"Język wizualny w terapiach, twórczości i sztuce: jak wspomagać rozwój dziecka?" Sztuki wizualne

Język wizualny w terapiach, twórczości i sztuce: jak wspomagać rozwój dziecka?

Dorota Marek-Kurpanik

P

oprzez sztuki wizualne dziecko w bezpieczny i ciekawy sposób wyraża siebie, ukazuje to, czego nie potrafi lub czego po prostu nie da się wyrazić słowami. Wytwór plastyczny powstały podczas tego procesu nie musi odpowiadać określonym kanonom estetycznym. Chodzi tu głównie o ekspresję uczuć, zmiany postaw i refleksję. Tak pojmowana twórczość może mieć wpływ na: - rozwijanie pewności siebie, - wzmacnianie lub budowanie poczucia własnej wartości, - odkrywanie i nazywanie własnych emocji i radzenia sobie z nimi, - rozwijanie komunikacji interpersonalnej, - odkrywanie nowych sposobów radzenia sobie w sytuacjach konfliktowych, - pomoc w pokonywaniu lęków, - wzmacnianie wiary we własne możliwości, - nawiązywanie kontaktów społecznych i integrowanie grupy.

W scenariuszu prezentuję osiem ćwiczeń. Każde z nich może być przeprowadzone na jednej lekcji. Celem pierwszych czterech jest odkrywanie siebie, kolejne cztery ćwiczenia mają za zadanie wspieranie budowania relacji w grupie. Wprowadzając zadania, zadbajmy o swobodę wyrażania emocji i brak rywalizacji w zespole. Ćwiczenia dostosowujemy do indywidualnych możliwości uczestników. Ważne jest również i to, aby podczas omawiania prac pojawiało się jak najwięcej pytań otwartych, zadawanych przez prowadzącego. Ćwiczenia zostały wybrane z prezentowanej na końcu scenariusza literatury. Gorąco zachęcam do jej lektury i czerpania z jej bogactwa.

Co cię denerwuje? Co cię uspokaja?

Materiały: Papier A4, papier A3, kolorowe pastele, klej.

Przebieg zadania: Polecenie: „Narysuj na kartce sytuację, która cię denerwuje. Wyraź kolorem negatywne uczucia w dowolnie wybranej formie; możesz rysować wolno lub szybko. Namaluj, wyraź te emocje kolorem, który najlepiej je 4

odzwierciedla.” Prowadzący prosi o przyjrzenie się pracom, które zostają ułożone w jednym rzędzie. Następnie prosi o podarcie kartek na maleńkie części. Kiedy kartki są podarte, uczestnicy otrzymują polecenie stworzenia z podartej pracy obrazu o pozytywnej wymowie. Obraz powstaje za pomocą przyklejania kawałków podartej wcześniej kartki na większy arkusz papieru, techniką kolażu.

Podsumowanie: Możemy zapytać uczestników: czym różnią się wasze pierwsze prace od drugich? Zastanówcie się, jakie emocje wpływają na stan waszych zachowań? Jak czuliście się, kiedy malowaliście/rysowaliście pierwszą pracę?

Jak czuliście się podczas tworzenia kolażu? Ważne jest w podsumowaniu tego ćwiczenia zwrócenie uwagi na to, jak ważna jest cierpliwość i odpowiednia ilość czasu w rozwiązywaniu trudnych sytuacji.

Emocje wyrażane dłońmi Materiały: Papier A1, ołówki.

Przebieg zadania: Polecenie: „Oprzyj na stole lewą dłoń (dla praworęcznych) wewnętrzną stroną na zewnątrz lub prawą (jeśli jesteś leworęczny). Przyjrzyj się dokładnie dłoni i odrysuj ją najdokładniej, jak to potrafisz. Następnie ponownie oprzyj na stole tę samą dłoń, ale w pozycji prezentującej twoją delikatność. Kolejno zaprezentuj dłonią groźbę, rozkaz, radość i narysuj ją w tych ułożeniach.” Na rysowanie każdego gestu przeznaczamy około 10 minut.

