Smutek i radość w pracy z ruchem i ciałem. Edyta Bonk
R
adość i smutek to emocje podstawowe, które towarzyszą nam przez całe życie i podobnie wyrażane są we wszystkich kulturach. Obie emocje silnie odczuwamy na poziomie somatycznym, co wpływa na nasz sposób poruszania się, na postawę ciała, a w konsekwencji na postrzeganie nas przez innych i wreszcie na samoocenę. Uczuciom tym w przyjaznej atmosferze można się przyglądać poprzez ruch, taniec i muzykę. Praca z metaforą ruchową często ułatwia wyrażanie czy rozumienie emocji w bezpiecznych warunkach. W pracy z dziećmi stosowanie obrazów, symboli często ułatwia komunikację – poprzez zastosowanie wyobraźni lub dookreślenia w ten sposób ruchu. Ćwiczenia pomagają też w omawianiu różnych tematów nie wprost, omijając opór, który może pojawić się w werbalnych komunikatach.
Warsztat opiera się na metodach pracy z ciałem, terapii tańcem i ruchem, arteterapii i technikach antystresowych. Zadania wykonywane są indywidualnie, w parach, małych zespołach lub w całej grupie. Wybór formuły ćwiczenia (ilość osób, długość trwania, wykorzystywanie rekwizytów itp.) zależy m.in. od wielkości grupy, wieku i kondycji osób uczestniczących oraz od celu takich spotkań. Opisane zadania adresowane są do dzieci w różnym wieku – jednak w zależności od wieku zmianie ulegać będzie narracja oraz dobór muzyki i rekwizytów. Im starsze grupy, tym więcej uwagi można poświęcić omawianiu ćwiczenia po doświadczeniu cielesnym. Kolejność wykonywania ćwiczeń jest w zasadzie dowolna. Ważne jednak, by zachować rytm rozgrzewki na początku spotkania, która wprowadza w pracę z ciałem oraz kolejność przyglądania się emocjom: od smutku do radości.
Imię i nastrój Przebieg zadania: Stajemy w kręgu i wyjaśniamy, że każdy będzie mówił swoje imię i pokazywał swój obecny nastrój. Podajemy przykłady: smutny, taki sobie, zadowolony, radosny itp. Dzieci mają same wymyślić sposób okazania nastroju. Osoba prowadząca zaczyna wykonywać zadanie, aby ośmielić grupę i dać przykład. Można zapytać grupę, jak jeszcze pokazać dany na4
strój – szczególnie, gdy gesty czy miny zaczynają się powtarzać. Dobrze jest też delikatnie podpowiadać dzieciom nieśmiałym poprzez wspólne z nimi wykonywanie zadania. Gdy grupa jest niezintegrowana, są spore animozje – ćwiczenie to można wykonać w wersji „na raz-dwa-trzy”. W tym wariancie wszyscy pokazują jednocześnie. Podsumowanie: Po zadaniu możemy zapytać, czy były jakieś podobne gesty okazujące smutek lub radość; po czym poznajemy, że ktoś jest wesoły, a ktoś inny w złym nastroju? Uwagi: Jest to zadanie przeznaczone do wykonania na początek lub koniec zajęć, gdy grupa swobodnie może stanąć w kręgu.
Emocje w ciele Przebieg zadania: Prosimy całą grupę, aby pochyliła się, skuliła, opuściła wzrok – w takiej pozycji krzyknęła: „Ale jestem radosna/y!”. Następnie prosimy, aby uczestnicy się wyprostowali, wyciągnęli ręce ku górze, unieśli głowę – i w takiej pozycji krzyknęli: „Ale jestem smutny/a!”. Przy dłuższych zajęciach można rozwinąć ćwiczenie z okazywaniem emocji w ciele: ktoś mówi lub czyta daną emocję (np. strach, tęsknota), a grupa pokazuje. Podsumowanie: Dzieci od razu mówią, że postawa ciała im nie pasuje z tym, co mówią. Tu jest miejsce na rozważania, jak emocje odzwierciedlają się w ciele, jak odczuwamy radość i smutek. Po wykonaniu ćwiczenia możemy z dziećmi omówić połączenie emocji z ciałem, z jego postawą. Możemy też zadać pytanie, czy są emocje, które silniej czujemy w ciele; czy czasami musimy udawać inne emocje niż te, które odczuwamy; czy emocje warto okazywać; czy emocje należy kontrolować? Zadanie staje się dobrym przyczynkiem do psychoedukacji na temat okazywania emocji (kontrola a regulacja emocji), świadomości emocji w ciele (wsłuchanie się w to, co 5
ciało nam podpowiada) oraz do rozmowy o naturze emocji (czy są złe emocje – nie ma, po co są emocje itd.). Jest to zadanie odpowiednie na początek zajęć z emocjami.
