Nooit meer gratis met de trein Dunglish in de collegezaal
Voor een schonere wetenschap
no. 06 13 december 2012
Onafhankelijk magazine van Tilburg University
Coverstory .11
tekst Malini Witlox en Francine Bardoel fotografie Yon Gloudemans
Stapel: het eindrapport
De presentatie van het eindrapport over de Stapelaffaire kreeg veel media-aandacht.
Woensdag 28 november was een dag waar de hele universitaire gemeenschap naar uitkeek, maar niet met genoegen. Terecht, zo bleek. In het eindrapport over de affaire Diederik Stapel oordeelden de drie onderzoekscommissies niet alleen hard over de Tilburgse hoogleraar, maar ook over zijn coauteurs en de onderzoekscultuur van de sociale psychologie.
B
ijna veertien maanden werkten de drie commissies aan hun onderzoek. Alle beschikbare datasets, vragenlijsten en mailwisselingen uit de periode 19942011 werden bekeken. De meeste tijd ging zitten in statistisch onderzoek (in Tilburg werd de commissie geholpen door docent Marcel van Assen) en gesprekken met klokkenluiders, promovendi, coauteurs, collega’s, (oud) bestuurders en een gesprek met Stapel zelf. Tijdens zijn gehele loopbaan blijkt Stapel in niet minder dan 55 publicaties fraude te hebben gepleegd, waarvan 34 in zijn tijd aan de UvT tot stand kwamen. Ook bevatten alle drie de
dissertaties die Stapel in Tilburg begeleidde hoofdstukken die gebaseerd zijn op gefingeerde data. Uit het rapport komt tevens naar voren dat Stapel al lang vóór zijn aanstelling in Tilburg begon met het zelf fabriceren van zijn onderzoeksdata. De eerste publicatie waarover volgens de commissie met zekerheid fraude kan worden vastgesteld stamt uit 2004. Sterke vermoedens over fraude stelt zij echter al vast over publicaties uit 1996. Maar de kritiek van de commissies blijft niet beperkt tot Stapel alleen. Het eindrapport rept over 'statistische incompetentie en desinteresse” en “een cultuur waar wetenschappelijke integriteit niet al te hoog in het vaandel staat.' Volgens de Commissies Levelt en Noort mag van de coauteurs 'een meer kritische
Univers 13 december 2012
12. Coverstory
tekst Malini Witlox fotografie Yon Gloudemans
Rector Philip Eijlander (tweede van links) ontving lof omdat hij niet had geaarzeld om een groots en openlijk onderzoek in te stellen.
houding' worden verwacht. Bij sommige publicaties is sprake van 'wetenschappelijke onzorgvuldigheid door coauteurs'. Er is bij drie wetenschappers zelfs sprake van een dusdanig ernstige schending van wetenschappelijke normen dat de Commissie Levelt zich genoodzaakt zag de namen van de betrokkenen vertrouwelijk te melden aan rector magnificus Philip Eijlander. Er loopt nu een onderzoek naar hun werkwijze. Hoewel de betrokken wetenschappers niet gefraudeerd hebben, krijgen ze er wel van langs. Het rapport spreekt over wetenschappers die geen benul hebben van statistiek. 'Ruwe data werden vervangen door geschatte data. Deze werden voorgesteld als echte ruwe data. De coauteur zag hier niet echt een probleem in en had overigens ook geen idee hoe dit gebeurd
Zij zijn op zeer geraffineerde wijze om de tuin geleid
Univers 13 december 2012
Enkele andere (samengevatte) quotes uit het rapport: “Door de statistici werden tal van onvolkomenheden aangetroffen bij bestudering en heranalyse van al het onderzoeksmateriaal. Dat is onvermijdelijk, men mag niet verwachten dat sociaal psychologische onderzoekers op de hoogte zijn van de laatste specialistische technieken op
