18. Interview
tekst Malini Witlox fotografie Erik Verburg
Schoon geweten, lege kas Na 55 jaar sluit IVA (instituut voor beleidsonderzoek en advies) de deuren en verliezen 35 mensen hun baan. De recessie is daar vooral debet aan, maar is niet de enige oorzaak, aldus IVA-directeur Marc Vermeulen. Volgens hem heeft de overheid duidelijk minder behoefte aan onafhankelijk onderzoek. Wordt de vrijheid van de wetenschap bedreigd? “We kregen steeds vaker het verzoek onze vraagstelling en conclusies richting het ingezette beleid te sturen. Maar dat weigeren we.”
T
ijdens het interview haalt Vermeulen een bekende slagzin aan. Wij van WC-eend adviseren WC-eend. Niet ongewoon voor het bedrijfsleven, maar de overheid kon een kritische noot nog wel waarderen. Dat klimaat is veranderd door de opkomst van politieke partijen op de flanken, zoals de LPF, de SP en de PVV die de kritische noten uit onderzoeken kunnen inzetten voor eigen politiek gewin. En dus zijn de ministeries bang voor onwelkome boodschappen. Vermeulen: “Door veranderingen in het politieke discours staat de behoefte aan onafhankelijk beleidsondersteunend onderzoek onder druk. We kregen de afgelopen vijf jaar steeds vaker het verzoek ons advies gewenst te maken. Dit probleem speelt ook bij andere instituten, hoor ik. Maar onderzoek is zelden eensluidend. We zeggen nooit, taakstraffen verminderen de criminaliteit, punt. We zeggen altijd, taakstraffen kunnen bijdragen aan vermindering van criminaliteit mits voldaan wordt aan voorwaarde x en y.”
Geen behoefte aan nuance Maar de overheid heeft geen behoefte meer aan kritische wetenschappers of nuance, stelt Vermeulen. “We kregen meer dan
eens te horen dat opdrachtgevers bang waren dat de oppositie onze kanttekeningen zou uitvergroten. Het proces van beleidsonderzoek is verpolitiekt. Vaak laat de overheid überhaupt geen onderzoek meer plegen, omdat ze denken dat ze er toch niets mee kunnen. Als ze al iets laten doen is het quick and dirty. Niet te diepgaand, niet te ingewikkeld. Dat type gedrag krijg je in een low trust society die niet goed in zijn vel zit. Door alle kabinetswisselingen staat het systeem onder druk. Kritisch onafhankelijk denken is typisch een fenomeen dat past bij een high trust society. Een samenleving of instelling die zich veilig en senang voelt, durft zichzelf de maat te nemen.”
Een miljoen minder IVA is voor honderd procent afhankelijk van een derde geldstroom, projectgebonden financiering van (semi) overheid en van private instellingen. Het gaat om kortlopende opdrachten van enkele maanden tot een half jaar. En door de crisis moet ieder dubbeltje omgedraaid worden. In het verleden kwam een deel van die spaarzame dubbeltjes nog bij IVA terecht. In de 55 jaar dat het instituut bestaat, overleefde het minstens drie crises. En die waren vaak nog zwaarder dan de huidige, bijvoorbeeld die uit
'Men stelt nu hoge eisen aan de relevantie van onderzoek' Univers vroeg een aantal - op TiU gevestigde onderzoeksinstituten of ze bovenstaand beeld herkennen. Theo Nijman, wetenschappelijk directeur Netspar “Ik herken het beeld dat maatschappij en overheid meer eisen stellen aan het bekostigen van onderzoek. In die zin dat er een aantal jaar geleden meer ruimte was voor onderzoek om het onderzoek, terwijl men nu hoge eisen stelt aan de relevantie van dat onderzoek. Ik herken niet dat de opdrachtgevers het onderzoek meer dan vroeger naar een bepaalde conclusie willen sturen.”
Univers 22 november 2012
Ton Wilthagen, directeur ReflecT “Wij hebben van dit verschijnsel geen last. Dat zal zeker te maken hebben met het feit dat we in veel mindere mate opdrachtonderzoek in enge zin doen. Wij werken of in een duurzame samenwerkingsrelatie met partners of we krijgen funding (onderzoekssubsidie) waarbij
de output alleen in wetenschappelijk opzicht hoeft te worden verantwoord. Natuurlijk zijn wij ook ons bewust van de spanning die Marc Vermeulen noemt, die heeft altijd bestaan. Maar ik kan niet aangeven of hier sprake is van een groeiende tendens.” Henk Garretsen, directeur Tranzo “Nog nooit meegemaakt! Maar wij verrichten amper kortdurend opdrachtonderzoek, dus de situatie is bij ons heel anders. We hebben in verhouding wel veel tweede geldstroom onderzoek.” Manon Osseweijer, Managing Director CentER “Mede namens Prof. Frans de Roon, Vice-Decaan Onderzoek bij TiSEM, laat ik weten dat wij de door u genoemde (toegenomen) vraag naar ‘gewenst onderzoek’ niet herkennen binnen de instituten verbonden aan TiSEM.” Anton Vedder, directeur bij TILT “Wij hebben geen last van de toegenomen
vraag naar onderzoek met (vooraf vaststaande) gewenste conclusies. Dat komt denk ik door een veel grotere variëteit van financiers en onze oriëntatie op interdisciplinair onderzoek. We zijn een echte universitaire instelling en stralen dat ook uit. We hebben kritische distantie behoorlijk stevig in het vaandel staan. Bij elke offerte, projectvoorstel of mogelijke onderzoeksopdracht kijken we of het past in het instituutsbrede onderzoeksprogramma.” Marcel Das, directeur CentERdata “Ik herken me niet in het beeld dat er een toegenomen vraag is naar gewenst onderzoek. Bruikbaarheid voor de opdrachtgever staat telkens centraal, maar dat betekent niet dat we het naar de opdrachtgever toeschrijven. We proberen in de onderzoeken zo objectief mogelijk te zijn. We zijn ook voorstander van openbaarheid van de geschreven rapportages. Het is echter aan de opdrachtgever wat er met het rapport en de resultaten gebeurt.”
Interview .19
de jaren 80. In 2012 draaide IVA een omzet van 2,5 miljoen. Een flink bedrag, maar een miljoen minder dan nodig is. Vermeulen: “Een economische crisis is pijnlijk, maar inderdaad niet nieuw. Wel is het bijzonder dat het om een double dip gaat. We hebben in 2010 al gereorganiseerd, dat leek toen afdoende te zijn. Maar we konden geen kabinetscrisis en Griekse crisis voorzien. Ik ben 20 jaar geleden bij IVA gestart en het aardige van onderzoek naar arbeidsvraagstukken was dat je altijd werk had. In hoogconjunctuur was er behoefte aan onderzoek naar de vraag waar bedrijven personeel vandaag konden halen, in laagconjunctuur werd - ondanks geldgebrek bij de overheid - veel onderzoek naar sociale zekerheid gedaan. Alle denktanks op dat vlak zijn nu weg. De Raad van Werk en Inkomen wordt bijvoorbeeld ook niet meer door de Staat bekostigd. Het CPB rekent een plan even snel door en is klaar.” Het verhaal van Vermeulen past naadloos in het beeld van de laatste jaren waarbij de overheid een plan bedenkt en dat later terugdraait. Shoot first, ask questions later. Een actueel voorbeeld is het regeerakkoord, waarbij niet goed doorgerekend lijkt te zijn hoeveel procent in inkomen Nederlanders er nu op achteruit gaan. Vermeulen denkt dat de wal het schip gaat keren. “Kijk naar de discussie rondom passend onderwijs. Dat wordt bijna zonder onderzoek uitgevoerd. Ik sluit niet uit dat de overheid over vijf jaar op de maatregelen terugkomt.”
Zorgen Bij IVA werken 35 mensen die door de opheffing van het instituut hun baan verliezen. Toch hebben de onderzoekers van IVA nooit overwogen om onderzoek gewenst te maken om zo hun hachje te redden. De verleiding was er wel, geeft Vermeulen toe. “Al had ik dat gewild, er was geen enkel draagvlak om richting quick and dirty te gaan. Ons personeel is te hoog gekwalificeerd om daaraan toe te geven. We werken met hoogleraren, een behoorlijk deel van onze staf is gepromoveerd. Die zeiden dat ze liever wat anders gingen doen. Als je de uitslag van je onderzoek toch
Het proces van beleidsonderzoek is verpolitiekt al weet, kun je het ook door een student laten uitvoeren. Wel zag ik dat onze onderzoekers in hun onderzoeksvoorstellen de veilige kant opzochten, ze deden aan zelfcensuur. Voorstellen werden net wat minder scherp geformuleerd, daar maak ik me wel zorgen over.” Na jaren keihard werken valt het instituut waar je zo veel tijd in hebt gestoken om. De woorden van Vermeulen kunnen zuur overkomen. Het lijkt op het natrappen richting oude klanten. Hij is echter oprecht bezorgd, geeft hij aan. En hij steekt ook de hand in eigen boezem. “Als je met een vinger richting de markt wijst, wijzen er drie vingers terug. Wij zijn kennelijk ook niet in staat geweest om duidelijk te maken wat de meerwaarde is van onafhankelijk onderzoek. Overigens is er nog een derde reden dat de inkomsten tegenvielen. Valorisatie. Universiteiten zijn zich - met vallen en opstaan - meer met vraagstukken uit de samenleving gaan bezighouden. Instituten als het IVA leefden bij de inefficiëntie van het kennissysteem. Nu dat kennissysteem beter is gaan werken, zijn we de markt kwijtgeraakt. We zouden bijvoorbeeld vervolgonderzoek doen naar de vraag waarom psychische patiënten vaker slachtoffer zijn van misdaden. De opdrachtgever heeft er uiteindelijk voor gekozen om drie promovendi aan het werk te zetten. Maar ik ben daar niet negatief over. Op macroniveau bezien is er sprake van welzijnswinst.”
Univers 22 november 2012