Emocjonalna rozgrzewka Materiały: Sprzęt grający, muzyka. Przebieg zadania: Zaczynamy ćwiczenie od muzyki wolnej, płynnej, raczej smutnej (np. Sade „King of Sorrow”, Laurie Anderson „Bodies in Motion”) i zapraszamy poszczególne części ciała do ruchu, np.: głowę, ramiona, ręce, kręgosłup, nogi. Następnie zmieniamy muzykę na skoczną, radosną (np. Penguin Cafe Orchestra - „Air á Danser”, Groove Armada „But I Feel Good”) i zapraszamy te same części ciała do ruchu. Prowadzący wykonuje ćwiczenie razem z dziećmi. Szczególnie ważne jest to dla uczestników nieśmiałych, zablokowanych, aby mogły podpatrzeć, jak wykonać zadanie. Początek zajęć nie jest dobrym momentem na wymuszanie ruchu, a raczej do łagodnego zaproszenia do niego. Większość dzieci jest ruchliwa, kreatywna i nie sprawi im to kłopotu, niemniej pamiętajmy o tych, dla których praca z ciałem, ruch może wiązać się ze wstydem, oporem. Podsumowanie: Po ćwiczeniu możemy dzieciom zadać pytanie, przy której muzyce/piosence im się łatwiej ruszało/tańczyło, które części ciała wolały „powoli płynąć”, a które „radośnie skakać”? Uwagi: Zadanie odpowiednie do rozgrzewki, na początek zajęć. Najlepiej wykonywać je w rozproszeniu po całej sali. Przy dużej grupie konieczne jest zwrócenie uwagi na innych, na bezpieczeństwo.
6
Emocje w muzyce Materiały: Sprzęt grający, muzyka. Przebieg zadania: Dzieci mają za zadanie swobodnie poruszać się po sali i odpowiednio reagować na muzykę. Gdy usłyszą muzykę smutną – stają „zamrożone” w bezruchu. Gdy usłyszą muzykę wesołą – zaczynają wesoło, żwawo się poruszać, tańczyć. Prowadzący co chwilę zmienia muzykę – czasami zmiany są częste, czasami rzadkie. Taniec „zamrażaniec” – to chwilowe wstrzymanie się od poruszania, wyczekanie na zmianę bodźca. Warto wyjaśnić, że zamrożenie obejmuje całe ciało, gdyż dzieci często zatrzymują się w miejscu, ale nadal ruszają np. nogami. Uwagi: Ćwiczenie oprócz tego, że stymuluje wrażliwość słuchową, pozwala pracować z impulsami ruchowymi (szczególnie ważne u dzieci z nadruchliwością, impulsywnością, nieumiejętnością odraczania gratyfikacji). Jest to zadanie odpowiednie do rozruszania grupy, jak i zatrzymania zbyt rozproszonej lub rozentuzjazmowanej.
Kiedy mi smutno? Materiały: Piłki, pompony, chustki, w nawiązaniu do etiudy teatralnej piórka. Przebieg zadania: Ćwiczenie rozpoczynamy pogadanką: kiedy mi smutno? Następnie rozdajemy dzieciom różne gadżety, z którymi mają za zadanie potańczyć do muzyki. W pewnym momencie przerywamy – prosimy, by oddały przedmioty (lub zbieramy). Włączamy tę samą muzykę i prosimy, by tańczyły już bez przedmiotów. Po zakończeniu ćwiczenia pytamy, kiedy im się lepiej poruszało. 7
Podsumowanie: Jest to zadanie newralgiczne – nie do każdej grupy. Zazwyczaj dzieci mówią, że lepiej im się tańczy z przedmiotem (naturalnie nas stymuluje do głębszego i pełniejszego ruchu). Część dzieci po oddaniu rekwizytów protestuje, przestaje się poruszać lub nie wie, jak się poruszać bez nich. To też dobry moment na pogadankę o stracie – dostosowaną tematycznie (np. problem zabierania cudzych rzeczy, strata np. pieska itd.) i językowo (kluczowe jest przyjęcie narracji zrozumiałej dla dzieci). Uwagi: Zadanie odpowiednie do omówienia smutku, straty – szczególnie, gdy coś się w klasie wydarzyło.
Różdżka - czy smutek jest potrzebny? Materiały: Muzyka, różdżka wróżki (wcześniej dzieci mogą same wykonać – trzeba uważać, by nie były ostre). Przebieg zadania: Zadanie zaczynamy od pytania dzieci o etiudę teatralną o ptaszku. Np. co widziały, jakie emocje? Następnie prosimy dzieci, by połączyły się w pary. Jedna osoba dostaje różdżkę (jest wróżką – dziewczynki lub czarodziejem – chłopcy), a druga jest zupełnie zamrożona. Do muzyki wróżka/czarodziej po kolei, co jakiś czas dotyka delikatnie części ciała zamrożonej osoby. Po dotknięciu różdżką – dana część ciała się odmraża i zaczyna poruszać. Wróżka ma za zadanie rozmrozić całe ciało osoby z pary. Potem następuje zamiana ról. Podsumowanie: Ćwiczenie pokazuje, jak smutek może nas „zamrażać” i jak z tego wyjść. Po ćwiczeniu możemy zadać pytania: kto, co jest dla mnie wróżką/czarodziejem? Co sprawia, że smutek przechodzi? Co sprawia, że nastaje radość? I czy smutek jest potrzebny? Można też zapytać dzieci o to, czy oglądały film: „W głowie się nie mieści” – to opowieść o emocjach i o tym, 8
że smutek też bywa potrzebny, by np. poczuć, co jest dla nas ważne, aby potem poczuć też radość. Uwagi: Zadanie jest przejściem od smutku do radości, można je też wykonać po ćwiczeniu „Emocje w muzyce” – gdzie też występuje formuła „zamrożenia”. Ważna jest tu troska o bezpieczeństwo (nieostre różdżki), pokazujemy sposób wykonania ćwiczenia. Warto każdej części ciała dać się chwilę rozmrozić (izolacje ruchowe), aby nie wykonać ćwiczenia zbyt szybko.