Podsumowanie: Uczestnicy przygotowują prezentację rysunków swoich dłoni. Prowadzący prosi o dokładne przyjrzenie się pracom i zastanowienie się, co „mówią” poszczególne dłonie, rysunek której dłoni jest najbliższy danej osobie. Uczestnicy oglądają prace wykonane przez innych.

5

Pogoda ducha. Malowanie dziesięcioma palcami Materiały: Papier format A1, farby do malowania palcami, przygotowane według podanego poniżej przepisu. Potrzebne składniki do przygotowania farb (proporcje dla 10 osób): - 1 szklanka płatków mydlanych, - 3 łyżki żelatyny rozpuścić w 1/3 szklanki wody, - 3 łyżki gliceryny (może być krem glicerynowy do rąk), - 1 szklankę krochmalu rozpuścić w 3 szklankach zimnej wody.

Do wrzących mydlin wlewamy roztwór żelatyny i gliceryny. Gdy mieszanina zagotuje się powtórnie, zdejmujemy ją z ognia i wlewamy powoli roztwór krochmalu, mieszając przez cały czas, by zapobiec tworzeniu się grudek. Mieszanina powinna mieć konsystencję średnio gęstego budyniu. Dobrze wymieszaną masę wlewamy do miseczek i zabarwiamy niewielką ilością naturalnego barwnika lub pigmentu do farb.

Przebieg zadania: Prowadzący zadaje pytania: Jak się czujesz? O czym myślisz? Następnie prosi, aby uczestnicy wyrazili rysunkiem obecne emocje, swoje samopoczucie. Kieruje uwagę na to, by malować palcami, wyrażać siebie.

Podsumowanie: Po zakończeniu malowania przygotowana jest wystawa prac z omówieniem, w jaki sposób zostały wyrażone emocje i co czuli uczestnicy malując prace dłońmi.

Uwagi: Do tworzenia prac mogą być także zastosowane różnorodne materiały, takie jak piasek, ryż, mąka, itp.

6

Rzeźby z butów Materiały: Kolekcja starych butów, które będą potraktowane jako obiekt do obróbki artystycznej, farby, pędzle, mazaki, nożyczki, kleje, pasmanteria.

Przebieg zadania: Prowadzący prosi o dokładne przyjrzenie się i stworzenie z obiektu, jakim jest but, osobistej wypowiedzi na bazie np. zaproponowanych przysłów, powiedzeń lub bajek: Takie buty! Wchodzić komuś z butami w życie. Wygodny jak stary but. A to inna para kaloszy. Kot w butach. Kalosze szczęścia. Siedmiomilowe buty. Prowadzący informuje uczestników, że mogą również zaproponować i stworzyć własne powiedzenie bądź przysłowie nawiązujące do tematu butów. Realizując wypowiedzi artystyczne uczestnicy mogą dekorować buty, zmieniać ich kształt, kolor, itp. Ważne jest również to, w jaki sposób zamierzają zaprezentować swoją „rzeźbę”.

Podsumowanie: Po wykonaniu prace zostają prezentowane przez uczestników z podzieleniem się refleksją, informacją i przemyśleniami, jakie towarzyszyły im podczas tworzenia obiektów oraz jakie przesłanie było tego inspiracją.

W lustrze 1/2+1/2 Materiały: Małe lusterka po jednym na parę, kartki A4, kredki pastele.

Przebieg zadania: Polecenie: „Dobierzcie się w pary. Usiądźcie przy stołach naprzeciw siebie. Weźcie lusterka i postawcie je przed sobą. Złóżcie kartkę papieru na pół, tak aby na zewnątrz pozostała prawa połowa twarzy. Spójrzcie w lustro. Namalujcie na połowie kartki połowę swojej twarzy. Obróćcie kartkę na drugą stronę. Następnie druga osoba w parze maluje na tej samej kartce portret kolegi/koleżanki (lewą połowę twarzy). Zamieńcie się kartkami, oddajcie sobie swoje kartki. Rozłóżcie kartki i oglądajcie swoje portrety”.

