wordpress.com/2012/02/toilet-pic-getty-images-413069626.jpg Figuur 3.4.4.: http://www.wonico.nl/uploads/bijkeuken.jpg Figuur 3.4.5.: http://www.carintreggeland.nl/leden/DbImages/ Leden/Productfootoos/tuinplanten%20water%20geven%20-%20shutterstock_32102584.jpg Figuur 3.5.1.: Fokko Dijkstra Hoofdstuk 4 Benutten van hemelwater Pagina 30: Fokko Dijkstra Figuur 4.2.1.: http://www.vlaamsbrabant.be/binaries/brochure regenwater_hemels_geschenk_tcm5-42967.pdf Figuur 4.2.2.: B&W Adviseurs Figuur 4.2.3.: http://www.jacwind.nl/Resources/scanfcopslag2a2aj.jpeg Figuur 4.2.4.: http://www.milieuadvieswinkel.be/beelden/volumefilter_klein.gif Figuur 4.2.5.: http://www.vlaamsbrabant.be/binaries/brochure regenwater_hemels_geschenk_tcm5-42967.pdf Figuur 4.2.6.: http://www.vlaamsbrabant.be/binaries/brochure regenwater_hemels_geschenk_tcm5-42967.pdf Figuur 4.2.7.: http://www.immoweb.be/Mx_Photos/fr/810/3087_2C0EDE48-1321-B1DA-60B384AD4B62EF54_FR.jpg Figuur 4.2.8.: http://habitos.be.msn.com/files/fotos/88/6488/foto_800.jpg

Figuur 4.2.9.: http://www.vlaamsbrabant.be/binaries/brochure regenwater_hemels_geschenk_tcm5-42967.pdf Figuur 4.2.10.: http://www.leegwatershipsupplies.com/images/detailed/0/97.89.101.jpg Figuur 4.2.11.: http://www.pompen-specialist.nl/media/catalog/product/cache/1/image/9df78eab33525d08d6e5fb8d27136e95/8/2/8221022080.jpg Figuur 4.2.12.: http://www.pompenreynaert.com/Hydrofoorpompen_Reynaert.pdf Figuur 4.2.13.: http://www.eugrowshop.eu/images/files/image/productfotos/eu-growshop-waterbehandeling-irrigatiemateriaal-dompelpompen-excellentsubinox-80a-dompelpomp-met-vlotter-8000-liter-per-uur.jpg Figuur 4.2.14.: http://media3.destil.nl/data/images/large/248510.jpg Figuur 4.2.15.: http://www.formidotros.nl/formido/product_images/o/896/8713904119229__ 56668_zoom.jpg Figuur 4.2.1.1.: B&W Adviseurs Bron: BIM Brussels instituut voor milieubeheer (2010), Een regenwaterput onderhouden en herstellen. Brussel. P3. Figuur 4.2.2.1.:http://2.bp.blogspot.com/_pXby0iUOL1c/TLy8 oq4iLGI/AAAAAAAABHA/H6p7dt5Ywt0/s1600/DSC_0001.JPG Figuur 4.2.2.2.: B&W Adviseurs Figuur 4.2.2.3.: B&W Adviseurs Figuur 4.2.2.4.: B&W Adviseurs Figuur 4.2.2.5.: B&W Adviseurs Figuur 4.2.3.1: http://samvirke.dk/sites/default/files/COLOURBOX1178434.jpg Hoofdstuk 5 Terug verdientijd berekeningen Pagina 44: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.1.: ISSO publicatie 70.1 Omgaan met hemelwater binnen de perceelsgrens Figuur: 5.1.2.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.3.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.4.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.5.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.6.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.7.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.8.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.9.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.10.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.11.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.12.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.13.: B&W Adviseurs Figuur: 5.1.14.: B&W Adviseurs Figuur: 5.2.1.: B&W Adviseurs

Hoofdstuk 6 Praktijkvoorbeeld Figuur: 6.1.1.: Fokko Dijkstra Figuur: 6.1.2.: B&W Adviseurs Figuur: 6.1.3.: B&W Adviseurs Figuur: 6.1.4.: B&W Adviseurs Figuur: 6.1.5.: B&W Adviseurs Hoofdstuk 7 Conclusies en aanbevelingen Pagina 61: http://www.williammorfoot.co.uk/media/IMG_3145.JPG Bronnenlijst Pagina 68: http://1.bp.blogspot.com/-Yj-bcQN2U64/UBmHv Wd_VI/AAAAAAAAA8g/TXHk9xzC7Ec/s1600/DSC00611.JPG Bijlagen Pagina 70: http://www.seniorennet.be/Images/Magazine/9/original/weer1.jpg Figuur 9.1.1.: ISSO publicatie 70.1 (2011), Omgaan met hemelwater binnen de perceelsgrens. P55 Overige informatie: IKN Netwerkdag Regenwater Lezingen over verschillende onderwerpen namelijk: • Hergebruik van (regen)water door F. Dijkstra (Wavin) • Beheer & Onderhoud drukriolering? door S. Siebel (Gemeente Ede) • Optimalisatie van uw huidige randvoorzieningen door F. Padmos en L. Mombers (Xylem Watersolutions) • “Drainvoeg lost waterproblemen op…” door J. van Ham (Drainvast) • Innovaties uit Sint Anthonis door P. Peeters (Gemeente Sint Anthonis) • Omgaan met hemelwater binnen de perceelgrens door E. Hartman (Royal HaskoningDHV)

Bijlagen

Bijlagen Bijlage 1 Grafiek rendement opslagtank

Figuur 9.1.1. Rendement opslagtank

Bijlagen

Bijlage 2 CD berekeningsmodellen