Radosne wstążki Materiały: Muzyka, wstążki gimnastyczne. Przebieg zadania: Rozdajemy dzieciom wstążki gimnastyczne (dzieci mogą je same wykonać). Możemy zaproponować przejście z emocji smutku do radości (np. utwór z filmu „Amelia” „J’y suis jamais alle”) – dzieci interpretują muzykę ruchem wstążki. Możemy też zaprosić dzieci do radosnej, improwizowanej zabawy ze wstążkami do utworu np. Pharrella Williamsa „Happy”. Dobrze jest przed ćwiczeniem pokazać kilka ruchów, które wstążką można wykonać (dla dzieci wycofanych), zaprosić je też do wymyślania własnych ruchów. Uwagi: Bardzo ważne jest zadbanie o bezpieczeństwo uczestników – czasami warto podzielić grupę na dwie części, by miały więcej miejsca do ruchu z przedmiotem. Warto też w trakcie trwania utworu zaproponować zmianę ręki (stymulacja drugiej ręki i półkuli mózgu) lub taniec z innymi osobami. Jest to zadanie odpowiednie do integracji grupy, do rozgrzewki, do wyrzucenie nadwyżki energii.
9
Taniec radości Materiały: Zależą od wariantu zadania (nie potrzeba lub różne przedmioty: chustki, wstążki itd.) Przebieg zadania: Klasę dzielimy na grupki 4-5 osobowe. Każda grupa ma za zadanie stworzyć swój własny Taniec Radości – ale tak, by każdy uczestnik miał taki sam wkład. Zaczynamy od tego, że każdy pokazuje jeden gest radości (zachęcamy do używania różnych części ciała i głosu). Potem z tych 4-5 gestów w grupie tworzymy taniec powtarzając całą grupą każdy gest 4 razy (rytmiczna, wesoła muzyka jako podkład). Następnie grupki mają za zadanie pokazać swój Taniec Radości innym. Wariant drugi zakłada wykonanie ruchu z przedmiotem. Uwagi: Dobrze do tych ćwiczeń dodać tańce z różnych kultur świata, np. tańce radości: „Let’s be cheerful” (taniec izraelski), „Pata Pata” (taniec afrykański), „Grek Zorba” (taniec grecki), „Cet Vorka” (taniec węgierski), „Hava Nagila” (cieszmy się i radujmy – taniec izraelski), „Kastorias” (taniec grecki), „Koziorajka” (taniec polski). Jest to zadanie odpowiednie na podsumowanie zajęć, bardzo energetyczne, najlepiej ustalić zasadę: każdy Taniec Radości oklaskujemy!
10
Piórko Bohaterka etiudy rozsuwa tkaninę przesłaniającą klatkę dla ptaszka. Na jej dnie odnajduje białe piórko. Znak niegdysiejszej obecności dawnego przyjaciela przywołuje różne wspomnienia, w tym wspólnych zabaw. Jakie emocje towarzyszą bohaterce? Czy smutek jest nam potrzebny? Czym jest strata? Etiuda teatralna „Piórko” stanowi integralną część niniejszego scenariusza. Przedmioty teatralne, ślady niegdysiejszych przedstawień lalkowych Lubuskiego Teatru, stały się bohaterami miniatur scenicznych. Arteterapeuci i artyści w różny sposób znaleźli miejsce na ich nowe zastosowanie w przygotowanych scenariuszach. Na ile działania edukacyjne mogą być wspomagane przez obraz sceniczny? Zapraszamy Państwa do własnych poszukiwań, odkrywania relacji między działaniem warsztatowym a potencjałem tkwiącym w obecności obrazów scenicznych, o których Halina Lubicz pisała, że „wywierają głębokie wrażenie w psychice dziecka, rozwijają jego uczuciowość i pamięć”. „Piórko” Występuje: Beata Sobicka-Kupczyk Opieka artystyczna: Ireneusz Maciejewski Konsultacje: Edyta Bonk Etiudę można obejrzeć: teatr.zgora.pl/edukacja/projekty-mkidn-2017 Autorka i koordynatorka projektu: Emilia Adamiszyn Opracowanie graficzne, skład i ilustracje: Magdalena Kościańska Redakcja i korekta: Jan A. Fręś
Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego w ramach programu „Edukacja kulturalna” oraz Urzędu Marszałkowskiego Województwa Lubuskiego.