7

Podsumowanie: „Przedstawcie innym uczestnikom swój portret. Przyjrzyjcie się wszystkim portretom. Zastanówcie się, czy twój portret jest taki, jak byś chciał/a? Czym różni się przez ciebie namalowana połowa twarzy od połowy namalowanej przez kolegę/koleżankę w parze?”

Moderacja podsumowania ćwiczenia powinna zmierzać do tego, aby uczestnicy ćwiczenia po rozłożeniu kartki uświadomili sobie, że zazwyczaj postrzegamy innych poprzez własne doświadczenia.

Tacy jesteśmy, tacy chcemy być Materiały: Arkusze papieru A3, w kolorze białym i w kolorze czarnym, ołówki, nożyczki, klej.

Przebieg zadania: Uczestnicy siadają w parach. Prowadzący prosi uczestników o przyjrzenie się swoim dłoniom. „Zastanów się, kim jesteś, jaki jesteś. Przedstaw to w postaci odpowiednio uformowanych dłoni. Następnie poproś osobę z pary o odrysowanie konturu twoich dłoni na czarnym papierze. Wytnij obraz zaznaczony konturem i naklej go na biały papier.” Następnie uczestnicy są proszeni o zastanowienie się, jacy chcieliby być i wyrażenie tego odpowiednio uformowanymi dłońmi. Tym razem kontury dłoni są odrysowane na białym papierze i naklejone na czarne arkusze.

Podsumowanie: Jako prezentacja powstaje niezwykły czarno-biały dywan, inspirujący do zadawania pytań i refleksji. Zazwyczaj każda praca obrazuje coś innego i jest to doskonałą okazją poznania osobowości, jakie mamy w grupie.

W realizacji tego zadania bardzo istotne jest, aby każdy uczestnik mógł wypowiedzieć się, co miał na myśli wyrażając siebie gestem z uformowanych dłoni: „jaki jestem” i „taki chciałbym być”.

8

Co chcesz mi powiedzieć?

Materiały: Połączone arkusze papieru lub płótno malarskie (długość powinna być taka, aby każdy uczestnik miał ok. 0,5 m przestrzeni dla siebie – czyli np. w przypadku grupy 20-osobowej potrzebne jest 10 m papieru lub płótna o szerokości minimum 1 metr), farby akrylowe (mogą być trzy podstawowe kolory: czerwony, niebieski, żółty i dodatkowo biały), gąbki do tapowania, pędzle, podkłady, tacki.

Przebieg zadania: Uczestnicy dysponują dużą przestrzenią do malowania (połączone arkusze, płótno malarskie). Siadają po obu stronach materiału. Każdy zapełnia swoją przestrzeń obrazem symboli lub namalowaniem tego, co lubi, wyrażając siebie. Na znak prowadzącego uczestnicy zamieniają się miejscami zgodnie z ruchem wskazówek zegara. Zamiana miejsc następuje tyle razy, aby każdy mógł namalować coś miłego w przestrzeni każdego kolegi. W wyniku działania powstaje duży obraz wyrażający emocje grupy.

Podsumowanie: Kiedy uczestnicy wrócą na swoje miejsca z początku malowania pracy, prowadzący prosi o przyjrzenie się obrazowi. Podsumowanie może być poprowadzone w kierunku emocji, jakie towarzyszyły tworzeniu dzieła.

Tematem rozmowy może być także sposób i przestrzeń prezentacji pracy.

Kraina marzeń Materiały: Folia malarska, gąbki, farby akrylowe kolory: niebieski, czerwony, żółty, biały, spryskiwacze.

Przebieg zadania: Grupa udaje się do miejsca, w którym jest rozłożona duża folia. Prowadzący prosi, aby uczestnicy stworzyli pracę, która będzie ich krainą 9

marzeń. Każdy uczestnik wybiera sposób nanoszenia farb na folię: gąbkami, za pomocą spryskiwaczy, wylewania farby na folię itp. Uczestnicy na znak prowadzącego podnoszą folię i wachlują nią, aby uzyskać jeszcze większe przejścia kolorów i plam. Po wyschnięciu folia może być rozwieszona tak, aby dzieci mogły się położyć pod nią i doświadczać powstałego dzieła.