was. Via een optie in Excel.' Ook sprak de commissie met een coauteur die geen notie bleek te hebben van wat men nu eigenlijk deed in een factoranalyse of wat de betrouwbaarheidscoëfficiënt alfa voorstelt. Omdat promovendi nog in een leerproces zitten, kan de zaak Stapel hen niet aangerekend worden. 'Zij zijn op zeer geraffineerde wijze om de tuin geleid en in belangrijke mate ook opgeleid in de foutieve onderzoekscultuur. Dit geldt echter niet voor postdocs en stafleden. Van hen moet een zelfstandige, kritische en behoorlijke beoefening van de wetenschap verwacht worden, zij zijn ook aangesteld om de studenten en promovendi op te leiden en hebben de opdracht hen een kritische opstelling bij te brengen', zegt het rapport. In ieder geval is één ding zeker, onze rector en Marcel Zeelenberg kregen alle lof tijdens de persconferentie. De rector omdat hij niet geaarzeld had om een groots en openlijk onderzoek in te zetten. Zeelenberg en de drie klokkenluiders omdat zij het aan hadden gedurfd om aangifte te doen. Gehekeld werd de Rotterdamse Erasmus Universiteit, omdat zij de onderzoeken naar Smeesters en Poldermans niet goed hadden aangepakt. Wordt vervolgd op een andere plek dus.
statistisch gebied. Maar verontrustend is wel dat het hier toch vaak ging om onbekendheid met elementaire onderdelen van de statistiek.” “Vrijwel niets van alle onmogelijkheden, merkwaardigheden en sloppyness die in dit rapport aan de orde zijn gekomen, werd opgemerkt door al deze lokale, nationale en internationale
vakgenoten. En tot een verdenking van fraude kwam het al helemaal niet.” “De basisprincipes van wetenschappelijke methodologie werden genegeerd of als irrelevant ter zijde geschoven, dat heeft in belangrijke mate bijgedragen aan de zeer uitgestelde ontdekking van fraude.”
Coverstory .13 Analyse
Wetenschap ruimt haar eigen zooi tenminste op “De financiële wereld was beter af zonder mij.” Heeft u tijdens de economische crisis ook maar één topbankier deze woorden horen zeggen? Diederik Stapel ging wel publiekelijk door de knieën na de presentatie van het rapport Falende Wetenschap van de commissies Levelt, Drenth en Noort. “De waarheid was beter af zonder mij”, zei hij. Nu kun je de oprechtheid van zijn woorden natuurlijk in twijfel trekken (handig merkte hij nog even op dat zijn boek binnen een paar dagen verscheen), dat neemt niet weg dat de voormalig hoogleraar zijn fouten ruiterlijk erkent – en met hem de hele wetenschap. Ja, Stapel is een meesteroplichter. En ja, het lijkt erop dat de sociale psychologie nogal wat steekjes heeft laten vallen. Dat bleek niet alleen uit het rapport. Eerder al stuurde Nobelprijswinnaar Daniel Kahneman een brandbrief naar zijn collega’s in de sociale psychologie, waarin hij
hen waarschuwde dat de geloofwaardigheid van hun discipline op het spel staat. Er is dus nogal wat mis binnen de wetenschap, dat mag duidelijk zijn. Tegelijkertijd is het dezelfde wetenschap die deze misstanden aan het licht brengt. Wanneer Levelt constateert dat de zaak Stapel heeft gewerkt als een katalysator voor verbetering, klinkt dit in eerste instantie als een schrale troost. Alsof je tegen de familieleden van iemand die is omgekomen bij een vliegtuigcrash zegt: “In ieder geval is hij nu van zijn vliegangst af”. Toch is deze conclusie veel meer dan een doekje voor het bloeden. Als de zaak Stapel iets bewijst, dan is het wel dat de wetenschap over zelfreinigend vermogen beschikt. Promovendi hebben de fraude van Stapel naar buiten gebracht, onderzoekscommissies hebben de zaak een jaar lang tot op het bot uitgezocht, de discussie over wetenschappelijke methodiek wordt breed gevoerd,
maatregelen worden getroffen. Zo heeft TiU met Cyrille Fijnaut een vertrouwenspersoon wetenschappelijke integriteit aangesteld, volgden er richtlijnen van de KNAW-commissie Schuyt en scherpte de Associatie van Sociaal-Psychologische Onderzoekers (ASPO) onder meer de richtlijnen voor data-onderzoek aan. “Je zou kunnen zeggen dat het rapport van de commissie Levelt een overwinning is voor de wetenschap”, meent wetenschapsfilosoof Herman de Regt. Natuurlijk, het is nu niet de tijd om in professorland met confetti te strooien. Daarvoor kent de zaak Stapel teveel slachtoffers. Maar de wetenschap laat wel zien dat ze in staat is haar eigen zooi op te ruimen. Dat ze zichzelf kan corrigeren en wil verbeteren. Dat is iets waar de gemiddelde topbankier nog wat van kan leren. Bart Smout, wetenschapsredacteur
Wat ging er om in Stapels hoofd? Diederik Stapel creëerde zijn eigen, perfecte fantasiewereld. Een wereld waarin hij als topwetenschapper het ene na het andere baanbrekende onderzoek deed. Maar deep down is de gevallen academicus een onzekere man, blijkt uit zijn boek Ontsporing.
Het boek leest als een ware thriller. Het is eerlijk, emotioneel en spannend. In 314 pagina’s roert Stapel in zijn eigen hoofd. Aan bod komen hersenspinsels over de vraag hoe hij het laatste jaar heeft beleefd, maar vooral ook hoe hij tot zijn daden is gekomen en hoe hij te werk ging. Het is een boeiend inkijkje in het hoofd van één van de grootste wetenschapsfraudeurs ooit betrapt. Was hij slechts een kille, arrogante man, die zijn collega’s belazerde en gebruik maakte van zijn macht om ongestoord zijn gang te kunnen gaan, zoals de commissie Levelt hem schetst? Dat is misschien het beeld van de buitenkant, maar van binnen is Stapel een onzekere man. Eenzaam en verdrietig en altijd op zoek naar erkenning, applaus en roem, vertelt het boek. Een nakomertje in een gezin van vier kinderen, iemand die zichzelf te dik vindt, iemand die in zijn jeugd bang was dat hij te lang zou worden. Maar vooral ook iemand die altijd de beste wilde zijn in zijn werk, verafgood wilde worden en beroemd. Stapel beschrijft in zijn boek hoe het begon met het oppompen van matige onderzoeksresultaten en het weglaten van vreemde resultaten. De ‘kleine sluwe kleuterstapjes’ eindigden in ‘grote modderige zevenmijlslaarzen.’ Stapel wilde stoppen, maar kon niet meer. Hij was een junk geworden, verslaafd aan de roem en het respect van zijn collega’s en studenten. Iedere keer moest hij nóg beter presteren. “Ik moet stoppen, maar ik kan het niet. Nog een. En ondertussen siste de slang van het verlangen naar begrip, naar succes, naar inzicht en applaus in mijn oor.” Ontsporing biedt ook een verrassend kijkje in het universitaire leven, specifiek het leven aan de UvT. Het boek vertelt over de acties die Stapel nam nadat Marcel Zeelenberg (in het boek Maarten genoemd) hem voor de eerste keer met de vermoedens van fraude confronteerde, het beschrijft de gedachten van Stapel bij het gesprek met de rector magnificus, de confrontaties met de pers en de impact van de zaak op Stapels privéleven. Het boek geeft niet het definitieve antwoord op de vraag wat Stapel bezielde, maar dat pretendeert Stapel ook niet. Het zijn dagboekfragmenten, gedachten die hij opschreef in een poging zichzelf te begrijpen. ‘Ontsporing’ gaat niet over wetenschapsfraude en wetenschap, het gaat over menselijke zwaktes, pijn en verlangens.
Univers 13 december 2012