Podsumowanie: Prowadzący moderuje dyskusję na temat emocji towarzyszących uczestnikom podczas tworzenia krainy marzeń. Na zakończenie wyschnięta folia może być pocięta w paski, które zostają zawieszone w wybranym przez grupę miejscu, tworząc kolorowy, kreatywny kąt.

Uwagi: Istotne jest, aby pozwolić uczestnikom na spontaniczne wyrażanie siebie, któremu towarzyszą emocje i radość z zabawy.

Bibliografia: E. Baranowska-Jojko, Rozwojowa kreska. Ćwiczenia plastyczne z elementami arteterapii, Harmonia 2012.

B. Chmielewski, Rysunek bez granic, Eduard, Toruń 2004.

A. Glińska-Lachowicz, Arteterapia w nauce i praktyce, Uniwersytet Opolski, Opole 2015.

E. Józefowski, Arteterapia w sztuce i edukacji, Wydawnictwo Naukowe UAM, Poznań 2012.

W. Karolak, Arteterapie – język wizualny w terapiach, twórczości i sztuce, Difin, Warszawa 2014.

W. Karolak, Rysunek w arteterapiach, twórczości i sztuce, AHE, Łódź 2005.

A. Pikała, M. Sasin, Arteterapia, scenariusze zajęć, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2016.

M. Stańko-Kaczmarek, Arteterapia i warsztaty edukacji twórczej, Difin, Warszawa 2013.

W. Szulc, Arteterapia, Difin, Warszawa 2011.

W.K. Vopel, Sztuka opowiadania, sztuka słuchania, Jedność, Kielce 2003.

10

Kalejdoskop W teatrze klimat emocjonalny scen budowany jest z wykorzystaniem m.in. barwy światła. Może ono przybierać różne kolory dzięki przesłonięciu re�lektorów filtrami. Skrawki takich starych, zużytych folii wrzuciliśmy na grafoskop. Dzięki wykorzystaniu techniki teatru cieniowego na płótnie pojawiły się kolorowe kształty. Zaczynając pracę nad etiudą zadaliśmy sobie pytanie: przez filtr jakiego koloru dziś spoglądam na świat? Podobnie jak w ćwiczeniach proponowanych przez autorkę scenariusza, wyrażanie emocji czy samopoczucia w konwencji teatru cieni może zacząć się od odpowiedzi na pytania: Jak się czujesz? O czym myślisz? Taka zabawa może stanowić także znakomity punkt wyjścia do snucia narracji scenicznych.

Przedmioty teatralne, ślady niegdysiejszych przedstawień lalkowych Lubuskiego Teatru, stały się bohaterami miniatur scenicznych. Arteterapeuci i artyści w różny sposób znaleźli miejsce na ich nowe zastosowanie w przygotowanych scenariuszach. Na ile działania edukacyjne mogą być wspomagane przez obraz sceniczny? Zapraszamy Państwa do własnych poszukiwań, odkrywania relacji między działaniem warsztatowym a potencjałem tkwiącym w obecności obrazów scenicznych, o których Halina Lubicz pisała, że „wywierają głębokie wrażenie w psychice dziecka, rozwijają jego uczuciowość i pamięć”. „Kalejdoskop” Występują: Beata Sobicka-Kupczyk, Emilia Adamiszyn Opieka artystyczna: Ireneusz Maciejewski Etiudę można obejrzeć: teatr.zgora.pl/edukacja/projekty-mkidn-2017 Autorka i koordynatorka projektu: Emilia Adamiszyn Opracowanie graficzne, skład i ilustracje: Magdalena Kościańska Redakcja i korekta: Jan A. Fręś Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Edukacja kulturalna” oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego.