X x Małopolskie Dni Dizedzictwa Kulturowego

Wydawcy/Publishers: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego Departament Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Turystyki Department of Culture, National Heritage and Tourism of the Marshal’s Office of the Małopolska Region ul. Racławicka 56, 30-017 Kraków, Poland www.malopolskie.pl Małopolski Instytut Kultury ul. Karmelicka 27, 31-131 Kraków, Poland www.mik.krakow.pl Teksty/Texts: Barbara Sanocka, Tomasz Zaucha (tekst nt. Pałacu biskupa Erazma Ciołka/ Erazm Ciołek Mansion) Fotografie/Photographs: Marcin Klag oraz archiwum zamku w Korzkwi (3), archiwum rodziny Nowina Konopków (pałac w Kościelnikach) (1), Przemysław J. Witek (Dworek Jana Matejki) (2), archiwum dworu Machnickich w Olkuszu (1), Joanna Orlik (pałac w Osieku) (1), archiwum zespołu sakralnego w Grodzisku (3), archiwum klasztoru na Skałce w Krakowie (1), archiwum klasztoru w Tyńcu (1), Muzeum Archidiecezjalne w Tarnowie (1), Muzeum Okręgowe w Tarnowie („Panorama siedmiogrodzka”) (2), Jerzy Sawicz (Collegium Novum UJ) (4), archiwum Zgromadzenia Księży Misjonarzy (4), archiwum GOK w Łużnej (4) Opracowanie graficzne i skład/Graphic design & DTP: Marcin Klag Tłumaczenie/Translation: HOBBIT Piotr Krasnowolski, Martin Cahn, Ben Koschalka Redakcja wydawnicza i korekta/Editing & Proofreading (Polish version): Ewa Ślusarczyk Opieka redakcyjna/Editor: Bożena Bieńkowska Na okładce/Cover photo: kościół w Ptaszkowej/Church in Ptaszkowa, fot. Marcin Klag

ISBN 978-83-60538-12-8 © by Departament Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Turystyki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Małopolskiego,

Małopolski Instytut Kultury, 2007

Publikacja obejmująca dziesięć edycji Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego, odbywających się w latach 1999-2008.

This book documents the ten Małopolska Cultural Heritage Festivals held in the years 1999-2008.

| X MDDK X

Szanowni Państwo,

Ladies and Gentlemen,

Małopolska jest regionem o największej w Polsce liczbie zabytków, miejscem narodzin polskiej kultury, pielęgnowanych tradycji i urozmaiconych warunków naturalnych. Wszystko to stanowi nasze regionalne dziedzictwo, którego musimy strzec, które musimy upowszechniać i popularyzować: wśród Małopolan – aby znali je i byli z niego dumni, oraz w kraju i zagranicą – aby nasz Region nadal cieszył się renomą w Europie.

When it comes to historical heritage, Małopolska is second to no other region. The birthplace of Polish culture, Małopolska is the region where traditions are cherished, and nature is as lush as scenery is varied. All these are elements of our region’s heritage that we must look after, that we must make known, and that we must promote: among local residents – so that they know it and take pride, and in Poland and abroad – so that our Region continues to enjoy European renown.

Już dziesiąty raz swój wielki wkład w dzieło upowszechniania historii i zabytków regionu mają Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego organizowane przez samorząd regionalny od 1999 roku. Co roku podczas dwóch dni goście oraz mieszkańcy Małopolski mogą zwiedzać często niedostępne na co dzień zabytki, a także poznawać przeszłość i tradycje regionu, uczestnicząc w licznych imprezach towarzyszących. Dni Dziedzictwa są z powodzeniem realizowane jako stały element integrujący region i promujący jego wspaniałą spuściznę historyczną, stanowiącą ważną część dziedzictwa narodowego. Idea corocznego organizowania dni odbierana jest przez zwiedzających jako wartościowe przedsięwzięcie edukacyjne i promocyjne, dzięki któremu ukazane jest zarówno bogactwo, różnorodność i atrakcyjność zabytków Małopolski, jak i pielęgnowanych tradycji, w tym zawodów rzemieślniczych. Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego to także ważny przyczynek do dokumentowania zasobów kulturowych Małopolski, które są przeogromne, a w wielu przypadkach ze względu na zaszłości ustrojowe i trudną historię Polski, nie do końca opisane, a przez to niedoceniane.

It is for the tenth time that regional authorities have organised Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – Małopolska Cultural Heritage Festival, an event that since 1999 has strongly contributed to the work of promoting the history and heritage of the region.

For two days every year, our guests and residents of Małopolska are invited to visit heritage sites that are normally inaccessible, and learn the past and traditions of the region by participating in numerous accompanying events. The Heritage Festival is a successful and permanent element of the region’s integration and promotion of its magnificent historic past that forms a crucial component of out national heritage. The visitors highly appreciate the idea of organising annual Cultural Heritage Festival, perceiving it a valuable educational and promotional initiative, which allows the presentation of abundance, variety and attractiveness of the region’s material heritage on the one hand, and cherishing its traditions, also those of arts and crafts, on the other. Małopolska Cultural Heritage Festival provides an important contribution to the documentation of Małopolska’s cultural resources that are vast though – due to Poland’s tumultuous history and for political reasons – they have as often as not been nearly undocumented, and for that reason may remain underrated.

W dotychczasowych dziesięciu edycjach Dni udostępniono zwiedzającym 150 obiektów zabytkowych, m.in. klasztory, kościoły, muzea, kompleksy dworskie, pałace, wiekowe ogrody i stare nekropolie, miasteczka z ich charakterystyczną zabudową, zabytki sztuki ludowej i budownictwa. W organizację Dni angażują się lokalne samorządy, domy kultury, stowarzyszenia, szkoły, wolontariusze, a nade wszystko właściciele i gospodarze obiektów zabytkowych, często osoby prywatne. Od 2003 roku w czasie Małopolskich Dni Dziedzictwa Kulturowego wręczana jest Nagroda Województwa Małopolskiego im. Mariana Korneckiego za wybitne osiągnięcia w dziedzinie ochrony zabytków architektury drewnianej Małopolski oraz ich promocji.

During the 10 years of the Festival, visitors were granted access to 150 heritage sites including monasteries, churches, museums, manors, mansions, palaces, stately gardens, ancient necropolises, towns with their characteristic architecture, and objects of folk art and industriousness. Involved in the organisation of the Festival are local and regional authorities, culture centres, associations, schools, volunteers, and last but not least – owners and administrators of the heritage sites, many of whom are private persons.

Since 2003, Marian Kornecki Memorial Prize of the Małopolska Region for eminent achievements in the protection and promotion of wooden architecture in Małopolska heritage has been presented during the Małopolska Cultural Heritage Festival.

Szanowni Państwo,

Ladies and Gentlemen,

Mam przyjemność przedstawić wydawnictwo jubileuszowe, podsumowujące Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego. Znajdziecie tu Państwo informacje dotyczące wszystkich dziesięciu edycji Dni Dziedzictwa. Warto zapoznać się z jego treścią. To klucz do skarbca małopolskiej historii, kultury i tradycji, w którym naprawdę nie brakuje klejnotów.

it is my pleasure to present to you the jubilee publication, encapsulating Małopolska Cultural Heritage Festival. here, you will find plenty of information on each of the ten individual festivals. Its content is worth looking at. It is the key to the treasury of the history, culture, and tradition of Małopolska, where true gems are found in abundance.

Marek Nawara Marszałek Województwa Małopolskiego

Marshal of the Małopolska Region

zamki castles

• miechów • Imbramowice

• sławków • Olkusz

• Pieskowa Skała

• Trzebinia

• Hebdów

• Młoszowa • Igołomia

• Czerna • Krzeszowice

• kraków

• Lipowiec/Wygiełzów • alwernia

• Niepołomice

• Staniątki

• Osiek

• Bochnia • Łapczyca

• Wieliczka • Grodkowice

• oświęcim • Harmęże

• Dołęga

• Branice • Tomaszowice • Modlnica • kraków – Nowa Huta

• Zator

• Nowy Wiśnicz

• Spytkowice

• Paszkówka

• Lipnica Murowana • czchów

• kalwaria zebrzydowska • Gorzeń Górny

• Tropie • Stryszów

• Szczyrzyc

• Sucha Beskidzka

• Wysoka

• Laskowa

• Nowy sącz

• Poręba Wielka

• Stary Sącz

• Gołkowice • Zubrzyca • Orawka • Łopuszna

• Grywałd • Frydman

• Niedzica • Jurgów

• Zakopane

10 | X MDDK X

• Szczawnica

zamki castles • Szczucin

• Brzesko

DĘBNO, zamek Korzkiew, zamek LIPOWIEC, zamek NIEDZICA, zamek NIEPOŁOMICE, zamek PIESKOWA SKAŁA, zamek SPYTKOWICE, zamek SUCHA BESKIDZKA, zamek SZYMBARK, dwór obronny WIŚNICZ, zamek ZATOR, zamek

• Tarnów

11 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32

• Dębno

• Tuchów

• Ciężkowice • Biecz • Bobowa • Szalowa • Jeżów • Stróże

• Szymbark • sękowa • Owczary

• Nawojowa • Bartne • kwiatoń

• Krynica

X X MDDK | 11

DĘBNO, zamek Zamek w Dębnie niedaleko Brzeska jest jednym z nielicznych zabytków świeckiej architektury polskiej późnego średniowiecza, który zachował pierwotny, prawie nie zmieniony wygląd.

Jest on położony na niewielkim wzniesieniu, w otoczeniu drzew, a w jego pobliżu rozciąga się kilkuhektarowy park z aleją jesionów.

Dębiński zamek odnotowano w dokumentach już na początku XIV w., a związaną z nim wieś – w 1357 r., kiedy to została ona przeniesiona na prawo niemieckie. Dobra te należały wówczas do rodu Odrowążów. W 2. poł. XV w. otrzymał je drogą sukcesji Jakub z Dębna, kasztelan krakowski, wybitny polityk i dyplomata na dworze króla Kazimierza Jagiellończyka.

Wzniósł on obecny zamek w latach 1470-1480, w posiadaniu rodu Dębińskich (przyjęli oni nazwisko od miejsca siedziby) pozostał on do 1583 r. Później znalazł się w rękach starosty lanckorońskiego Franciszka Wesseliniego, a ten przekształcił zamek w renesansową rezydencję. W XVII i XVIII w. należał do rodziny Tarłów, potem jego właścicielami byli m.in. Lanckorońscy i Jastrzębowscy. Od 1976 r. znajduje się tutaj Oddział Muzeum Okręgowego w Tarnowie.

Posadowiony na kamiennych fundamentach zamek jest zbudowany z cegły, ściany zdobią wzory z zendrówek oraz bogata kamieniarka. Składa się z czterech piętrowych, jednotraktowych, połączonych ze sobą budynków, zgrupowanych wokół czworobocznego dziedzińca. Naroża części zachodniej wzmocnione są basztami, a na ścianach wschodniej części, po stronie północnej i południowej, znajdują się wykusze. Wejście na dziedziniec prowadzi przez barokowy portal z herbem Topór (rodu Tarłów). Na poziomie piętra dziedziniec obiegają w trzech skrzydłach drewniane krużganki.

Wewnątrz zamku szczególnie warte zobaczenia są komnaty piętra w części wschodniej, zdobione gotyckimi, kamiennymi detalami. Niezwykle bogata jest zwłaszcza dekoracja wykuszy tych sal. Z zewnątrz zdobią je maswerki, wić roślinna oraz herby. Wewnątrz, we wnękach mieszczą się kamienne ławy, a na ścianach można dostrzec liczne rzeźbiarskie detale. W zamku można podziwiać również dzieła epok późniejszych: renesansowe obramienia okien i reszty dekoracji sgraffitowej, barokowe portale, a także sklepienia sal parteru pochodzące z XVI-XIX w. Wnętrza komnat urządzono tak, by odtworzyć wygląd dostatniej siedziby szlacheckiej z czasów między XV a XVIII w.

12 | X MDDK X

The Castle in Dębno The castle in Dębno near Brzesko is one of the few remaining examples of late-medieval Polish secular architecture that survived in its original, pract\ically unchanged appearance. It is located on a hillock, surrounded with trees, and adjoins a park with an avenue of ash trees.

The castle is mentioned in written documents in the beginning of the 14th century, and the village even in 1357, when it was transferred to German law. The property then belonged to the Odrowąż clan. In the latter half of the 15th century, Jakub of Dębno, the Castellan of Kraków and an outstanding politician and diplomat at the court of King Kazimierz Jagiellończyk, succeeded to the estate, and had the castle built in the years 1470–1480.

The castle stayed in the hand of the Dębińskis – the name Jakub’s family assumed having settled here, until 1583. Later it was owned by the starost of Lanckorona, Ferenc Wesselini, who turned the castle into a Renaissance residence.

In the 17th and 18th centuries it belonged to the Tarło family; subsequently it was owned by the Lanckoroński and Jastrzębowski families. Since 1976, it has housed a section of the Tarnów District Museum.

The castle is founded on a stone footing, built of brick, and its walls are decorated with a pattern of decorative bricks and elaborate stonework. It consists of four two-storey, single-circuit, interconnected buildings, grouped around a quadrangular inner courtyard. Western quoins are reinforced with turrets, while the eastern walls have bays to the north and the south. The entrance to the courtyard is through a Baroque gateway with the Topór coat-of-arms (the emblem of the Tarłowski clan). In the upper level, a wooden gallery lines three of the courtyard’s wings.

The interiors are particularly noteworthy for the upper chambers in the eastern part, decorated with Gothic stone details, notably in the bay windows. On the outside, the latter are decorated with tracery, floral patterns and coats-of-arms. Inside the bay’s niches, stone benches are placed, and the walls feature numerous sculpted details. Later artwork can also be admired here: Renaissance window frames, the remains of sgraffito, Baroque doorways, and ground floor vaults, dating to the 16th to 19th centuries. The chambers were arranged to reflect the appearance of a wealthy aristocratic home throughout the 15th to 18th centuries.

X X MDDK | 13

Korzkiew, zamek Korzkiew jest położona w niewielkiej odległości na północ od Krakowa. Na wzgórzu w zakolu rzeczki Korzkiewki wznosi się zamek otoczony XIX-wiecznym zespołem parkowym. Z zamkowego wzgórza rozciąga się widok na wieś oraz stojący na sąsiednim wzgórzu XVII-wieczny kościół parafialny. Cały ten teren należy do Korzkiewskiego Parku Kulturowego.

Początki zamku w Korzkwi sięgają 2 poł. XIV stulecia, kiedy na stromym wzniesieniu powstała wieża mieszkalno-obronna otoczona kamiennym murem. Inicjatorem budowy tego założenia był zapewne Jan z Syrokomli, który zakupił górę Korzkiew w 1352 r. Później zamek przeszedł w posiadanie Szczepana Świętopełka z Irządz, by przed końcem XV w. stać się własnością bogatego krakowskiego mieszczanina Piotra Krupki. Wówczas została przeprowadzona rozbudowa zamku. W latach 60. XVI w. zamek należał do Zborowskich, później do rodziny Ługowskich, w posiadaniu której pozostawał przez następne stulecie. W trakcie rozbudowy w wiekach XV i XVI zamek uzyskał swój zasadniczy kształt. Został gruntownie odnowiony i wzbogacony o loggię w 1720 r., kiedy to znajdował się w posiadaniu rodziny Jordanów. Po nich właścicielami zamku byli Wesslowie i Wodziccy. Ci ostatni zamieszkiwali dworek u stóp zamku, który służył wówczas jako lamus. Na przełomie XIX i XX w. zamek popadł w ruinę.

Zakupiony w 1997 r. przez krakowskiego architekta Jerzego Donimirskiego, powoli odzyskuje utraconą świetność.

Zamek posadowiony jest na skale stromo opadającej w kierunku północnym i wschodnim.

Do wejścia głównego, znajdującego się po stronie południowej, wiedzie droga wzdłuż zamkowego muru. Wejście na zamkowy dziedziniec prowadzi przez budynek bramny, w przyziemiu którego mieści się półkoliście zamknięta brama. Dziedziniec jest niewielki, otoczony murem z drewnianymi gankami, strzelnicami i dwiema basztami. W głównym, najstarszym skrzydle zamku na parterze mieści się wielka sala przekryta sklepieniem kolebkowym z lunetami; poniżej znajdują się przestronne piwnice.

Nie tak dawno będący jeszcze ruiną, korzkiewski zamek został już częściowo odbudowany; działa tutaj hotel i restauracja. Niezwykle wysmakowane detale wnętrz: kominki, podłoga ułożona z drewnianych klocków, solidne parapety, kute poręcze, zabytkowe meble oraz interesujące sztychy na ścianach tworzą niezwykły klimat tego miejsca.

14 | X MDDK X

Korzkiew is situated close to the north of Kraków. Its castle stands within a 19th-century park on a hill encircled by a meander of the Korzkiewka stream. The castle hill commands a view of the village and the 17th-century parish church perched atop the neighbouring hill.

The whole area is a part of the Korzkiewski Cultural Park.

The history of the castle in Korzkiew began in the latter half of the 14th century, when a residential and defensive keep was built on the steep hill and surrounded by a stone wall. Its construction may have been initiated by Jan of Syrokomla, who purchased Korzkiew Hill in 1352. Later the castle fell into the hands of Szczepan Świętopełk of Irządze, to become the property of a rich Kraków burgher, Piotr Krupka, by the end of the 15th century. During this time the castle expanded. In the 1560s, the castle was owned by the Zborowskis and later by the Ługowskis, who held it for the following century. These 15th- and 16th-century remodellings gave the castle its basic shape.

In 1720, in the hands of the Jordan family, it was thoroughly renovated and furnished with a loggia. They were followed by the Wessls and Wodzickis. The latter lived in the manor house at the foot of the castle, as at that time the cas-

tle was used only as additional storage space.

At the turn of the 19th century, the castle fell into ruin. Purchased in 1997 by a Kraków architect, Jerzy Donimirski, it is slowly regaining the grandeur it once lost.

The castle is situated on a rock dropping steeply to the north and east. The road going along the castle wall leads to the main entrance situated in the south. Access to the courtyard is possible through the gatehouse with its gate with crescent-shaped top. The courtyard itself is quite small and is surrounded by a wall with wooden battlements, embrasures, and two towers. The ground floor of the main and oldest wing of the castle houses the Grand Hall covered with barrel vaulting with mall windows, and spacious cellars stretch below.

Until recently a ruin, the castle in Korzkiew has been partially restored and turned into a hotel and restaurant. The highly refined interior includes fireplaces, floors arranged from wooden blocks, massive window sills, wrought railings, historical furniture, and interesting murals on the walls, all contributing to build the unique atmosphere of the place.

KORZKIEW, Castle

X X MDDK | 15

LIPOWIEC, zamek

16 | X MDDK X

Na wysokim, lesistym wzgórzu nad Wisłą, na północ od wsi Babice znajdują się ruiny zamku zwanego Lipowcem. Najstarsze fragmenty wieży datowane są na koniec XIII lub początek XIV w. Istnienie zamku potwierdzają dokumenty z 1303 i 1308 r. dotyczące biskupa krakowskiego Jana Muskaty. W okresie walk z Władysławem Łokietkiem wzniósł on tutaj warowną wieżę. Na początku XV w., z inicjatywy biskupa Zbigniewa Oleśnickiego przeprowadzono rozbudowę obiektu. Przekształciła ona obronne założenie z dominującą wieżą w wygodną i okazałą rezydencję.

Prawdopodobnie od końca XV stulecia, a już na pewno w XVI w. – okresie walk i sporów religijnych – zamek pełnił rolę więzienia dla kleru. Po pożarze w 1. poł. XVII w. został odbudowany i umocniony, jednak w 1655 r. zajęli go Szwedzi, a ustępując po dwóch latach, spalili go. Prace przeprowadzone w 1. poł. XVIII w. z inicjatywy biskupa Felicjana Szaniawskiego objęły przebudowę i adaptację pomieszczeń zamkowych na dom poprawczy dla duchownych. Do 1789 r. zamek był własnością biskupów krakowskich.

Przejęty przez władze austriackie popadł w ruinę, a ok. 1800 r. pożar zniszczył jego dach i poważnie naruszył mury.

Główny korpus zamkowy, zbudowany z kamienia i cegły, jest dwupiętrowy, zgrupowany wokół niewielkiego, pięciobocznego, nieregularnego dziedzińca i otoczony murami z umocnieniami bastionowymi. W południowo-wschodnim narożniku dziedzińca znajduje się okrągła wieża.

Z jej szczytu rozciąga się wspaniały widok na dolinę Wisły i położony u stóp zamku Nadwiślański Park Etnograficzny. Zamek właściwy otoczony jest od południa, zachodu i północy chodnikiem straży, zamkniętym niskim murem z otworami strzelniczymi. Po stronie wschodniej zabudowań zamkowych mieści się obszerny dziedziniec gospodarski.

Przeprowadzone w XX w. prace konserwatorskie doprowadziły do zachowania zamku w formie trwałej ruiny. Z najstarszego, gotyckiego zamku zachowała się wieża i fragmenty murów zewnętrznych od północy i zachodu, wtopione w ścianę głównego korpusu. Z czasów XV-wiecznej przebudowy pozostały również herby biskupa Wojciecha Jastrzębca oraz biskupa Zbigniewa Oleśnickiego. Wewnątrz zamku można zobaczyć cele więzienne z zachowanymi detalami architektonicznymi oraz niewielką ekspozycję historyczną.

Castle in Lipowiec Upon a high, woody hill over the Vistula river, north of the village of Babice, there lie the ruins of a castle known as Lipowiec. The oldest fragments of the tower date to the late 13th or early 14th century. The castle’s existence was documented in writing in 1303 and 1308 in sources linking it to the Bishop of Kraków, Jan Muskata. During his fight against Ladislaus the Elbow-High or Short (Władysław Łokietek), the bishop built a keep here. In the beginning of the 15th century, bishop Zbigniew Oleśnicki had the site extended and turned the fortified castle into a comfortable and grand dwelling.

Most probably since the end of the 15th, and certainly throughout the 16th century – the period of struggle for power and religious disputes – the castle served as a prison for clergy.

After a fire in the first half of the 17th century it was reconstructed and reinforced, however in 1655 the Swedes captured it, and when they were fleeing two years later, they burnt the castle. The works commissioned in the first half of the 18th century by bishop Felicjan Szaniawski included the reconstruction and adaptation of castle buildings into a corrective institution for clergymen. Until 1789 the castle remained the property of the bishops of Kraków. When seized by Austrian administration, it fell into ruin; around the year 1800 a fire consumed the roof and seriously damaged the walls.

The main corpus of the castle, built of stone and brick, is two-storey high. Laid out around a small, irregular pentagonal courtyard, it is surrounded by castellated walls. In the southeastern corner of the courtyard stands a round tower commanding a magnificent panorama of the Vistula Valley and the Nadwiślański Open-Air Ethnographic Museum situated at the foot of the castle hill. The castle proper is surrounded from the south, west, and north by a watchmen’s gallery and a low wall with shooting holes. East to the castle there is another, spacious auxiliary yard.

20th-century conservation works were aimed at permanent preservation of the castle ruins.

The tower and fragments of outer walls assimilated into the main corpus in the north and east remain from the oldest, Gothic keep. 15thcentury reconstruction also left behind coatsof-arms of bishops Wojciech Jastrzębiec and Zbigniew Oleśnicki. Preserved inside the castle are prison cells with some surviving architectural detail, and a modest historical exhibition.

X X MDDK | 17

Zamek w Niedzicy, położony na stromej skale nad spiętrzonymi w Zalewie Czorsztyńskim wodami Dunajca, był grodem obronnym pogranicza polsko-węgierskiego. Granica na Dunajcu oddzielała węgierski zamek w Niedzicy panujący nad Spiszem od polskiego zamku w Czorsztynie.

Pierwsza wzmianka o zamku w Niedzicy pochodzi z początku XIV w. Były to zapewne ziemnodrewniane umocnienia. Budowa murowanego założenia przed 1330 r. przypisywana jest węgierskiemu rodowi Berzeviczych lub Wilhelmowi Drugethowi. Powstał wówczas tzw. zamek górny złożony z muru obwodowego i wieży. Kolejna rozbudowa przeprowadzona przez Berzeviczych objęła skrzydło południowe, gdzie umieszczono salę gotycką i kaplicę. Nowy właściciel zamku, Emeryk Zapolya, przebudował go ok. poł. XV w., powiększając o tzw. zamek średni. W 1529 r.

Niedzica przeszła w ręce Hieronima Łaskiego, ale niedługo potem stała się własnością Horvathów. Na przełomie XVI i XVII w. zamek został przebudowany w stylu renesansowym przez Jerzego Horvatha i rozbudowany o tzw. zamek dolny. Zasadniczo w tej postaci przetrwał do naszych czasów. Później Niedzica trafiła do rąk rodziny Giovanelli, by po przeszło stu latach, w 1776 r. powrócić do Horvathów. W połowie XIX w. zamek należał do rodu Salamonów, którzy władali nim do 1943 r.

Po 1945 r. zamek poddano konserwacji i odbudowie, powierzając go w użytkowanie Stowarzyszeniu Historyków Sztuki. Zamek mieści obecnie Dom Pracy Twórczej SHS, pokoje gościnne w zamku dolnym i drewnianym budynku tzw. celnicy, czyli siedziby międzywojennej służby granicznej, muzeum i restaurację.

W muzeum zamkowym znajdują się zbiory archeologiczne, zbiory malarstwa i rzemiosła artystycznego, a także hungarica.

Wejście na teren założenia zamkowego prowadzi przez wjazd wykonany podczas przebudowy na przełomie XVI i XVII w. Znajduje się on od strony zachodniej i wiedzie na nieregularny dziedziniec, wokół którego zgrupowane są zabudowania zamku dolnego. Otacza je mur z pięcioma basztami. Schody przy stromej skale wspinają się ku niewielkim zabudowaniom zamku średniego, przylegającym do zamku górnego (wysokiego). Ośrodkiem najstarszej części zamku była wieża z przyległymi budynkami mieszkalnymi i kaplicą.

Z niedzickim zamkiem związanych jest wiele legend; w niektórych jest pewnie ziarno prawdy…

Opowiadane są historie o tutejszych lochach i izbie tortur, o egzekucjach zbójników, którzy zamieszkiwali zamek w XVI w., a także o ukrytym w podziemiach zamku skarbie Inków.

NIEDZICA, zamek 18 | X MDDK X

Niedzica Castle The Niedzica Castle, perched on a steep rock, overlooking the waters of Dunajec dammed up into Czorsztyński Reservoir, was once an important defensive stronghold in Polish-Hungarian borderlands. The Dunajec River separated the Hungarian castle in Niedzica, which ruled over the Spisz (Spis), from the Polish castle in Czorsztyn.

The first written reference to the Niedzica castle, at the time most probably merely earth and timber reinforcements, dates to early 14th century. Foundation of a stone building before 1330 is attributed to the Hungarian Berzeviczy family or to Wilhelm Drugeth. First the upper castle was built, with an outer fortified wall and a keep. The castle was soon extended by the Berzeviczys: a Gothic hall and a chapel were situated in the southerly wing. The castle’s new owner, Emeryk Zapolya, remodelled it around mid-15th century, adding the so-called middle castle. In 1529 Niedzica was briefly owned by Hieronim Łaski, and soon afterwards was taken over by the Horvath family. At the turn of the 16th century, Gyorgy Horvath had the stronghold refurbished in the Renaissance style and supplemented it with the lower castle. From that moment on, it has remained nearly unchanged. Later, Niedzica was inhabited by the Giovanelli family, only to return to the Horvaths approximately a hundred years later, in 1776.

In mid-19th century the castle belonged to the Salamon family who controlled it until 1943.

After 1945 the castle underwent renovation and conservation works, and was entrusted to the Art Historians’ Society. Today it houses a retreat for the Society’s study projects, guestrooms in the lower castle, and in the wooden “customs chamber” where border guards were stationed between wars, a museum, and a restaurant.

The museum’s exhibits include archaeological findings, a painting and applied arts gallery, as well as a collection of Hungarica.

The present entryway to the castle dates back to the remodelling at the turn of the 16th century. Located in the west, it leads into an irregular courtyard, around which the buildings of the lower castle are grouped, surrounded by a wall with five towers. The stairs ascend a steep rock towards the smaller middle castle, which neighbours the upper (or high) castle. The tower with adjoining living quarters and a chapel used to be the centre of the castle’s oldest section.

X X MDDK | 19

NIEPOŁOMICE, zamek Niepołomicki zamek jest drugą, obok kościoła parafialnego, fundacją kazimierzowską w tym mieście. Wybudowany w połowie XIV w., był miejscem ważnych spotkań politycznych i dyplomatycznych; stąd wyruszali królowie na myśliwskie wyprawy do pobliskiej Puszczy Niepołomickiej. Renesansową formę nadała niepołomickiej siedzibie przebudowa z czasów Zygmunta Augusta (1550-1571). Pracami kierował budowniczy Tomasz Grzymała, a pomagali mu murator Wincenty oraz Włoch Piotr Mezzo. Wówczas zamek stał się regularnie rozplanowaną budowlą na rzucie kwadratu, z wewnętrznym, arkadowym dziedzińcem. Dalsze prace przy zamku były prowadzone w latach 1585 i 1637. Przy południowym skrzydle zamku założono włoskie ogrody, powstałe z woli królowej Bony.

Najazd Szwedów w połowie XVII w. spowodował upadek tej królewskiej rezydencji. Po pierwszym rozbiorze Polski w 1772 r. Niepołomice, a wraz z nimi zamek, znalazły się pod panowaniem austriackim. Zaborcy przeznaczyli zamek na koszary i rozebrali drugie piętro. W XIX w. obiekt odnowiono z przeznaczeniem na siedzibę administracji, taką funkcję pełnił jeszcze po II wojnie światowej. Kiedy w 1991 r. przeszedł na własność gminy Niepołomice, przystąpiono do kompleksowej renowacji. Po kilku latach remontów i prac adaptacyjnych królewska siedziba odzyskała swą dawną świetność.

Zamek założony na planie czworoboku, z obszernym, zbliżonym do kwadratu dziedzińcem, zwrócony jest fasadą w stronę południowo-zachodnią. Dziedziniec otaczają z trzech stron arkadowe, XVII-wieczne krużganki: na parterze filarowe, a na piętrze kolumnowe. W trzech narożach dziedzińca znajdują się przybudówki; w dwóch z nich mieszczą się klatki schodowe.

Główną bramę wjazdową zdobi renesansowy portal, powstały po 1550 r. i uzupełniony w XVII w. górną, manierystyczną częścią. Wewnątrz zachowane są pomieszczenia skarbca (z lat 1561-1563) ze sklepieniem wspartym na masywnym filarze oraz sali akustycznej o sklepieniu klasztornym, obejmującej dwie kondygnacje.

Obecnie w zabytkowych wnętrzach zamku działalność prowadzi Centrum Kultury „Zamek” oraz Muzeum Niepołomickie, prezentujące eksponaty my­śliwskie i łowieckie, a także zbiory Włodzimierza Puchalskiego. Działają tutaj również restauracja i sale konferencyjne.

20 | X MDDK X

Besides the parish church, Niepołomice castle is the only building founded in the town by King Casimir the Great (Kazimierz Wielki). Constructed in the mid-14th century, the castle became the place of momentous political and diplomatic meetings, and the base for hunting expeditions to the nearby Niepołomice Forest. The current, Renaissance appearance of the castle dates to the reign of King Sigismund (Zygmunt) August (1550–1571). The works were headed by the master stonemason Tomasz Grzymała, assisted by the bricklayer Wincenty, and an Italian by the name of Pietro Mezzo. Thus developed, the castle became a regular square edifice with an arcaded inner courtyard. Further improvements followed in 1585 and 1637. In order to please Queen Bona Sforza, Italian gardens were laid next to the southern wing.

The Swedish raid in mid-17th century prompted the fall of this royal residence. After the First Partition of Poland in 1772, Niepołomice, the castle included, fell under Austrian administration. The occupants turned the castle into military barracks and dismantled the second floor.

In the 19th century, the castle was renovated and designated to house various administrative offices, a function it continued to perform even after the second world war. When

in 1991 the estate became the property of the Niepołomice municipality, a thorough renovation commenced. Several years later the castle was restored to its former glory.

The castle has a rectangular courtyard, approximating an ideal square, and its façade overlooks south-east. Three sides of the courtyard are lined with 17th-century arcades: with pillars on the ground floor, and columns in the upper floor. Two of the three annexes in the corners contain staircases. The main entryway is decorated with a Renaissance portal, post1550, supplemented in the 17th century with the upper Renaissance-mannerist part. Surviving interiors include a treasury (dating back to 1561–1563) with a vault supported upon a solid pillar, and a two-storey-high acoustic room with a cloister vault.

Today the historic interiors accommodate the Zamek Culture Centre and the Niepołomice Museum presenting hunting objects and trophies and the collection of Włodzimierz Puchalski .

The castle also houses a hotel and restaurant.

Castle in Niepołomice

X X MDDK | 21

PIESKOWA SKAŁA, zamek

22 | X MDDK X

W północnej części Ojcowskiego Paru Narodowego, na wysokim cyplu skalnym nad doliną Prądnika góruje zamek w Pieskowej Skale.

Wzniesiony przy starej drodze handlowej prowadzącej z Krakowa na Śląsk, jest warowną rezydencją renesansową z zachowanymi elementami średniowiecznymi i uzupełnieniami z późniejszych epok.

Kroniki notują, iż pierwsze umocnienia znajdowały się na skalnym występie już w 1315 r.

Kazimierz Wielki zlecił wzniesienie tutaj obronnej wieży i obwarowań. W 1377 r. zamek został nadany przez Ludwika Węgierskiego Piotrowi Szafrańcowi i w rękach tego rodu pozostawał do początku XVII w. Za rządów Szafrańców, w latach 40. i 70. XVI w., został przebudowany i powiększony w stylu renesansowym, wtedy też powstał dziedziniec z krużgankami.

W XVII w. należał do Michała Zebrzydowskiego, który wzniósł tu kaplicę i umocnił zamek fortyfikacjami. Zniszczony przez Szwedów zamek kupili następnie Wielopolscy, którzy go odbudowali i na nowo wyposażyli. W XIX w., dwukrotnie spalony, popadł w ruinę. W 1903 r. zakupiło go i zaadaptowało na obiekt letniskowy warszawskie Towarzystwo Akcyjne Zamek Pieskowa Skała. Po przejęciu przez państwo (po 1945 r.) zamek przekazano Państwowym Zbiorom Sztuki na Wawelu, które powołały tutaj swój oddział.

Rezydencja w Pieskowej Skale to przede wszystkim renesansowy zamek z trapezowym dziedzińcem otoczonym arkadowymi krużgankami, wspartymi na filarach i zdobionymi maszkaronami. W skrzydle wschodnim, od strony dziedzińca, znajduje się ryzalit mieszczący bramę wjazdową. W zabudowania tego skrzydła została włączona gotycka baszta obronna. Od północy dziedziniec zamyka mur dochodzący do skały nazywanej Dorotką.

W tej części znajduje się XVII-wieczna kaplica św. Michała Archanioła z kryptami w podziemiach. Po wschodniej stronie zamku znajduje się dawne podgrodzie – rozległy dziedziniec zamknięty od południa podwójnymi murami obronnymi, od północy dwupiętrową oficyną i basztą, a od wschodu – kurtyną z dwoma bastionami w narożnikach.

Główny, renesansowy zamek mieści poniżej poziomu dziedzińca dwie kondygnacje z szeregiem sklepionych pomieszczeń. W salach wyższych pięter, nakrytych belkowymi stropami, zgromadzono dzieła malarstwa i rzeźby, a także meble i wyroby rzemiosła artystycznego z okresu od XIV do poł. XIX w.

The castle at Pieskowa Skała In the northern part of the Ojców National Park, upon a high rocky promontory above the Prądnik valley, reigns the Pieskowa Skała castle.

Erected on the ancient trade route connecting Kraków to Silesia, it is a defensive Renaissance stronghold with some medieval elements preserved, and with additions dating from later epochs.

The chronicles note the earliest fortifications in this place already in the year 1315. King Kazimierz Wielki (Casimir the Great) had a keep and bastions built here. In 1377, King Louis d’Anjou granted the castle to Piotr Szafraniec, of whose family it remained property until the early 17th century. During the Szafraniec administration, in the 1540s and 1570s, the castle was extended and rebuilt in Renaissance style; it is then that the arcades in the courtyard were constructed. In the 17th century, the residence belonged to Michał Zebrzydowski, who founded a chapel and reinforced the castle with battlements. Badly damaged by the Swedish army, the estate was bought by the Wielopolski family, who restored it and furnished its interiors anew. In the 19th century, the castle twice fell victim to fire, and it turned to ruin. In 1903, the ‘Pieskowa Skała’ Stocks and Bonds Society of Warsaw bought the castle and converted it into a holiday resort. After the appropriation by the Polish State in 1945, it was to the Wawel National Art Collection, which made it its branch.

Pieskowa Skała is above all a Renaissance castle with a trapeze-shaped courtyard lined with arcades, supported by pillars and decorated with gargoyles. Part of the eastern wing has an entrance gate and is set forth on the courtyard side. The eastern wing incorporates an earlier Gothic tower. To the north, the courtyard is encased with a wall adjoining the so-called ‘Dorotka’ rock. This part includes the 17th-century chapel of St Michael the Archangel, with vaulted crypts underground. To the east, the former lower castle is located – a vast courtyard bordered to the south by a double girth of defensive walls, to the north by a two-storey annex, and to the east by a curtain wall with two corner bastions.

The main body of the Renaissance castle accommodates two floors below the courtyard level with a number of vaults, while the chambers in the upper floors have flat ceilings with wooden beams. On the top floors, a collection of paintings, sculptures, furniture and applied arts has been gathered, which presents objects dating from the 14th to the mid-19th century.

X X MDDK | 23

SPYTKOWICE, zamek

24 | X MDDK X

Na pograniczu ziemi krakowskiej i Śląska, po prawej stronie Wisły, znajduje się wieś Spytkowice. Wymieniona w dokumentach w 1228 r., należała od 1315 r. do księstwa oświęcimskiego, a od 1445 r. do księstwa zatorskiego. W 1488 r. została sprzedana Piotrowi Myszkowskiemu, którego syn, Wawrzyniec, w 1. poł. XVI w. przebudował tutejszy zamek w stylu gotycko-renesansowym. Rozbudowany przez Szyszkowskich (1622-1643), stał się okazałą rezydencją wczesnobarokową. Przebudowę zamku dokończył Łukasz Opaliński, który przejął go po Szyszkowskich. W okolicy zamku znajdowało się wówczas wiele stawów rybnych, będących źródłem sporych dochodów.

Dzięki nim Mikołaj Myszkowski, syn Wawrzyńca, był w poł. XVI w. jednym z najbogatszych ludzi w Królestwie.

Od XVIII w. właściciele zmieniali się często, ale nie zamieszkiwali zamku. Od połowy XIX w.

Spytkowice należały do Potockich; ówczesny dzierżawca, Michał Naimski, doprowadził do rozkwitu spytkowickie stawy. Zniszczonego w czasie II wojny światowej majątku zrzekli się Potoccy na rzecz Skarbu Państwa, a ten przekazał go Naczelnej Dyrekcji Archiwów. Dzięki generalnemu remontowi i rozbudowie w latach 90. zamek został przystosowany do obecnej funkcji: mieści się tutaj siedziba Ekspozytury Archiwum Państwowego w Krakowie.

Zwrócony frontem na południe zamek jest murowanym i tynkowanym budynkiem o trzech skrzydłach ujmujących prostokątny dziedziniec.

Elewację frontową flankują narożne, kwadratowe wieże. Posadowiony na głębokich, częściowo sklepionych piwnicach zamek wzniesiono głównie z cegły. W najstarszych częściach skrzydła frontowego widoczne są fragmenty kamiennego muru, pozostawione bez tynku.

Piętrowe skrzydła nakrywają wysokie, dwuspadowe dachy, mieszczące użytkowe poddasze.

Na osi wejścia prowadzącego przez portal z herbem Szyszkowskich (Ostoja) znajduje się sień główna. Sale w układzie jednotraktowym skomunikowane są galerią obiegającą od wewnątrz dziedziniec. We wnętrzach zachowały się wspaniałe, kamienne portale: od późnogotyckiego w południowo-wschodnim narożniku zamku, poprzez renesansowe aż do barokowych z herbem Ostoja.

Ekspozytura w Spytkowicach rozpoczęła działalność w 1995 r. i jest głównym magazynem archiwów krakowskich. Znajdują się tu m.in. akta Urzędu Miasta Krakowa z okresu od połowy XIX w. do 1945 r., zespół metryk parafii krakowskich z okresu od 1798 r. do końca XIX w. i dokumenty starostw powiatowych z okresu międzywojennego. Obecnie zgromadzonych jest tutaj łącznie dziewię kilometrów bieżących akt, uporządkowanych w ok. 500 zespołów.

The Castle in Spytkowice (branch of the State Archives in Kraków) On the borderland between the Kraków district and Silesia, on the right bank of the Vistula river, lies the village of Spytkowice. Named in a document from 1228, from 1315 it belonged to the Oświęcim Princedom, and from 1445 to the Zator Princedom. In 1488 it was sold to Piotr Myszkowski, whose son Wawrzyniec had the existing castle remodelled in Gothic-Renaissance style in the first half of the 16th century.

The castle, extended by the Szyszkowski family (1622–1643), became a glamorous, lateBaroque residence. The reconstruction was completed by Łukasz Opaliński, who took over from the Szyszkowskis. As the area abounded with fishponds bringing in high profits, Mikołaj Myszkowski, son of Wawrzyniec, was in the mid-16th century one of the richest people in Poland.

From the 18th century onwards the castle often changed hands, but the owners never moved in to live there. As of the mid-19th century Spytkowice belonged to the Potocki clan; their tenant Michał Naimski developed the fisheries there. The Potockis ceded the estate, which was ruined during the second world war, to the Polish State; subsequently, it was given to the State Archives’ Administration. In a thorough renovation and extension in the 1990s, the castle was adapted to its present function – and today it houses a branch of the State Archives in Kraków.

Facing south, the castle is a stone-and-brick building with plaster-covered walls, with three wings embracing a rectangular courtyard. The main façade is flanked with square corner towers. Founded upon deep, partly vaulted cellars, the castle was built mostly of brick. In the oldest sections of the front part, fragments of a stone wall are showing, free of plaster. Two-storey wings are covered with tall, double-pitched gable roofs, hiding an extra, attic storey.

The portal with the Szyszkowski family coat-ofarms – the Ostoja – leads to the main vestibule at its axis. There is a single circulation tract, and the rooms are connected with an inner gallery around the courtyard. In the interiors, magnificent stone portals have survived: from a lateGothic doorway in the south-eastern corner, through Renaissance entryways, to Baroque gates bearing the Ostoja coat-of-arms.

The branch of the State Archives in Spytkowice was opened in 1995 and is now the main storage space of the Kraków’s archives. Kept here, among other documents, are the Kraków city records from the mid-19th century to 1945, birth certificate logs from 1798 to the end of the 19th century, and district authority files from 1918–1939. At present, 9 kilometres of records, divided into approximately 500 subsets, are stored here.

X X MDDK | 25

SUCHA BESKIDZKA, zamek

26 | X MDDK X

Sucha Beskidzka jest położona w dolinie Skawy, pomiędzy grzbietami Beskidu Makowskiego, Małego i Żywieckiego. Lokowana na prawie niemieckim w 1405 r., otrzymała prawa miejskie w 1896 r.

Początkowo Suchą władał ród Strzałów, natomiast na przełomie XV i XVI w. – Słupskich.

W połowie XVI w., poprzez mariaż z córką Stanisława Słupskiego, dziedzicem wsi został złotnik krakowski Gaspar Castiglione vel Kasper Suski. W 1554 r. wzniósł on kamienno-drewniany dwór obronny. Jego potomkowie, zadłużeni u Komorowskich, sprzedali majątek w 1608 r.

Nowy właściciel Suchej, Piotr Komorowski, rozbudował dwór, nadając mu charakter okazałej rezydencji w stylu renesansowym. W połowie XVII w. majątek na dwa stulecia stał się własnością Wielopolskich. Dzięki Annie z Lubomirskich Wielopolskiej ok. 1708 r. zamek został powiększony i zmodernizowany. W 2. poł. XIX w. należał do Branickich, a w latach 20. i 30. XX w. do Tarnowskich. W czasie wojny wyposażenie zamku oraz biblioteka uległy rozproszeniu.

Po wojnie zamek w Suchej był m.in. siedzibą szkoły i nadleśnictwa. W 1996 r. kompleks zamkowy przejął samorząd lokalny. Obecnie w zamku mieści się Muzeum Miejskie, Miejski Ośrodek Kultury – Zamek i Galeria Sztuki, Wyższa Szkoła Turystyki i Ekologii oraz restauracja i hotel „Kasper Suski”.

Zbudowane z kamienia i cegły założenie zamkowe składa się z trzech skrzydeł, tworzących otwarty na wschód dziedziniec. Otaczają go dwukondygnacyjne, arkadowe krużganki piętrowego skrzydła południowego i zachodniego z narożnymi loggiami oraz parterowe skrzydło północne. Bryła zamku jest urozmaicona czterema wieżami, w tym jedną zegarową. Obramienia okien, drzwi oraz cokoły i łuki arkad zostały wykonane z piaskowca; na niektórych detalach zachowały się herby właścicieli zamku.

W zamkowych wnętrzach warto obejrzeć okazałą Salę Rycerską i kaplicę w wieży zegarowej, a także zbiory Muzeum Miejskiego, mieszczącego się na piętrze skrzydła południowego.

Salę Rycerską nakrywa strop belkowy, a zdobi okazały, kamienny, późnorenesansowy kominek z herbami Piotra Komorowskiego (Korczak) i jego żony Katarzyny Przerębskiej (Nowina).

Kaplicę znajdującą się na piętrze wieży zegarowej nakrywa sklepienie w formie kapy, a na ścianach widoczne są fragmenty polichromii.

Od strony południowej zamek otacza ogród w stylu angielskiego parku krajobrazowego.

Na terenie parku w Domu Ogrodnika mieści się Izba Regionalna Towarzystwa Miłośników Ziemi Suskiej oraz neogotycka oranżeria.

Palace in Sucha Beskidzka Sucha Beskidzka lies in the valley of the Skawa River, surrounded by the mountain ranges of Beskid Makowski, Mały, and Żywiecki. Chartered as a village on the power of German Law in 1405, it later became a town.

Initially, Sucha was owned by the Strzała ‘clan’, and at the turn of the 15th century by the Słupskis. In the mid-16th century, it was acquired through marriage to the daughter of Stanisław Słupski by Gaspar Castiglione vel Kasper Suski, a goldsmith from Kraków. He had a defensive manor built of wood and stone in the grounds. His heirs, in debt with the Komorowskis, sold the estate to Piotr Komorowski in 1608. The new owner developed the manor into a stately home in the Renaissance style. In the mid-17th century, Sucha became the property of the Wielopolski family, and remained so for 200 years. Around 1708 the castle was extended and modernised following the efforts of Anna Wielopolska née Lubomirska.

In the latter half of the 19th century, the palace belonged to the Branickis, and in the 1920s and 1930s to the Tarnowski family. During the war, the valuable collections of the castle’s gallery and library perished.

After the war the castle in Sucha accommodated, among other functions, a school and a high forest administration office. In 1996 it was acquired by the local authorities. Today it houses the Museum of Sucha, the Municipal Culture Centre with a gallery, the WSTiE College of Tourism and Ecology, and the ‘Kasper Suski’ hotel and restaurant.

Built of stone and brick, the castle comprises three wings, with a courtyard between them open to the east. It is surrounded by two storey arcades in the southern and western wings with corner loggias, and a single-storey northern wing.

The body of the castle is embellished with four towers, one of them bearing a clock. The sandstone used for door and window frames, plinths, and arcades bears the coats-of-arms of the palace’s owners.

Worth visiting among the palace’s interiors are the imposing Knights’ Hall and the chapel in the clock tower, and the collection of the Municipal Museum stored on the higher floor of the southern wing. The Knights’ Hall features beautiful beams supporting the ceiling, and a late-Renaissance fireplace with the Korczak and Nowina coats-of-arms corresponding to Piotr Komorowski and his wife Katarzyna née Przerębska respectively. The ceiling of the chapel is in the form of a canopy, and its walls are graced with fragments of polychromic murals.

From the south the palace is surrounded by a garden in the style of an English landscape park. Situated in the park, the Gardener’s Lodge houses the Regional Chamber of the Society of Lovers of the Land of Sucha, and a neo-Gothic orangery.

X X MDDK | 27

Wzdłuż doliny rzeki Ropy malowniczo rozciągają się zabudowania wsi Szymbark. W XIV w. była ona tak znaczną i ludną osadą, że otrzymała prawa miejskie. Jednak szybciej rozwijające się sąsiednie Gorlice zdominowały go i pod koniec XVI w. Szymbark utracił status miasta.

Należał on przez kilka wieków do możnego rodu Gładyszów, pieczętujących się herbem Gryf. W XVII w. przeszedł w ręce Strońskich, a następnie Siedleckich i Bronikowskich. Pod koniec XVIII w. należał do prałata gnieźnieńskiego, ks. Jana Bochniewicza. Później, opuszczony, popadł w ruinę. W XIX w. był użytkowany jako gorzelnia.

Pierwotny dwór Gładyszów istniał w Szymbarku w połowie XV w. Obecny został wzniesiony w latach 40. XVI w., a pod koniec tegoż wieku nastąpiła druga faza budowy dworu, kiedy to uzyskał on swój ostateczny kształt. Prawdopodobnie w latach 1589-1590 wzbogacił się o wystrój rzeźbiarski oraz dekorację sgraffitową ścian zewnętrznych. W 1656 r. został spalony przez wojska Rakoczego. Pomimo starannej odbudowy nie wrócił już do dawnej świetności.

Dziś obiekt znajduje się pod opieką Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

28 | X MDDK X

Kasztel zbudowany został na planie prostokąta o wymiarach dwadzieścia na trzynaście metrów, z kamienia łamanego i cegły. Piętrowy, posadowiony na wysokich piwnicach, posiada w narożach baszty alkierzowe, wzbogacone nadwieszonymi wykuszami. Budynek wieńczy arkadkowa attyka, a zdobią go pozostałości dekoracji sgraffitowej i ramowej.

Piwnice kasztelu są podzielone na dwa długie pomieszczenia, nakryte sklepieniami kolebkowymi. Parter mieści dwie izby oraz sień, a na piętrze znajduje się niewielka izba oraz duża, oświetlona z trzech stron sala. Pomieszczenia piętra miały charakter reprezentacyjny.

Przylegające do nich narożne małe salki w alkierzach służyły celom mieszkalnym. W dwóch alkierzach zachowały się kominek i piec oraz reszty dekoracji malarskiej.

Kasztel w Szymbarku jest najlepiej zachowanym na ziemiach polskich przykładem prostokątnego, zwartego dworu obronnego z narożnymi alkierzami, zwieńczonego okazałą attyką. Jak dotąd nie udało się ustalić budowniczego kasztelu i wciąż nie wiadomo, skąd pochodziły wzorce do jego budowy. Być może wywodzą się one z terenów Italii lub z Węgier, gdzie Gładysze mieli rozległe kontakty.

SZYMBARK, dwór obronny

Stretched along the Ropa river valley, the village of Szymbark is pleasing to the eye. In the 14th century, the village grew in importance and its population increased in number so that it obtained the status of a town. However the neighbouring Gorlice grew even faster and gained precedence over Szymbark, which consequently lost its municipal rights towards the end of the 16th century. For several hundred years Szymbark belonged to the mighty Gładysz family whose coat-of-arms was a Griffin. In the 17th century, these lands were owned successively by the Stroński, Siedlecki, and Bronikowski families. Towards the end of the 18th century, the Szymbark estate was held by the prelate of Gniezno, priest Jan Bochniewicz. Later, abandoned, it fell into ruin. In the 19th century, it was used as a distillery.

The original manor of the Gładysz family in Szymbark was already in existence in the mid15th century. The one we see today was constructed in the 1540s and further extended at the end of the same century – it is then that it acquired its final form. It probably received the elaborate sculpted ornaments and the sgraffito decoration of the outer walls in 1589–1590. In 1656, the Hungarian army of George II Rákóczi (1621–1660) burnt the manor down, and even though it was carefully restored, its golden age was long gone. Today it remains under the care of the District Museum in Nowy Sącz.

The castellated manor, or keep, was built on the plan of a rectangle 20 x 13 metres, using stone blocks and brick. Two storeys high, its foundations are formed of high vaulted cellars, and in the corners it features distinct rectangular towers with overhanging bays. It is finished with an arcaded parapet wall, and decorated with traces of sgraffito and frame decorations.

The cellars are subdivided into two elongated chambers covered with barrel vaults. On the ground floor we find two chambers and a vestibule, and on the upper floor, one small room and a large hall with windows facing in three directions. The upper rooms were grander, while the adjacent small rooms within the towers constituted the personal quarters of the residents. The latter feature an original fireplace, a stove, and traces of painted wall decorations.

Throughout Poland, the manor in Szymbark is perhaps the finest preserved example of a compact, rectangular castellated manor, with its characteristic corner towers and an elaborate parapet wall. So far, it has not been possible to establish which builder or architect constructed the Szymbark keep, and the dispute over the origins of the building is still open. We still do not know the sources upon which it was modelled. Perhaps they are to be found somewhere in Italy or Hungary, with which the Gładysz family was strongly connected.

Fortified Manor in Szymbark

X X MDDK | 29

WIŚNICZ, zamek Nad zabudowaniami Nowego Wiśnicza dominuje wzniesiony na rozległym wzgórzu zamek. Pierwotna, gotycka budowla powstała tutaj w XV w. dzięki Kmitom herbu Szreniawa, do których Wiśnicz należał już w XIV w.

Wcześniej osada wymieniana w dokumentach w 1242 r. była własnością klasztoru w Staniątkach. Rozbudowany w 1. poł. XVI w. staraniem Piotra Kmity zamek przybrał formę renesansowej rezydencji.

W 1593 r. zamek odkupił Sebastian Lubomirski, który chciał go przeznaczyć na siedzibę rodu.

W latach 20. XVII w. syn Sebastiana, Stanisław, przekształcił renesansowy budynek w okazałą, wczesnobarokową rezydencję i zarazem warownię. Pracami kierował nadworny architekt Lubomirskich, Maciej Trapola.

30 | X MDDK X

Zniszczony i zrabowany w czasie najazdu szwedzkiego zamek zmieniał wielokrotnie właścicieli, by w 1901 r. powrócić w ręce Lubomirskich. Prace konserwatorskie rozpoczęto jeszcze w okresie międzywojennym, a po przejęciu zamku przez państwo w 1945 r. były kontynuowane. Obecnie obiekt znajduje się pod opieką Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu i stanowi jego oddział.

Część pomieszczeń zajmuje hotel „Kmita”.

Zamek otaczają fortyfikacje typu włoskiego w formie pięcioboku z bastionami na narożnikach. W bastionach mieściły się kazamaty, sale dla załogi i stajnie nakryte dachami lub nasypami ziemnymi. Od strony wschodniej znajduje się trójdzielna brama z większym, sklepionym półkoliście, środkowym wjazdem dla wozów. Bramę zdobią kolumny, belkowanie i woluty, a w jej zwieńcze-

niu znajduje się tablica z napisem dotyczącym rozbudowy zamku oraz herb Lubomirskich.

Mieszczący się pośrodku systemu obronnego zamek jest murowaną, czteroskrzydłową budowlą z czterema wieżami w narożach i piątą pośrodku skrzydła północnego. Wewnątrz zamku znajduje się dziedziniec z krużgankami i okrągłą klatką schodową w północno-wschodnim narożniku. Nieodzownym elementem zamku pełniącego rolę rodowej siedziby była kaplica z kryptą. Znajduje się ona w skrzydle wschodnim, a zdobią ją wewnątrz stiuki Jana Chrzciciela Falconiego. W salach zamku można podziwiać piękne i niezwykle cenne wyposażenie: kamienne i marmurowe portale, kominki, sztukaterie i malowidła ścienne, a w krypcie pod kaplicą – sarkofagi Lubomirskich.

The castle at Wiśnicz The castle, erected on a broad hilltop, is a dominant landmark of Nowy Wiśnicz. The original Gothic building was erected in the 15th century by the Kmita family of the Szreniawa coat-ofarms, who acquired the ownership of Wiśnicz in the previous century. The previous owner of the settlement, first mentioned in documents from 1242, was the monastery of Staniątki.

The castle, extended in the first half of the 16th century under the supervision of Piotr Kmita, was turned into a Renaissance residence.

In 1593 the castle was bought by Sebastian Lubomirski, who intended to turn it into his family dwelling. In the 1620s his son Stanisław converted the Renaissance building into a glamorous castle and a fortress in early Baroque style. The remodelling was supervised by the Lubomirski family architect, Matteo Trapola.

Damaged and plundered during the Swedish raids, the castle changed hands several times, but eventually, in 1901, it was restored to the Lubomirski family. Reconstruction works were begun between the two world wars and were continued after the nationalisation of the castle in 1945. Nowadays the Regional Museum in Nowy Sącz takes care of the castle, which has become a local branch of the museum.

Some of the rooms have been leased to the ‘Kmita’ hotel.

The castle is surrounded by Italian-style pentagonal fortifications with bastions in the corners of the ramparts. The bastions used to house the casemates, rooms for the troops, and stables, covered with roofs or embankments. The tripartite gate with a centrally located vast, semicircular entrance for the carts is situated in the eastern part of the fortifications. The gate is decorated with columns, beams and volutes and its finial encompasses a plaque with an inscription commemorating the castle’s extension, accompanied by the Lubomirski family coat-of-arms.

The castle, situated in the middle of the fortification system, is a brick four-wing building. It has four corner towers, and the fifth one is located in the middle of the northern wing. The courtyard inside the castle has galleries and a round stairway in the north-western corner.

In every seat of a noble family, a chapel with a crypt was indispensable. Here it is located in the eastern wing and its interior was decorated by Giovanni Battista Falconi. The rooms of the castle are beautifully and sumptuously equipped with stone and marble portals, fireplaces, mouldings and murals. The crypt under the chapel contains sarcophagi of the Lubomirskis.

X X MDDK | 31

Zator, położony nad Skawą w Kotlinie Oświęcimskiej, istniał jako wieś już w XII w. Prawa miejskie nadał mu w 1292 r. książę cieszyński Mieszko. W 1445 r. powstało księstwo zatorskie, które książę Janusz IV sprzedał w 1494 r.

Janowi Olbrachtowi, z prawem dożywotniego władania. Kiedy w 1513 r. zginął ostatni książę zatorski, miasto stało się siedzibą starostwa, a ostatecznie, w 1564 r., włączono je do Korony. Dobra zatorskie kupił w 1778 r. starosta Fryderyk Piotr Dunin; później należały m.in. do Poniatowskich i Tyszkiewiczów. W 1833 r. stały się własnością Potockich.

Pierwotny zamek książęcy zbudowano tutaj po 1455 r. Przebudował go Fryderyk Piotr Dunin w 2. poł. XVII w. Obecny wygląd zamku to efekt prac przeprowadzonych w 1836 r. na zlecenie Aleksandra Potockiego przez Franciszka Marię Lanciego i Parysa Filippiego. Zamek stał się romantyczną rezydencją o cechach neogotyku

ZATOR, zamek

32 | X MDDK X

angielskiego. Jego wnętrza ozdobili Kajetan Goliński i Włoch Liatti. Zdewastowany w czasie II wojny światowej, później odrestaurowany, był m.in. siedzibą Rybackiego Zakładu Doświadczalnego. Obecnie rodzina Potockich czyni starania o odzyskanie majątku.

Zbudowany na wysokim brzegu Skawy zamek otoczony jest ogrodem krajobrazowym. Wejście na teren posiadłości prowadzi przez neogotycką, ceglaną bramę z krenelażem. Murowany, dwupiętrowy zamek został założony na planie prostokąta, z aneksami przy krótszych bokach.

Elewacja frontowa jest zaakcentowana czteropiętrową wieżą pośrodku, lekko wysuniętą przed lico ściany i zwieńczoną krenelażem. Nad oknami parteru widoczne są maswerkowe zdobienia w formie oślego łuku, a nad oknami piętra – gzymsy z arkadkami.

Wejście do budynku prowadzi przez neogotycki portal do sklepionej sieni z posadzką ozdobioną

herbem Potockich. Z niej na prawo wiodą drzwi do tzw. Sali Paprociowej, a za nią – do Sali Bluszczowej. Nakryte wielodzielnymi sklepieniami sale dekorowane są pasami malowanych liści paproci i bluszczu. Po lewej stronie sieni mieści się zdobiona barwnymi malowidłami Sala Myśliwska. Sklepienie sali, podzielone stiukowymi listwami na pola o różnym kształcie, wypełnia malowana dekoracja o motywach groteskowych oraz krajobrazy. W Sali Myśliwskiej zamku barwna polichromia pokrywa nie tylko sklepienie i ściany, ale również neogotycki piec i płyciny drzwi. Drzwi obramione są malowaną w kwiaty bordiurą, a w dekorację płycin wpleciono herby właścicieli zamku: Łabędź, Pilawa Srebrna i Złota. Za Salą Myśliwską znajduje się Złota Sala, której sklepienie, dekorowane sztukateriami o motywach meandra i kasetonami z rozetami, było niegdyś ozdobione prawdziwym złotem.

Zator village, located by Skawa river in the Oświęcim Valley, has existed since the 12th century. It was granted town rights by Mieszko, Prince of Cieszyn, in 1292. The Princedom of Zator was established in 1445. Its ruler, Janusz IV, sold it to King Jan Olbracht in 1494, reserving for himself lifelong rights to the land. After the tragic death of the last Prince of Zator in 1513, the town became a seat of the starosty office, and eventually in 1564 it was incorporated into the royal domain. In 1778 the Zator estate was bought by the starost Fryderyk Piotr Dunin; its subsequent owners included the Poniatowski and Tyszkiewicz families. In 1833 Zator changed hands again, becoming a property of the Potocki Family.

The original castle was built some time after 1455 and remodelled by Fryderyk Piotr Dunin in the latter half of the 17th century. The castle owes its present appearance to the work commissioned by Aleksander Potocki and performed by Francesco Maria Lanci and Paris Filippi in 1836. The castle metamorphosed into a romantic residence in an English Gothic style. The interiors were decorated by Kajetan Goliński and an Italian architect named Liatti.

The castle was ruined during the second world war and restored to accommodate – among other tenants – the Experimental Fishery Institute. Currently, the Potockis are striving to regain their property.

The castle is situated on a high slope descending to the Skawa river, and surrounded by a landscape park. The approach to the residence leads through the neo-Gothic crenellated brick gate. The brick two-storey castle has the shape of a rectangle, with annexes on the shorter sides. The front façade has a characteristic, centrally situated four-storey tower, which protrudes slightly from the wall. The tower is crenellated, its ground-floor windows crowned with arched tracery decoration, and in the upper floors embellished with arcaded cornices.

The building is entered through a neo-Gothic portal leading to a vaulted hall, its floor decorated with the Potocki family coat-of-arms. The door on the right opens onto the so-called ‘Fern Room’, adjoining the ‘Ivy Room’. Both rooms are covered with multipartite vaults and decorated with painted belts of fern and ivy leaves.

The ‘Hunters’ Room’ situated to the left of the hall is decorated with colourful paintings. Stucco bands divide the vault into fields of varying shape, decorated with grotesques and landscape paintings. The colourful decoration of the Hunters’ Hall covered not only the ceiling and the walls, but also the stove and door panels.

The door is framed with a rim of painted flowers, and the panel features entwined coats-ofarms of the castle’s owners: Łabędź, Pilawa Srebrna and Pilawa Złota. Decorated with stucco meanders and rosetted coffers, the vaulting of the Golden Hall adjacent to the Hunters’ Hall was once gilded with true gold.

The castle in Zator

X X MDDK | 33

34 | X MDDK X

Pałace i Dwory Palces and manors X X MDDK | 35

• miechów • Imbramowice

• sławków • Olkusz

• Pieskowa Skała

• Trzebinia • Młoszowa

• Hebdów • Czerna

• Krzeszowice

• Tomaszowice • Modlnica • kraków

• Lipowiec/Wygiełzów • alwernia

• Igołomia • Branice • Niepołomice • Staniątki

• Bochnia • Łapczyca

• Wieliczka

• Grodkowice

• oświęcim • Harmęże

• Dołęga

• Nowy Wiśnicz

• Zator

• Osiek

• Paszkówka

• Lipnica Murowana • czchów

• kalwaria zebrzydowska

• Gorzeń Górny • Stryszów

• Tropie

• Szczyrzyc • Sucha Beskidzka

• Laskowa

• Wysoka

• Nowy sącz

• Poręba Wielka

• Stary S acz

• Gołkowice • Zubrzyca • Orawka

• Łopuszna

• Grywałd

• Frydman • Niedzica

• Jurgów

• Zakopane

36 | X MDDK X

• Szczawnica

Pałace i Dwory Palaces and manors • Szczucin

• Brzesko

• Tarnów

• Dębno

• Tuchów

• Ciężkowice • Biecz • Bobowa • Szalowa

• Jeżów • Stróże

• Szymbark • sękowa

• Nawojowa

• Owczary • Bartne

BRANICE, dwór (tzw. lamus) DOŁĘGA, dwór GORZEŃ GÓRNY, dwór Emila Zegadłowicza GRODKOWICE, pałac Żeleńskich IGOŁOMIA, pałac JEŻÓW, dwór obronny Kościelniki, Pałac Kraków, pałac Górków Kraków, pałac i park im. Erazma Jerzmanowskiego KRAKÓW, pałac w Balicach KRAKÓW, dworek Jana Matejki w Krzesławicach KRAKÓW, pałac Wielopolskich KRAKÓW, Rydlówka KRAKÓW, dworek Włodzimierza Tetmajera KRZESZOWICE, zespół pałacowo--parkowy Potockich LASKOWA, dwór ŁOPUSZNA, zespół dworski MŁOSZOWA, założenie pałacowo--parkowe MODLNICA, dwór NAWOJOWA, pałac Olkusz, dworek Machnickich OSIEK, pałac PASZKÓWKA, pałac Pławowice, pałac PORĘBA WIELKA, dom Władysława Orkana STRYSZÓW, dwór TOMASZOWICE, zespół dworski TRZEBINIA, dwór Zieleniewskich WIELICZKA, pałac Konopków WYGIEŁZÓW, dwór z Drogini w NPE w Wygiełzowie WYSOKA, dwór

38 40 42 44 46 48 52 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102

• kwiatoń

• Krynica

X X MDDK | 37

Branice to jedna ze starszych podkrakowskich miejscowości, leżąca na wschód od miasta.

W dokumentach nazwę Branice wzmiankowano już w 1250 r., kiedy książę Bolesław Wstydliwy przyznał wojewodzie krakowskiemu, Klemensowi, prawo łowienia tutaj bobrów. Wieś była od początków istnienia aż do końca XVIII w. była własnością Gryfitów i siedzibą rodową Branickich pieczętujących się herbem Gryf.

Zespół dworsko-parkowy w Branicach tworzy kilka budynków oraz otaczający je park z resztami założenia krajobrazowego. Najważniejszym i najstarszym elementem zespołu jest budowla zwana lamusem, będąca pierwotną siedzibą rodu. Nieopodal znajduje się klasycystyczny, murowany dwór z 1. poł. XIX w., z kolumnowym portykiem.

Budynek zwany lamusem stanowił niegdyś główną siedzibę Branickich. Jego pierwotne zręby pochodzą z początku XVI w., kiedy to był zapewne wieżą obronno-mieszkalną. Rozbudowy siedziby dokonał ok. 1603 r. Jan Branicki herbu Gryf, starosta niepołomicki, kasztelan żarnowiecki i biecki. Modernizację budynku powierzył Branicki krakowskiemu warsztatowi Santiego Gucciego. W wyniku przebudowy powstała piętrowa, murowana budowla, na rzucie zbliżonym do kwadratu (o wymiarach 11,45 × 9,80 m), o późnorenesansowej formie. Ściany tzw. lamusa pokrywa dekoracja sgraffitowa, a dach pogrążony zasłania attyka z arkadami i grzebieniem krenelażowym.

Na kamiennych piwnicach przesklepionych kolebkami znajdują się pomieszczenia parteru wzniesione z cegły: sień ze schodami na piętro oraz sala nakryta sklepieniem kolebkowym z lunetami. Na piętrze mieści się wielka sala o pięknym kamieniarskim wystroju. Są to okna w renesansowych obramieniach i portal o wklęsłym gzymsie, dekorowany liśćmi akantu i zwieńczony długą ślimacznicą z herbem Gryf. Jest tutaj także sięgający sufitu kominek, obudowany płaskorzeźbionymi płytami z kamienia pińczowskiego, zdobiony hermami zwierzęcymi, gzymsami oraz herbami w kartuszach.

Na terenie zespołu pałacowo-parkowego znajduje się Oddział Muzeum Archeologicznego w Krakowie, a w tzw. lamusie prezentowana jest ekspozycja o charakterze archeologicznym.

BRANICE, dwór (tzw. lamus) 38 | X MDDK X

Branice is one of the oldest settlements in the vicinity of Kraków, situated to the east of the city. In written documents, the name Branice was mentioned as soon as in 1250, when Prince Bolesław Wstydliwy (Boleslaus the Modest) granted the Voivode of Kraków, Klemens, the right to hunt local beavers. From its inception until the end of the 13th century, the village was owned by the Gryfita clan, and served as the family seat of the Branickis of the Gryf coat-of-arms.

The manor and park compound in Branice consists of several buildings and a surrounding park in which traces of the original concept can be seen. The most important and oldest building is the lamus or storehouse, the original dwelling of the family; next to it is the 19thcentury manor. Nearby stands a classicist mansion from the first half of the 19th century with a colonnaded portico.

The ‘storehouse’ was once the main residence of the Branicki family. It originated in the early 16th century, when it probably acted as a residential and defensive tower. It was extended around 1603 by Jan Branicki of the Gryf coatof-arms, a starost at Niepołomice, castellan in Żarnowiec and Biecz. Branicki commissioned the Kraków workshop of Santi Gucci to carry out the modernisation project. As a result of the remodelling, a two-storey brick construction was built on the plan of a nearly regular square (11.45×9.80m), late Renaissance in form. The walls of the lamus are covered with sgraffito, and a receded roof is concealed behind an attic with a balustrade and decorative detail.

Atop the barrel-vaulted cellars rises the brick ground floor: an entrance hall with a staircase to the first floor, and a room covered with a barrel vault incorporating lunettes. Upstairs we find an extensive chamber with magnificent stonework: windows in Renaissance frames and a doorway with a recessed cornice, decorated with Acanthus leaves and a volute bearing the Gryf coat-of-arms. There is a ceilinghigh fireplace, surrounded with Pińczów stone slabs with bas-reliefs of animals, family crests, and carved cornices.

As the manor and park are a branch of the Archaeological Museum in Kraków, an archaeological exhibition is open in the ‘storehouse’.

The Manor House in Branice X X MDDK | 39

W płaskim krajobrazie, w widłach Wisły i Dunajca, otoczony drzewami stoi skromny dwór o charakterystycznej, tradycyjnej formie siedziby szlacheckiej. Ma drewniane, bielone ściany i wysoki dach kryty gontem. Od frontu znajduje się ganek oparty na dwóch filarach i obrośnięty dzikim winem, a przed nim – kolisty gazon.

Pierwszy dwór w Dołędze postawiono ok. 1820 r., kiedy to wieś została zakupiona przez prywatnych właścicieli (podczas licytacji dóbr kościelnych przejętych przez rząd austriacki). Wcześniej Dołęga należała do posiadłości biskupstwa krakowskiego. Obecny dwór został wybudowany w połowie XIX w. przez Marię Pikuzińską-Güntherową. Córka Marii i Aleksandra Günthera, Maria Güntherówna, wyszła za mąż za pisarza Ignacego Maciejowskiego („Sewera”), dzięki któremu na przełomie XIX i XX w. we dworze bywali Adam Asnyk, Włodzimierz Tetmajer, Lucjan Rydel, Stanisław Przybyszewski, a także młody Stanisław Wyspiański.

Majątek uniknął parcelacji po II wojnie światowej i aż do lat 70. XX w. był własnością Jadwigi z Wolskich Tumidajskiej, która odziedziczyła go po przodkach. W 1973 r. przekazała ona dwór

40 | X MDDK X

państwu z przeznaczeniem na muzeum. Od dwudziestu lat z ramienia Muzeum Okręgowego w Tarnowie gospodarują w nim Irena i Władysław Konieczni.

Modrzewiowy, parterowy dwór zbudowano w konstrukcji zrębowej na planie podkowy.

Główny trakt z gankiem, mieszczący jadalnię, salon i gabinet, pełnił rolę reprezentacyjną.

Skrzydła były prywatną przestrzenią gospodarzy: we wschodnim skrzydle znajdowały się sypialnie, a w zachodnim – kuchnia i spiżarnia.

W salonie, urządzonym meblami biedermeierowskimi i secesyjnymi, można obejrzeć fotografie Güntherów oraz ich przyjaciół bywających w Dołędze. Narożny gabinet, wyposażony XIX-wiecznym kompletem mebli z orzecha, mieści pamiątki związane z powstaniem styczniowym i rabacją chłopską. Z gabinetu prowadzi wejście do pokoju prof. Michała Siedleckiego, wybitnego biologa i podróżnika. Ostatni pokój ekspozycji – sypialnię Jadwigi Tumidajskiej, urządzoną secesyjnymi meblami, zdobią podarowane jej przez Jana Bartosińskiego obrazy autorstwa Stanisława Wyspiańskiego. W zabytkowych wnętrzach zachowały się także piece kaflowe z połowy XIX w.

DOŁĘGA, dwór

Amid the flat landscape between the Wisła and Dunajec rivers, surrounded with trees and preceded by a round lawn, stands a country manor. It has the modest and characteristic aspect of a traditional home of Polish gentry: wooden, whitewashed walls, a tall shingle roof, and a front porch supported on two pillars overgrown with vines.

The first manor in Dołęga was built around 1820, when the village was bought by private owners at the auction of former ecclesiastical estates appropriated by the Austrian government. Prior to that, Dołęga belonged to the domain of the Kraków bishopric. The present manor was built on the commission of Maria Pikuzińska-Güntherowa, who as a child saw the tragic events of the 1846 peasants’ uprising. Remembering her childhood experience, she later established a school for peasant children in Dołęga. The daughter of Maria and Aleksander Günther, Maria Güntherówna married writer Ignacy Maciejowski, known as ‘Sewer’.

The manor then saw many famous visitors at the turn of the 19th and 20th centuries: the poets and painters Adam Asnyk, Włodzimierz Tetmajer, Lucjan Rydel, Stanisław Przybyszewski, and the young Stanisław Wyspiański.

The estate escaped dismantling after the second world war, and until the 1970s it remained

the property of Jadwiga Tumidajska, née Wolska, who inherited it from her ancestors. In 1973, she presented the manor – intended for a museum – to the Polish State. For the last 20 years the house has been cared for by Irena and Władysław Konieczny on behalf of the Tarnów District Museum.

This single-storey manor was built in larch wood, on a frame structure and the plan of a horseshoe. The main circulation passage, with the porch, dining room, drawing room, and cabinet, was more public, while the wings were private: the eastern wing hid the bedroom, and the western contained the kitchen with the pantry.

In the drawing room, furnished in Biedermeier and art nouveau styles, photographs of previous inhabitants and their guests can be seen.

The corner study, fitted with a 19th-century a walnut furniture set, contains mementoes of the January Uprising and the Peasants’ Rebellion. Adjoining it is the room of Professor Michał Siedlecki, a famous naturalist and traveller. The last room on display – Jadwiga Tumidajska’s bedroom, with furniture in an art nouveau style – boasts two paintings by Stanisław Wyspiański, a gift of Jan Bartosiński to the hostess. Preserved in the historical interiors are stone and tiled stoves from the mid19th century.

The manor in Dołęga

X X MDDK | 41

GORZEŃ GÓRNY, dwór Emila Zegadłowicza

42 | X MDDK X

Wieś Gorzeń Górny leży na przedgórzu Beskidu Małego, kilka kilometrów na południe od Wadowic. Założona na prawie niemieckim po 1333 r., należała w 2. poł. XV w. do rodu Gorzeńskich.

Później wieś kilkakrotnie dzielono i zmieniała ona właścicieli. Po 1725 r. należała do rodziny Skorupków-Padlewskich, z którą należy wiązać budowę obecnego dworu. W 1873 r. część Gorzenia Górnego z dworem rozparcelowano.

Wtedy to siedemnastohektarową posiadłość z parkiem i dworem zakupił Tytus Zegadłowicz.

W 1908 r. majątek stał się własnością poety i pisarza Emila Zegadłowicza (1888-1941).

Gorzeniecki dwór stoi u stóp wzgórza Grodzisko, w parku, gdzie wiele drzew zasadził i pielęgnował Tytus Zegadłowicz. Pierwotnie parterowy dwór rozbudowano na przełomie XVIII i XIX w., a w poł. XIX w. nadano mu charakter klasycystyczny: dobudowano kolumnowy ganek i nadbudowano piętro. Generalny remont mocno zniszczonego budynku, przeprowadzony przez Tytusa Zegadłowicza, nie zmienił jego bryły. Dwór pozostał klasycystycznym, piętrowym budynkiem, założonym na planie prostokąta, z czterokolumnowym gankiem od frontu.

Z pierwotnego dworu zachowały się sklepienia w trzech salach na parterze; w jednej z nich znajdowała się zapewne kaplica.

W czasach, kiedy mieszkał tu Emil Zegadłowicz, a szczególnie w latach 20. XX w., dwór był ważnym ośrodkiem życia kulturalnego. Spotykali się w nim pisarze i artyści związani i współpracujący z założoną przez Zegadłowicza grupą poetycką „Czartak”: Edward Kozikowski, Janina Brzostowska, Tadeusz Szantroch, Bolesław Leśmian, Julian Fałat, Wojciech Weiss i wielu innych.

W 1946 r. żona poety i jego córka uporządkowały zbiory i otworzyły we dworze muzeum biograficzne Zegadłowicza. Dzięki temu można tu dzisiaj oglądać zgromadzone przez poetę dzieła: kolekcję grafik i obrazów J. Mehoffera, J. Matejki, L. Wyczółkowskiego, V. Hoffmana, kilimy J. Hulewicza oraz interesujące rzeźby miejscowego artysty ludowego, Jędrzeja Wowry.

We dworze znajdują się też pamiątki po poecie, rękopisy jego utworów, a także „Księga Gości i Zdarzeń”, czyli kronika dworu w Gorzeniu, prowadzona przez Zegadłowicza od 1932 r.

W muzeum obejrzeć można również oryginalne piece z poł. XIX w. oraz dekorację sieni wykonaną w latach 30. XX w. przez Franciszka Suknarowskiego i Wincentego Bałysa, uczniów Xawerego Dunikowskiego.

The village of Gorzeń Górny lies in the foothills of the Beskid Mały mountains, several kilometres south of Wadowice. Chartered on the power of the German law after 1333, in the second half of the 15th century it was owned by the Gorzeński family. The estate was then repeatedly divided, and the village changed owners several times; after 1725 it belonged to the Skorupko-Padlewskis, who commissioned the construction of the manor we see today.

In 1873, part of the Gorzeń Górny estate was parcelled. It was then that Tytus Zegadłowicz bought a 17-hectare property with the park and the manor in it. In 1908, poet and writer Emil Zegadłowicz (1888–1941) succeeded to the estate.

The mansion stands in the foothills of Grodzisko mountain, in the park where Tytus Zegadłowicz personally planted and tended many trees. The original one-storey manor was extended first at the turn of the 18th and 19th centuries, and in the mid-19th century it gained its classicist appearance, when the colonnaded porch and another storey were added. A comprehensive restoration of the fairly run-down mansion, carried out by Tytus Zegadłowicz, did not introduce any substantial changes: the manor remained a one-storey rectangular building,

with a four-column porch at the front. Original vaults remain in three chambers downstairs, one of which probably served as a chapel.

In the days of Emil Zegadłowicz, particularly in the 1920s, the manor was a hub of cultural activity. Writers and artists associated with the “Czartak” poetry group, which Zegadłowicz had established, held regular meetings there. The members included Edward Kozikowski, Janina Brzostowska, Tadeusz Szantroch, Bolesław Leśmian, Julian Fałat, Wojciech Weiss, and many more.

In 1946, the poet’s widow and daughter catalogued his collections and archives and opened the Zegadłowicz museum. And so today we can admire the artworks he collected: drawings and paintings by J. Mehoffer, J. Matejko, L. Wyczółkowski, V. Hoffman, tapestries by J. Hulewicz, and interesting works by a local folk sculptor, Jędrzej Wowro. The manor holds numerous mementoes of the poet, his manuscripts, as well as the ‘Book of Guests and Events’, a chronicle of the manor in Gorzeń, which Zegadłowicz had kept since 1932. Noteworthy too are the original stoves dating back to the mid-19th century, and the vestibule decoration of the 1930s, the work of Franciszek Suknarowski and Wincenty Bałys, Xawery Dunikowski’s students.

The manor of Emil Zegadłowicz in Gorzeń Górny X X MDDK | 43

Leżące w połowie drogi między Wieliczką a Bochnią Grodkowice wzmiankowane były już pod koniec XIV w. Od XV stulecia należały one rodu Zadorów-Lanckorońskich z Brzezia; w 1. poł. XVI w. wieś została na pewien czas wydzierżawiona królowej Bonie Sforzy. W 1623 r.

Zofia z Lanckorońskich sprzedała Grodkowice Stanisławowi Żeleńskiemu z Żelanki, do którego należały także Lucjanowice. Rodzina Żeleńskich mieszkała w Grodkowicach przez ponad trzy stulecia, aż do czasów II wojny światowej.

Po 1945 r. dobra grodkowickie upaństwowiono.

Obecnie w pałacu mieści się siedziba Dyrekcji Zakładu Doświadczalnego Hodowli i Aklimatyzacji Roślin.

Najstarszy dwór w Grodkowicach został zbudowany przez Lanckorońskich zapewne w wieku XV i przetrwał do 1666 r., kiedy to syn Stanisława Żeleńskiego, Marcjan, odziedziczył wieś i nakazał tu wznieść dom będący kopią dworu z Lucjanowic. Na początku XX w. Grodkowice przeszły w ręce Władysława Żeleńskiego, bratanka kompozytora. Stary, XVII-wieczny dwór nie nadawał się do mieszkania, wobec czego Żeleński postanowił zbudować nową siedzibę.

Jej zaprojektowanie zlecił Teodorowi Talowskiemu, słynnemu architektowi krakowskiemu, znanemu z realizacji kamienic „Pod Śpiewającą Żabą”, „Pod Pająkiem” i wielu innych.

Pałac zbudowano w 1902 r. na planie zbliżonym do kwadratu, z cegły i jasnego kamienia.

Zwartą bryłę piętrowego budynku architekt wzbogacił narożną, ukośnie usytuowaną wieżą, loggiami i werandą od strony ogrodu; zaznaczył również obniżeniem wysokości narożną, parterową część kuchenną. Z zewnątrz ściany zdobi skromny fryz ceglany oraz gładko opracowana kamieniarka obramień okien, drzwi i loggii. Na wieży umieszczono datę budowy, a nad głównym wejściem do pałacu tablicę z sentencją: „Sibi amico et posteritati” („Sobie, przyjacielowi i potomności”). Wejście to prowadzi do centralnie umieszczonego, piętrowego westybulu, który na wysokości drugiej kondygnacji obiega drewniany ganek. W westybulu znajdują się wejścia do poszczególnych pokoi oraz części kuchennej, a także na klatkę schodową, która prowadzi na piętro.

W pobliżu pałacu otoczonego parkiem znajduje się jeszcze wiele interesujących budynków gospodarczych tworzących niegdyś rozległy zespół folwarczny, m.in. czworaki, obory, stajnie i spichlerz.

GRODKOWICE, pałac Żeleńskich 44 | X MDDK X

Żeleński family palace in Grodkowice

Halfway between Wieliczka and Bochnia, Grodkowice can be traced back to the end of the 14th century. From the 15th century onwards, it belonged to the Zadora-Lanckoroński family of Brzezie, and in 1471 King Kazimierz Jagiellończyk granted Magdeburg law to the village. In the first half of the 16th century, the village had been leased for some time to Queen Bona Sforza. In 1623, Zofia of Lanckoroński sold Grodkowice to Stanisław Żeleński of Żelanki, who also owned Lucjanowice. The Żeleński family lived in Grodkowice for over three centuries, until the second world war. After 1945, the property was nationalised. At present, the palace houses the Authorities of the Experimental Plant Breeding Station.

The earliest manor in Grodkowice was built by the Lanckoroński family probably in the 15th century and survived until 1666, when the son of Stanisław Żeleński, Marcjan, succeeded to the property and commissioned the construction of a new house, an ideal copy of the manor in Lucjanowice. At the beginning of the 20th century, Grodkowice estate was inherited by Władysław Żeleński, the composer’s nephew.

The old, 17th-century manor was already fairly dilapidated and was not fit for dwelling, and therefore Żeleński decided to have a new one

constructed. He commissioned the design from a famous Kraków architect, Teodor Talowski, best known for his houses known as ‘The Singing Frog’, ‘The Spider’, and many others.

The palace was built in 1902, of brick and light-coloured stone, the building’s outline approximating a square. The compact shape of this two-storey edifice was supplemented with a corner tower, placed at an angle, with loggias and a veranda on the side of the garden; while the corner, kitchen section was accentuated with the lowering of the storey. Outside, the walls were decorated with a modest brick frieze, and with smooth stonework of the windows, doorways, and loggias. The tower bears the date of construction, and the main entryway has a plaque with a Latin motto: sibi amico et posteritati (for myself, my friend, and posterity). The entryway leads into the central, two-storey high vestibule, surrounded in the upper floor with a wooden gallery. From the vestibule, doors lead to particular rooms and the kitchen, as well as the staircase ascending to the upper floor.

There are plenty of interesting farm buildings that surround the manor and the park, including quarters for farm workers, barns, stables, and a granary.

X X MDDK | 45

Igołomia jest położna na lewym brzegu Wisły, na terenie, który obfituje w ślady osadnictwa starożytnego i wczesnośredniowiecznego. Źródła pisane wymieniają wieś w 1229 r., kiedy to dzieliła się na tzw. Igołomię Mniejszą, należącą do kolegiaty św. Floriana i Igołomię Większą, będącą uposażeniem klasztoru tynieckiego. Sprzedana w 1402 r.

Jakuszowi z Boturzyna, zmieniała wielokrotnie właścicieli. Od 1778 r. należała do Akademii Krakowskiej; na początku XIX w. przeszła w ręce Wodzickich, później rodziny Skorupków, a w 1870 r. wieś kupił Wilhelm Homolacz. Od początku XX w. zamieszkiwali w Igołomi Morstinowie; ostatnimi właścicielami była Karolina z Mycielskich Morstinowa i jej córka Teresa Morstin. Pałac po gruntownym remoncie w latach 60. XX w. jest użytkowany przez Instytut Archeologii i Etnologii PAN. Klasycystyczny pałac, otoczony parkiem w stylu angielskim, został wzniesiony na przełomie XVIII i XIX w. z inicjatywy Franciszka Wodzickiego lub jego córki, z Wodzickich Przerębskiej. Murowany budynek jest od strony zajazdu piętrowy, a od ogrodu, na skutek znacznego spadku terenu, posadowiony na wysokich suterenach. Założony na planie prostokąta, ma czterokolumnowy portyk od frontu i ryzalit od strony ogrodu. Ryzalit

46 | X MDDK X

ten, mieszczący salon, na zewnątrz u dołu półkolisty, a powyżej trójboczny, zwieńczony jest attyką z wazonami. Nad wejściem głównym i sąsiednimi oknami znajduje się fryz z motywem fali. Wysokie okna parteru ozdabiają pod parapetami płyciny z meandrem oraz gzymsy nadokienne wsparte na konsolkach.

Główne wejście do pałacu wiedzie przez portyk do przestronnego hallu z kominkiem, za którym mieści się przechodzący przez dwie kondygnacje, okrągły salon. Jego ściany zdobi osiem płycin wypełnionych stucco lustro i obiegający go w 2/3 wysokości fryz z gryfami w układzie antytetycznym. Salon nakrywa spłaszczona kopuła zdobiona kasetonami i rozetami. W ścianie znajduje się marmurowy kominek z reliefem przedstawiającym ofiarę składaną Eskulapowi. Autorem tych dekoracji jest Fryderyk Baumann. Po obu stronach salonu znajdują się po dwa trakty pokoi, których wnętrza również zdobią sztukaterie o motywach roślinnych oraz fryz ze sfinksami.

Mieszcząca się w pałacu Pracownia Archeologiczna Instytutu Archeologii i Etnologii PAN zgromadziła tutaj interesujące zabytki archeologiczne, m.in. naczynia ceramiczne, narzędzia pracy i ozdoby wykonane kilka tysięcy lat temu.

IGOŁOMIA, pałac

Situated on the left bank of the Vistula, Igołomia, in an area well known for archaeological findings, is mentioned in written documents in 1229 as divided into Igołomia Minor, belonging to St Florian’s Collegiate Church and Igołomia Major, part of the Tyniec Abbey domain. Sold to Jakusz of Boturzyn in 1402, Igołomia often changed hands. Since 1778 it belonged to the Kraków Academy, and in the beginning of the 19th century, to the Wodzickis, and then the Skorupkos. In 1870 the village was purchased by Wilhelm Homolacs. From the early 20th century, Igołomia Mansion was home to the Morstins, and its last owners were Karolina Morstin née Mycielska and her daughter Teresa Morstin.

The mansion was thoroughly renovated in the 1960s and is used by the Institute of Ethnology and Archaeology of the Polish Academy of Sciences.

The classicist, brick mansion surrounded by English-style garden was built at the turn of the 18th century to the commission of Franciszek Wodzicki or his daughter Przerębska née Wodzicka. The rear part of the brick construction is raised upon high basements, as the grounds are sloping in that direction. It has a rectangular outline, a front portico supported with four columns, and projected garden façade. The

projecting bay, which contains a drawing room, is semicircular at the bottom, and triangular in the upper part, where it closes in a parapet topped with vases. Above the main entrance and the side doors on either side runs a frieze with a wave motif. Tall ground floor windows are decorated with classical ornaments and cornices supported with ancones.

The entrance through the main portico opens to a spacious hall with a fire-place, leading to a round drawing room, two-storeys high. Its walls are decorated with eight stucco lustro panels, and at two thirds of its height the room is surrounded with a frieze with pairs of griffins. It is covered with a flattened dome, decorated with caissons and rosettes. The marble fireplace is topped with a relief depicting the offering made to Esculapus. Fryderyk Baumann created the stuccos in the interior were created

by Fryderyk Baumann. On either side there are two sets of rooms, whose interiors are also decorated with floral stuccowork and a frieze with sphinxes.

The Institute of Ethnology and Archaeology of the Polish Academy of Sciences gathered here interesting archaeological findings, including ceramic vessels, tools, and decorations made a few thousand years ago.

Igołomia Mansion

X X MDDK | 47

JEŻÓW, dwór obronny

48 | X MDDK X

Dwór w Jeżowie wznosi się pośród drzew, na łagodnie opadającym ku rzece Białej stoku, po zachodniej stronie drogi prowadzącej ze Stróż do Bobowej. Zbudowany został najpewniej pod koniec XV w., a w 1529 r. trafił w ręce Adama Strasza herbu Ogończyk. Przebudował on dwór, obniżając go o jedną kondygnację, a do południowej części z owalną wieżą dobudował tej samej szerokości część północną. Prace ukończono w 1544 r., o czym informuje tablica nad wejściem do dworu, z herbem Ogończyk i napisem: „Gdi Pan Bóg Snami Wsytko Miecz Będziemy”.

W XVII i XVIII w. Jeżów wielokrotnie zmieniał właścicieli, a na przełomie XVIII i XIX w. znajdował się w tak złym stanie, że na piętrze urządzono spichlerz. Około 1900 r. znalazł się w posiadaniu Kazimierza Ramułta, który podjął się jego odnowy. Po II wojnie światowej budynek znów stał opuszczony. Dopiero w latach 60. XX w. dwór odrestaurowano, przywracając mu wygląd z czasów renesansu. Obecnie pełni on rolę Domu Pracy Twórczej Liceum Sztuk Plastycznych w Tarnowie.

Obronny, gotycko-renesansowy dwór posiadał umocnienia w postaci ostrokołu i fosy, której zarys jest jeszcze widoczny. Na niewielkiej pochyłości od południowego wschodu zachowały się także ślady kwaterowego ogrodu renesansowego. Piętrowy dwór jest posadowiony na wysokich piwnicach, zbudowany z ciosów piaskowca i otynkowany, nakryty dachem gontowym. W południowo-wschodnim narożniku znajduje się owalna baszta. Jej górna, szersza część wspiera się na kilkunastu kroksztynach (wspornikach) w formie arkadek, obiegających basztę dokoła. Wejście do dworu prowadzi po schodach przy ścianie północnej, pod którymi znajdują się drzwi do wysokich piwnic.

Plan dworu jest zbliżony do kwadratu, podzielonego wewnątrz na cztery podobnej wielkości pomieszczenia. Tylko na piętrze, od strony północnej, znajduje się duża sala, zajmująca połowę budynku. Wewnątrz zachowały się elementy pierwotnej kamieniarki renesansowej: obramienia drzwi, na piętrze kominek z jońskimi pilastrami, a nad drzwiami w zachodniej izbie – tablica adoracyjna przedstawiająca Adama Strasza klęczącego przed upadającym pod krzyżem Chrystusem. Ściany sal zdobią renesansowe malowidła odpowiadające ich przeznaczeniu: krajobrazy i ornamenty roślinne w pokojach mieszkalnych, a wizerunki świętych w dawnej kaplicy.

The Jeżów mansion rises above the trees at the gentle slope descending towards the Biała river, west of the Stróże—Bobowa road. Probably built in the late 15th century, in 1529 it became the property of Adam Strasz, of the Ogończyk coat-of-arms. The new owner rebuilt the residence, lowering it by one level, and adding an oval tower in the north to mirror the existing south tower. The remodelling works were completed in 1544, as witnessed by the memorial plaque over the north entrance, bearing the Ogończyk coat-of-arms and an inscription: Gdi Pan Bóg Snami Wsytko Miecz Będziemy (Should the Lord Dwell with Us, Then We Shall Have All).

In the 17th and 18th centuries Jeżów often changed hands, and at the turn of the 18th and 19th centuries it became so dilapidated that its upper floors were destined to serve as a granary. Around 1900 it was purchased by Kazimierz Ramułt, who undertook to renovate it.

After the second world war, however, the building again stood abandoned. Only in the 1960s was the mansion restored to its Renaissance form. Today it houses Creative Workshops of the Tarnów Arts College.

Part-Gothic, part-Renaissance, the fortified mansion was surrounded with a palisade and

a moat, the outline of which is still discernible.

On the gentle slope to the south-east, traces of a Renaissance garden plan can be seen. The mansion is a one-storey building with high vaulted cellars, built of sandstone slabs and covered in plaster, with a shingle roof. At the south-east corner of the mansion stands an oval tower. It widens towards the top, where it is supported with a gallery, which surrounds it.

The entrance is situated at the top of the stairs in the northern façade, under which the door to the high vaults was placed.

The plan of the building is rectangular, almost square, subdivided into four chambers of nearly identical dimensions. Only the northern half of the upper floor contains one large hall.

Preserved inside are elements of original Renaissance stonework: door frames, a fireplace with ionic columns upstairs, and above the entrance in the western chamber – a votive plaque depicting Adam Strasz kneeling before Christ, who is falling under the weight of the cross. The walls of the chambers are decorated with Renaissance paintings matching their respective functions: landscapes and floral ornaments in the living quarters; saints in the former chapel.

Fortified mansion in Jeżów

X X MDDK | 49

50 | X MDDK X

X X MDDK | 51

Dzielnica Nowa Huta, kojarząca się przede wszystkim z socjalistycznym miastem i ogromnym kombinatem, powstała na terenach, gdzie przez wieki istniały wioski, kościoły, pałace i dwory. Jedną z takich wsi są Kościelniki, przyłączone do miasta w 1973 r. jako osiedle Nowej Huty. Znajduje się tutaj XVIII-wieczny pałac otoczony rozległym parkiem oraz budynki (obecnie zrujnowane), które były pierwotnie częściami obronnego założenia o średniowiecznym rodowodzie: zameczek – później zaadaptowany na oficynę zachodnią, oficyna wschodnia oraz budynek bramny i kaplica.

Kościelniki w XV w. należały do Odrowążów, a od 1489 r. do biskupa włocławskiego Krzesława Kurozwęckigo. Od jego rodziny majątek zakupił na początku XVII w. wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski, który rozbudował istniejącą tu fortalicję. Niedługo potem sprzedał Kościelniki kapitule krakowskiej, od której wydzierżawił je w 1663 r. Władysław Morstin. Jego syn, Stefan, już jako właściciel majątku, zlecił w 1708 r. budowę pałacu. Pośrodku dawnego założenia obronnego wzniesiono według projektu Józefa Pioli barokową rezydencję. W 1773 r. Kościelniki zakupił Eliasz Wodzicki i przeprowadził przebudowę pałacu. Wodziccy zamieszkiwali w Kościelnikach do 1945 r. Zdewastowany pałac wraz z otoczeniem został odzyskany przez spadkobierców pod koniec lat 90. Obecnie należy do rodziny Nowina Konopków i jest odrestaurowywany.

Dzisiejszy wygląd pałacu jako barokowego budynku o wyrazistych ryzalitach pochodzi z początku XVIII w. oraz z czasów późniejszej, klasycystycznej przebudowy. Jest przykładem barokowego założenia nazywanego entre cour et jardin (między dziedzińcem a ogrodem): przed pałacem znajdował się dziedziniec flankowany oficynami i bosketami, a za pałacem geometryczny ogród. Klasycystyczna przebudowa dokonana na przełomie XVIII i XIX stulecia, według projektu Józefa Le Bruna, zmieniła wygląd pałacu, dyspozycję wnętrz oraz otoczenie. Od frontu dobudowano czterokolumnowy portyk i obniżono dach pałacu, wewnątrz przebudowano amfiladowy układ pomieszczeń i klatkę schodową, a geometryczne założenie ogrodowe przekształcono w swobodny park angielski.

W 1787 r. w pałacu przebywał król Stanisław August Poniatowski, odwiedzając swoją siostrę Izabelę, wdowę po Janie Klemensie Branickim, która rezydowała w Kościelnikach przez kilkanaście lat.

Kościelniki, Pałac

52 | X MDDK X

The mansion in Kościelniki Associated primarily with the communist city and gargantuan steel mills, the District of Nowa Huta – literally “the new mill” was erected in an area that had for centuries belonged to hamlets, villages, churches, and estates. One of these villages is Kościelniki that was absorbed into the city as a residential settlement of Nowa Huta in 1973. It features an 18th-century mansion surrounded by a spacious park and buildings (currently in ruins) that were originally part of a defensive structure of medieval origin: the small castle that had stood there was later integrated into the western wing of the mansion, the eastern wing, the gatehouse, and the chapel.

In the 15th century, Kościelniki belonged to the Odrowąż ‘clan’ , and in 1489 became the property of the Bishop of Włocławek, Krzesław Kurozwęcki. Early in the 17th century, the estate was purchased from Kurozwęcki’s family by the Voivode of Kraków, Stanisław Lubomirski, who developed the small fortress that had stood here. Soon, the magnate sold Kościelniki to the Kraków Chapter, who in turn leased it

in 1663 to Władysław Morstin. His son Stefan, already the owner of the estate, commissioned the construction of the mansion in 1708. Józef Piola designed here, among the former defensive structures, a Baroque residence. In 1773, Kościelniki was purchased by Eliasz Wodzicki who in turn refurbished the mansion. The Wodzickis lived in Kościelniki to 1945. The destroyed mansion together with the park surrounding it was recovered by its inheritors towards the end of the 1990s. Currently, it belongs to the Nowina Konopkas and is being restored to its former splendour.

The current Baroque style of the mansion, with marked projections, dates from the early 18th century and the days of its later, classicist reconstruction. It is an example of a typical Baroque layout known as entre cour et jardin (between the courtyard and the garden): there used to be a courtyard flanked with lawns, flowerbeds, and boskets in front of the mansion, and a geometrical garden behind it. The classicist reconstruction from the turn of the 18th century, realised according to the design

of Józef Le Brun , changed the appearance of the mansion, its functions in terms of its interior, and the surroundings. The front received a portico supported on four columns, the roof of the entire mansion was lowered, the layout of the floors changed, and the staircases were remodelled, while the strict geometric garden plan was turned into a free-form English-style garden.

In 1787, the mansion hosted King Stanisław August Poniatowski, who was visiting his sister Izabela, widow of Jan Klemens Branicki, who spent over a decade in Kościelniki.

X X MDDK | 53

54 | X MDDK X

X X MDDK | 55

Pałac Górków jest usytuowany na rogu ulic Kanoniczej i Podzamcze, u stóp wzgórza wawelskiego. Jest to teren najstarszej dzielnicy Krakowa, Okołu, której układ urbanistyczny został wytyczony w XIII w.

Pierwsze zabudowania powstały tutaj przypuszczalnie w 2. poł. XIV w., a na przełomie XV i XVI w. istniała późnogotycka siedziba Łukasza Górki. W 2. poł. XVI w. przekształcono ją w reprezentacyjny renesansowy pałac. W trakcie tej przebudowy, przeprowadzonej przez Górków, powstała sień przejazdowa od ul.

Kanoniczej, skrzydło południowe oraz galeria arkadowa. Od 1591 r. pałac należał do krakowskiej kapituły katedralnej. Kolejne zmiany wystroju budynku miały miejsce w XVIII w., kiedy zyskał on charakter barokowo-klasycystyczny.

Pałac, zniszczony w czasie walk konfederacji barskiej (1768-1772), został przejęty przez władze austriackie. Zamurowano wówczas krużganki i zmieniono układ wnętrz; pod koniec XIX w. zbudowano oficynę wschodnią.

Po 1945 r. pałac przekazano służbie zdrowia.

W trakcie remontu trwającego od 1967 r. odkryto krużganki i zdemontowano belki stropowe. Ostatnie badania, prace remontowe i konserwatorskie zakończono w 2006 r. Pałac Górków od 2004 r. jest siedzibą Wojewódzkie-

56 | X MDDK X

go Urzędu Ochrony Zabytków oraz Oddziału Ochrony Zabytków Urzędu Miasta Krakowa.

Wejście do pałacu prowadzi od ulicy Kanoniczej, przez kamienny portal z początku XVIII w., do sieni wjazdowej. Stąd można się dostać na dziedziniec z krużgankami lub schodami na piętro. W sieni oraz na korytarzach piętra zostały wyeksponowane belki pochodzące z pałacu, z fragmentami barwnych polichromii.

W salach na piętrze, znajdujących się w narożniku południowo-zachodnim zachowały się na ścianach XVIII- i XIX-wieczne polichromie.

W sali narad widoczne są malowidła o charakterze architektonicznym: proste, ramowe podziały ścian, a poniżej boniowanie. W supraporcie (miejsce nad drzwiami) zachował się monochromatyczny pejzaż. W gabinecie można podziwiać polichromie z końca XVIII w., z ornamentami roślinnymi. Pokrywała je warstwa XIX-wiecznych malowideł z przedstawieniami pejzażowymi, którą zdjęto i przeniesiono do sąsiedniej sali (sekretariatu).

W pomieszczeniu w skrzydle północnym pełniącym rolę czytelni archiwum, zachowany jest XVII-wieczny drewniany strop belkowy. W XVIII stuleciu powstała pokrywająca go polichromia: wić roślinna i malowidła naśladujące fakturę marmuru oraz herb kapituły krakowskiej.

Kraków, pałac Górków

The Mansion of the Górka Family in Kraków

The Mansion of the Górka Family is situated on the corner of Kanonicza and Podzamcze streets, at the foot of Wawel Hill, within one of the oldest settlements in Kraków – Okół, whose layout was shaped in the 13th century.

Early wooden developments already existed on the site of the Mansion by the mid-14th century, and, from ca 1400, the plot was occupied by the solid Gothic house that belonged to Klemens of Moskarzew. In 1407, it was already the property of the Kurozwęckis, who transformed it into a Gothic-Renaissance mansion. During the next remodelling, this time conducted by the Górka family (in the latter half of the 16th century), it was turned into a mannerist city residence with a cloister surrounding the yard. From 1591, the mansion belonged to the Kraków Cathedral Chapter. More changes to the building’s interior came about in the 18th century, when it received its baroque-classicist character.

Destroyed at the time of the Confederation of Bar (1768–1772), the mansion was rebuilt by Bishop Józef Olechowski, who had the cloister walled up and murals painted. In 1806, it was taken over by the Austrian authorities. At that time also the internal layout changed, and so did the furnishings. Towards the end of the 19th century, the eastern wing was added. After 1945, it was entrusted to the public healthcare service, and during the restoration works that continued after 1967, the cloister was opened up once more and the ceiling beams were removed. The most recent research and preser-

vation works ended in 2006. Since 2004, the Górków Mansion has been the seat of Voivodeship Office for Heritage Protection (WUOZ) and the Heritage Protection Department of the Municipality of Kraków.

The front entrance into the mansion in Kanonicza street leads through an early-18th-century portal into the hallway. From here you can go either to the courtyard, encircled by an arcaded gallery, or upstairs to the first floor. Displayed in the hallway and first floor corridors are the beams from the mansion with fragments of polychrome paintings.

Preserved in the upstairs halls in the southwestern corner are some 18th- and 19th-century polychrome paintings. Visible in the Council Hall are simple, painted wall sections with rustication below. A monochrome landscape is preserved in the space over the door. The walls of the study are decorated with late-18th-century wall paintings with floral ornamentation.

They used to be covered by a layer of 19th-century painted landscapes, which were removed and carefully transferred to the adjacent room (secretary’s office).

The 17th-century wooden beam ceiling has been preserved in the western-wing room that serves as a reading-room for the mansion’s archives. The polychrome painting covering it with intertwining floral decorations and murals imitating the structure of marble together with the coat-of-arms of the Kraków Chapter originated in the 18th century.

X X MDDK | 57

Kraków, pałac i park im. Erazma Jerzmanowskiego 58 | X MDDK X

Zespół pałacowo-parkowy im. Erazma Jerzmanowskiego jest położony w południowo-wschodniej części Krakowa, na terenie dawnej wsi Prokocim. Powstała ona prawdopodobnie pod koniec XIII lub na początku XIV stulecia. Na przełomie XVI i XVII w. dobra prokocimskie należały do Ostrogskich, a później do Zasławskich.

W 1749 r. Prokocim przeszedł w ręce rodziny Wodzickich. Na zlecenie Eliasza Wodzickiego w latach 1777-1783 wzniesiono klasycystyczny pałac. Kolejnymi właścicielami Prokocimia byli Skorupkowie (1863-1889), którzy rozpoczęli przebudowę siedziby. Prace prowadzone przez Karola Knausa zostały dokończone już po śmierci Skorupków, kiedy Prokocim odziedziczył ich spadkobierca, Józef Grodecki. Wkrótce potem dobra prokocimskie zakupił Erazm Jerzmanowski, przemysłowiec i mecenas sztuki.

Wówczas ogrodzono park, wytyczono w nim ścieżki i ustawiono rzeźby oraz zbudowano oranżerię.

Po śmierci Jerzmanowskiego, jego żona Anna sprzedała majątek zakonowi augustianów (1910). Zakonnicy otworzyli w pałacu szkołę dla chłopców, a w jednym z dworskich budynków gospodarczych urządzili kaplicę dla mieszkańców Prokocimia. W czasie II wojny światowej pałac wraz z parkiem i gospodarstwem zajęli Niemcy. Po wojnie augustianie rozpoczęli

działalność w Prokocimiu, lecz w 1950 r. zakon w Polsce rozwiązano, a jego majątek przejął Skarb Państwa. W pałacu umieszczono dom dziecka i przedszkole. W 1993 r. augustianie odzyskali pałac i obecnie jest w nim dom zakonny, a w odremontowanej kaplicy odbywają się nabożeństwa.

Pałac zachowany jest do dzisiaj w formie nadanej mu przez Karola Knausa pod koniec XIX w.

Jest budowlą piętrową, murowaną i tynkowaną, o urozmaiconej bryle. Wejście do pałacu jest zaakcentowane ryzalitem zwieńczonym falistym szczytem, od strony ogrodu zaś znajduje się loggia i kolisty ryzalit narożny, nakryty kopułą. Detale architektoniczne zaczerpnięte przez Knausa z różnych stylów (barok, secesja) tworzą eklektyczną formę pałacu.

W jego pobliżu znajdują się zabudowania pochodzące z końca XIX w., m.in. wspomniana już kaplica oraz budynek gospodarczy z wieżą wodociągową.

W otaczającym pałac parku o powierzchni ok. pięciu hektarów rosną kilkusetletnie drzewa – pomniki przyrody. Park, założony na przełomie XVIII i XIX w., został na początku XX w. udostępniony przez augustianów mieszkańcom Prokocimia; w latach 60. stał się parkiem miejskim. W 1991 r. otrzymał imię Erazma Jerzmanowskiego.

The Erazm Jerzmanowski mansion and its park are situated in the south-eastern part of Kraków, in the former village of Prokocim. The village itself probably originated towards the end of the 13th or early in the 14th century. At the turn of the 16th century, the Prokocim estates belonged to the Ostrogskis, and later to Zasławskis. In 1749, Prokocim became the property of the Wodzickis. The classicist mansion commissioned by Eliasz Wodzicki was built in the years 1777–1783. The next owners of Prokocim were the Skorupkos (1863–1889) who began to remodel their seat. Further works under Karol Knaus were completed following the death of the Skorupkos, after Prokocim had been inherited by Józef Grodecki, who soon sold the Prokocim Estate to Erazm Jerzmanowski, an industrialist and patron of arts. At that time, the park was fenced in, paths were delineated, sculptures set up, and an orangery built.

After the death of Jerzmanowski, his wife, Anna, sold the estate to the Augustine Order (1910).

The monks opened a school for boys in the palace and a chapel for locals in one of the farm buildings. During the second world war, the mansion and park were appropriated by Germans. After the war, the Augustine Order returned to Prokocim, but its Polish Province was dissolved in 1950 and its property was taken over by the State Treasury.

The mansion was used as an orphanage and kin-

dergarten. In 1993, the Augustinians regained their mansion. Currently they use it as living quarters for the monks, while the refurbished chapel is once more being used by the local congregation.

The mansion we see today has retained the form given to it by Karol Knaus towards the end of the 19th century. It is a two-storey solid structure of complex form, with walls covered in plaster. The entrance is emphasised by a projection crowned with an unusual gable structure, while the garden façade features a loggia and a rounded corner projection covered with a dome. The elements that Knaus drew from various styles (Baroque, Art Nouveau) add an eclectic feel to the mansion.

There are other late-19th-century buildings in the vicinity of the mansion, including the chapel mentioned before and a farm-building with a water tower.

The park surrounding the mansion covers nearly 5 hectares and is graced by centuries-old trees which are protected as natural heritage.

Set up at the turn of the 18th century, the park was opened to the public early in the 20th century by Augustinians, and in the 1960s became a municipal park. In 1991, it was granted the name of Erazm Jerzmanowski.

Kraków, Erazm Jerzmanowski Mansion and Park

X X MDDK | 59

Pałac w Balicach, jednej z najstarszych podkrakowskich wsi, znajduje się w otoczeniu kilkuhektarowego, pięknego parku, w którym rośnie wiele gatunków rzadko występujących krzewów i drzew.

W średniowieczu wieś należała do rodu Toporczyków z Morawicy, którzy mieszkając tutaj, przyjęli od nazwy siedziby nazwisko Balickich.

Kolejnymi właścicielami byli Seweryn Betman, a od 1519 r. jego zięć Seweryn Boner, który przebudował stary pałac w duchu włoskiego renesansu i uczynił z niego podmiejską rezydencję, gdzie gościł najznamienitszych intelektualistów tamtych czasów.

Po nim odziedziczył dobra balickie jego syn, Jan Boner, a następnie przekazał je swojej siostrze, Zofii z Bonerów Firlejowej. Począwszy od połowy XVI w., Balice pozostawały w rękach Firlejów przez półtora stulecia. Odnowili oni pałac oraz założyli ogród z sadem owocowym. W okresie najazdu wojsk szwedzkich pałac zniszczono i złupiono.

Pod koniec XVII w. właścicielami Balic zostali Szembekowie. Jan, kanclerz wielki koronny, odbudował pałac, który jednak już po połowie XVIII w. popadł w ruinę. Odnowiony na początku kolejnego stulecia przez Urszulę Darowską, wielokrotnie zmieniał właścicieli. Pod koniec

60 | X MDDK X

XIX w. trafił w ręce księcia Dominika Radziwiłła.

Na jego zlecenie w latach 1887-1894 krakowski architekt Tadeusz Stryjeński przeprowadził gruntowną przebudowę pałacu. Po II wojnie pałac przekazano Uniwersytetowi Jagiellońskiemu, a od początku lat 50. służy on Instytutowi Zootechniki jako centrum konferencyjne oraz hotel.

Murowany, piętrowy pałac złożony jest z kwadratowego korpusu z ryzalitem na osi oraz bocznych skrzydeł. Utrzymany jest w historyzującej formie, nawiązującej do barokowych rezydencji.

Najbardziej dekoracyjną częścią budowli jest jego partia środkowa z parterowym ryzalitem otoczonym dwuramiennymi, półkolistymi schodami wiodącymi na taras, pod którym mieści się hall wejściowy. Piętro pałacu otwiera się na taras czterokolumnowym portykiem, zwieńczonym trójkątnym przyczółkiem z kartuszem herbowym w polu. Szczególnie ozdobne i różnorodne są obramienia okien: od skromnych, tynkowych opasek okulusów po rozbudowane z trójkątnymi nadokiennikami, wspartymi na wolutowych konsolkach i dekorowanych motywami roślinnymi. We wnętrzach pałacu zadziwia mnogość sztukatorskich zdobień sufitów i ścian; uwagę przyciągają również intarsjowane podłogi oraz XIX-wieczne detale stolarki.

KRAKÓW, pałac w Balicach

Palace in Kraków’s Balice

The palace in Balice, one of the oldest villages in the Kraków area, is surrounded with a beautiful, spacious park, boasting many rare species of trees and shrubbery.

In the Middle Ages the village belonged to the Toporczyk clan of Morawica, who changed their family name into Balicki, after the appellation of their dwelling. Subsequent owners included Seweryn Betman and, from 1519, his son-inlaw, Seweryn Boner, who had the old palace rebuilt after Italian Renaissance fashion. His son, Jan Boner, inherited the Balice property and then handed it over to his sister, Zofia z Bonerów Firlej. From the mid-16th century, Balice remained in the Firlej family for one and a half centuries. They refurbished the palace and planted a garden and an orchard. During the Swedish attacks, the palace was plundered and demolished.

In the late-17th century, the Szembek family acquired Balice. Jan Szembek, the King’s Chancellor, had the palace restored – yet in the 18th century, the estate fell into ruin. Renovated at the beginning of the 19th century by Urszula Darowska, the palace changed hands many times. At the end of the 19th century, it became the property of Duke Dominik Radziwiłł.

The latter commissioned a Kraków architect,

Tadeusz Stryjeński, to completely remodel the palace; the works were carried out between 1887 and 1894. After the second world war, the estate was given to the Jagiellonian University, and since the 1950s it has served the Institute of Zootechnics as a conference centre and a hotel.

The brick, two-storey palace consists of a square corpus, projected forth at the axis, and side wings. It was fashioned in a historical style, resembling Baroque mansions. The most decorative part is the central section, its ground floor set forth and surrounded with semicircular double stairs leading to a terrace, where the vestibule is located. The upper floor opens to the terrace with a four-column portico, closed with a triangular attic bearing a coat-of-arms.

The variety of window decorations is striking: from modest, plaster oculus bands to elaborate structures with triangular lintels, supported upon volute consoles and decorated with floral stuccoes. Inside, the plenitude of stuccoed decorations is amazing, and the inlaid patterns of wooden floors and 19th-century wood-crafted details captivate the visitor’s attention.

X X MDDK | 61

KRAKÓW, dworek Jana Matejki w Krzesławicach

62 | X MDDK X

Wieś Krzesławice, obecnie część Krakowa, wzmiankowana była po raz pierwszy w XIII w.

W ciągu wieków swego istnienia należała m.in. do konwentu bożogrobców z Miechowa, a także do Akademii Krakowskiej. W 1788 r. właścicielem Krzesławic został Hugo Kołłątaj, któremu jednak wkrótce władze zaborcze skonfiskowały majątek.

Dobra krzesławickie kupił w 1822 r. krakowski bankier, Jan Kanty Kirchmayer, który zbudował w miejscu poprzedniej, drewnianej siedziby Hugona Kołłątaja nowy dwór, istniejący do dzisiaj. Kolejnym właścicielem wsi i dworu został w 1876 r. Jan Matejko. W oparciu no jego projekcie dokonano przebudowy i rozbudowy dworu: od strony wschodniej dobudowano pracownię oraz kuchnię, a od frontu – drewniany ganek.

Po śmierci Jana Matejki (1893) wieś odziedziczył syn, Tadeusz, który wkrótce odsprzedał Krzesławice rodzinie Burzyńskich. Zamieszkiwali oni dwór aż do 1959 r., kiedy to Maria Burzyńska dokonała darowizny posiadłości na rzecz Towarzystwa Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie. W dworku obecnie mieści się oddział TPSP i działa muzeum poświęcone Janowi Matejce.

Parterowy dworek otoczony jest ogrodem oraz rozległym parkiem. Wnętrza dworku zaaranżowano i wyposażono tak, aby jak najwierniej oddawały nastrój i urządzenie podmiejskiego domu z 2. poł. XIX w. W salonie, dawnym pokoju córki malarza, Beaty, oraz kilku innych pokojach znajdują się przedmioty związane bezpośrednio z Janem Matejką: sztalugi, XIXwieczne meble w stylu Ludwika Filipa i ławka ogrodowa należały niegdyś do artysty. Niezwykle interesujące są projekty polichromii do kościoła Mariackiego. Do najciekawszych pamiątek należy także poczet polskich królów i książąt, wykonany według szkiców Matejki, przez jego uczniów: Leonarda Stroynowskiego i Zygmunta Papieskiego.

Oprócz ekspozycji związanej z osobą Jana Matejki, w jednym z pokoi urządzono niewielką wystawę poświęconą osobie Hugona Kołłątaja.

Znajdują się tutaj XVIII-wieczne meble, na ścianach wiszą portrety Kołłątaja, króla Stanisława Augusta i Tadeusza Kościuszki. Jest także cykl anonimowych akwarel ilustrujących Śpiewy Historyczne Jana Ursyna Niemcewicza oraz odezwy Hugona Kołłątaja.

Today a part of Kraków, the Village of Krzesławice was first mentioned in the 13th century, as the property of the Convent of the Order of the Holy Sepulchre in Miechów, and later of the Kraków Academy. In 1788 it became the property of Hugo Kołłątaj, who, however, was soon deprived of the estate by the authorities of the invading forces.

In 1822, the Krzesławice estate was bought by a Kraków banker, Jan Kanty Kirchmayer, who built a new manor house to replace the old one, where Hugo Kołłątaj resided. The next owner of the estate, Jan Matejko, acquired it in 1876 and designed some alterations and extensions: an atelier and a kitchen were added to the east, and a wooden porch at the front.

After his death the property was inherited by his son, Tadeusz, who soon sold it to the Burzyński family, who turned it into a farm. The family lived here until 1959, when Maria Burzyńska donated the estate to the Society of Friends of the Fine Arts in Kraków. Nowadays, the building houses a local branch of the Society and the Jan Matejko Museum.

The one-storey building is surrounded by a garden and a vast park. The interiors of the manor were arranged and furnished so as to best render the atmosphere and appearance of a suburban manor in the latter half of the 19th century. Situated in the living room, the former room of the painter’s daughter Beata, and a few others are objects directly related to Jan Matejko: among the exhibits there is Louis Philippe 19th-century furniture, the favourite garden bench, and easels of Matejko. Yet the most interesting memento related to Matejko and kept in the museum is Poczet Królów Polskich wg Jana Matejki (‘The Gallery of Polish Kings according to Jan Matejko’) executed by the artist’s students Leonard Strojnowski and Zygmunt Papieski, on the basis of their master’s sketches.

Besides the display related to Jan Matejko, one of the interiors is devoted to the person of Hugo Kołłątaj. It is furnished with 18th-century exhibits, and has portraits of Kołłątaj, King Stanisław August, and Tadeusz Kościuszko on the walls . There is also a cycle of anonymous watercolour illustrations to Jan Ursyn Niemcewicz’s Śpiewy Historyczne, and the proclamations of Hugo Kołłątaj.

Jan Matejko manor house in Krzesławice X X MDDK | 63

Rozległe zabudowania pomiędzy ul. Poselską, klasztorem oo. Franciszkanów oraz placem Wszystkich Świętych, nazywane pałacem Wielopolskich, są od półtora wieku siedzibą władz Miasta Krakowa.

Pierwszy pałac w tym miejscu wzniósł hetman Jan Tarnowski w 1. poł. XVI w. Była to okazała, renesansowa siedziba miejska, której część murów zachowała się do dzisiaj we wschodnim skrzydle budynku. W 1561 r. pałac przeszedł w ręce Ostrogskich, a później Zamoyskich.

Od poł. XVII do poł. XIX w. właścicielami budynku była rodzina Wielopolskich. Dokonali oni przebudowy, z której pozostała reprezentacyjna sień, tunelowa klatka schodowa oraz sklepienia i kamienne portale na parterze budynku.

Podczas wielkiego pożaru Krakowa w 1850 r. pałac spłonął i został przez Wielopolskich sprzedany. Kolejni właściciele przeprowadzili prace remontowe i budowlane, w trakcie których m.in. przekształcono dawną elewację tylną w fasadę, gdyż wytyczono przed nią nowy plac po zburzonym, średniowiecznym kościele pw. Wszystkich Świętych. W 1864 r. miasto zakupiło budynek i przeprowadziło jego gruntowny remont. Prace prowadzone były przez budowniczego Pawła

64 | X MDDK X

Barańskiego, a wnętrza i ich wyposażenie zaprojektował Filip Pokutyński. Reprezentacyjne wejście umieszczono od strony pl. Wszystkich Świętych, na parterze zlokalizowano biura magistratu i gabinety prezydenckie, a salę balową na drugim piętrze przekształcono w salę posiedzeń Rady Miasta.

Już pod koniec XIX w. zabudowania magistratu stały się zbyt ciasne i podjęto decyzję o jego rozbudowie. Zakupiono sąsiadujący z pałacem teren i wyburzono część zabudowań przy ul. Poselskiej. Na tym miejscu w latach 1906-1913 architekt Jan Rzymkowski zaprojektował i wzniósł najpierw skrzydło zachodnie, a później południowe i wschodnie magistratu. Eklektyczne i malownicze budynki wzbogacił architekt „cytatami” z historycznej zabudowy Krakowa. Wewnątrz zaprojektował reprezentacyjny, dwukondygnacyjny hall nakryty pseudokopułą z ażurowych, złoconych liści lauru.

Po pożarze w 1926 r. sala posiedzeń otrzymała nowy wystrój w stylu zmodernizowanego klasycyzmu. Jego głównym elementem jest fryz podstropowy autorstwa Jana Bukowskiego z portretami prezydentów Krakowa oraz łacińskimi nazwami cnót obywatelskich.

KRAKÓW, pałac Wielopolskich

The spacious complex of buildings stretching between Poselska Street, the Franciscan monastery, and plac Wszystkich Świętych – All Saints’ Square – known as the Wielopolski palace, has served as the seat of Kraków’s municipal government for a century and a half.

The first palace on this site was built by the Commander of the Crown, Jan Tarnowski, in the first half of the 16th century. A Renaissance town dwelling in grand style, parts of its walls have survived to this day in the eastern wing of today’s palace. In 1561, the estate was acquired by the Ostrogski family, and then by the Zamoyskis. From the mid-17th to the mid-19th century, the building was owned by the Wielopolski family, who had it remodelled, leaving behind the impressive vestibule, tunnel staircase, ground floor vaults and stone doorways.

During the Great Fire of Kraków in 1850, the palace burnt down, and the Wielopolskis decided to sell it. The new owners set out to clear and reconstruct the estate. The former back wall was turned into the main façade, facing a new square that replaced the demolished medieval All Saints Church. In 1864, the city purchased the building and carried out a thorough renovation. The works were headed by Paweł Barański, while the interiors, furniture included, were designed by Filip Pokutyński.

An impressive entrance was placed on the side of the square, the ground floor housed municipal offices and the mayor’s cabinets, while the former ballroom in the second floor was turned into the magistrate Assembly Hall, where the City Council convened.

Even towards the end of the 19th century the building was proving to be too small, and it was decided that it should be extended. The neighbouring plot was purchased, and some buildings in Poselska Street were torn down.

Between 1906 and 1913 the architect Jan Rzymowski designed and erected first the western, and then the southern and eastern wings of the present municipal building. His eclectic, picturesque creation is replete with ‘quotations’ from Kraków’s historical monuments. Inside, he designed a majestic, two-storey vestibule covered with a pseudo-dome of open-work, gilded laurel leaves.

After the fire of 1926, the magistrate Assembly Hall was redecorated in the style of modernised classicism. The hall’s most prominent feature is a frieze – painted by Jan Bukowski – with portraits of the city’s mayors and the names of civic virtues in Latin.

Wielkopolski Palace in Kraków X X MDDK | 65

KRAKÓW, Rydlówka Nieopodal dworku Włodzimierza Tetmajera w Bronowicach Małych położony jest dworek Rydlówka. Otacza go ogród z drzewami owocowymi oraz ozdobnymi krzewami. Dworek zbudował w 1894 r. Włodzimierz Tetmajer na gruncie wydzielonym z posiadłości jego teścia, Jacka Mikołajczyka. Był to drewniany, parterowy dom kryty strzechą, z sienią na osi i dwoma parami izb po bokach oraz z gankiem wejściowym od wschodu.

W tym dworku odbyło się słynne wesele poety Lucjana Rydla z Jadwigą Mikołajczykówną, siostrą Anny Tetmajerowej. Weselny, listopadowy wieczór 1900 r. uwiecznił Stanisław Wyspiański w dramacie Wesele.

W 1902 r. Włodzimierz Tetmajer kupił pofranciszkański dworek i przeniósł się do niego z rodziną. Swój dotychczasowy dom sprzedał w 1908 r. Lucjanowi Rydlowi, który rozpoczął jego przebudowę. Prace budowlane według projektu Józefa Pokutyńskiego zakończono w 1912 r. Dobudowana została piętrowa, murowana część, mieszcząca świetlicę, bibliotekę i gabinet, a cały dom pokryto dachówką.

Po wybuchu I wojny światowej Rydlowie musieli opuścić dworek, gdyż zajęli go oficerowie austriaccy. Właściciele powrócili do domu w 1915 r., trzy lata później zmarł Lucjan Rydel.

W 1969 r. Helena Rydlowa wraz z córką Anną spisała umowę z PTTK o utworzeniu w dworku Muzeum Młodej Polski „Rydlówka”. Jego otwarcie nastąpiło 20 listopada 1969 r., w rocznicę wesela Lucjana Rydla. W latach 19851989 przeprowadzono remont obiektu, pozostającego wciąż własnością rodziny Rydlów.

Młodopolskie muzeum mieści się w starszej części dworku i zajmuje cztery izby. Pierwsza z nich, tzw. weselna, została zrekonstruowana według didaskaliów dramatu Wyspiańskiego i jest dokładnym odtworzeniem dekoracji teatralnej do premiery sztuki. W izbie tanecznej, w której tańczono i gdzie odbywały się oczepiny, umieszczono pamiątki związane z rodziną Rydlów. Znajduje się tutaj m.in. portret dawnego gospodarza domu i bohatera weselnego dramatu, Lucjana Rydla, namalowany przez Stanisława Wyspiańskiego. W alkierzu prezentowane są pamiątki i zdjęcia uczestników wesela, a w świetlicy urządzono galerię młodopolskiego malarstwa. Pokój ten znajduje się w dobudowanej przez Rydla części, dawniej mieścił jego pracownię oraz bibliotekę. Pokazano tutaj obrazy takich artystów, jak Włodzimierz Tetmajer, Jan Stanisławski, Wincenty Wodzinowski czy Henryk Uziembło.

66 | X MDDK X

Rydlówka Manor in Kraków

In Bronowice Małe, near Włodzimierz Tetmajer’s manor, is another one named Rydlówka. It is surrounded by a garden–orchard with picturesque shrubbery. Włodzimierz Tetmajer had the manor constructed in 1894 on the grounds leased from his father-in-law, Jacek Mikołajczyk. It was a wooden, single-storey thatched cottage, with a hall in the axis, two pairs of rooms on either side, and a front porch to the east.

This manor witnessed the famous wedding of poet Lucjan Rydel to Jadwiga Mikołajczykówna, sister of Tetmajer’s wife, Anna. That November evening, in 1900, was immortalised by Stanisław Wyspiański in his famous play entitled The Wedding.

In 1902 Włodzimierz Tetmajer bought the manor previously owned by the Franciscans and moved in with his family. He sold his former dwelling to Lucjan Rydel in 1908, and the new owner took upon himself to refurbish the manor. Reconstruction works, conducted according to Józef Pokutyński’s design, were completed in 1912. A two-storey brick section was added, housing a day-room, a library and a cabinet. The entire roof was covered with tiles.

When the first world war broke out, the Rydel family was forced to abandon the house, which had been appropriated by Austrian officers. The owners returned home in 1915, yet Lucjan Rydel passed away only three years later. In 1969,

Helena Rydlowa and her daughter Anna signed a contract with the Polish Tourist Organisation PTTK to establish the Rydlówka Museum of Young Poland (Młoda Polska). The Museum was inaugurated on 20th November 1969, on the anniversary of the historical Lucjan Rydel’s wedding. From 1985 to 1989 the building, remaining the property of the Rydel family, underwent renovation.

The Młoda Polska museum is located in the oldest part of the manor, and consists of four chambers. The first, the so-called ‘Wedding chamber’, was reconstructed according to the stage directions of Stanisław Wyspiański to The Wedding – it is an exact reconstruction of the mise-enscene during the first-night performance. In the dance room, where dances and traditional marriage ceremonies were performed, Rydel family memorabilia can be seen – among the artefacts, a pastel portrait of the former host and the protagonist of the play, Lucjan Rydel, by Stanisław Wyspiański. In the corner room we find photographs and other mementoes of the guests of the famed wedding party more than 100 years ago, and in the day room, a small gallery of paintings from the period. The latter room is part of the extension introduced by Rydel, once housing his cabinet and library, and today lined with works

by Włodzimierz Tetmajer, Jan Stanisławski, Wincenty Wodzinowski, Henryk Uziembło.

X X MDDK | 67

KRAKÓW, dworek Włodzimierza Tetmajera

68 | X MDDK X

Bronowice Małe, obecnie dzielnica Krakowa leżąca w północno-zachodniej części miasta, to dawna podkrakowska wieś. Założona w XIII w., należała do uposażenia kościoła Mariackiego. W 1863 r. wybudowano tu dla franciszkanów dworek otoczony sadem (zakonnicy mieli bowiem w Bronowicach swój folwark).

W 1892 r. dwór z zabudowaniami sprzedano bronowickim chłopom. Dziesięć lat później kupił go Włodzimierz Tetmajer, malarz i poeta, a także działacz polityczny.

Artysta ten mieszkał w Bronowicach od 1890 r., najpierw w dworku zbudowanym obok domu teścia, Jacka Mikołajczyka, a od 1903 r. w wyremontowanym dworku pofranciszkańskim. Przeprowadził także remont budynków gospodarczych i wybudował dla siebie murowaną pracownię malarską. W czasie, kiedy zamieszkiwał w dworku wraz ze swoją żoną Anną, miejsce to funkcjonowało jako salon artystyczno-literacki Krakowa, gościło tu wiele ówczesnych znakomitości.

Po śmierci Włodzimierza Tetmajera w 1923 r. majątek pozostał w rękach rodziny. W 1971 r. potomkom artysty odebrano północną część założenia z budynkami gospodarczymi i pracownią malarską. Dwadzieścia lat później odzy-

skali oni jednak zdewastowane zabudowania i wyremontowali je, przywracając im dawny wygląd. W 1991 r. została założona Fundacja im. Włodzimierza Tetmajera, na czele której stanął prawnuk artysty, Marcin Konstanty.

Stojący na stoku wzniesienia, parterowy dworek o bielonych ścianach, nakrywa gontowy dach łamany. Od wschodu, na osi, znajduje się ganek, a od strony północnej przybudówka mieszcząca kuchnię i sień gospodarczą. Dwór zbudowano z drewna w konstrukcji zrębowej, a jego ściany uszczelniono zaprawą z gliny mieszanej ze słomą. Wnętrze dworku jest dwutraktowe, rozplanowane symetrycznie i tradycyjnie. Na osi budynku mieści się sień wejściowa, za nią niewielkie pomieszczenie, a po obu jej stronach po dwie pary pokoi. Głównym pomieszczeniem dworu był znajdujący się w trakcie frontowym salonik z zachowanym do dzisiaj kominkiem.

We wnętrzach dworku można podziwiać wiele prac Włodzimierza Tetmajera. Umieszczono tu obrazy olejne (m.in. Portret żony z dziećmi) i akwarele oraz szereg szkiców wykonanych olejami, akwarelami, ołówkiem, piórkiem i tuszem.

Na ścianach powieszono również prace córki Włodzimierza Tetmajera, Jadwigi Naimskiej.

Włodzimierz Tetmajer’s Manor in Bronowice, Kraków Bronowice Małe, today a district of Kraków north-west of the city centre, was once a village in its own right. Established in the 13th century, it belonged to the domain of St Mary’s church. In 1863, an orchard-surrounded manor was founded here to serve the Franciscan friars (who owned a farmyard in Bronowice). In 1892, the manor and the surrounding yard were sold to local peasants, and 10 years later they were purchased by Włodzimierz Tetmajer, painter, poet, and also political activist.

The latter artist had lived in Bronowice since 1890, first in his cottage—manor built next to his father-in-law Jacek Mikołajczyk’s home, and from 1903 in the remodelled post-Franciscan manor. Tetmajer had the auxiliary buildings renovated and a studio built of bricks. When he lived in the manor with his wife Anna, their home doubled as an artistic and literary salon, entertaining many acclaimed personas of the day.

After Włodzimierz Tetmajer died in 1923, the estate remained in the family. However, in 1971 the heirs were partly dispossessed: the northern part of the estate, including auxiliary buildings and the studio, was confiscated. 20 years later they regained the derelict buildings, and restored them to their former appearance.

In 1991, the Włodzimierz Tetmajer Foundation was established, headed by the artist’s grandson, Marcin Konstanty.

The single-storey manor with whitewashed walls and a shingled mansard roof is situated on a slope. At the axis, to the east, is a porch, and to the north, an annex with a kitchen and a pantry. The manor is built of wood, in a frame construction, and its walls are sealed with a mixture of clay and straw. Inside, there are two circulation routes in a traditional, symmetrical layout. At the axis there is an entrance hall, with a small chamber behind it, and two rooms on each side. The centrally located parlour – with the fireplace surviving to this day – was the manor’s focal point.

In the interiors, many works by Włodzimierz Tetmajer can be seen: oil paintings (including a portrait of his wife and children), watercolours, and drawings in pencil, pen, and ink, as well as two paintings by the artist’s daughter, Jadwiga Naimska.

X X MDDK | 69

KRZESZOWICE, zespół pałacowo-parkowy Potockich

70 | X MDDK X

Krzeszowice sięgają swoją historią 1286 r., kiedy to Fryczko, wójt z Bytomia, lokował na prawie niemieckim wieś o tej nazwie. Należała ona do biskupów krakowskich, a w 1620 r. kupił ją Jan Tęczyński. Od 2. poł. XVII w. wieś przechodziła kolejno w ręce Opalińskich, Sieniawskich i Czartoryskich. Lecznicze właściwości tutejszych wód znano już na początku XVII w., ale dopiero pod koniec XVIII w. Krzeszowice stały się znanym uzdrowiskiem. Należały wówczas do księżnej Izabeli Lubomirskiej. W 1816 r. odziedziczył je Artur Potocki, a po jego śmierci żona Zofia i syn Adam, którzy wznieśli tutaj wspaniały pałac.

W czasie II wojny światowej wnętrza pałacu częściowo przebudowano na polecenie przebywającego tu gubernatora Hansa Franka.

Po wojnie dobra Potockich i budynki zdrojowe znacjonalizowano, co spowodowało ich stopniową dewastację. Obecnie, po wykonaniu prac zabezpieczających, budynek oczekuje na zagospodarowanie.

Zaprojektowany przez Franciszka Marię Lanciego pałac wzniesiono w latach 1850-1857 na zlecenie Zofii Potockiej. W 1858 r. dobudowano skrzydło według projektu Filipa Pokutyńskiego, a po 1893 r. rozbudowano skrzydło zachodnie (proj. Zygmunt Hendel). Potoccy zamieszkali w pałacu w 1862 r., lecz prace we wnętrzach trwały do 1870 r. Także około połowy XIX w. założono wokół pałacu park o charakterze krajobrazowego ogrodu angielskiego.

Pałac ma formę czworoboku z wewnętrznym dziedzińcem. Dwupiętrowy korpus główny z czterema narożnymi wieżami pełnił funkcję reprezentacyjną oraz mieszkalną, skrzydło wschodnie służyło wyłącznie jako mieszkanie, a północne miało charakter głównie gospodarczy. Wejście do pałacu wiedzie przez taras do sieni, na przedłużeniu której znajduje się klatka schodowa. Po wschodniej stronie sieni, w amfiladowym układzie, mieszczą się dwie tzw. sale francuskie, mała jadalnia oraz zdobiona stiukami, narożna sala balowa. W skrzydle wschodnim znajduje się duża jadalnia, a za nią galeria prowadząca do dawnej oranżerii. Po zachodniej stronie sieni wejściowej usytuowano bibliotekę i gabinet, z którego kręcone schody gdańskie wiodły na piętro, do pracowni. W pałacu znajduje się 228 różnych pomieszczeń, z czego ok. 100 było używanych przez właścicieli. Dzisiaj w pałacu można podziwiać kominki, sztukaterie, drewniane okładziny i wiele innych detali, które świadczą o wspaniałym niegdyś urządzeniu wnętrz.

Mansion and park of the Potocki family in Krzeszowice

The history of Krzeszowice goes back as far as 1286, when Fryczko, the alderman of Bytom, founded a village of that name within the Magdeburg law. The village was owned by the bishops of Kraków, and in 1620 it was bought by Jan Tęczyński. As of the second half of 17th century, the village was subsequently owned by the Opaliński, Sieniawski and Czartoryski families.

The medicinal properties of the nearby waters were already known at the beginning of the 17th century, but it took another century for Krzeszowice to become a famous health resort. At that time it was owned by Princess Izabela of the Lubomirskis. In 1816, the Krzeszowice estate was inherited by Artur Potocki, and upon his death it was transferred to his wife Zofia and son Adam, who had a beautiful mansion built here.

During the second world war, the Nazi General Governor Hans Frank, who lived in the mansion, ordered a partial alteration of the interiors. After the war the Potocki family estate with the spa buildings were nationalised and gradually they fell into disrepair. The building was recently protected against further devastation and prepared for redevelopment.

Designed by Francesco Maria Lanci, the mansion was built from 1850 to 1857 for Zofia Potocka.

The construction works were carried out under the supervision of Antoni Bauman. In 1858, an-

other wing, designed by Filip Pokutyński, was added, and after 1893, the western wing was extended according to Zygmunt Hendel’s plan.

At the turn of the 19th and 20th centuries, a utility wing was added. Potocki family moved to the mansion in 1862, while construction works in the interiors continued until 1870. Also in the 19th century, an English landscape garden park was developed here.

The mansion is built on the plan of a square with an internal courtyard. The two-storey central building with four corner towers performed ceremonial and residential functions, the eastern wing was used only for residential purposes, and the northern one was mainly auxiliary.

The entrance to the mansion located at a terrace leads to a vestibule, which ends with a stairway. East part of the building contains an enfilade, or a suite of rooms, with two so-called French chambers, a small dining room and a corner ballroom decorated with stuccoes. The eastern wing houses a large dining room adjoining a gallery leading to a former orangery, or a winter garden. At the right of the entrance hall there used to be a library and a study with Gdańsk-style, heavily embellished stairs leading to a study on the first floor. The mansion consists of 228 rooms; only about 100 of them were actually used by the inhabitants.

X X MDDK | 71

LASKOWA, dwór

72 | X MDDK X

Najstarsza wzmianka o wsi Laskowa pochodzi z 1402 r. Od średniowiecza aż do 2. poł. XVII w. była ona własnością rodziny Laskowskich.

W 1688 r. zadłużone dobra Laskowa Górna i Dolna zostały zakupione przez biskupa krakowskiego Jana Małachowskiego. Rok później biskup przekazał Laskową krakowskiemu Zgromadzeniu Księży Misjonarzy, którzy rozbudowali istniejący dwór i urządzili w nim kaplicę.

W ich rękach Laskowa pozostawała do lat 80.

XVIII wieku, kiedy to obiekt uległ sekularyzacji.

W XIX w. dwór z zabudowaniami gospodarczymi i ziemią kupili Skrzyńscy, a od nich, w poł.

XIX stulecia, Żochowscy. W 1924 r. Laskowa trafiła w ręce rodziny Michałowskich, wywodzących się z Dąbia. Po wojnie majątek odebrano właścicielom i dwór popadł w ruinę; mieściło się w nim schronisko i przedszkole. W połowie lat 90. XX w. dwór został odzyskany przez ostatnich właścicieli, państwa Michałowskich, i od tego czasu jest systematycznie odnawiany.

Dwór wzniesiono pomiędzy 2. poł. XVI a 1. poł.

XVII w. Zbudowano go na kamiennych fundamentach, z modrzewiowych bali w konstrukcji zrębowej i otynkowano. Parterowy budynek nakrywa wysoki, gontowy dach łamany, na-

zywany dachem polskim, w typie zwanym krakowskim. Wejście do dworu znajduje się na krótszej ścianie budynku. Wewnątrz dwór podzielony został na trzy podłużne trakty, z których środkowy mieści sień. Z sieni wiodą wejścia: na prawo – do pokoi mieszkalnych, na lewo – do dawnej kaplicy.

Podłużna sala, pełniąca kiedyś rolę kaplicy, ma bogatą dekorację stropu oraz obiegający pomieszczenie fryz podstropowy. Zdobienia zostały wykonane w 2. poł. XVII w., prawdopodobnie przez dwóch różnych artystów. Strop jest podzielony drewnianymi i stiukowymi ramami na pola tworzące kompozycję złożoną z pięciu owali: w środkowym, największym owalu, znajduje się malowane na płótnie przedstawienie Chrystusa błogosławiącego, a w czterech skrajnych widoczne są popiersia ewangelistów.

Pozostałe pola pokrywa barwna polichromia o motywach roślinnych i geometrycznych. Fryz podstropowy, odsłonięty w 1976 r., przedstawia malowane ptaki wśród liści akantu.

Dwór otaczają pozostałości dawnego parku krajobrazowego, którego najwspanialszym okazem jest stojąca przed wejściem lipa.

Manor in Laskowa The earliest written record of Laskowa dates back to 1402. From the Middle Ages until the second half of the 17th century the estate was owned by the Laskowski family. When they fell into debt, in 1688 the properties of Laskowa Górna and Dolna were purchased by the bishop of Kraków, Jan Małachowski, who only a year later transferred the rights to the Missionary Order of Kraków. The latter extended the existing house and fitted it with a chapel. Laskowa remained in the order’s hands until 1780, when it was secularised.

In the 19th century the manor with its adjacent outbuildings and the land was bought by the Skrzyński family, who in turn sold it to the Żochowski family in the mid-19th century. In 1924, Laskowa was purchased by the Michałowski family of Dąbie. After the war the estate was taken away from the owners and the manor fell into disrepair; during its postwar history it housed a shelter and a kindergarten. In the mid-1990s, the last owners, the Michałowskis, regained their property, and since then it has been gradually renovated.

The manor was erected between the second half of the 16th and first half of the 17th centuries. It was constructed upon stone foundations, out of larch logs in a frame construction, and then covered with plaster. The one-storey building is covered with a high, shackle mansard roof, known as a Polish roof in the Kraków style. The entrance is located inside the shorter wall of the building. Inside, the house is subdivided into three longitudinal circuits, and the middle passage contains the entrance hall. Out of the hall, to the right is an entrance to the living quarters, and to the left, to the former chapel.

An oblong room that once was a chapel boasts an elaborate ceiling decoration and a frieze, surrounding the room. The decorations were rendered in the 17th century, most probably by two different artists. The ceiling is subdivided by stuccoes and wooden frames into fields, five of them oval. The painting in the middle, largest oval depicts Jesus Christ imparting a blessing, and the four corner-most oval panels represent busts of the four Evangelists. The remaining fields are covered with colourful floral and geometrical patterns. The frieze below, discovered in 1976, portrays painted birds among acanthus leaves.

Surrounding the manor are the remains of an ancient landscape garden, with a magnificent linden tree outside the main entrance.

X X MDDK | 73

ŁOPUSZNA, zespół dworski

74 | X MDDK X

Łopuszna, znana przede wszystkim z pięknego, drewnianego kościółka, leży nad Dunajcem, w niewielkiej odległości od Nowego Targu. Źródła historyczne podają, iż w 1575 r. wieś otrzymał od króla Stefana Batorego Walerian Poradowski za odwagę wykazaną na polu bitwy. Na początlu XVII w. Łopuszna należała do kasztelana sądeckiego Hieronima Przyłęckiego. W 1772 r. Jan Lisicki herbu Prus wziął wieś w dzierżawę, a w 1787 r. rodzina Lisickich ją wykupiła. Na przełomie XVIII i XIX w. syn Jana, Romuald Lisicki, wybudował zachowany do dzisiaj zespół dworski.

Właścicielem dworu i wsi od 1824 r. był Leon Tetmajer, który ożenił się z Ludwiką, córką Romualda Lisickiego. W czasach Tetmajerów do dworu przyjeżdżało wielu znamienitych gości – pisarzy i działaczy politycznych. Później Łopuszna przeszła w ręce córki Tetmajerów, Kamili, która poślubiła Kazimierza Lgockiego.

W 1892 r. Lgoccy przeprowadzili remont swojej siedziby, zmieniając jej wygląd: ściany otynkowano i pobielono, a szczyt facjatki nad wejściem ozdobiono modnymi wówczas motywami stylu szwajcarskiego. Majątek był ich własnością do 1949 r., kiedy został upaństwowiony.

W 1959 r. zespół dworski poddano remontowi konserwatorskiemu, w czasie którego usunięto m.in. elementy przebudowy z 1892 r.

Obecnie w odnowionym dworze działa Muzeum Kultury Szlacheckiej. Jest ono filią zakopiańskiego Muzeum Tatrzańskiego, do którego założenie w Łopusznej należy od 1978 r. Centralnym punktem zespołu jest parterowy dwór, wzniesiony z drewna, w konstrukcji zrębowej.

Nakrywa go gontowy dach łamany. Przez drewniany ganek z falistym szczytem prowadzi wejście do symetrycznie rozplanowanego wnętrza.

Jest tu obecnie tworzona ekspozycja ukazująca wygląd XIX-wiecznej siedziby średniozamożnej szlachty – zwiedzać można już urządzoną dworską kuchnię.

Obok dworu mieści się niewielka, drewniana oficyna, gdzie pierwotnie znajdowała się kuchnia i mieszkanie służby. W najbliższym zaś otoczeniu budynku dworskiego rozlokowane są budynki gospodarcze: spichlerz, stajnia z wozownią i obory, a także chałupa Stanisława Klamerusa, przeniesiona tutaj z zagrody nr 105 w Łopusznej. Wewnątrz urządzono ekspozycję pokazującą wnętrze domu chłopskiego z okresu międzywojennego.

Manor and grounds in Łopuszna Łopuszna, best known for its beautiful wooden church, lies by the Dunajec river, not far from Nowy Targ. Historical sources assert that in 1575 King Stefan Batory presented the village of Łopuszna to Walerian Poradowski in reward for the latter’s bravery in battle. In the beginning of the 17th century Łopuszna belonged to the Sącz castellan Hieronim Przyłęcki. In 1772 Jan Lisicki of the Prus coat-of-arms became the tenant of the village, and in 1787 the Lisicki family purchased the estate for themselves. At the turn of the 18th century, Jan’s son, Romuald Lisicki, built the manor that we see today.

Since 1824 the manor and the village were owned by Leon Tetmajer, who married Ludwika, the daughter of Romuald Lisicki. In those days many celebrated guests visited the manor, both writers and politicians. Afterwards Łopuszna was inherited by the Tetmajers’ daughter Kamila, who married Kazimierz Lgocki. In 1892 the Lgockis had their home renovated and slightly remodelled. They owned the property until 1949, when it was confiscated by the State.

In 1959 the manor underwent restoration and conservation, and the alterations made in 1892 were removed.

Today the renovated manor houses the Cultural Museum of Gentry, a department of the Zakopane Museum of the Tatras, administrator of Łopuszna since 1978. The manor house is the focal point of the whole compound – a onestorey timber building in a frame construction, covered with a shingled mansard roof.

The symmetrically arranged interior is accessed through a porch with a wavy roof. In its interior an exhibition shows the appearance of a typical 19th-century residence of middle-class nobility: the kitchen of the manor can be visited.

Next to the manor is a small annex, once a kitchen and the servants’ living quarters. Nearby is a granary, a stable with a coach-house and barns, and the cottage of Stanisław Klamerus, brought here from farmyard number 105 in Łopuszna.

The latter exhibits the typical interior of a peasant’s cottage between the world wars.

X X MDDK | 75

Młoszowa, leżąca w pobliżu Trzebini, była przez stulecia własnością rodziny Młoszowskich, którzy pod koniec XVII w. wznieśli tutaj dwór.

Kiedy w 1790 r. ród ten wygasł, wieś dostała się w posiadanie spadkobierców Hieronima Wielopolskiego. Kilka lat później majątek przejął w dzierżawę Kajetan Forkiewicz, a po nim jego syn, Juliusz. W 1896 r. Młoszowa przeszła w ręce wnuka Kajetana, Juliusza Potockiego.

W 1910 r. pałac sprzedano firmie „Sylwana” z Katowic, a dwa lata później kupił go na licytacji hrabia Jan Szembek. Przejęte przez państwo po 1945 r. dobra należą obecnie do katowickiej Akademii Ekonomicznej. Na terenie zespołu ma swoją siedzibę Biblioteka Gminna oraz miejscowe stowarzyszenie kulturalne. Latem na scenie w parku organizowane są spektakle operowe.

W 1806 r. Kajetan Forkiewicz, senator Rzeczypospolitej Krakowskiej, kupił szlachectwo i herb Ozdoba; niedługo potem rozpoczął rozbudowę zakupionego pałacu w Młoszowej. Wówczas to powstała oficyna zegarowa i arsenał, założono także ogród. Po śmierci Kajetana (1839) prace kontynuował Juliusz Ozdoba-Florkiewicz.

Za jego czasów pałac przybrał neogotycką formę, zbudowano przy nim kaplicę, taras ogrodowy i kilka baszt. W 1898 r., na zlecenie Juliusza Potockiego, Zygmunt Hendel powiększył pałac o część neorenesansową.

Na teren rezydencji wprowadza brama św. Floriana, w pobliżu której znajduje się wspomniany już neogotycki arsenał. Mostek strzeżony przez lwy prowadzi przed front pałacu oraz stojącą obok, klasycystyczną oficynę zegarową.

Pałac jest budowlą niesymetryczną i niejednorodną. W elewacji frontowej dominuje piętrowy ryzalit z ostrołukowymi arkadami zwieńczony schodkowym szczytem z herbem Ozdoba oraz – po lewej stronie – wieże kaplicy. Od neogotyckiej całości wyraźnie odróżnia się hendlowska dobudowa prawej części pałacu, zdobiona herbem Potockich – Pilawą.

Za pałacem oraz od jego strony południowej, pośród pagórków i wąwozów rozciąga się park. Wykorzystujące naturalny, buczynowy drzewostan założenie skomponowane zostało w obecnej postaci w latach 1869-1870. Pośród romantycznych zakątków i alejek rozmieszczone są najrozmaitsze posągi: św. Floriana i Matki Bożej, a także Światowida, smoka wawelskiego i czarownicy Kaśki. Większość z nich wykonał Franciszek Wyspiański, ojciec Stanisława.

MŁOSZOWA, założenie pałacowo-parkowe 76 | X MDDK X

Manor and park in Młoszowa Młoszowa near Trzebinia had for centuries belonged to the Młoszowski family, who built their manor here at the end of the 17th century. When in 1790 the last of the family died childless, the village fell to the heirs of Hieronim Wielopolski.

Several years later, the estate was leased to the tenants: Kajetan Forkiewicz, and then his son Juliusz. In 1896 Młoszowa was transferred to Kajetan’s grandson, Juliusz Potocki. In 1910 the manor was sold to the ‘Sylwana’ company of Katowice, and two years later Count Jan Szembek bought it at an auction. Confiscated by the State after 1945, the property now belongs to the Katowice Academy of Economics. Within the estate, a Community Library is located, and local cultural societies use it for their activities.

In the summer, a stage in the park hosts opera performances.

In 1806, Kajetan Forkiewicz, a senator of the Kraków Republic, purchased an aristocratic title and the Ozdoba coat-of-arms; soon afterwards he commenced restoration and extension of the manor he bought at Młoszowa. It was then that the clock annex and the arsenal were constructed, and the garden was planted. When Kajetan died in 1839, Juliusz Ozdoba-Florkiewicz continued the works. At his will the manor turned neo-Gothic, and a chapel, a garden terrace, and several turrets were added. In 1898 Juliusz Potocki commissioned Zygmunt Hendel to extend the manor with a neo-Renaissance annex.

The main entrance to the compound is through St Florian’s gate, near which the aforementioned neo-Gothic arsenal is located. A bridge guarded by lions leads up to the front of the manor, with a classicist clock annex nearby. The building is asymmetrical and heterogenous. A dominant feature in the front elevation is provided by a projection with lancet arcades under a crow-steps attic bearing the Ozdoba coat-ofarms and, to the left, the towers of the chapel.

Hendel’s right wing annex with the Potockis’ Pilawa coat-of-arms is distinctly contrasted against the neo-Gothic whole.

The park stretches behind the manor to the south, among rolling hills and ravines. The grounds we see today were planned in 186970, embracing the natural, birch woods that were already there. Romantic alleyways, nooks and crannies are lined with statues: not just St Florian and the Virgin Mary, but also the pagan god Światowid, the Wawel dragon, and Kaśka the witch. The majority of the statues are the creations of Franciszek Wyspiański, the father of the famous Stanisław.

X X MDDK | 77

Wieś Modlnica położona jest w niewielkiej odległości od Krakowa, przy trasie wiodącej do Olkusza. Wzmianki z XIII w. podają, iż była ona własnością prywatną. W kolejnych wiekach należała do Czaderów i Prusów, a w XVI w. przeszła we władanie rodziny Salomonów. Później jej właścicielem był ks. Stanisław Fogelweder, w połowie XVIII w. kupił ją zaś Michał Łętowski.

Od końca XVIII w. aż do 1945 r. Modlnica znajdowała się w posiadaniu rodziny Konopków.

Zdewastowany dwór przejął w 1959 r. Uniwersytet Jagielloński z przeznaczeniem na dom pracy twórczej i przeprowadził gruntowną renowację.

Kupiony w 1782 r. przez Józefa Konopkę dwór został wyremontowany, jednak wkrótce spłonął. Wtedy właściciel przystąpił do budowy nowego, murowanego domu, który wzniesiono według planów krakowskiego budowniczego, Karola Kriszkera. W latach 1784-1787 powstał parterowy budynek z drewnianym gankiem, nakryty dachem łamanym. Założony na planie prostokąta, dwutraktowy, mieścił na osi salon i sień wejściową, a po bokach pokoje mieszkalne. Niedługo potem dwór rozbudowano, dodając od północy trzeci trakt, a od wschodu sień

78 | X MDDK X

gospodarczą i dziedzińczyk, ogrodzony kamiennym murem z wieżą.

Kolejną przebudowę przeszedł dwór w latach 20. XIX w. Wówczas od frontu dobudowano czterokolumnowy portyk zwieńczony trójkątnym szczytem, a galerię od strony ogrodu zamieniono na portyk wgłębny. Wtedy także ozdobiono okna wykonanymi w tynku, trójkątnymi nadokiennikami.

Wygląd zewnętrzny dworu zachowano z czasów XIX-wiecznej przebudowy w duchu klasycyzmu.

Mimo że z dawnego wyposażenia zachowały się tylko trzy kominki, to jednak w dworze odtworzono atmosferę dawnej siedziby szlacheckiej z czasów XVIII-XIX w. Wnętrza zaaranżowano w sposób typowy dla szlacheckiego domu, urządzając je stylowymi meblami i obrazami z epoki. W saloniku można obejrzeć kolekcję trofeów i XVIII-wiecznych grafik o tematyce łowieckiej, ofiarowanych przez Adama Konopkę – ostatniego właściciela majątku.

Wokół dworu rozciąga się duży, zabytkowy park, w którym znajduje się kilka starych dębów liczących około 400-500 lat. Park założono w XVI w., a w XVIII ukształtowano go w stylu barokowym.

MODLNICA, dwór

Manor in Modlnica The village of Modlnica is located in the vicinity of Kraków, on the way to Olkusz. 13th-century accounts describe it as a private property. In centuries to follow it belonged to the Czaderas and the Pruses, and in the 16th century to the Salomons. Later it was owned by priest Stanisław Fogelweder, and in the mid-18th century it was purchased by Michał Łętowski. From the late-18th century until 1945 Modlnica was the property of the Konopka family. Afterwards the manor fell into disrepair, and in 1959 it was taken over by the Jagiellonian University and thoroughly renovated, to serve as a retreat for the scientific and creative activity of the university’s staff.

Bought in 1782 by Józef Konopka, the manor was restored; however, it soon fell victim to fire. The owner then undertook to build a new, brick home, based on the design of a Kraków architect, Karol Kriszker. Between 1784- and 1787, a one-level building with a wooden porch was erected, covered with a mansard roof. The newly constructed two-circuit manor had a rectangular plan, with the entrance hall and drawing room at the main axis, and residential space on each side. Soon afterwards the house was extended, adding a third passage to the north, and an auxiliary hall and yard in the east, surrounded by a stone wall with a tower.

The 1820s saw another phase of improvements to the house. A portico with four columns was added in the front façade, crowned with a triangular pediment, and the garden-side gallery was turned into another, set-back porch. Windows were decorated with triangular masonry lintels.

The exterior aspect of the house has been kept in the spirit of the 19th-century classicist style it gained during the latter renovation. Although three fireplaces were all that remained from the original interior, the atmosphere of an 18th/19th-century nobleman’s house has been recreated, using typical period furniture and works of art. In the drawing room, a collection of hunting trophies and 18th-century etchings of hunting scenes can be admired, a gift of Adam Konopka, the last owner of the estate.

Stretching far and wide around the mansion is a large, historic park, with some ancient, 400500 year-old oaks. The park was planted in the 16th century, and remodelled in the Baroque style in the 18th.

X X MDDK | 79

NAWOJOWA, pałac

80 | X MDDK X

Położona przy drodze z Nowego Sącza do Krynicy Nawojowa to miejscowość o bardzo długiej, bo sięgającej XV w. historii. W XVI stuleciu należała do Piotra Nawojowskiego, który ok. 1580-1590 wzniósł tutaj murowany dwór. Potem dobra te nabył Grzegorz Branicki, a od niego już w 1601 r. Lubomirscy, do których Nawojowa należała do 1713 r. Potem kilkakrotnie zmieniała właścicieli, by wreszcie stać się w 1799 r. własnością hrabiego Franciszka Stadnickiego. Jego potomkowie rozbudowali ją i uczynili z Nawojowej rezydencję rodową.

W czasie II wojny światowej w pałacu stacjonowały wojska okupantów, a w 1945 r. majątek Stadnickich przejęło państwo. Od 1982 r. mieściła się tutaj siedziba Państwowego Technikum Hodowlanego, a obecnie znajduje się Małopolski Ośrodek Doradztwa Rolniczego oraz Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa.

Pałac składa się z dwóch prostopadłych względem siebie skrzydeł. Starsza część, zawierająca w sobie renesansowy dwór Piotra Nawojowskiego, jest dwupiętrowa, z przyporami i wieżyczkami na narożach. Plan budynku ma symetryczny układ z sienią na osi. W piwnicach zachowały się kamienne sklepienia, na wyższych piętrach portale, piece i posadzki, a w niektórych pomieszczeniach malowane plafony. W okresie międzywojennym w tej części znajdowała się kuchnia, kredens i spiżarnia, a w piwnicach przechowywano zapasy miodów krasiczyńskich oraz win francuskich i węgierskich.

Starszą część pałacu połączono z nowym skrzydłem sześciokondygnacyjną wieżą. Zachodnie, nowe skrzydło wzniesiono w układzie trzytraktowym, z ryzalitem od strony zachodniej. Po kilku przebudowach pod koniec XIX i na początku XX w. zyskało ono charakter modernistyczny z elementami neogotyku. Najważniejszych zmian dokonał Adam Stadnicki w pierwszym 30-leciu XX w. Na parterze mieściła się jego kancelaria, a nad nią tzw. ogród zimowy ze szklanym dachem. Na piętrze znajdowała się biblioteka i salon, a drugie piętro zajmowały pokoje dziecięce. W tej części pałacu elementy wyposażenia wnętrz – drzwi, okna, portale, kominki, piece, ramy luster – utrzymane są w XIXwiecznych, historyzujących formach.

Otaczające pałac założenie powstało w 1840 r. z inicjatywy Edwarda Stadnickiego. Rosną tutaj m.in. platan, tulipanowiec i dęby czerwone zasadzone w latach 40. XIX w. oraz tuje, cypryśniki, choiny, jedlice i grujeczniki japońskie z początku XX w.

The history of Nawojowa, a village between Nowy Sącz and Krynica, goes back to the 15th century. In the 16th century it belonged to Piotr Nawojowski, who had a brick manor built here around 1580-90. The estate was bought by Grzegorz Branicki, who sold it in 1601 to the Lubomirski family, in whose hands Nawojowa remained until 1713. Later it changed owners several times, and finally in 1799 it became the property of Franciszek Stadnicki. His heirs extended the manor and made it their family seat.

During the second world war, occupying forces were stationed in the manor, and in 1945 the property was taken over by the State. From 1982, a State Agricultural College was located here, and today the building houses the Małopolska Farming Advisory Centre.

The manor is composed of two perpendicular wings. The older part, incorporating the Renaissance dwelling of Piotr Nawojowski, has three storeys, buttresses, and corner turrets. It was built on a symmetrical plan, with a vestibule at the building’s axis. Surviving original elements of the interior include stone vaults in the cellars, as well as portals, stoves and tiled floors in the upper floors; in some rooms, painted plafonds can be seen. Between the wars, the old part housed the kitchen and the pantry, and

an abundance of Krasiczyn meads, French and Hungarian wines, and fruit was stored in the cellars.

The older part of the manor was connected with the new wing via a six-storey tower. The new, western wing is divided into three suits and its western façade is projected. After several phases of remodelling, first in the late-19th, then early-20th century, it received a modernist appearance with neo-Gothic elements. The most important changes were introduced by Adam Stadnicki in the first three decades of the 20th century. The ground floor housed the office of Adam Stadnicki, and a winter garden above was covered with a glass roof. In the first floor, a library and drawing room were placed, and in the second, children’s nurseries. The style of these interiors – their doorways, windows, portals, fireplaces, stoves, and mirror frames – is that of 19th century historicism.

The palace grounds were regulated in 1840 by Edward Stadnicki. The area of approximately 11 hectares is subdivided into a park and woodlands. The plane-tree, tulip tree, and red oaks were planted in 1840s, and the younger trees, such as the thuya, cypress, spruce, fir, and the Cercidiphyllum japonicum (katsura trees) from the early 20th century.

Manor in Nawojowa

X X MDDK | 81

Na południe od Rynku, przy ulicy Szpitalnej znajduje się parterowy dworek Machnickich.

W dworku oraz sąsiadujących z nim budynkach ochronki św. Marcina, szpitala oraz dawnego klasztoru znalazło swoje miejsce olkuskie Centrum Kultury. Działa w nim Muzeum Wikliny Władysława Wołkowskiego, Muzeum Afrykanistyczne im. Dr. Bogdana Szczygła, Miejska Galeria Sztuki OK.NO oraz Galeria Małopolskiego Biura Wystaw Artystycznych.

W niedawno odnowionym zespole szczególną uwagę (2000-2005) przyciąga dworek Machnickich z klasycystycznym portykiem od strony ogrodu. Pochodzący z połowy XIX w. budynek wzniesiono prawdopodobnie na fundamencie starszej budowli, po której pozostała piwnica z kolebkowym sklepieniem. Ostatnią właścicielką dworu była Ewa Machnicka-Bejgier, która na początku lat 70. XX w. sprzedała zabytkowy dom miastu. Wkrótce staraniem Towarzystwa Miłośników Ziemi Olkuskiej urządzono w nim stałą wystawę prac Władysława Wołkowskiego (1902-1986), architekta wnętrz i malarza, zafascynowanego wikliną. Wiklinowe krzesła, fotele, koszyki oraz strojeńce stanowią trzon prezentowanej w dworku kolekcji.

Do zachodniej ściany dworku przylega dawny dom sióstr zakonnych od św. Wincentego à Paulo (szarytki), które przebywały w Olkuszu od 1901 do 1995 r. Z domem zakonnym sąsiadują klasycystyczne budynki dawnej Ochronki św. Marcina (założonej w 1905 r.) oraz szpitala św. Błażeja, działającego od 1849 r. Na początku lat 70. XX w. szpital przeniesiono do nowego budynku, a w XIX-wiecznym obiekcie umieszczono zbiory obecnego Muzeum Afrykanistycznego. Podstawą tychże zbiorów jest podarowana w 1971 r. Towarzystwu Przyjaciół Ziemi Olkuskiej kolekcja zebrana przez dr. Bogdana Szczygła w czasie jego wieloletnich pobytów w Afryce. Wzbogaciły ją darowizny pracujących w Afryce z dr. Szczygłem Polaków oraz państwa Kubarskich. W Muzeum pokazywane są zbiory sztuki i rzemiosła plemion z północno-zachodniej części Afryki. Przedmioty codziennego użytku, rzeźby, maski obrzędowe, tkaniny, biżuteria, malarstwo, instrumenty muzyczne, broń, stroje i zabawki zajmują kilka sal piętra.

Kompleks zabytkowych budynków zamknięto od strony południowej przeszklonym pawilonem, a w ogrodzie pomiędzy budynkami wybudowano kamienne chodniki i tarasy, a także wyeksponowano pozostałości dawnej sztolni Pileckiej.

82 | X MDDK X

Olkusz, dworek Machnickich

Olkusz, The Manor House of the Machnicki Family

South of the Market Square, in ul. Szpitalna stands a single-storey manor house of the Machnicki family and, together with the neighbouring buildings of St Martin’s Nursery, a hospital and a former monastery, it lends its space to the Olkusz Culture Centre hosting the Władysław Wołkowski Museum of Wickerwork, the Bogdan Szczygieł African Museum, the OK.NO Municipal Art Gallery, and the Gallery of the Małopolska Bureau for Art Exhibitions.

Of all the buildings in the recently (2000–2005) renovated compound, it is the manor house of the Machnickis with its classicist portico facing the garden that attracts most attention. Today’s building dating back to the 19th century must have been built on the foundations of an earlier construction, of which only the cellars with barrel vaulting remain. The last owner of the manor was Ewa Machnicka-Bejgier who in the 1970s sold her historic home to the municipality. Soon, thanks to the efforts of the Society of Lovers of the Land of Olkusz, it offered its space to a permanent exhibition of works by Władysław Wołkowski (1902–1986), an interior designer and painter fascinated by osier weaving. The chairs, armchairs, baskets, and decorations known as strojeńce woven from osier form the basis of the collection presented in the manor.

Adjacent to the western wall of the manor is the former house of the Congregation of Daughters of Charity Servants of the Poor of St Vincent de Paul, who resided here from 1901 to 1995. Next to it stands the classicist building of the former St Martin’s Nursery established in 1905 and the Hospital of St Blaise that opened in 1849. Early in the 1970s, the Hospital was transferred to a new building, and the collection of the African Museum was moved to the 19th-century building.

The Museum was formed around the collection bestowed to the Society of Lovers of the Land of Olkusz in 1971 by Bogdan Szczygieł, Ph.D., which he gathered during his long-term stays in Africa.

It was soon augmented by gifts from the Poles working in Africa with Dr. Szczygieł and from the Kubarski family. Art and craft objects produced by tribes inhabiting the north-western part of Africa are displayed in the Museum: objects of everyday use, sculptures, ritual masks, fabrics, jewellery, paintings, musical instruments, weapons, costumes, and toys which have taken up quite a few rooms on the first floor.

The complex of historical buildings was enclosed to the south by a glass pavilion, stone pavements and terraces were laid in the garden between the buildings, and the remnants of a former mining gallery were brought into better view.

X X MDDK | 83

Odległy o kilka kilometrów i położony na południe od Oświęcimia Osiek wzmiankowany był już w 1278 r. Wieś tę, znajdującą się na terenie księstwa oświęcimskiego, kupił w 1457 r. król Kazimierz Jagiellończyk z przeznaczeniem na zastawy pożyczkowe. Tą drogą Osiek trafił w 1504 r. do rąk Baltazara Dębowskiego.

Później wieś wielokrotnie zmieniała właścicieli. W XVIII w. należała do rodziny Branickich, od których w 1784 r. dobra osieckie odkupił Karol Wacław Larisch. Później należały one do jego syna, Karola Józefa Larischa, a w 1867 r. znalazły się w posiadaniu Stanisława DuninBorkowskiego.

Po jego śmierci majątek został zakupiony przez Oskara Rudzińskiego (1885), który doprowadził go do rozkwitu. W czasie II wojny Rudzińscy zostali zmuszeni do opuszczenia Osieka, a w 1945 r. dobra upaństwowiono. W 2000 r. spadkobierca Oskara, Maciej Rudziński odzyskał pałac.

Fortalicjum w Osieku wzmiankowane jest po raz pierwszy w 1672 r., jednak istniał tutaj zapewne wcześniejszy dwór. Pierwszy pałac został wybudowany pod koniec XVIII w. przez Karola Wacława Larischa. Przebudowy tego pałacu w stylu

84 | X MDDK X

orientalnym (mauretańskim) dokonał jego syn, Karol Józef Larisch. Za twórcę przebudowy uchodzi Franciszek Maria Lanci, który miał go ukształtować w latach 1839-1845. Dzięki współpracy właściciela i architekta powstał pierwszy na ziemiach polskich pałac w stylu mauretańskim. Piętrowy, nieregularny i malowniczy, został urozmaicony kwadratową wieżą nakrytą cebulastym hełmem; podobny hełm nakrywa ryzalit środkowy w elewacji frontowej. Nad gzymsem architekt zaprojektował ażurową ściankę o arkadkowych prześwitach, a wąskie okna zostały zamknięte podkowiastymi łukami.

Przebudowane wnętrza pałacu ozdobiono detalami i wzorami wschodnimi. Ściany i stropy zostały pokryte zawiłym wzorem sztukaterii naśladujących wzory mauretańskie. Również stolarkę wnętrz – schody, balustrady i drzwi – ozdobiły motywy orientalne. Zachowane i odnowione wnętrza sal pałacowych, zwłaszcza dekorowana arabeskowym wzorem sala balowa, przypominają scenerię z baśni tysiąca i jednej nocy.

Pałac otacza rozległy park krajobrazowy, założony w XIX w., w którym znajduje się m.in. neogotycka oficyna i stajnia z czterokolumnowym portykiem.

OSIEK, pałac

The palace in Osiek

Several kilometres south of Oświecim, the village of Osiek is found in the records as early as 1278. This village within the Oświęcim Princedom was purchased in 1457 by King Kazimierz Jagiellończyk, who needed it for a lending deposit. This is how in 1504 Osiek was transferred to Baltazar Dębowski. Afterwards the village changed hands many times. In the 18th century it belonged to the Branicki family, who then sold it to Karol Wacław Larisch in 1784. His son, Karol Józef Larisch, inherited the estate, and in 1867 it became the property of Stanisław Dunin-Borkowski.

When Borkowski died, Osiek was purchased by Oskar Rudziński (1885), who led the estate to its golden age. During the second world war, the Rudzińskis were forced to abandon Osiek, and in 1945 the property was taken over by the State. In 2000, the palace was returned to Oskar’s heir, Maciej Rudziński.

The small fortification in Osiek was first mentioned in 1672, but there must have been an earlier manor here before that. The first palace was built towards the end of the 18th century

by Karol Wacław Larisch, rebuilt in Oriental (Moorish) style by his son, Karol Józef Larisch.

The remodelling, carried out between 1839 and 1845, is attributed to Francesco Maria Lanci.

The collaboration between the owner and the architect led to the construction of the first palace in Moorish style throughout Poland. Two storeys high, irregular, and picturesque, the palace received a complement of a square tower covered with an onion-shaped dome; while a similar dome covers the middle, projecting part of the front façade. Above the cornice, the architect fitted a lattice wall of arcades, and the narrow windows were enclosed within horseshoe-shaped arches.

After the remodelling, the interiors of the castle are filled with Oriental details and patterns. The walls and ceilings are lined with elaborate stuccoes, imitating Moorish ornaments. The woodwork of the stairs, balustrades, and doors was also decorated with Oriental motifs. Preserved and restored, the palace interiors, especially the ornate ballroom with a pattern of arabesques, evoke the Tales from the Arabian Nights.

The palace is surrounded with a vast landscape park, planted in the 19th century, with neoGothic annexes and a stable with a porch supported upon four columns.

X X MDDK | 85

Pomimo swego położenia na granicy ziem historycznie przynależnych do Krakowa i do Śląska Paszkówka zawsze była związana z królewskim miastem. Ta znana już od czasów średniowiecznych wieś należała w 2. poł. XIII w. do Radwanitów, będących w służbie rycerskiej u Bolesława Wstydliwego. Kolejnymi właścicielami Paszkówki były rody Rusocickich, Paszkowskich i Żydowskich. W XIX w. wsią władali Pruszczyńscy i Rottermundowie, a pod koniec stulecia należała do Leonarda Wężyka i Ludwiki z Żeleńskich.

Majątek pozostał własnością rodziny Wężyków do końca II wojny światowej.

Po przeprowadzeniu w 1948 r. parcelacji majątku, w budynku pałacowym ulokowano szkołę, później przychodnię zdrowia, a po remoncie w latach 70. – dom wypoczynkowy „Kasztelanka”. Na początku lat 90. pałac został opuszczony i dopiero w 1997 r. zyskał nowego właściciela, który przeprowadził w nim remont, przeznaczając go na hotel i centrum konferencyjne.

Kosztem ponad 100 tys. złotych reńskich Leonard Wężyk i jego żona Ludwika wznieśli murowany, neogotycki pałac. Wybudowany w latach 1865-1870, jest dziełem znanego kra-

86 | X MDDK X

kowskiego architekta, Feliksa Księżarskiego, autora budynku Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wzniesiony według jego projektu, piętrowy pałac jest założony na planie wydłużonego prostokąta z wieloma ryzalitami.

Główna elewacja jest niesymetryczna; do jej wschodniego skrzydła przylega ośmioboczna wieża mieszcząca klatkę schodową. Z zewnątrz ozdabiają budynek wieżyczki sterczynowe, gzymsy i fryz oraz dekoracyjny motyw głów pod oknami pierwszego piętra. Nad głównym wejściem znajduje się rzeźbiona tarcza z herbami właścicieli: wężem rodziny Wężyków i ciołkiem rodu Żeleńskich.

Wejście do pałacu prowadzi przez duże, dwuskrzydłowe drzwi ozdobione lwimi głowami do reprezentacyjnego hallu. Jego krzyżowo-żebrowe sklepienie wsparte jest na czterech kamiennych filarach (dzisiaj widoczne są dwa).

Wejście na wprost wiedzie do ośmiobocznej sali o sklepieniu wspartym na jednym filarze. Szerokie schody z hallu prowadzą na piętro, gdzie znajduje się neorenesansowy, ośmioboczny salon z zachowaną, oryginalną dekoracją stropu i ścian, nazywany Salą Lustrzaną.

PASZKÓWKA, pałac

The mansion in Paszkówka Though located at the crossroads between the Land of Kraków and Silesia, Paszkówka was always connected with the royal city of Kraków.

The village was known since the Middle Ages, and in the second half of the 13th century it belonged to the Radwanites, knights in the service of King Boleslaus the Modest (Bolesław Wstydliwy). Subsequent owners of Paszkówka included the Rusociki, Paszkowski and Żydowski families. In the 19th century, the village was owned by the Pruszczyński and Rottermund families, and at the turn of the 20th century, Paszkówka belonged to Leonard and Ludwika Wężyk née Żeleńska; it remained in the Wężyk family until the end of the second world war.

The property was divided up in 1948 and the palace was turned into a school, then a health centre, and after the renovation in the 1970s it became the ‘Kasztelanka’ inn. It was abandoned in the early 1990s, and stood empty until 1997 when a new owner acquired and renovated the property, turning it into a hotel and conference centre.

It cost over 100 thousand Austrian golden thalers for Leonard Wężyk and his wife Ludwika to build the brick neo-Gothic palace. Constructed between 1865 and 1870, it was designed by a renowned architect from Kraków, Feliks Księgarski, the architect of the Collegium Novum building of the Jagiellonian University.

The plan of the two-storey palace is that of an elongated rectangle, with numerous projecting accents. The main façade is asymmetrical; the adjoining eastern wing is an octagonal tower holding the staircase. On the outside, the building is decorated with turrets, cornices and a frieze, as well as decorative heads below the first-floor windows. Carved above the main entrance is a shield with the owners’ coat-ofarms: the snake of the Wężyk family, and the bullock of the Żeleńskis.

One enters the palace through a large, double door decorated with lions’ heads, leading to a grand lobby with a cross groined vault, supported on four stone pillars (of which only two are visible today). The door in front opens onto an octagonal room with a vault supported on one central pillar. A wide staircase in the hall takes the visitor to the upper floor containing a neo-Renaissance, octagonal drawing room, or the Hall of Mirrors, with the original decorations of the ceiling and the walls preserved.

X X MDDK | 87

Pławowice leżą niedaleko Nowego Brzeska, kilka kilometrów na północ od drogi wiodącej z Krakowa do Sandomierza. Pierwszą wzmiankę o tej miejscowości znajdujemy w źródłach z połowy XIII w., choć z pewnością istniała ona dużo wcześniej. Jako jedna z niewielu na ziemi nowobrzeskiej, od początku stanowiła własność rycerską. W XVI w. należała do Lanckorońskich herbu Zadora, po nich właścicielami była rodzina Guteterów. Później dobra pławowickie przechodziły z rąk do rąk, trafiając wreszcie do rodziny zamożnych Szembeków. Około 1740 r. Helena Szembekowa wniosła tę wieś w posagu Stefanowi Benedyktowi Morstinowi.

W XVIII w., kiedy Morstinowie zamieszkali w Pławowicach, stał tutaj jeszcze dwór drewniany. Murowany, klasycystyczny pałac został wzniesiony w latach 1804-1805 z inicjatywy Ignacego Morstina, według projektu warszawskiego architekta Jakuba Kubickiego. Jest to budowla piętrowa, założona na rzucie prostokąta, nakryta czterospadowym dachem z wysokimi kominami. Przy obu dłuższych elewacjach znajdują się czterokolumnowe portyki zwieńczone trójkątnymi tympanonami. Naroża pałacu zostały zaakcentowane boniowaniem, a okna ujęte profilowanymi obramieniami. Okna parteru są niewielkie, kwadratowe, a oświetlające piętro prostokątne i wysokie.

Ta dyspozycja miała swoje uzasadnienie, gdyż piętro miało charakter reprezentacyjny, na parterze zaś pomieszczono służbę i część gospodarczą. Pod koniec XIX w. dokonano rozbudowy od strony południowej, stąd obecne niesymetryczne usytuowanie portyków względem osi pałacu.

W latach międzywojennych dzięki ówczesnemu właścicielowi Pławowic, Ludwikowi Hieronimowi Morstinowi, zorganizowano tu dwukrotnie zjazd poetów. Uczestniczyli w nich tak znani literaci, jak Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Staff, Maria Pawlikowska, Jan Lechoń czy Antoni Słonimski.

Po 1945 r. pałac został zdewastowany, a doraźne remonty prowadzone przez służby konserwatorskie zapobiegły jedynie całkowitej ruinie budynku. Obecnie właścicielami pałacu i parku są państwo Tomaszewscy.

Rozległy park założony przez Morstinów jest w części najbliższej pałacu geometrycznym parkiem francuskim, a dalszą stanowi malowniczy ogród angielski. Niegdyś bramy wjazdowej strzegły kamienne lwy, jednak w 1964 r. przewieziono je do Krakowa i obecnie znajdują się przy schodach do wieży ratuszowej (dzisiejsze pławowickie lwy sa kopiami).

Pławowice, pałac 88 | X MDDK X

Pławowice, mansion Pławowice lies near Nowe Brzesko, a few kilometres north of the road leading from Kraków to Sandomierz. The first mention of the town comes from sources dating back to the mid13th century, although it definitely existed much earlier. As one of very few in the Land of Nowe Brzesko, this village was in knights’ hands from its origin. In the 16th century it belonged to the Lanckorońskis of the Zadora coat-of-arms, and was later taken over by the Guteters. Later, the Pławowice estate continued to change hands until it came to be owned by the opulent Szembek family. Around 1740, Helena Szembekowa brought the village as a dowry to Stefan Benedykt Morstin.

In the 18th century, when the Morstins came to live in Pławowice, the manor house was still wooden. The solid, classicist mansion was built in 1804-1805 on the orders of Ignacy Morstin, according to the design of a Warsaw architect, Jakub Kubicki. This two-storey building designed on a rectangular plan is finished with a hip roof with tall chimneys. The two longer façades are decorated with porticos, whose four columns support triangular tympanums.

The corners of the mansion and the windows are enclosed in moulded frames. The square ground floor windows are small, unlike the tall, rectangular ones admitting light onto the first floor. This disparity is well justified, as the first floor was the representative piano nobile while the ground floor housed servants and ancillary functions. Towards the end of the 19th century, the southern part of the mansion was extended, hence the current non-symmetrical layout of the porticos.

Between the two world wars, thanks to the contemporary owner of Pławowice, Ludwik Hieronim Morstin, two poetic eisteddfods were organised here. Their participants included true celebrities of poetic diction: Julian Tuwim, Jarosław Iwaszkiewicz, Leopold Staff, Maria Pawlikowska, Jan Lechoń, and Antoni Słonimski.

After 1945, the mansion was destroyed, and the relief restoration works conducted by preservation services could do little more than simply prevent the building falling into complete disrepair. Currently, the owners of the mansion and park are the Tomaszewskis.

The spacious park was set up by the Morstins and the section lying closest to the mansion is a geometric French garden, which then evolves into a picturesque English garden. The stone lions that used to guard its gate were taken to Kraków in 1964, to flank the short flight of stairs leading to the Town Hall Tower.

X X MDDK | 89

Poręba Wielka położona jest u stóp Gorców, na wschód od Rabki. Wieś rozsławił Władysław Orkan, który urodził się i mieszkał tutaj przez większość swojego życia. Dom pisarza, a obecnie jego muzeum, znajduje się przy dróżce prowadzącej z Niedźwiedzia na Turbacz. Orkan rozpoczął budowę domu w 1903 r., po otrzymaniu honorarium za książkę W Roztokach. Wprowadził się do niego dwa lata później, jednak niestaranność wykonania spowodowała, że nie dawało się go ogrzać i mroźne zimy pisarz musiał spędzać u przyjaciół.

W testamencie Orkan przekazał swój dom na cele społeczne, jednak plany te udało się zrealizować dopiero po roku 1973, kiedy to Urząd Gminy w Niedźwiedziu wykupił budynek od spadkobierców pisarza i przeprowadził tam remont. Od 1979 r. opiekę nad domem sprawuje Muzeum im. Władysława Orkana w Rabce.

Władysław Orkan (1875-1930) to pseudonim pisarza. W rzeczywistości nazywał się Franciszek Xawery Smaciarz, a w 1898 r. zmienił nazwisko na Smreczyński, od nazwiska rodowego matki. Urodził się w Porębie Wielkiej, w rodzinie chłopskiej. Po nauce w krakowskim gimnazjum św. Jacka powrócił do rodzinnej wsi. Poświęcił się pracy literackiej, a w późniejszych latach również działaniom na rzecz regionu. Związany był ze środowiskiem krakowskim, szczególnie z Ignacym Maciejowskim – „Sewerem”, i Władysławem Przerwą-Tetmajerem. Twórczość Orkana obejmująca powieści, dramaty i wiersze, dotyczyła aktualnych wówczas problemów społeczno-obyczajowych wsi, co przyniosło pisarzowi rozgłos już pod koniec lat 90. XIX w.

Do domu Orkana wiedzie aleja wysadzana jaworami, wśród których stoi kaplicz-

ka, wystawiona przez matkę pisarza jako wotum dziękczynne za szczęśliwy powrót syna z wojny. Drewniany dom, wzniesiony według wzorów góralskiej sztuki budowlanej, został ozdobiony dekoracyjną ciesiołką i snycerką przez przyjaciela Orkana, wykształconego w krakowskiej akademii artystę, Jana Bulasa. W parterowym domu z dużym poddaszem ukrytym w wysokim, gontowym dachu można zobaczyć niewielką ekspozycję etnograficzną oraz pokój matki pisarza, w którym zachowały się jeszcze meble należące do pierwotnego wyposażenia. W salonie urządzono stałą wystawę ukazującą rozwój i osiągnięcia literackie Orkana. Na piętrze mieszczą się pokoje gościnne oraz weranda, na której lubił wypoczywać pisarz.

PORĘBA WIELKA, dom Władysława Orkana

90 | X MDDK X

The house of Władysław Orkan in Poręba Wielka

Poręba Wielka lies at the foot of the Gorce Mountains, east of Rabka. The village was made famous by writer Władysław Orkan, who was born and lived most of his life here. The writer’s house, now a museum, lies on the path leading from the village of Niedźwiedź to the peak of Turbacz.

In 1903, having been paid the royalties for his book entitled W Roztokach, Władysław Orkan commenced the construction of the house. He moved in two years later, although the carelessness of labourers made the house impossible to heat properly, which made the writer spend cold winters with his friends.

In his will, the writer expressed a wish for the house to serve a public cause, yet the intention was not realised until 1973, when the Niedźwiedź Municipality purchased the building from the heirs and had it renovated. Since 1979, the house remains under the care of the Władysław Orkan Museum in Rabka.

Władysław Orkan (1875–1930) is a pen name, as the writer’s real name was Franciszek Xawery Smaciarz, which he changed to Smreczyński – his mother’s maiden name – in 1898. He was born in Poręba Wielka, to a peasant family. Having studied at Kraków’s College of St Hyacinthus, from which he did not graduate, he returned to his native village. He devoted himself

to literary work, and later also to public activity in the region – as of 1911 he belonged to the Związek Podhalan society. He maintained close contacts with the Kraków milieu, particularly Ignacy ‘Sewer’ Maciejowski and Władysław Przerwa-Tetmajer. His oeuvre, which includes novels, plays, and poetry, was concerned with the social issues of the time, and made him famous by the end of the 1890s.

The path to Orkan’s house is lined with sycamore trees, and the roadside chapel among them was placed there by the writer’s mother, as a votive offering for her son’s safe return from the war. The wooden house was constructed in the local carpentry tradition, and decorated with woodcarvings by Orkan’s friend, Kraków Academy-educated Jan Bulas. The single-storey building, with a spacious attic hidden behind the tall, shingled roof, houses a small ethnographic display in the former kitchen, while the room of the writer’s mother retained its original furnishings. The drawing room accommodates a presentation of Orkan’s literary career.

Upstairs, there are guestrooms and a verandah where the writer would relax.

X X MDDK | 91

Stryszów jest położony w pobliżu Wadowic i Kalwarii Zebrzydowskiej. W środkowej części wsi, na stoku opadającym ku rzece Stryszówce znajduje się dwór wzniesiony przypuszczalnie pod koniec XVI stulecia przez ówczesnego właściciela Stryszowa – Adama Suskiego. W 1739 r. nastąpiła znaczna rozbudowa istniejącego tu dworu obronnego, dokonana przez Kazimierza Odrowąż Wilkońskiego. O tym fakcie informuje napis na belce stropowej izby na parterze: „Renovatum Anno Domini 1741 Die I Martii”.

Kolejnymi właścicielami stryszowskich dóbr byli Czaykowscy, a w 1807 r. kupił je Józef Gorczyński. Syn Józefa, Julian, w połowie XIX w. zmienił nie tylko wnętrze dworu, lecz i jego otoczenie: od wschodu dobudowano oficynę, a po stronie północnej założono park w typie angielskim. Ostatnimi przed II wojną światową dziedzicami Stryszowa była rodzina Łubieńskich, a później Bieniewskich. Po 1945 r. dwór był użytkowany przez PGR. Zdewastowany budynek przekazano w 1958 r. Zamkowi Królewskiemu na Wawelu, którego oddziałem jest stryszowski dwór od 1969 r.

Dwór ma obecnie XVIII-wieczną formę, nadaną mu w czasie odbudowy w 1741 r. Piętrowy, częściowo podpiwniczony, wzniesiony z kamienia, cegły i drewna budynek złożony jest z dwóch części: północnej, zbliżonej do kwadratu, oraz południowej, węższej i prostokątnej. Piwnice, parter i część piętra są murowane, a pozostałe partie piętra – drewniane. Ściany i naroża budynku zostały wzmocnione kamiennymi, masywnymi szkarpami.

Dwór nakrywa czterospadowy dach kryty gontem, z nadwieszonymi, obiegającymi budynek okapami, podbitymi od spodu deskami.

Od zachodu, wschodu i południa okapy wsparte są na drewnianych, kandelabrowych słupach balkonu. W elewacji zachodniej, na osi budynku, znajduje się prostokątny, drewniany portal, a po jego obu stronach dwa owalne okienka o profilowanych obramieniach. Na ścianie zachodniej i południowej widoczna jest dekoracja sgraffitowa imitująca okna.

Na parterze i piętrze północnej części mieści się po pięć różnej wielkości pomieszczeń i schody.

W części południowej, na parterze, znajdują się dwa pokoje; w jednym z nich, na belce, widnieje wspomniany napis.

We wnętrzach stryszowskiego dworu prezentowana jest stała wystawa ukazująca wygląd średnio zamożnej siedziby wiejskiej z XIX w.

Pokazano tutaj wyposażenie i wystrój salonu, jadalni, gabinetu i sypialni, urządzonych eksponatami pochodzącymi ze zbiorów Zamku Królewskiego na Wawelu.

STRYSZÓW, dwór 92 | X MDDK X

The manor in Stryszów Stryszów lies near Wadowice and Kalwaria Zebrzydowska. The manor stands in the central part of the village, on a slope descending towards the Stryszówka brook. It was built most probably towards the end of the 16th century by the then owner of Stryszów, Adam Suski. In 1739, when the defensive manor required renovation, the owner of the village, Kazimierz Odrowąż Wilkoński, set about it, as attested by the inscription on a beam in a ground-floor chamber, which says: Renovatum A.D. 1741 Die I Martii.

The next owners of the estate were the Czaykowskis, who sold it in 1807 to Józef Gorczyński.

Józef’s son, Julian, remodelled not only the interiors but also the grounds around the manor.

An annex was constructed to the east of the original manor, and to the north, a vast English-style park was established. The last heirs to Stryszów before the second world war were the Łubieńskis and later the Bieniewskis. After the war, the manor and the park were misused by a State-owned farming co-operative. The devastated building was entrusted to the National Art Collection of the Wawel Royal Castle in 1958, and consequently since 1969 the manor has accommodated one of its branches.

The present 18th-century appearance of the building originated during the 1741 renovation.

The two-storey-high cellared construction is built of stone, brick, and wood. It is subdivided into two parts: the northern, which is almost square, and the southern, more narrow and rectangular. The cellars, ground floor and parts of the upper floor are brick and stone, while the remaining upper sections are wooden. The walls and quoins have been reinforced with solid, stone buttresses.

The manor is covered with a hipped, shingle roof with overhanging eaves around, finished with wooden planks from below. To the west, east and south, the eaves are held by/on wooden, candelabrum-decorated columns of the porch.

On the western wall, at the axis of the building, is a rectangular wooden portal, flanked by oval profiled windows on either side. On the western and southern walls sgraffito decoration imitating window opening has survived.

Both the ground floor and the northern section of the upper floor accommodate five chambers each plus the stairs that connect them. The ground floor in the southern part contains two chambers, one of which carries the aforementioned inscription upon the beam.

Presented in the interiors of the Stryszów Manor is a permanent exhibition showing the country residence of a family of moderate means. Presented here is the furnishing and decoration of the living room, the dining hall, the study, and the bedroom from the Collection of Wawel Royal Castle.

X X MDDK | 93

Wieś Tomaszowice, położona na północny zachód od Krakowa, niedaleko trasy prowadzącej do Olkusza, wspominana była już w średniowiecznych dokumentach. W 1581 r. należała do Krzysztofa Gosławskiego, a w XVIII w. do Dębińskich. W 1830 r. właścicielem dóbr został Roman Konopka i z nim należy zapewne wiązać budowę istniejącego dziś dworu. Po II wojnie światowej dwór i majątek zostały znacjonalizowane, a w efekcie zdewastowane. Na początku lat 90. XX w. spadkobiercy ostatnich właścicieli odzyskali, a następnie sprzedali dobra dworskie.

Nowy właściciel, Ziyad Raoof, odrestaurował dwór, uporządkował park, a przede wszystkim znalazł sposób na wykorzystanie zaplecza gospodarczego. W części wschodniej dworsko-parkowego założenia znajdują się budynki, w których właściciele umieścili zorganizowane przez siebie Krakowskie Centrum Konferencyjne. Pomieszczenia mające niegdyś gospodarcze przeznaczenie przebudowano i zaadaptowano do nowych potrzeb. W znajdującym się najbliżej dworu, wzniesionym z kamienia i drewna, piętrowym spichlerzu, ulokowano restaurację; za nim mieści się kompleks hotelowy, a po drugiej stronie parku widoczny jest budynek oranżerii.

Do zespołu dworsko-parkowego w Tomaszowicach wiedzie szeroka brama ocieniona drzewami, a tuż za nią rozpościera się kolisty gazon.

Na wysokiej podmurówce stoi parterowy dwór z czterokolumnowym portykiem wgłębnym, nakryty wysokim, czterospadowym dachem z lukarnami. Od strony parku oś dworu zaakcentowana jest wysuniętym ryzalitem. Z zewnętrz ściany zdobią pionowe pasy boniowania oraz dekoracyjne obramienia okien. Kontrast jasnych ścian budynku, czerwieni dachówki oraz otaczającej zieleni stanowił charakterystyczne dla dawnych dworów polskich zestawienie kolorystyczne.

Tomaszowice są jednym z ciekawszych przykładów nowoczesnego zagospodarowania i przywrócenia do życia zespołu dworsko-parkowego. W zabytkowy układ został wkomponowany nowy program użytkowy, przy realizacji którego sięgnięto do tradycji tego miejsca. Starannie odnowionemu budynkowi dworu przywrócono dawną atmosferę – stał się siedzibą właścicieli, a otaczające dwór założenie – miejscem ich pracy.

TOMASZOWICE, zespół dworski (Krakowskie Centrum Konferencyjne) 94 | X MDDK X

The manor in Tomaszowice (Kraków Conference Centre) Situated to the north-west of Kraków near the road to Olkusz, the village of Tomaszowice was mentioned in medieval documents. In 1581, it belonged to Krzysztof Gosławski, and in the 18th century to the Dębiński family. In 1830 Roman Konopka purchased the lands, and it was probably him that built the manor we see today. After the second world war the manor and its compound were nationalised, and as a result, they ran into disrepair. In the early 1990s, the heirs of the pre-war owners reacquired the property, which they subsequently sold.

The new owner, Ziyad Raoof, had the mansion and park renovated, and established a new function for the annexes at the eastern end of the compound. Extended and renovated, they now hold the Kraków Conference Centre. The nearest building to the manor, the one-storey stone-and-wood granary, houses a restaurant.

Behind it is a hotel, and across the park – the winter garden.

The Tomaszowice compound is entered through a wide gate amongst the trees, opening onto a circular lawn. Raised upon a platform is a one-storey manor with a four-column recessed porch, covered with a hipped plate roof with dormer windows. At the side of the park, the axis is set forth. On the outside, the walls are embellished with vertical rustication and decorative window frames. The contrast between light walls, red roof tiles and surrounding greenery is a typical colour feature of historic Polish country residences.

Tomaszowice constitutes one of the most interesting examples of revitalising – indeed literally bringing back to life – a historic property, with a new programme of modern use built in respectful of tradition. In the renovated manor, the ancient atmosphere was re-created – it became the place of residence for the owners, while the rest of the compound was turned into their place of work.

X X MDDK | 95

TRZEBINIA, dwór Zieleniewskich Trzebinia i jej dzieje zawsze były związane z górnictwem kruszców. Odnotowana w dokumentach w XIV w., należała do włości królewskich.

W XV w. jej właścicielem był Mikołaj Kesinger, który uzyskał przywilej lokacyjny dla osady górniczej. Z nim też wiążą się początki dworu trzebińskiego. Miejscowość często zmieniała właścicieli; dłużej należała do Trzebińskich, którzy w XVII i XVIII w. rozbudowali dwór i ufundowali kościół parafialny. W 1817 r. Trzebinia stała się miastem, a na przełomie XIX i XX w. ważnym ośrodkiem przemysłowym.

Dwór wraz z przynależnym doń terenem zakupili w 1920 r. Zieleniewscy. Przeprowadzili remont zaniedbanego budynku oraz dokonali jego przebudowy. Po wojnie pozostał on w rękach Zieleniewskich, lecz na parterze dworu rezydowały różne instytucje. W 1983 r. właścicielem dworu stała się Gmina Trzebinia, która przeprowadziła prace renowacyjne. Dwór odzyskał dawną świetność i mieści dzisiaj w piwnicach restaurację i kawiarnię, na piętrach pokoje hotelowe, a w dawnej kaplicy muzeum regionalne. Działa tutaj również powołana w 1996 r. instytucja kultury „Dwór Zieleniewskich”, organizująca koncerty, wystawy, warsztaty i spotkania ze znanymi osobami.

Znajdujący się niedaleko centrum miasta dwór jest piętrowym, częściowo podpiwniczonym, murowanym budynkiem o tynkowanych ścianach, wzniesionym na planie prostokąta. Nakrywa go łamany dach polski z dzielącą połacie drewnianą ścianką zdobioną pilastrami i elementami gometrycznymi. Obecną postać zyskał dwór głównie dzięki rozbudowie z 1767 r.

W jego bryłę włączone są starsze, XV-wieczne piwnice o ścianach z kamienia, nakryte sklepieniami kolebkowymi.

Piętro budynku ma charakter mezzanina, czyli pośredniej, niższej kondygnacji pomiędzy wyższymi. Od zajazdu prowadzi do dworu portyk czterokolumnowy z trójkątnym frontonem.

Przy elewacji południowej, ogrodowej, znajduje się dobudowany w 1919 r., dwukolumnowy, piętrowy ganek z balkonem, a od strony wschodniej taras.

Wnętrza, urządzone współcześnie, w układzie dwutraktowym w części wschodniej i trzytraktowym w zachodniej, nakrywają stropy belkowe i sufity. W zachodniej części dworu znajduje się pomieszczenie – być może dawna kuchnia – nakryte sklepieniem kolebkowym z lunetami.

Wysoka na dwie kondygnacje sień wejściowa powstała w trakcie przebudowy w okresie międzywojennym.

96 | X MDDK X

The history of Trzebinia is closely related to the mining of precious metals. The town, first mentioned in the 14th century, was a part of the royal domain. In the 15th century Mikołaj Kensinger, then lord of Trzebinia, acquired a foundation act for a mining village. Kensiger was also a founder of the manor house. The town changed hands many times; for a longer period it remained in the Trzebiński family, who had the manor extended in the 17th and 18th centuries, while they also founded the local parish church. In 1817 Trzebinia became a town, and at the turn of the 19th century it developed into an important industrial centre.

In 1920 the Zieleniewski family bought the manor house and the surrounding grounds.

They restored and extended the dilapidated building. After the second world war the family managed to keep the house, but its ground floor was appropriated for various State offices.

In 1983 the manor house became the property of Trzebinia municipal authorities, and renovation of the estate was carried out. The house was restored to its former splendour. Nowadays the cellars house a restaurant and a café; there is a hotel on the upper floors and a regional museum in the former chapel. The building is also a seat of the Dwór Zieleniewskich cultural enterprise established in 1996, which organises concerts, exhibitions, workshops and meetings with famous people.

The manor house located close to the centre of the town is a one-storey brick structure built on the plan of a rectangle, partially founded upon a basement, with walls covered with plaster. It is covered with a typical Polish mansard roof, with the wooden wall separating its slopes divided decorated with pilasters and geometric elements. The manor acquired its present appearance in the extension carried out in 1767.

The older, 15th-century barrel vaulted cellars were incorporated into the main building.

The upper storey of the house is of the mezzanine type, i.e. an intermediate floor just above ground level. The four-column portico with a triangular front leads top the courtyard. The southern, garden façade was extended by a two-column, twostorey porch with a balcony, constructed in 1919, and the eastern one by a terrace.

The interiors decorated in a contemporary style are organised into two suites in the eastern part of the building, and three in the western one. The ceilings of the rooms are supported on beams. The room in the western part of the house, perhaps the former kitchen, features a groin vault with small windows. The two-storey-high main porch originated during remodelling between the two world wars.

Zieleniewski family’s manor in Trzebinia

X X MDDK | 97

Pałac Konopków znajduje się w północnowschodniej części miasta, w niewielkiej odległości od Zamku Żupnego i Kopalni Soli. Podobnie jak to jest w wypadku większości budynków znajdujących się w Wieliczce, jego historia wiąże się z największym skarbem miasta – solą.

Pałac wznieśli w latach 80. XVIII w. dwaj bracia, Jan i Piotr Konopka, którzy byli udziałowcami Kompanii Solnej Komercjonalnej. Po śmierci Jana Konopki w 1804 r. budynek sprzedano Wyższemu Urzędowi Salinarnemu, który urządził w nim mieszkania wyższych urzędników salinarnych (stąd pałac nazywany jest często pałacem Salinarnym). W trakcie jednego z remontów, być może w latach 30. XIX w., nadano elewacjom pałacu wygląd klasycystyczny.

W latach powojennych pałac znalazł się w tak złym stanie, że rozważano nawet możliwość jego rozbiórki. Jednak w 1985 r. władze Wieliczki zakupiły pałac i podjęły decyzję o przeprowadzeniu generalnego remontu. W ciągu kilku lat (1988-1992) wykonano wiele prac budowlanych, jednak zabrakło środków finansowych i rozpoczęto poszukiwania nowego użytkownika, który mógłby właściwie zagospodarować

98 | X MDDK X

pałac. Efektem tych poszukiwań było przekazanie obiektu w 2001 r. Skarbowi Państwa, z przeznaczeniem na siedzibę Krakowskiego Oddziału Instytutu Pamięci Narodowej. Nowy użytkownik zakończył remont i dostosował budynek do swoich potrzeb, m.in. umieszczając pod tarasem magazyn o powierzchni ok. 1000 m2.

Zbudowany przez Konopków pałac był częścią założenia, w skład którego wchodziły zabudowania gospodarcze, ogrody od strony wschodniej i park ze stawem od północy. Sam pałac wzniesiono na wysokim, obwiedzionym murami oporowymi tarasie, na który prowadzą od strony zachodniej szerokie schody. Jest on piętrową budowlą przykrytą łamanym dachem polskim, o symetrycznie zakomponowanych elewacjach. Środkową część fasady oraz elewacji tylnej zaakcentowano wysuniętym ryzalitem zakończonym trójkątnym szczytem. Naroża budynku podkreślone są boniowaniem, a okna ściany zachodniej i południowej zdobi zachowana dekoracja: lwie głowy i wić roślinna oraz zwinięte liście akantu, służące jako wsporniki gzymsów nadokiennych.

WIELICZKA, pałac Konopków

The Konopka mansion in Wieliczka The mansion of the Konopkas is located in the north-western part of the town, not far from the Salt-Works Castle and the medieval Salt Mines. Just as most buildings in Wieliczka, its history is closely related to the city’s greatest treasure – its salt. The mansion was built in the 1780s by two Konopka brothers, Jan and Piotr, stockholders of the Saline Commercial Company. When Jan Konopka died in 1804, the building was sold to the Higher Saline Administration, and higher level clerks of the saline administration were lodged there (for this reason the place was dubbed the Salt-Works Castle).

During one of the restorations, perhaps in the 1830s, the façades received their present classicist appearance.

After the war the condition of the mansion declined so badly that its demolition was contemplated. However, in 1985 it was purchased by the local authorities, who decided to renovate it thoroughly. Over several years (1988– 1992) many renovation tasks were undertaken, yet the funds ran short and a search for a new user was initiated. As a result, in 2001 the mansion was transferred to the State, and it became home to the Kraków section of the National Remembrance Institute. The new owners completed the restoration works and adapted the building to suit their needs, which included fitting storage space of approximately 1000 sq. m.

The Konopka mansion was part of a compound that included annexes, gardens to the east, and a park with a pond to the north. The palace itself was erected upon a high terrace surrounded with retaining walls, and a wide staircase to the west. It is a two-storey building covered with a Polish-style mansard roof, and symmetrical façades. The central part of the back façade is set forth, with a triangular top. The central section of the main and rear façades are emphasised by projections topped with triangular tympana. The corners of the building are additionally emphasised with a rustication, and the windows on the western and southern walls retain their original decoration of lion heads and a floral pattern with acanthus leaves supporting the lintels.

X X MDDK | 99

Drewniany dwór z Drogini, który w ciągu ostatnich lat odtworzono w wygiełzowskim skansenie, został wzniesiony przez Adama Jordana ok. 1730 r. Przez prawie trzy stulecia dwór ten znajdował się w Drogini, wsi położonej pomiędzy Myślenicami a Dobczycami, na prawym brzegu Raby. Wieś ta należała w średniowieczu do klasztoru szczyrzyckiego, a od XVI w. do rodu Jordanów, którzy założyli tutaj folwark.

Dwór zbudowany w XVIII w. jako budynek drewniany, parterowy, o konstrukcji zrębowej został przekształcony w 2. poł. XIX w. Wówczas dobra drogińskie należały do rodziny Bzowskich (od 1866). Z nimi należy wiązać dobudowę portyku filarowo-kolumnowego ozdobionego herbem Nowina.

Kolejna zmiana bryły dworu nastąpiła w czasie rozbudowy w 1908 r., kiedy to dobudowano piętrowy ryzalit i werandę. Również wnętrze uległo wówczas zmianom.

Majątek Bzowskich po 1945 r. znacjonalizowano, a w dworze mieściła się m.in. szkoła rolnicza. W połowie lat 80., w związku z budową sztucznego Jeziora Dobczyckiego, na którego terenie znalazł się dwór, zdecydowano o jego przeniesieniu. Dwór rozebrano, a oznaczone elementy ułożono na placu przy zakładzie „Unitry” w Osieczanach.

100 | X MDDK X

W 1996 r. elementy dworu z Drogini zakupiło Muzeum w Chrzanowie. Odtworzony w latach 2002-2005 dwór zlokalizowano na skraju skansenu, u stóp zamku Lipowiec.

Dwór jest parterowym, drewnianym budynkiem posadowionym na podmurówce, o ścianach wyprawionych tynkiem glinianym. Nakrywa go wysoki, łamany dach. Szeroka sień wejściowa dzieli trakt frontowy dworu na dwie części. Po lewej stronie znajduje się część przeznaczona na ekspozycję muzealną: salon, pokój pani, sypialnia, pokój rezydentki oraz gabinet pana domu, wyposażone w piece kaflowe zdobione motywami zwierzęcymi, roślinnymi i geometrycznymi. Pokoje zaaranżowano po części meblami ze zbiorów Muzeum w Chrzanowie, a częściowo meblami sprowadzonymi z Nowego Wiśnicza.

Po prawej stronie sieni znajduje się przestronna jadalnia oświetlona czterema oknami, w której zachowały się oryginalne belki stropowe. Na jednej z nich widnieje data budowy dworu: AD 1730. W tej części budynku zaplanowana została sala konferencyjna z zapleczem.

Dwór z Drogini jest w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym (Oddział Muzeum z Chrzanowie) dopełnieniem zaplanowanej aranżacji, mającej przybliżyć dawny wygląd wsi zachodniej Małopolski.

WYGIEŁZÓW, dwór z Drogini w Nadwiślańskim Parku Etnograficznym w Wygiełzowie

Manor house from Droginia in the Nadwiślański Ethnographic Park in Wygiełzów

The wooden manor house from Droginia, which was recently reconstructed in the open-air museum in Wygiełzów, was originally built by Adam Jordan ca. 1730. For nearly three centuries, the manor stood in Droginia, a village situated between Myślenice and Dobczyce, on the right bank of the Raba. In the Middle Ages, the village belonged to the Abbey of Szczyrzyc, and from the 16th century onwards was in the hands of the Jordans, who established a farm here.

The original manor house was built of wood in the 18th century. It was a single-storey construction of interlocking wooden logs. In the latter half of the 19th century, when the estate belonged to the Bzowskis (i.e. after 1866) it was renovated. At that time the portico supported on pillars and columns with the Nowina coat-of-arms was added.

The next change of shape came in 1908, when a high projection and sun porch were added to the manor, and its interior was remodelled.

The Bzowskis estate was nationalised after 1945, and the manor building was taken over by an agricultural school. In the mid-1980s, a decision was reached to have the house transferred, to save it from being lost under the Dobczyce Reservoir, which was shortly to be constructed. It was disassembled, and the ap-

propriately marked elements were deposited by the Unitra production plant in Osieczany.

In 1996, the elements of the Droginia manor were purchased by the Museum in Chrzanów.

Reconstructed in the years 2002–2005, the manor was situated at the back of the open-air museum, at the foot of Lipowiec castle.

It is a single-storey, wooden building on solid underpinnings, with walls covered in clay plaster, covered by a high, broken-form roof. The broad entrance hall divides the front suite into two sections. The one on the left houses an exhibition: the living room, the lady’s room, the bedroom, the maid’s room, and the lord’s study – all furnished with tile stoves decorated with bestial, floral, and geometrical motifs. Some furniture came from the collection of the Museum in Chrzanów, and some – from Nowy Wiśnicz. To the right of the entrance hall is the spacious dining room with light coming in through four windows, featuring original ceiling beams. One of them is marked with the date of construction of the manor: AD 1730.

This part of the building has been designed as a conference hall and related facilities.

The Drogina manor complements the plans of the Nadwiślański Ethnographic Park (a branch of the Museum in Chrzanów) to show what the villages of bygone western Małopolska looked like.

X X MDDK | 101

WYSOKA, dwór Wieś Wysoka położona jest, jak sama nazwa wskazuje, wysoko: 580 metrów n.p.m., ok. cztery kilometry na południe od Jordanowa, a otaczają ją wzgórza Beskidu Żywieckiego. Źródła pisane wspominają o niej w 1581 r., lecz wieś zapewne powstała wcześniej: przed 1581 r. należała do kasztelana krakowskiego Spytka Jordana z Zakliczyna nad Dunajcem, i w tymże roku przeszła na własność jego zięcia, wojewody kaliskiego, Kaspra Zebrzydowskiego. Przed rozbiorami dziedzicem Wysokiej był Józef Sierakowski, następnie Stadniccy i od 1793 r. – Larischowie. W XIX w. należała do Wężyków, a w 1. poł. XX w. do Żeleńskich, od których majątek po II wojnie światowej przejął Skarb Państwa.

Dwór zbudowany w XVII w. był zamieszkiwany aż do 1848 r., kiedy to, opuszczony, pełnił rolę spichlerza. Wyremontowany w latach 1910-1912, odzyskał funkcję rezydencji mieszkalnej.

Jesienią 1939 r. budynek spłonął. W 1942 r. dokonano jego odbudowy i umieszczono w nim szkołę podstawową; później był użytkowany jako obiekt wypoczynkowy. W 1988 r. opuszczony i zrujnowany budynek kupili Anna i Antoni Pilchowie z Krakowa. Przeprowadzili gruntowną restaurację obiektu, przywracając dawne podziały wnętrz oraz przystosowując go do potrzeb mieszkalnych.

Dwór wzniesiono z kamienia łamanego i cegły, na planie prostokąta. Naroża budynku wzmocnione są szkarpami, a ściany otynkowane. Piętrowy, podpiwniczony dwór nakrywa wysoki, czterospadowy dach ceramiczny, z czterema wystawkami w połaciach. Wokół dworu czytelne są ślady tarasowego ogrodu geometrycznego obramionego drzewami oraz późniejszego założenia o charakterze swobodnego parku krajobrazowego.

Na parterze układ wnętrz dworu jest jednotraktowy, natomiast na wyższych kondygnacjach wprowadzono wtórne podziały. Głębokie, podzielone filarami piwnice nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami. Na parterze obszerna sień wiedzie do salonu (po lewej stronie) i do kuchni (po prawej). Sień i salon nakrywają sklepienia kolebkowe z lunetami, a kuchnię drewniany strop. Z sieni na piętro prowadzą szerokie, drewniane schody. Pomieszczenia piętra nakryte są, podobnie jak kuchnia, stropami drewnianymi. Otwory wejściowe na parterze zdobią proste, kamienne obramienia wczesnobarokowe.

Przy dworze działa Fundacja „Lutnia Staropolska”, prowadząca studia nad kulturą i muzyką dawną, oraz Bractwo Lutni z Dworu na Wysokiej – zespół wykonujący wokalną i wokalno-instrumentalną muzykę renesansową.

102 | X MDDK X

The Manor House in Wysoka

The name of the village (“Wysoka” means “high”) describes its situation – 580 metres above sea level. The village is located four kilometres south of Jordanów and is surrounded by the hills of the Beskid Żywiecki. The first written references to Wysoka date back to 1581 but the village was presumably founded earlier. It belonged to Spytek Jordan of Zakliczyn, the castellan of Kraków, and in the same year was inherited by his son-in-law – Kasper Zebrzydowski, the Voivode of Kalisz. Before the partition of Poland, Józef Sierakowski was the Lord of Wysoka, followed by the Stadnicki family and – from 1793 – the Larisch family. In the 19th century the village belonged to the Wężyk family and in the first half of the 20th century it was a part of the Zeleńskis’ family estate, which was nationalised after 1945.

The 17th-century manor house was inhabited until 1848 and from that date onwards it was used as a granary. After being renovated in 1910-1912, it came back into residential use. In 1939 the building was destroyed by a fire but it was reconstructed in 1942 being converted into a primary school; later on it was again converted into a holiday centre. The desolate and ruined manor house was sold to Anna and Antoni Pilch in 1988. They carried out an extensive renovation of the house, restored the original layout of the rooms and adapted it for residential purposes.

The original rectangular building was made of stone blocks and brick. The quoins were rein-

forced with buttresses and the entire structure was covered with plaster. The two-storey house with basements is covered with a tall, hipped, ceramic tile roof with four gables. Traces of a geometrical terraced garden surrounded by trees, and of a later landscape park, are still discernible around the house.

The layout of the rooms on the ground floor provides for a single circulation route while the upper floors were later divided into two separate circulation routes. The shallow cellars divided by pillars are covered with groin vaults.

The huge hall on the ground floor opens to the living room (on the right) and the kitchen (on the left). The hall and the living room lie under groin vaults, while the kitchen has a wooden ceiling. The wide wooden staircase ascends from the hall to the first floor whose rooms also have wooden ceilings. The entrances to the ground-floor rooms are framed with earlyBaroque, stone decorations.

The manor house is the headquarters of the Lutnia Staropolska Foundation, which endeavours to study ancient Polish culture and music, and of the ensemble called Bractwo Lutni z Dworu na Wysokiej (Wysoka Manor Fraternity of the Lute) who perform vocal and instrumental pieces of Renaissance music.

X X MDDK | 103

104 | X MDDK X

X X MDDK | 105

Budowle sakralne Religious monuments

• miechów • Imbramowice

• sławków • Olkusz

• Pieskowa Skała

• Trzebinia

• Hebdów

• Młoszowa

• Czerna • Krzeszowice

• Igołomia

• kraków

• Lipowiec/Wygiełzów

• alwernia

• Niepołomice • Staniątki

• Bochnia

• Łapczyca

• Wieliczka

• Grodkowice

• oświęcim

• Harmęże

• Dołęga

• Branice

• Tomaszowice • Modlnica

• Nowy Wiśnicz

• Zator • Spytkowice

• Osiek

• Paszkówka

• Lipnica Murowana

• czchów

• kalwaria zebrzydowska • Gorzeń Górny

• Tropie

• Stryszów

• Szczyrzyc • Sucha Beskidzka • Laskowa

• Wysoka

• Nowy sącz

• Poręba Wielka

• Stary Sącz • Gołkowice

• Zubrzyca

• Orawka • Łopuszna • Frydman

• Grywałd

• Niedzica

• Jurgów

• Zakopane

108 | X MDDK X

• Szczawnica

Budowle sakralne Religious monuments

• Szczucin

• Brzesko

• Tarnów

• Dębno

• Tuchów

• Ciężkowice

• Biecz • Bobowa • Szalowa • Jeżów • Stróże

• Szymbark

• sękowa • Owczary

• Nawojowa

• Bartne

• kwiatoń

• Krynica

ALWERNIA, kościół i klasztor oo. Bernardynów 110 BEJSCE, kaplica Firlejów 112 BIECZ, kościół i klasztor oo. Reformatów 114 BOBOWA, synagoga 116 118 CZCHÓW, kościół i zamek CZERNA, kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych 120 Dębno k. Tarnowa, Kościół św. Małgorzaty 122 Grodzisko koło Skały, Pustelnia bł. Salomei 124 GRYWAŁD, kościół parafialny pw. św. Marcina 126 HEBDÓW, dawne opactwo norbertańskie 128 130 IMBRAMOWICE, kościół parafialny pw. św. Benedykta IMBRAMOWICE, klasztor ss. Norbertanek 132 KALWARIA ZEBRZYDOWSKA, zespół pielgrzymkowy 134 KRAKÓW, bazylika jezuicka pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa 136 KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku 138 KRAKÓW – MOGIŁA, opactwo oo. Cystersów i kościół św. Bartłomieja 140 Kraków, klasztor Paulinów z kościołem św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa 142 KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Pijarów 144 Piarist Church and Monastery in Kraków 145 Kraków, kościół pw. Salwatora i gontyna św. Małgorzaty 146 KWIATOŃ, cerkiew pw. św. Praksewy 148 Lachowice, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła 150 ŁAPCZYCA, kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny 152 MIECHÓW, kościół i klasztor Bożogrobców 154 NIEPOŁOMICE, kościół parafialny pw. Dziesiciu Tysięcy Męczenników 156 NOWY SĄCZ, cerkiew pw. św. Dymitra w SPE 158 OLKUSZ, bazylika pw. św. Andrzeja Apostoła 160 ORAWKA, kościół pw. św. Jana Chrzciciela 162 OWCZARY, cerkiew pw. Opieki Bogurodzicy 164 Ptaszkowa, kościół pw. Wszystkich Świętych 166 Sękowa, kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów 168 SŁAWKÓW, kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Mikołaja 170 172 STANIĄTKI, kościół i klasztor ss. Benedyktynek STARY SĄCZ, tradycja św. Kingi 174 SZALOWA, kościół pw. św. Michała Archanioła 176 SZCZYRZYC, kościół i klasztor oo. Cystersów 178 TARNÓW, katedra pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny 180 TROPIE, kościół pw. św. św. Świerada i Benedykta 182 TUCHÓW, sanktuarium Matki Bożej Tuchowskiej 184 Tyniec, opactwo oo. Benedyktynów.

186 WIELICZKA, kościół i klasztor oo. Reformatów 188 ZAKOPANE, zespół albertyński na Kalatówkach 190 X X MDDK | 109

ALWERNIA, kościół i klasztor oo. Bernardynów

110 | X MDDK X

Dominujący w panoramie miasta, XVII-wieczny kościół z klasztorem Bernardynów jest malowniczo położony na zalesionym wzgórzu. Początkowo nazwa Alwernia odnosiła się wyłącznie do klasztoru, ale z czasem przeszła na rozwijającą się obok osadę – obecnie miasteczko. Pochodzi ona od nazwy pustelni Alverno w Toskanii, gdzie św. Franciszek otrzymał dar stygmatów.

Podróżujący po Europie na początku XVII w.

Krzysztof Koryciński, właściciel pobliskiej Poręby Żegoty i sekretarz królewski, odwiedził włoską pustelnię i postanowił ufundować w swoich dobrach podobną, polską Alwernię.

Już w 1616 r. powstał drewniany kościół, do którego Koryciński sprowadził z Krakowa bernardynów. Niedługo potem wzniesiono istniejący do dzisiaj, barokowy kościół (1630-1676) i przylegający do niego od zachodu klasztor (1625-1656). Po śmierci Krzysztofa Korycińskiego budowę kontynuował jego syn, Jan Stanisław, a później kolejni właściciele sąsiedniej wsi Poręby Żegoty, zwłaszcza Franciszek Szwarcenberg Czerny i rodzina Szembeków.

Kościół oo. Bernardynów w Alwerni jest pierwszym w Polsce sanktuarium pw. św. Franciszka w Tajemnicy Stygmatów. Został zbudowany jako jednonawowa świątynia z transeptem i krótkim, półkoliście zamkniętym prezbiterium. Od frontu dobudowano pod koniec XIX w. wieżę. Wewnątrz kolebkowe sklepienie nawy i transeptu oraz kopułę na ich skrzyżowaniu pokrywa subtelna polichromia. Z barokowego i rokokowego wystroju świątyni warto obejrzeć organy wykonane przez Jakuba Stankiewicza z Zatora w 1789 r. oraz ambonę z postaciami zakonników. XVIII-wieczny ołtarz główny mieści od strony chóru obraz Matki Boskiej malowany na desce, pochodzący z krakowskiego kościoła Bernardynów. W bocznej kaplicy znajduje się słynący łaskami obraz Ecce Homo (Oto człowiek), który – według tradycji – trafił tu z Konstantynopola przez Wiedeń i Koszyce.

W kościele znajdują się także interesujące w formie nagrobki fundatorów świątyni i klasztoru: barokowe, z czarnego marmuru sarkofagi Krzysztofa i Jana Stanisława Korycińskich oraz epitafia Szembeków.

Pomimo wielokrotnych rozbudów, rozlokowany wokół wirydarza z krużgankami klasztor zachował pierwotny, barokowy charakter. Jest on objęty klauzurą i niedostępny dla zwiedzających. Dzięki swemu położeniu był przez wieki idealnym miejscem dla zakonników, którzy odprawiali tutaj duchowe rekolekcje.

Church and monastery of the Bernardine order in Alwernia

The 17th-century church and monastery of the Bernardine (Franciscan) order, which is the element that dominates the town’s skyline, is perched picturesquely upon a wooded hillside.

Initially, the name Alwernia referred only to the monastery, but over the years it was expanded to the nearby hamlet – today’s town of Alwernia. The name comes from the Alverno hermitage in Tuscany where St Francis received the stigmata. When travelling around Europe in the early-17th century, Krzysztof Koryciński, owner of the neighbouring Poręba Żegoty village and Secretary to the King, visited the Italian hermitage, he decided to found a Polish Alwernia in the likeness of the original in his domain.

As early as 1616 a wooden church was built, and inhabited by St Bernard monks whom Koryciński invited here from Kraków. Soon afterwards, the Baroque church we see today was erected (1630–1676) adjoining the monastery in the western part (1625–1656). After Krzysztof Koryciński’s death, the work was continued by his son Jan Stanisław, and then by subsequent owners of the Poręba Żegoty village, notably Franciszek Szwarcenberg Czerny and the Szembek family.

The Bernardine Church of Alwernia is Poland’s first devoted to the Stigmata of St Francis. It was built as a single-aisle structure with a transept and a short, chancel terminating in a semicircular apse. The front tower was added late in the 19th century. Barrel vaults inside the nave and transept and the cupola at their intersec-

tion are covered with subtle murals. Remarkable among Baroque and Rococo fittings is the 1789 pipe organ, by Jakub Stankiewicz of Zator, and the pulpit with the figures of monks. The 18th-century altarpiece features the image of the Madonna painted on wood, brought here from the Bernardine church in Kraków. In a side chapel, we find the painting of Ecce Homo (Behold the Man), believed to have protective or even miraculous qualities, which – according to local tradition – arrived here via Vienna and Kosice all the way from Constantinople.

The church holds the remains of its founders: Baroque, black-marble tombs of Krzysztof and Jan Stanisław Koryciński and Szembek family epitaphs.

Despite repeated extension and remodelling projects, the monastery set around the cloister has retained its original Baroque character.

It is off-limits to visitors. For centuries, it has been a perfect retreat for the monks and their meditations.

X X MDDK | 111

BEJSCE, kaplica Firlejów przy kościele parafialnym pw. św. Mikołaja

112 | X MDDK X

Miejscowość Bejsce jest położona na północny wschód od Krakowa, w niewielkiej odległości od drogi prowadzącej do Sandomierza. Parafia w Bejscach wzmiankowana jest w dokumentach w latach 1325-1327, lecz jej początki sięgają zapewne XI w. Wcześniejszy kościół był prawdopodobnie budowlą drewnianą.

Obecny, gotycki, powstał ok. poł. XIV w. jako fundacja rodziny Firlejów. Bejsce należały do tego rodu od początku XIV w. do lat 70. XVII. Następnie poprzez małżeństwo Firlejówny trafiły w ręce Potockich; później dziedzicami Bejsc był ród Badenich, a ostatnimi właścicielami – Byszewscy.

Kościół pw. św. Mikołaja jest jednonawową budowlą ceglaną, opiętą z zewnątrz przyporami i nakrytą wysokim, dwuspadowym dachem.

Wnętrze XIV-wiecznego prezbiterium zdobi figuralna dekoracja malarska (1370-1380), a nakrywa je gotyckie sklepienie krzyżowo-żebrowe. Skromnie zdobiona nawa ma XIX-wieczne sklepienie. Do jej południowej ściany przylega kaplica otwarta do nawy półkolistą arkadą.

Nosi ona wezwanie Najświętszej Marii Panny, lecz ze względu na rolę, jaką pełni – kaplicy grobowej rodu Firlejów – nazywana jest Fir-

lejowską. Ufundował ją wojewoda krakowski Mikołaj Firlej, dyplomata i poseł na dworze Stefana Batorego, a później Zygmunta III Wazy.

Autorem kaplicy jest prawdopodobnie Tomasz Nikiel z Pińczowa. Wzniesiona w latach 1594-1601 budowla jest jednym z najwybitniejszych osiągnięć architektury manieryzmu.

Kaplica Firlejowska została zbudowana na planie kwadratu i nakryta kopułą z latarnią. Ten wyraźnie wyodrębniający się w architekturze typ kaplic kopułowych o przeznaczeniu mauzoleum rodowego wywodzi się od wawelskiej kaplicy Zygmuntowskiej. Z zewnątrz kaplica jest niezwykle oszczędnie dekorowana; jedynie na latarni kopuły można dostrzec nagromadzenie detali rzeźbiarskich. We wnętrzu proste i skromne podziały architektoniczne ścian kontrastują z bogato rzeźbionym kamiennym ołtarzem oraz nagrobkiem Mikołaja Firleja, przedstawionego tu w pełnej zbroi, i jego pierwszej żony Elżbiety z Ligęzów. Postacie zmarłych klęczą, adorując krzyż znajdujący się pośrodku nich. Na architektonicznej obudowie nagrobka kłębią się plastycznie przedstawione fantastyczne stwory: skrzydlate smoki, węże i roślinno-zwierzęce hybrydy.

BEJSCE, Firlej family chapel by the Parish Church of St Nicolas

Bejsce is situated north-east of Kraków, not far away from the road leading to Sandomierz. Although the parish of Bejsce was mentioned in written sources only in the years 1325–1327, its origin probably dates back to the 11th century.

The earlier church must have been a wooden structure, and the present one, Gothic, was founded in the mid-14th century by the Firlejs.

Bejsce was the property of the Firlej family from the early 14th century to the 1670s. Later, following the marriage of one of the Firlejs’ daughters, it passed into the hands of the Potockis, who handed Bejsce down by hereditary rights to the Badenis, and later to the last owners of the estate – the Byszewskis.

The Church of St Nicolas is a single-aisle brick construction, braced with imposing buttresses and covered with a high, gabled roof. The interior of the 14th-century chancel is decorated with figural murals (1370–1380), and covered with elaborate Gothic vaulting supported by buttresses. The ceiling of the modestly decorated nave dates back to the 19th century. Adjoining its southern wall is the chapel whose arcade opens onto the nave. Officially devoted to the Blessed Virgin Mary, due to the role it played as the burial chapel of the Firlejs, it is known

as Firlejowska. The chapel was founded by the Voivode (governors) of Kraków, Mikołaj Firlej, diplomat and envoy of King Stephen (Stefan) Báthory, and later Sigismund III Vasa. The chapel is most probably the work of Tomasz Nikiel of Pińczów. Built in the years 1594–1601, it is one of the greatest achievements of Mannerist architecture.

Firlejowska Chapel was built on a square base and covered with a lantern-shaped dome. This clearly distinctive architectural type of domed chapel designated as a family mausoleum takes after Wawel’s Sigimund Chapel. The external decoration of the chapel is unusually sparing; with a greater concentration of sculpted details present only on the dome’s lantern. The interior is simple, and its modest architectonic divisions stand out from the walls in stark contrast with the richly decorated altar carved in stone and the tomb of Mikołaj Firlej presented in full armour with his first wife Elżbieta née Ligęza. The kneeling deceased adore the crucifix standing among them. The architectonic setting of the tomb swarms with graphically represented fantastic beasts: winged dragons, serpents, and floral-bestial chimeras.

X X MDDK | 113

BIECZ, kościół i klasztor oo. Reformatów

114 | X MDDK X

Na wzgórzu, po wschodniej stronie centrum Biecza, położony jest kościół i klasztor Franciszkanów, dawniej zwanych reformatami. Biecki klasztor stanowił trzecią po Wieliczce i Zakliczynie placówkę reformatów w Małopolsce.

Wybór Biecza na miejsce osiedlenia się zakonu dobrze przemyślano: miasto było handlowym ośrodkiem i nie miało żadnego klasztoru, więc zakonnicy mogli się w nim utrzymać. Reformaci, będący niegdyś jedną z gałęzi zakonu franciszkańskiego, ale o surowszej regule, przybyli do Polski na początku XVII w. W Bieczu osiedlili się w 1624 r. przy kościele św. Jakuba, na przedmieściach miasta. Wkrótce, dzięki pomocy starosty bieckiego, Jana Wielopolskiego, rozpoczęli budowę kościoła i klasztoru, wykorzystując mury grodu starościńskiego.

Większość prac zakończono w 1663 r. Niedługo potem teren klasztoru otoczono murem, a w 1733 r., po północno-zachodniej stronie kościoła wzniesiono mur z kapliczkami Męki Pańskiej. W jego obrębie znajduje się niewielki cmentarz, na którym grzebano zmarłych tylko w wyjątkowych okolicznościach.

Kościół i klasztor kilkakrotnie przebudowywano i odnawiano, m.in. w 1739 i 1895 r.; wyposażenie wnętrza uzupełniono na początku XX w. W latach 1999-2005 kościół i klasztor

zostały poddane kompleksowemu remontowi konserwatorskiemu.

Barokowy kościół pw. św. Anny jest jednonawowym budynkiem o skromnej fasadzie podzielonej pilastrami. Wnętrze świątyni nakrytej sklepieniem kolebkowym z lunetami zdobi roślinno-geometryczna polichromia, a na ścianie tęczowej – sceny figuralne. Prezbiterium dzieli na dwie części drewniany ołtarz główny, za którym od wschodu mieści się chór zakonny.

W środkowej części późnobarokowego ołtarza znajduje się malowana i rzeźbiona scena Ukrzyżowania, nad nią obraz św. Anny nauczającej Maryję, a w częściach bocznych umieszczono bramki wiodące do chóru. Prześwity nad nimi wypełniają witraże ze św. Antonim i św. Franciszkiem, wykonane w 1908 r. przez Krakowski Zakład Witraży S. Żeleńskiego. Ołtarze boczne pochodzą z okresu późnego baroku, a rzeźbione konfesjonały (1909-1910) są dziełem Andrzeja Lenika z Krosna.

Od strony południowo-wschodniej do kościoła przylegają zabudowania klasztorne wzniesione wokół czworobocznego wirydarza (poł.

XVII w.). We wnętrzach klasztornych znajduje się wiele obrazów z XVII-XIX w. oraz bogaty księgozbiór, ze znaczną liczbą dzieł o tematyce kaznodziejskiej.

The church and monastery of the Reformed Franciscan Order in Biecz On the hill east of Biecz town centre stands a church and monastery of the Reformed Franciscan Order, their third site in Małopolska after Wieliczka and Zakliczyn. This location was deliberate: Biecz town was an important centre of trade and had no other monastery therefore the monks would be able to make their living.

The Reformed (i.e. obeying a stricter rule) Franciscans arrived in Poland early in the 17th century, and in 1624, they settled in the suburbs of Biecz, near the church of St Jacob. Soon, with the help of the Starost Jan Wielopolski, they started the construction of their church and monastery using the existing walls.

The bulk of the works were completed in 1663.

Soon, the area was enclosed by a wall, and in 1733, another wall was built north-west of the church, with fourteen Stations of the Cross. The latter wall surrounds a small cemetery, only used for burials on special occasions.

The church and monastery were renovated and remodelled several times, most significantly in 1739 and 1895, then at the turn of the 19th and 20th century when the church was restored and its interior refurbished, and finally with the conservation works now in progress.

Saint Anne’s Church is a baroque, one-nave building with a modest façade with pilasters.

Inside, beneath barrel vaults with lunettes, it is decorated with floral and geometrical murals, as well as figural paintings between the nave and the chancel. The latter is divided into two sections by the wooden main altar, behind which, to the east, is the choir. In the middle section of the late-Baroque altar is the carved and painted Crucifixion scene, with St Anne teaching St Mary above, flanked on both sides by doors leading to the choir. The gates are adorned with stained-glass windows produced in the Żeleński’s stained-glass workshops in Kraków in 1908, depicting St Anthony and St Francis. The side altars are also in late Baroque style, while beautifully sculpted confessionals (1909–1910) are creations of Andrzej Lenik of Krosno.

South-east of the church, monastery buildings surround a quadrangular cloister from mid-17th century. Monastic interiors conceal numerous paintings, dating from 17th to 19th centuries and a rich library boasting thousands of books related to homiletics.

X X MDDK | 115

Bobowa wspominana jest w dokumentach już w 1339 r. Była miastem prywatnym i siedzibą możnego rodu Gryfitów. W XV-XVII w. Bobowa stała się znaczącym ośrodkiem, o czym świadczą trzy znajdujące się tu wówczas kościoły.

Miasto było i jest nadal znane przede wszystkim z wyrobu koronek klockowych, które pojawiły się tutaj na początku XVI w. dzięki kontaktom handlowym z Włochami.

Pojedyncze wzmianki o bobowskich Żydach pochodzą z XVI w. Na stałe osiedli jednak w mieście dopiero w 1732 r., kiedy zezwolił im na to ówczesny właściciel Bobowej, Michał Jaworski. Około 1920 r. Żydzi stanowili czterdzieści procent mieszkańców, zajmowali się głównie handlem i rzemiosłem. W 2. poł. XIX w. Salomon ben Natan Halberstam założył tu szkołę talmudyczną, a w okresie międzywojennym istniał w Bobowej silny ośrodek chasydzki.

Około poł. XVIII w. utworzona tu niedługo przedtem gmina żydowska uzyskała zezwolenie na budowę synagogi. Już przed 1756 r. wzniesiono murowaną bóżnicę, której dzisiejszy wygląd jest skutkiem odbudowy po pożarze w 1889 r. W czasie okupacji zdewastowana, po II wojnie została zaadaptowana na warsztaty tkackie miejscowej szkoły. Opuszczona w 1993 r. synagoga została po kilku latach grun-

116 | X MDDK X

townie wyremontowana dzięki funduszom rabina Asche Scharfa z Nowego Jorku. Jej uroczyste otwarcie odbyło się w lipcu 2003 r., w kolejną rocznicę śmierci bobowskiego cadyka Halberstama. Obecnie służy ona jako miejsce kultu przybywającym tu Żydom i jest udostępniana zwiedzającym.

Do synagogi wiedzie wąska i stroma uliczka wybiegająca z północno-wschodniego narożnika rynku. Synagoga składa się z wysokiej sali modlitw oraz prostokątnej przybudówki od strony zachodniej, z otwartą galeryjką na słupach.

Główna sala budynku została wzniesiona z kamienia, a przybudówka mieszcząca nad przedsionkiem babiniec – z drewna. Sala modlitw, założona na planie zbliżonym do kwadratu, nakryta jest dziewięciopolowym sklepieniem wspartym na czterech słupach. Pomiędzy nimi dawniej stała bima – podwyższenie, na którym odczytywano fragmenty Tory. Na ścianie wschodniej zachowała się pochodząca z lat 1777-1778 stiukowa oprawa aron ha-kodesz – szafy ołtarzowej, w której przechowywano zwoje Tory. Bogato polichromowana, ozdobiona motywami roślinnymi i zwierzęcymi jest jedną z najwspanialszych na terenie Polski. Na pozostałych ścianach widoczna jest odsłonięta spod pobiały dekoracja malarska.

BOBOWA, synagoga

The earliest written documents mentioning Bobowa date back to 1339. Bobowa was a private town, seat of the wealthy Gryfit family. Between the 15th and 17th centuries it had grown in importance, as testified by the appearance of three churches. The town was then famous, and it still is, mostly for its handmade bobbin lace, brought here from Italy in the early 16th century.

Odd references to the Jewish presence in Bobowa already appeared in the 16th century, but the Jews settled here for good only in 1732, by permission of the landlord Michał Jaworski.

Around 1920, Jews constituted approximately 40% of the population, and their main occupations were trade and crafts. In the second half of the 19th century, Salomon ben Natan Halberstam established a Talmudic school here, and between the wars, Bobowa became an important Hassidic centre.

In the mid-18th century, the newly established Jewish community received permission to build a synagogue. A brick synagogue was constructed before 1756, and restored to its present form after a fire in 1889. During the German occupation it was plundered and destroyed, and after the second world war it served as a weaving workshop for the local school. Abandoned

in 1993, it was thoroughly restored thanks to the funds provided by Rabbi Asche Scharf from New York. The official reopening took place in July 2003, on the anniversary of the death of Rabbi Halberstam of Bobowa. Today the synagogue is a place of prayer, and it is also open to visitors.

Leading to the synagogue is a narrow, ascending lane starting on the north-east corner of the town square. Adjoining the main prayer hall of the synagogue to the west is a rectangular annex with an open gallery. The main hall was built in stone, while the annex with the women’s gallery over the porch is wooden. The plan of the prayer room is an almost perfect square, its vault being divided into nine sections and supported on four columns. Between them, a bimah once stood – a raised construction where the Torah was read.

Preserved within the east wall is the stucco frame of the Aron ha-Kodesh (the altarpiece holding the Torah scrolls), dating from 1777– 1778. Colourful and adorned with floral and animal motifs, it remains among the most beautiful objects of this kind throughout all Poland.

The remaining walls reveal frescoes, hidden until recently under the layer of white paint.

Synagogue in Bobowa

X X MDDK | 117

CZCHÓW, kościół i zamek

118 | X MDDK X

Na wzgórzu, nad brzegiem Dunajca położony jest Czchów – kiedyś znaczne miasto, obecnie miejscowość letniskowa. Znany z dokumentów pod nazwą Schov, rozwijał się od przełomu XII i XIII w. dzięki biegnącemu tędy traktowi węgierskiemu. Miasto lokowane było na prawie średzkim w 1333 r. i przeniesione przez Kazimierza Wielkiego na prawo magdeburskie w 1355 r.

W XVI w. Czchów zasłynął dzięki Franciszkowi Lismaninowi, franciszkaninowi i spowiednikowi królowej Bony, który zagarnął bogate probostwo czchowskie i został zwolennikiem reformacji.

Czchów podupadł w czasie najazdu szwedzkiego i rozbiorów, a ostatecznie utracił prawa miejskie w 1930 r. Niedługo potem, w wyniku budowy zapory na Dunajcu (1938-1949) powstało Jezioro Czchowskie.

Przy jednej z narożnych uliczek wychodzących z czchowskiego rynku wznosi się kościół parafialny pw. Narodzenia Najświętszej Panny Marii. Tę kamienną, jednonawową świątynię zbudowano ok. 1346 r., powiększono w 1430 r., a w wieku XIX rozebrano wieżę, na jej miejscu wznosząc neogotycką fasadę. Każdy wiek i każdy styl zostawiły tutaj po sobie trwały ślad.

W przyziemiu kościoła znajdują się romańskie relikty, a na ścianach sklepionego krzyżowo-żebrowo prezbiterium XIV-wieczne malowane sceny z życia Marii i Chrystusa. Renesansowe są nagrobki przypisywane Hieronimowi Canavesiemu, obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem z ołtarza głównego powstał w XVII w., a neogotyckie ołtarze boczne na początku XX stulecia.

Nieopodal miasta, na wzgórzu zwanym Basztą, między XIII a XIV w. zbudowano warowny zamek ochraniający komorę celną nad Dunajcem.

Pierwsza wzmianka o nim pochodzi dopiero z 1356 r. Później, w wiekach XVI i XVII, zamkiem dysponował sąd czchowski, który ulokował tutaj więzienie. Od XVIII w. budowla pozostawała w ruinie, dopiero w latach 90. XX w. przeprowadzono badania i prace archeologiczne oraz konserwatorskie. Dzięki nim wiadomo, jak wyglądała warownia. Jej głównym akcentem jest murowana z kamiennych ciosów, okrągła wieża o wysokości ok. dwudziestu ośmiu metrów, włączona w biegnący krawędzią wzgórza mur obwodowy. Wewnątrz zbudowanego z kamiennych ciosów muru pozostały widoczne ślady prostokątnego budynku i przylegającej doń sieni. W zamku urządzono niewielką ekspozycję archeologiczną oraz taras widokowy.

The castle and church in Czchów Upon the hill on the banks of the Dunajec river lies Czchów – once an important city, and today a quiet holiday resort. Known in written records as Schov, it had been developing since the turn of the 12th and 13th centuries thanks to the Hungarian route that passed through it. The town was chartered on the power of Środa Law in 1333, and transferred to Magdeburg law in 1355 by Casimir the Great. In the 16th century Czchów became famous thanks to Franciszek Lismanin, a Franciscan friar and confessor to Queen Bona. Lismanin appropriated the rich Czchów parish and became a follower of the reformation. Czchów saw a period of gradual decline during the Swedish attacks and the Partitions of Poland, and finally lost its town status in 1930. Soon, the construction of the dam across the Dunajec (1938–1949) resulted in the construction of the Czchowskie Reservoir.

In one of the streets starting at the corner of the square stands the parish church of Virgin Mary’s Birth. This stone, one-nave temple was built around 1346, extended in 1430, and in the 19th century its tower was dismantled and replaced with a neo-Gothic façade. Each century, and every style, left their mark here. In the ground level of the church, Romanesque relics are found. In the walls of the cross-rib vaulted chancel 14th-century scenes from the life of Mary and Christ were painted, and the Renaissance tombstones are attributed to Hieronimus Canavesi. The painting of Madonna with Child in the main altar dates back to the 17th century, while the neo-Gothic side altars were made in the early 1900s.

Not far from the town, in a hill called Baszta, a fortified castle was built in the 13th and 14th centuries, protecting the duty collection point by the Dunajec river. The castle was first mentioned in writing as late as 1356. Later, in the 16th and 17th centuries, the castle was used by the Czchów municipal court, and a prison was placed in it. Since the 18th century the building had laid in ruin – until the 1990s, when archaeological work and conservation research were conducted. Thanks to this work we know what the fortress must have looked like.

Its dominant element was a round stone tower, approximately 28 metres tall, incorporated into the outer wall that followed the hill’s ridge.

Inside the wall, built with blocks of stone, we can see traces of a rectangular building, with an adjoining entrance hall. A viewing platform was recently built and a small archaeological exhibition created inside.

X X MDDK | 119

CZERNA, kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych

120 | X MDDK X

Zagubiona pośród wąwozów i bukowego lasu Czerna, podobnie jak przed wiekami, ma charakter odizolowanej od świata pustelni. Otacza ją prawie osiemdziesięciohektarowy las, pokrywający wzgórze klasztorne oraz sąsiednie, położone po stronie wschodniej, za rzeką Eliaszówką. Oba wzgórza to teren tzw. wielkiej klauzury papieskiej, opasany ponadczterokilometrowym, kamiennym murem. W jego obrębie znajdowało się dwanaście osobnych domków pustelniczych z kaplicami. Klasztor położony na południowo-zachodnim zboczu otacza mur tzw. małej klauzury.

Karmelici to zakon pustelniczy, założony w XII w. na górze Karmel. Jedną z jego gałęzi, o surowszej regule, zatwierdzonej w 1593 r., są karmelici bosi. Przybyli oni do Polski na początku XVII w. i niedługo potem wojewodzina krakowska, Agnieszka z Tęczyńskich Firlejowa, ufundowała dla nich w Czernej kościół i klasztor oraz podarowała karmelitom pobliskie łomy dębnickiego marmuru. Kościół, wraz z jednym skrzydłem klasztornym, zbudowano w latach 16311640, a budowę klasztoru dokończono w ciągu kilku następnych lat. Mury otaczające założenie powstawały aż do lat 70. XVII w.

Zespół klasztorny został niezwykle oryginalnie rozplanowany: w czworobok zabudowań klasztoru wpisano kościół w formie krzyża. Klasztor tworzą cztery skrzydła na planie regularnego czworoboku o wymiarach siedemdziesiąt siedem na siedemdziesiąt metrów. Mieszczący się pośrodku kościół jest związany ze skrzydłami klasztornymi za pośrednictwem budynków znajdujących się na przedłużeniu jego ramion. W narożnych przestrzeniach pomiędzy ramionami kościoła a skrzydłami klasztoru zaplanowano wirydarze. Kościół pw. św. Eliasza ma krótkie prezbiterium, za którym mieści się chór zakonny i ośmioboczna wieża. Kościół nakrywają sklepienia kolebkowe oraz kolebkowe z lunetami, a na skrzyżowaniu nawy i transeptu – krzyżowe. Część wyposażenia wnętrza świątyni i klasztoru oraz niektóre szczegóły architektoniczne wykonane są z czarnego marmuru dębnickiego. Oprócz portali jest to marmurowy, barokowy ołtarz główny z obrazem Anioła karmiącego Eliasza, namalowany przez Tomasza Dolabellę, nadwornego malarza króla Władysława IV. W ołtarzu znajduje się także barokowe tabernakulum wykonane z czarnego i różowego marmuru.

Na terenie klasztoru mieści się muzeum poświęcone św. Rafałowi Kalinowskiemu, którego prochy spoczywały na tutejszym cmentarzu do 1937 r.

The church and monastery of the Discalced Carmelites in Czerna Lost among ravines and beech woods, today as much as centuries ago, Czerna seems like a remote hermitage, removed from the rest of the world. It is surrounded by woodland of nearly 80 hectares, covering the monastery hill and the neighbouring one to the east, across the Eliaszówka river. Extending over both hills is the so-called great papal enclosure, and the area is surrounded by a stone wall of over 4 kilometres. Within those walls, 12 separate hermitages used to stand, each with its own chapel. The hills were once connected with a bridge supported on 13 arcades, disused since 1889, and today in ruin. On the south-western slope stands the monastery girdled by the so-called small enclosure wall.

Carmelites are an order of hermits established in the 12th century in Mount Carmel. Discalced Carmelites follow the rule of 1593 and are one of the stricter branches of the Order. They arrived in Poland early in the 17th century, and soon the wife of the Voivode of Kraków, Agnieszka Firlej née Tęczyńska, found the church and monastery for the Carmelites in Czerna, and endowed them with a quarry of black marble nearby. The church and one of the convent’s wings were built between 1631 and 1640, and the construction of the monastery was com-

pleted within the next few years. The construction of the surrounding walls continued until the 1670s.

The monastic compound has a very unusual plan: the church, in the design of a cross, is inscribed into a large quadrangle (77×70 metres) consisting of the four wings of the monastery. The church is connected to the wings of the monastery through buildings situated at the extension of its arms. Enclosed garths were created in the corner spaces between the cross and the surrounding quadrangle. St Elijah’s church features a short chancel, with a choir gallery behind it, and an octagonal tower.

The church is covered with a barrel vault, with some windows, and at the connection to the transept with cross vaulting. Some furnishing and architectural details were made of the local black marble from Dębniki; they include portals, and the Baroque high altar with the painting of an Angel feeding Prophet Elijah – the work of Tomasso Dolabella, court painter to King Ladislaus (Władysław) IV. Inside the altar is a Baroque tabernacle in black and pink marble.

Situated in the monastery is the museum of St Rafał Kalinowski, whose ashes were kept in the local cemetery until 1937.

X X MDDK | 121

Dębno k. Tarnowa, Kościół św. Małgorzaty

122 | X MDDK X

Dębno, położone kilka kilometrów od Brzeska, znane jest głównie dzięki gotycko-renesansowej rezydencji obronnej. Niedaleko, nieco powyżej zamku wznosi się kamienny gotycki kościół. Obie budowle są położone na wzniesieniu, w otoczeniu drzew, a wiedzie do nich aleja wysadzana drzewami.

Parafia dębińska pojawia się po raz pierwszy w dokumentach z lat 1326-1327. Drewniany kościół parafialny pw. św. Małgorzaty wzmiankowany jest półtora stulecia później. Nowa, murowana świątynia powstała zapewne po 1470 r., z fundacji kasztelana krakowskiego, Jakuba z Odrowążów, do którego wówczas należały dobra dębińskie. Budowę kościoła dokończył spadkobierca Jakuba, również Jakub, zwany Szczekockim. Świątynię pw. św.

Trójcy konsekrowano w 1504 r., lecz już przed 1618 r. zmieniono wezwanie kościoła na starsze: św. Małgorzaty.

Gruntowną renowację kościoła przeprowadzono w latach 1899-1903 pod kierunkiem Zygmunta Hendla. Wymurowano wówczas ceglane szczyty i pokryto kościół dachówką, zamontowano nowe kamienne gzymsy, rozbudowano zakrystię oraz przekryto nawę nowym stropem.

Kościół zbudowano z kamienia jako budowlę jednonawową, z prostokątnym prezbiterium od wschodu i wieżą po stronie zachodniej oraz zakrystią przy ścianie północnej prezbiterium.

Wejście do wnętrza prowadzi przez znajdującą się po południowej stronie nawy kruchtę, z kamiennym, schodkowym portalem ozdobionym herbem Odrowąż. Ściany kościoła są wzmocnione kamiennymi przyporami. Dach świątyni pokrywa dachówka, wieżę zaś, w dolnej części kamienną, z drewnianą izbicą pokryto gontem.

Portale wejściowe i obramienia okien, jak również detale rzeźbiarskie są wykute z kamienia.

We wnętrzu zwraca uwagę duży, barwny witraż we wschodniej ścianie prezbiterium. Sprowadzony z Wiednia w 1903 r. przedstawia patronkę kościoła – św. Małgorzatę. Ściany wnętrza zdobi polichromia zaprojektowana przez konserwatora i malarza Józefa Dutkiewicza, wykonana w 1957 r. Są tutaj sceny z Męki Pańskiej, epizody z życia św. Małgorzaty oraz postacie biblijnych proroków. Ołtarz główny stanowi tryptyk z obrazem Trójcy Świętej w części środkowej i grupami śpiewających aniołów na skrzydłach. Na obrazie środkowym przedstawiono fundatorów tryptyku: Jakuba Szczekockiego z żoną Barbarą i dziećmi. Oryginał, z którego zachowała się tylko środkowa część, przechowywany jest w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Situated a few kilometres away from Brzesko, Dębno is known mostly for its Gothic and Renaissance defensive mansion. Not far away, slightly above the mansion, there is a stone Gothic church. Both the structures are situated on a hill among trees, and are accessible via an alley lined with trees.

The Parish of Dębno is first mentioned in documents dated 1326–1327. The wooden Parish Church of St Margaret is mentioned 150 years later. The new, solid shrine was founded most probably after 1470 by the Castellan of Kraków, Jakub of the Odrowąż coat-of-arms, who at that time owned the Dębno estate. The construction of the church was completed by Jakub’s heir, also Jakub, known as Szczekocki. The church of the Holy Trinity was consecrated in 1504, yet by 1618 the original name of St Margaret had returned.

A very thorough renovation of the church was conducted in the years 1899–1903 under the supervision of Zygmunt Hendel. It was then that the brick roof structure was built, the roof was tiled, new stone cornices were installed, the vestry expanded, and the nave received a new ceiling.

The single-aisle church was built of stone, with a rectangular chancel in the east and a tower in

the west, and a vestry by the northern wall of the chancel. The church is entered through the porch in the southern side of the nave, under a portal framed with a stepping pattern carved in stone and decorated with the Odrowąż coatof-arms. The walls of the church are supported by stone buttresses. The roof is tiled, while the tower, whose bottom section is made of stone, and the wooden belfry are shingled. The portals, window surrounds, and other decorative elements are also carved in stone.

Inside the church, attention is drawn to the large, colourful stained-glass window in the eastern wall of the chancel. Brought from Vienna in 1903, it portrays the patron saint of the church, St Margaret. The interior walls are decorated with murals designed by conservator and painter, Józef Dutkiewicz, in 1957. It includes scenes from the Passion of Christ, episodes from the life of St Margaret and biblical prophets. The triptych high altar displays the Painting of the Holy Trinity in its centre and groups of singing angels on the wings. Portrayed in the central painting are the founders of the triptych: Jakub Szczekocki, his wife Barbara, and their children. The original, of which only central part has remained to this day, is kept in the National Museum in Krakow.

St Margaret’s Church in Dębno near Tarnów

X X MDDK | 123

Grodzisko jest położone wśród jurajskich skał, w niewielkiej odległości od Ojcowa. Na urwistej, wysokiej skale nad doliną Prądnika znajduje się jeden z ciekawszych i wciąż jeszcze mało znanych XVII-wiecznych zabytkowych zespołów.

Obronne walory miejsca sprawiły, że ok. 1228 r. powstał tutaj gród obronny, zbudowany przez księcia śląskiego Henryka Brodatego. Niedługo potem, w czasie walk o tron krakowski, został zniszczony przez Konrada Mazowieckiego. Ok. 1257 r. Bolesław Wstydliwy oddał Grodzisko w ręce klarysek przybyłych z Zawichostu. Przełożoną klarysek była siostra Bolesława, Salomea, wdowa po księciu halickim Kolomanie.

Na ruinach obronnego gródka powstał klasztor i kaplica pw. św. Marii Magdaleny. Salomea, jak głosi legenda, żyła przez osiem lat w stojącej na uboczu klasztoru pustelni. Zmarła 17 listopada 1268 r. w opinii świętości. Ok. 1320 r. przeniesiono klaryski do kościoła św. Andrzeja w Krakowie, a opuszczony klasztor popadł w ruinę.

Grodzisko odżyło w XVII stuleciu, w czasie trwania procesu beatyfikacyjnego księżnej Salomei. W 1642 r. klaryski ufundowały w Grodzisku nową kaplicę pw. Wniebowzięcia Najświętszej Panny Marii. Pod koniec lat 70. XVII w. z inicjatywy księdza Sebastiana Piskorskiego odbudowano cały zespół nazywany Pustelnią bł. Salomei.

Barokowy zespół tworzy kościół z otaczającym go murem i rzeźbami, trzy kaplice-groty oraz domek będący nawiązaniem do pustelni bł. Salomei. Niewielki, barokowy kościół ma ciekawie i bogato urządzone wnętrze. Ołtarz główny wykonany z kontrastujących kamieni oraz stiuku zakomponowano, zestawiając coraz mniejsze kolumny, dzięki czemu uzyskano optyczny efekt głębi. Oryginalne są również ołtarze boczne, będące jak gdyby przekrojami maleńkich świątyń centralnych, we wnętrze których wkomponowano posągi św. Marii Magdaleny i bł. Salomei.

Za prezbiterium kościoła znajduje się niewielki dziedziniec ze stojącym pośrodku obeliskiem.

Przy dziedzińcu mieści się zespół tzw. grot – kaplic poświęconych św. Marii Magdalenie, św. Janowi Chrzcicielowi, trzecia przedstawia pusty grób Maryi. Na otaczającym kościół murze znajdują się posągi św. Kingi i księcia Bolesława Wstydliwego, św. Jadwigi Śląskiej i jej męża Henryka Brodatego oraz księcia Kolomana.

Zespół ten należy obecnie do diecezji kieleckiej i jest miejscem działalności Duszpasterstwa Młodzieżowego.

Grodzisko koło Skały, Pustelnia bł. Salomei 124 | X MDDK X

Grodzisko is situated among Jurassic rocks, close to Ojców. On a rocky promontory towering over the Prądnik Valley stands one of the most interesting 17th-century architectural complexes. The site’s defensive position was the decisive factor in choosing a location for a defensive settlement, which was built here around 1228 by the Prince of Silesia, Henry the Bearded (Henryk Brodaty).

It was soon destroyed during the strife for the Kraków Throne by Conrad of Mazovia (Konrad Mazowiecki). Around 1257, Prince Boleslaus the Modest (Bolesław Wstydliwy) bequeathed Grodzisko to the Poor Clares’ who came here from Zawichost. The Mother Superior of the Poor Clares was the Prince’s sister, Salomea, widow of Coloman, king of Halych-Volhynia.

On the ruins of the stronghold, a monastery and chapel of St Mary Magdalene were built. According to a legend, Salomea lived for eight years in a solitary hermitage standing by the monastery.

She died on 17th November 1268 in the odour of sanctity. Around 1320, the Poor Clares were moved to the Church of St Andrew in Kraków, and the abandoned monastery fell into ruin.

Grodzisko came back to life in the 17th century, during the beatification process of Duchess Salomea. In 1642, the Poor Clares founded the new chapel of the Assumption of the Blessed Virgin Mary in Grodzisko. Towards the end of the 1670s, following the initiative of Father Sebastian Piskorski, the entire complex known now as the Hermitage of Blessed Salomea was rebuilt.

The baroque compound consists of the church with the surrounding wall and sculptures, three grotto chapels, and a small building which represents Blessed Salomea’s hermitage. The interior of the small, baroque church is richly furnished. The composition of the main altar, made of contrasting stones and stucco, involves columns decreasing in size, which produces an effect of depth. Also the side altars are quite unusual, as they resemble cross-sections of small central shrines into whose interiors are integrated the figures of St Mary Magdalene and Blessed Salomea.

There is a small courtyard with a centrally standing obelisk behind the chancel of the church. It opens onto three grotto chapels; two of them are devoted to St Mary Magdalene and St John the Baptist, while the third portrays the Blessed Virgin’s empty tomb. Standing on the wall surrounding the church are the figures of St Kinga, Prince Boleslaus the Modest, St Jadwiga of Silesia and her husband Henry the Bearded, and King Coloman.

The compound belongs to the Diocese of Kielce and is home to a Youth Pastorship.

Grodzisko near Skała, Hermitage of Blessed Salomea X X MDDK | 125

Położony niezwykle malowniczo w śródgórskiej kotlinie Grywałd otacza od zachodu masyw Lubania, a od południa – pienińskie szczyty.

Na wyniosłym wzgórzu góruje ponad wsią, otoczony drzewami drewniany kościółek. Od drogi przez wieś prowadzi do niego ścieżka z kładką przez potok, wspinająca się łukiem na strome wzniesienie.

Parafia w Grywałdzie powstała już przed 1330 r., a obecny kościół zbudowano w XV lub na początku XVI w. Wzniesiono go z drewna, w konstrukcji zrębowej, i częściowo obito gontem. Bryła świątyni składa się z trzech części: najniższego prezbiterium, wyższej i szerszej nawy oraz wysokiej, dominującej nad całością wieży. Każda z części nakryta jest osobnym, gontowym dachem. Szeroko osadzona wieża, zwężająca się ku górze, zakończona nadwieszoną izbicą, nakryta jest hełmem namiotowym z iglicą i krzyżem. Obiegają ją z trzech stron oszalowane soboty, czyli zadaszone podcienia, służące niegdyś jako miejsce noclegu przybywającym z daleka na niedzielną, poranną mszę. Według tradycyjnego, powielanego przez wieki schematu, do kościoła prowadzą dwa wejścia: główne od zachodu i boczne, osłonięte dobudowaną w 1845 r. kruchtą,

126 | X MDDK X

od strony południowej. Wnętrze oświetlają trzy okna od strony południowej; po stronie północnej do prezbiterium przylega zakrystia.

We wnętrzu kościoła zwracają uwagę polichromie ścian oraz późnogotycki ołtarz główny.

W środkowym polu tryptyku namalowany został św. Marcin na białym koniu, w scenie ofiarowywania swego płaszcza ubogiemu, a na skrzydłach bocznych widnieją święci: Stanisław, Jerzy, Anna Samotrzeć i Barbara. Na odwrocie skrzydeł umieszczono wizerunki św. Doroty i św. Katarzyny. W zwieńczeniu ołtarza króluje Matka Boża w promienistej mandorli.

Najbardziej interesującym elementem wystroju kościoła są malowidła pokrywające strop i ściany oraz parapet chóru. W prezbiterium znajduje się kompozycja figuralna przedstawiająca Ukrzyżowanie, świętych Piotra i Pawła, czterech ewangelistów oraz świętych Augustyna i Jerzego. W nawie, na ścianie północnej, widnieje Męka Pańska, a na parapecie chóru – wizerunki świętych. Pozostałą przestrzeń wypełnia dekoracja z motywów okuciowych i kwiatowo-owocowych. Zachowana inskrypcja informuje, że malowidła zostały wykonane w 1618 r., a ich fundatorem był – co jest zjawiskiem wyjątkowym – kmieć i królewski wybraniec, Tomasz Latała.

GRYWAŁD, kościół parafialny pw. św. Marcina

The Parish Church of St Martin in Grywałd

Grywałd has the most picturesque location imaginable: it is set in a valley surrounded by the Lubań massif to the west, and the peaks of Pieniny to the south. Above the city, surrounded with trees, stands a wooden church. You can reach it via a path starting off the village main road, crossing the brook, and then climbing across the steep slope.

The Grywałd parish was established before 1330, and the church we see today was constructed in the 15th or early 16th century. It was built of wood, in a frame construction, and partly covered with shingle. The church is subdivided into three parts: the lowest, the chancel, the higher and wider nave, and a tall tower, dominating the whole. Each part is covered with a separate shingle roof. The tower, wide at the bottom and narrowing upwards, has a cupola with a spire and a cross. Three of its sides are surrounded with a covered outer gallery – the so-called soboty, which used to serve as a dormitory to those coming from afar for Sunday morning mass. According to the traditional scheme, repeated for centuries, the church has two entrances: the main entrance on the west and side entrance, sheltered with the porch added in 1845, on the south. The interior is il-

luminated via three windows on the south, and a sacristy adjoins the chancel from the north.

Inside, the polychromy on the walls and the late-Gothic main altar catch our eye. In the middle part of the triptych, St Martin on a white horse offers his coat to a beggar, and on side panels, St Stanislaus, St George, St Anne, and St Barbara are depicted, with St Dorothy and St Katherine on the reverse. Reigning above them is the crowned, radiant Madonna.

The paintings, which cover the ceiling, walls, and parapet of the choir gallery, are perhaps the most remarkable of all. In the chancel, we find a painted scene of the Crucifixion, Saints Peter and Paul, the four Evangelists, as well as St Augustine and St George. Depicted on the northern wall of the nave is the Passion, and on the choir’s parapet we see further representations of saints. The remaining space is filled with fruit and floral motifs. An inscription quotes the date of their creation: in 1618 according to the same inscription they were made, quite exceptionally by a peasant and favourite of the king, Tomasz Latała.

X X MDDK | 127

HEBDÓW, dawne opactwo norbertańskie

128 | X MDDK X

Od ponad ośmiu wieków w zakolu Wisły nieopodal Nowego Brzeska, wznosi się opactwo Norbertanów. Zakonników sprowadzili z czeskiej miejscowości Strahov, za zgodą księcia Bolesława Kędzierzawego, dwaj rycerze: Szczeżysław i Wrocisław. Norbertanie przybyli do Hebdowa w 1149 r. i założyli tutaj klasztor.

Początkowo był to zapewne drewniany kościółek, lecz w XIII w. została wzniesiona murowana świątynia. Opactwo uzyskało w ciągu kilku stuleci liczne beneficja w postaci okolicznych wsi, a także grunty, na których obecnie leży Nowe Brzesko. Jego lokacji dokonał hebdowski opat w 1279 r.

Rozbudowę niewielkiego, XIII-wiecznego kościoła i klasztoru rozpoczął w 2. poł. XVII w. opat Melchior Olszewski. Do prezbiterium od wschodu dobudowano kaplicę oratoryjną, korpus kościoła przebudowano na trójnawowy, zakończony dwiema wieżami oraz wzniesiono murowane budynki klasztoru. Prace we wnętrzu kościoła trwały jeszcze w XVIII w., kiedy to powstała późnobarokowa dekoracja malarska oratorium i ołtarz główny. W 1819 r. opactwo uległo kasacie. Po 1832 r. kościołem opiekowali się księża diecezjalni, a od 1949 r. pozostaje on we władaniu księży pijarów.

Najstarszą częścią kościoła pw. Wniebowzię-

cia Najświętszej Panny Marii jest prostokątne prezbiterium pochodzące z 2. poł. XIII w. Zamykająca je od wschodu kaplica oratoryjna jest zbudowana na planie kwadratu z trzema apsydami i nakryta kopułą z latarnią. Wnętrze kopuły pokrywa bogata dekoracja stiukowa oraz malarska autorstwa Andrzeja Radwańskiego, przedstawiająca osiem błogosławieństw, cztery kontynenty i muzykujące anioły. Polichromię tę przemalował w 1881 r. Franciszek Radwan, lecz odsłonięto ją w trakcie prac konserwatorskich w latach 1989-2000.

Barokowy ołtarz główny zdobiony jest lustrami oraz ciekawą techniką marmoryzacji malowanych na srebrze. W niszy nad ołtarzem znajduje się drewniana figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, pochodząca z ok. 1400 r., zasuwana barokowym obrazem Przemienienia Pańskiego. Czczony od wieków i słynący łaskami wizerunek jest skarbem hebdowskiej świątyni.

Przy arkadzie otwierającej się na ołtarz główny stoją złocone rzeźby św. Norberta – założyciela zakonu, i św. Augustyna, na którego regule opiera się życie norbertanów.

Pod kościołem znajduje się dawne oratorium zmarłych, używane w czasie ceremonii pogrzebowych i łącząca się z nim korytarzem krypta grobowa zakonników.

Former Norbertine Abbey in Hebdów

St Norbert’s (Premonstratensian) Abbey has stood at the bend in the Wisła river near Nowe Brzesko for over eight centuries. The monks were brought here in 1149 from the Bohemian Strahov by knights Szczeżysław and Wrocisław with the consent of Boleslaus (Bolesław) the Curly. The monks established their monastery here. Initially it was probably a small, wooden church, yet in the 13th century it was replaced by a solid one. In the course of a few centuries, the Abbey was endowed with surrounding villages and land, the present area of Nowe Brzesko. The town itself was chartered by the Abbot of Hebdów in 1279.

Remodelling of the modest 13th-century church and abbey was started in the latter half of the 17th century by Abbot Melchior Olszewski. An oratory chapel was built as an extension of the chancel in the east, the main corpus of the church was divided into the nave and two aisles, and two towers were added. The interior received a grand, late-Baroque appearance.

In 1819 the Norbertine abbey was liquidated.

Since 1832, the church was in the hands of the parish priests, and since 1949 the church serves the parish under the administration of the Piarists.

The oldest part of the church – devoted to the Assumption of Virgin Mary – is the rectangular chancel from the latter half of the 13th century.

The oratory chapel enclosing it in the east is square-shaped, with three apses and covered with a dome incorporating a lantern. The dome’s interior is covered with a rich stucco and paint decoration created by Andrzej Radwański, depicting the eight benedictions, four continents, and music-playing angels. Although the original mural was painted over in 1881 by Franciszek Radwan, it was uncovered during the restoration works of 1989-2000.

The Baroque main altar is decorated with mirrors and an interesting technique of ‘marbled’ stucco painted on silver. In the niche above the altar there is a Madonna with Child statue (ca 1400), behind the Baroque sliding-door painting of Transubstantiation of Christ. The figure revered for centuries and famed for the miracles professed is a true treasure of the church in Hebdów. Gilded statues of St Norbert and St Augustine, author of the rule followed by Premonstratensians, are standing by the arcade.

The oratory of the departed is situated under the church and used for the funerary ceremonies. It is connected by a corridor to the vault where the monks are buried.

X X MDDK | 129

IMBRAMOWICE, kościół parafialny pw. św. Benedykta 130 | X MDDK X

Imbramowice, miejscowość położona ok. dwadzieścia kilometrów na północ od Krakowa, kojarzą się przede wszystkim z klasztorem Norbertanek. Jednak oprócz kompleksu norbertańskiego znajduje się tutaj również interesujący kościół parafialny, noszący wezwanie św. Benedykta.

Kaplica pod tym wezwaniem istniała w Imbramowicach już przed 1228 r. Po fundacji klasztoru Norbertanek przez biskupa Iwona Odrowąża kościół pw. św. Benedykta wraz z wsią znalazł się w uposażeniu zakonu. Parafia wzmiankowana jest w 1326 r., a drewniany kościół wymienia Jan Długosz w Liber beneficiorum. W latach 30. XVIII w. wzniesiono nową, murowaną świątynię. Jej główną fundatorką była ksieni klasztoru Norbertanek, Zofia Grotówna, oraz archiprezbiter bazyliki Mariackiej w Krakowie, ks. Dominik Lochman.

Murowany kościół wzniesiono w latach 1732-1736, prawdopodobnie według projektu architekta Józefa Krause, który po śmierci Kacpra Bażanki kierował wznoszeniem budynków dla klasztoru. Kościół jest otoczony ogrodzeniem, w które włączone są barokowe, murowane budynki dzwonnicy kościelnej i kostnicy, kryte gontowymi dachami łamanymi. Prostokątne prezbiterium kościoła o skromnej dekoracji pilastrowo-ramowej zwrócone jest w stronę zachodnią. Od południa przylega do niego zakrystia, a od północy skarbczyk.

Do wnętrza świątyni prowadzą drzwi obramione kamiennym portalem, nad którym znajduje się tablica erekcyjna z datą – 1735. Wnętrze podzielone jest pilastrami, a nakrywa je sklepienie kolebkowe – na gurtach w prezbiterium, oraz takież, z lunetami, w nawie. Na ścianach prezbiterium widoczna jest późnobarokowa polichromia figuralna odsłonięta w trakcie ostatnich prac konserwatorskich (1993-2002).

Nad ołtarzem widnieje przedstawienie Trójcy Świętej, na ścianach bocznych ukazano Ostatnią Wieczerzę i Gody w Kanie Galilejskiej.

Ze scenami na bocznych ścianach prezbiterium łączą się malarsko dwa późnobarokowe portale z marmuru dębnickiego.

W późnobarokowym ołtarzu głównym (XVIII) znajduje się obraz ukazujący śmierć św. Benedykta, pędzla malarza krakowskiego Wojciecha Eliasza (1875). Ambona oraz dwa ołtarze boczne, również późnobarokowe, lecz przekształcone w późniejszym okresie, zwracają uwagę niespotykanym, czerwonym kolorem polichromii. Pochodzi ona z XIX w. i została przywrócona po ostatniej konserwacji. Do XVIII-wiecznego wyposażenia świątyni należy także chór, wsparty na dwóch filarach, i wbudowana w ścianę chrzcielnica.

The Parish Church in Imbramowice

Lying 20 kilometres north of Kraków, Imbramowice is usually associated with the Premonastratensian Convent. However, in addition to the Norbertine compound, there is another interesting object here, namely the Parish Church of St Benedict.

A chapel of the same denomination existed in Imbramowice even pre-1228. After the establishment of the Premonastratensian Convent by bishop Iwo Odrowąż, the church of St Benedict with the rest of the village fell into the Norbertine domain. The parish was mentioned in 1326, and its wooden church is quoted in Jan Długosz’s Liber beneficiorum. In the 1730s a new, brick church was constructed, co-founded by the abbess of the Nuns of St Norbert, Zofia Grotówna and the presbyter of St Mary’s Basilica in Kraków, Father Dominik Lochman.

The brick church was built 1732–1736, probably designed by architect Józef Krause, who took over the construction of the convent’s buildings after Bażanka’s death. The church is surrounded with a wall, into which a belfry and a mortuary were incorporated, both in Baroque style, and covered with shingled, mansard roofs. The rectangular chancel, facing west, features a modest, pilaster-frame deco-

ration. Adjoining the chancel to the south is the sacristy, and to the north, the treasury.

Over the stone doorway, a foundation plaque was placed bearing the date 1735. The interior is divided with pilasters, and covered with a barrel vault: with ribs in the chancel, and windows in the nave. Late-Baroque scenes, discovered during the latest conservation works (1993–2002), are painted on the walls of the chancel, with a representation of the Holy Trinity above the High Altar, and the Last Supper and the Wedding in Kana in Galilee on the side walls. The scenes on the side walls of the chancel are connected with the painting decoration of two late-Baroque, marble portals of Dębniki marble.

The canvas depicting St Benedict’s death, in the late-Baroque (18th-century) main altar, was painted by a Kraków artist, Wojciech Eliasz, in 1875. The pulpit and two side altars, initially also late Baroque but remodelled at a later date, are distinguished by their red polychromy. Dating back to the 19th century, the paint was restored during recent conservation works. Other elements in the 18thcentury interior include the choir gallery, supported on two pillars, and a baptismal font built into the wall.

X X MDDK | 131

IMBRAMOWICE, klasztor ss. Norbertanek

132 | X MDDK X

Założyciel zakonu norbertanów, żyjący na przełomie XI i XII w., św. Norbert, był bogatym, wykształconym człowiekiem i wiódł życie pełne uciech. Po nawróceniu założył w Premontre we Francji zakon z regułą św. Augustyna (1120).

Bracia zakonni mieli poświęcić się pracy apostolskiej, a siostry kontemplacji, pracy i umartwieniu. Początkowo zakony męskie i żeńskie umieszczano razem, aby się wzajemnie uzupełniały, jednak już na przełomie XII i XIII w. rozdzielono je.

Według Długosza, biskup Iwo Odrowąż założył i uposażył klasztor Norbertanek ok. 1223-1226 r. Wieś, w której go osadził, nosiła nazwę Dłubnia, dopiero od poł. XIV w. zwano ją Imbramowicami. Pierwotne murowano-drewniane zabudowania kościoła i klasztoru spłonęły podczas pożaru w 1710 r. Wówczas wzniesiono obecnie istniejące budowle. Dzieje klasztoru są niezwykle burzliwe: przez ponad siedemdziesiąt lat stał opuszczony, przetrwał kilka pożarów, rabunek biblioteki i wyposażenia oraz kasatę zakonu w 1866 r. Obecnie w Polsce istnieją tylko dwa żeńskie klasztory norbertańskie: na Zwierzyńcu w Krakowie i w Imbramowicach.

Wokół dziedzińca kościelnego znajdują się domy kapelana i księżowski, a także piętrowy spichlerz. Po stronie południowej kościoła mieści się klasztor z wirydarzem i ogród klauzurowy. Obecny kościół pw. świętych Piotra i Pawła powstał w latach 1711-1721, według planów znakomitego polskiego architekta, Kacpra Bażanki. Skromna, ale doskonała w proporcjach bryła kościoła z wieżą kryje w sobie niezwykle bogate wnętrze, również zaprojektowane przez Bażankę. Ściany podzielono w prezbiterium i nawie pilastrami, a w apsydzie półkolumnami, nad którymi znajdują się późnobarokowe posągi aniołów. Sklepienie kolebkowe pokrywa polichromia wykonana przez włoskiego malarza Wilhelma i jego córkę. W prezbiterium widoczny jest Chrystus z Matką Bożą i Duchem Świętym oraz medaliony z postaciami świętych, a w nawie tzw. program norbertański z Apoteozą św. Norberta i norbertanek.

W ołtarzu głównym, skomponowanym przestrzennie z dwiema kolumnami apsydy oraz z obrazem Dobrego Pasterza we wnęce wyciętej w murze, umieszczono otaczany szczególną czcią obraz Chrystusa Bolesnego. Interesujące są również dwa drewniane portale znajdujące się w prezbiterium, połączone w całość z pomnikami zasłużonych dla klasztoru biskupów: Iwona Odrowąża i Kazimierza Łubieńskiego.

Premonstratensian Convent in Imbramowice St Norbert, the founder of the Premonstratensian order, lived at the end of the 11th and beginning of the 12th centuries. He was a wealthy, educated man who lived a life of pleasure.

Upon his conversion, he founded a monastic order in the French Premontre, following the rule of St Augustine (1120). The monks were to devote themselves to apostolate, and the nuns to contemplation, work and penance. Originally nuns and monks were placed together, in order to complement each other, but they were separated around the turn of the 12th and 13th centuries.

According to the chronicler Jan Długosz, bishop Iwo Odrowąż founded and endowed the Premonstratensian convent between 1223 and 1226. The village in which it was located was then called Dłubnia, and the name Imbramowice appears only in the mid-14th century. The original part-timber part-brick buildings of the church and the convent burnt down in a fire in 1710, and it is then that the buildings we see today were constructed. The convent’s tempestuous past included 70 years of complete abandonment, several fires, robbery of the library, and the dissolution of the order in 1866.

At present there are only two female convents: one at Zwierzyniec in Kraków, and the other in Imbramowice.

Around the church’s courtyard we see the chaplain’s house and priests’ quarters, as well as a two-storey granary. South of the church is a cloister and a garden, the latter off-limits to the outer world. The present Church of St Peter and St Paul was erected in the years 1711– 1721 following the design of the renowned Polish architect Kacper Bażanka. The church, modest but perfectly proportioned church and with a tower, hides an elaborate interior, also designed by Bażanka. It is divided by pilasters in the chancel and nave, and by half-columns in the apse, with late Baroque statues of angels above. The barrel vault is covered with murals, the creation of Wilhelm of Italy and his daughter. In the chancel we find Christ with Our Lady and the Holy Spirit as well as medallions with saints, and in the nave the so-called ‘Norbertine program’ with the Apotheosis of St Norbert and Premonstratensian nuns.

Within the main altar, merging in with the two columns of the apse and a painting of the Good Shepherd in a niche carved inside the wall, the revered painting of the Lamenting Christ was placed. Also noteworthy are two wooden portals in the chancel, connected with the tombstones of two bishops: Iwo Odrowąż and Kazimierz Łubieński.

X X MDDK | 133

KALWARIA ZEBRZYDOWSKA, zespół pielgrzymkowy

134 | X MDDK X

Na południe od miasta, u szczytu góry Kalwarii położony jest barokowy kościół i klasztor Bernardynów. Kalwaryjski zespół pielgrzymkowy obejmuje także czterdzieści dwie kapliczki i kaplice dróg Męki Pańskiej i Matki Bożej, rozmieszczone na południe i wschód od klasztoru, wśród malowniczych pagórków i dolin. Założenie to jest charakterystyczną dla epoki kontrreformacji fundacją rodziny Zebrzydowskich.

Zainicjował ją ok. 1600 r. Mikołaj, wojewoda krakowski, a kontynuowali (aż do 1667 r.) Jan, miecznik koronny, i Michał, wojewoda krakowski. Dalszej rozbudowy zespołu dokonali Magdalena z Konopackich Czartoryska oraz o. Gaudenty Thynell, przełożony klasztoru w latach 1793-1833.

Kościół i klasztor zostały zbudowane przez włoskiego architekta Jana Marię Bernardoniego oraz architekta i złotnika flamandzkiego Pawła Baudartha. Ten ostatni jest także autorem większości kaplic przy dróżkach, ufundowanych przez Mikołaja Zebrzydowskiego. Świątynię poprzedza plac nazywany Rajskim.

Po obu jego stronach znajdują się XIX-wieczne, filarowe podcienia z dwudziestoma czterema konfesjonałami, a zamyka go żelazna balustrada z kamiennymi słupami i posągami.

Do kościoła pw. Matki Boskiej Anielskiej (Portiunculae) wiodą szerokie schody, zbudowane w latach 1927-1932.

Wejście do wnętrza prowadzi przez portal z kolumnami, umieszczony na osi dwuwieżowej fasady. Kościół zbudowano w dwóch etapach: zwrócone ku zachodowi prezbiterium powstało w latach 1603-1609, a szerszą i wyższą nawę ukończono w 1702 r. Polichromię na kolebkowym sklepieniu nawy i na ścianie tęczowej wykonał Włodzimierz Tetmajer. Nad tęczą i chórem muzycznym zachowały się fragmenty dekoracji stiukowej z 1781 r. W późnobarokowym, dwustronnym ołtarzu głównym znajduje się srebrny posąg Matki Boskiej Anielskiej, zakupiony w 1590 r. w Loreto, a od strony chóru można zobaczyć wczesnobarokowy krucyfiks.

Trzypiętrowe zabudowania klasztoru zgrupowane są wokół dwóch wirydarzy. Bliżej kościoła mieści się mniejszy i starszy wirydarz (1603-1609), na którym znajduje się studnia; przylega do niego większy, założony w latach 1654-1666.

Drogi Męki Pańskiej (Pojmania i Krzyżowa) zbudowano na wzór dróg jerozolimskich na początku XVII w. Drogi Matki Bożej (Pogrzebu i Tryumfu) założono w 1632 r. Co roku, przed Wielkanocą, na kalwaryjskich dróżkach odbywa się Misterium Męki Pańskiej.

South of Kalwaria Zebrzydowska town, atop the Calvary Mount, lies the Baroque Church and Monastery of Saint Bernard. The pilgrimage site encompasses also 42 chapels and Stations of the Way of the Cross and the Way of the of Virgin Mary, scattered to the south and east of the monastery, amongst rolling hills and picturesque valleys. Founded by the Zebrzydowski family, the whole site is emblematic of the counter-reformation age. The construction was initiated around 1600 by the Kraków Voivode Mikołaj, and continued (through 1667) by a royal cavalier named Jan, and the voivode Michał. The compound was further extended by Magdalena Czartoryska née Konopacki and Father Gaudenty Thynell, the monastery’s superior between 1793 and 1833.

The church and monastery were created by an Italian architect, Giovanni Maria Bernardoni and a Flemish goldsmith and architect Pauwel Baudarth. The latter designed the majority of the votive chapels, endowed by Mikołaj Zebrzydowski.

In front of the temple there is a plaza, called Paradise Square. On either side it is lined with a 19th-century colonnaded gallery, and enclosed with an iron balustrade incorporating stone pillars and statues. Ascending to the church of Saint Mary of the Angels (Portiunculae) is a wide stairway built between 1927 and 1932.

The entrance to the interior is through a colonnaded portico, placed in the centre of the two-hundred-year-old façade. The church was constructed in two stages: the presbytery, facing west, was built from 1603–1609, and the wider, higher nave was completed in 1702.

The colourful mural, which covers the vaults of the nave and the rood wall, is the work of Włodzimierz Tetmajer. Above the rainbow and the choir we can see surviving fragments of 1781 stucco decoration. Placed within the late Baroque, double-sided altarpiece is a silver statue of Saint Mary of the Angels, purchased in Loreto in 1590, and on the side of the choir, an early Baroque crucifix.

Three-storey high, monastic buildings are grouped around two cloisters: below the church, the smaller and older one (1603–1609) with a well, and adjoining it, the larger one, constructed 1654–1656.

The paths of Christ’s Passion (The Way of Condemnation, and the Stations of the Way of the Cross) were modelled upon those in Jerusalem, and constructed in the early 17th century. The paths of Virgin Mary (The Funerary Path and the Way of Triumph) were founded in 1632.

Every year, during the Holy Week leading up to Easter, a Passion play is performed on the Calvary paths.

Pilgrimage site of Kalwaria Zebrzydowska

X X MDDK | 135

Jezuici (Towarzystwo Jezusowe) to zakon męski założony w 1540 r. w Rzymie przez św. Ignacego Loyolę. Do Polski, najpierw do Braniewa, sprowadził ich w 1565 r. kardynał Stanisław Hozjusz.

W Krakowie jezuici objęli kościół św. Barbary przy Placu Mariackim (w 1583 r.), a na przełomie XVI i XVII w. rozpoczęli budowę świątyni pw. świętych Piotra i Pawła.

W 1868 r. jezuici zakupili parcelę w dzielnicy Wesoła, przy ul. Kopernika, i wybudowali na niej niewielką kaplicę oraz klasztor z nowicjatem.

Na początku XX w. postanowili wznieść nową świątynię. Zorganizowali więc w 1905 r. konkurs, do którego zaprosili czterech architektów: Teodora Talowskiego, Józefa Pokutyńskiego, Antoniego Wiwulskiego i wiedeńczyka Juliusza Meyredera. Do konkursu stanął również brat zakonny i rysownik Józef Krupierz. Zamawiających nie zadowolił jednak żaden projekt. Zwrócili się zatem o pomoc do Franciszka Mączyńskiego, który w latach 1907-1909 stworzył kolejne trzy wersje projektu. Po zaakceptowaniu ostatecznej wersji, w latach 1909-1912 wzniesiono kościół, którego modernistyczna bryła łączy w jednolitą całość motywy romańskie, gotyckie i barokowe. Jest on trójnawową bazyliką z krótkim prezbiterium, nad którą dominuje usytuowana z boku, sześćdziesięciometrowa wieża. Wnętrze podzielone zostało romańskimi arkadami i nakryte sklepieniem krzyżowym. Bogaty wystrój świątyni, a szczególnie polichromia, mozaiki i marmurowe kolumny nawiązują do sztuki bizantyjskiej i włoskiego romanizmu. Autorem polichromii, a także witraży (zniszczonych podczas II wojny światowej) jest Jan Bukowski, mozaiki zaprojektowali Piotr Stachiewicz i Leonard Stroynowski. Ołtarze są dziełem Karola Hukana, a rzeźby w tęczy wykonał Jan Raszka. Obecne witraże zostały zaprojektowane w 1945 r. przez Jana Skąpskiego.

Efektowność i malowniczość świątyni została podkreślona przez usytuowanie wejścia głównego z boku wieży, od strony ulicy Kopernika.

Zdobi je wspaniały, kamienny portal z monumentalną rzeźbą Chrystusa, autorstwa Xawerego Dunikowskiego. Wielu badaczy i znawców sztuki XX w. uznaje jezuicką świątynię za najwybitniejszy w Krakowie obiekt architektury sakralnej powstały na początku XX w.

W 1960 r. kościół pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa został podniesiony przez papieża Jana XXIII do godności bazyliki mniejszej.

KRAKÓW, bazylika jezuicka pw.

Najświętszego Serca Pana Jezusa 136 | X MDDK X

The Jesuits, officially known as the Society of Jesus, are a male religious order established in 1540 in Rome by St Ignatius of Loyola. They were brought to Poland, initially to Braniewo, in 1565 by Cardinal Stanisław Hozjusz. In Kraków, the Jesuits first acquired the church of St Barbara in Mariacki Square (1583), and at the turn of the 16th century commenced the construction of the Church of St Peter and St Paul.

In 1868 the Jesuit order purchased land in the Wesoła district, next to Kopernika Street, where they built a small chapel and a monastery with a noviciate section. At the beginning of the 20th century they decided to build a church, and in 1905 they arranged for a competition, to which they invited four architects: Teodor Talowski, Józef Pokutyński, Antoni Wiwulski and Julius Meyreder from Vienna. A Jesuit monk and artist Józef Krupierz also submitted a design.

However, the clients were not satisfied with the results. They turned to Franciszek Mączyński, who developed three consecutive versions of the concept plan between 1907 and 1909. When the final version was approved, the church was built between 1909 and 1912. In this modernist creation, Romanesque, Gothic, and Baroque motifs are seamlessly merged into one. A 60metre tower, situated at the side, dominates the whole. The Jesuit church is a three-aisle basilica with a short chancel. The interior was divided with Romanesque arcades and covered with a cross vault. Rich decorations, particularly the murals, mosaics, and marble columns, emulate Byzantine art and Italian Romanesque style. The author of the polychromy and stained glass windows (the latter destroyed during the war) was Jan Bukowski, while Piotr Stachiewicz and Leonard Stroynowski designed the mosaics. The altars are the creations of Karol Hukan, and the figures in the rood arch were sculpted

by Jan Raszka. The present stained-glass widows were designed in 1945 by Jan Skąpski.

The total effect was enhanced by placing the main entrance at the side of the tower, in Kopernika Street. Adorning the stone doorway is a magnificent statue of Christ, by Xawery Dunikowski. Many 20th-century art historians consider the church to be the finest work of Kraków’s early 20th-century religious architecture.

In 1960, Pope John XXII granted the Church of the Most Sacred Heart of Jesus the status of a basilica minor.

Jesuit Basilica Church of the Most Sacred Heart of Jesus in Kraków X X MDDK | 137

KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku

138 | X MDDK X

Według legendy, kościół na Piasku został ufundowany przez Władysława Hermana w 1087 r., jako wotum za cudowne uzdrowienie. W rzeczywistości świątynię założyła ok. 1390 r. królewska para: Jadwiga i Władysław Jagiełło.

Jeszcze w czasie budowy, w 1397 r., kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny oddano zakonowi karmelitów, sprowadzonemu wówczas z Czech do Krakowa. Budowa gotyckiej świątyni została ukończona na przełomie XV i XVI w. W 1587 r. pożar spustoszył karmelitańskie zabudowania, jednak już ok. 1600 r. zakończono ich odbudowę. W czasie potopu szwedzkiego kościół i budynki klasztorne zostały zburzone.

Obecny kształt kościoła pochodzi z czasów jego odbudowy po najeździe szwedzkim (1656-1679). Wykorzystano w niej pozostałości gotyckich murów – powtórzono obrys prezbiterium i korpusu dawnego kościoła. Fasada świątyni, szeroka i bezwieżowa, naśladuje układ krakowskiego kościoła świętych Piotra i Pawła.

Dzisiejsza karmelitańska świątynia jest budowlą barokową, o układzie bazylikowym z wydłużonym prezbiterium i szeroką nawą główną oraz nawami bocznymi w formie głębokich kaplic. Wnętrze nakrywają sklepienia kolebkowe i krzyżowe. Najciekawszymi obiektami świątyni są ołtarz główny i stalle w prezbiterium.

Ołtarz jest dziełem snycerza Jerzego Hankisa (1698-1699) i przedstawia scenę Nawiedzenia św. Elżbiety przez Matkę Bożą. Również stalle z malowanymi przez Antoniego Konikowicza scenami z życia proroków Eliasza i Elizeusza przypisywane są warsztatowi Hankisa.

Przylegająca do nawy od strony południowej kaplica Matki Bożej Piaskowej została wzniesiona dla ochrony obrazu Marii z Dzieciątkiem, namalowanego na ścianie zewnętrznej kościoła ok. 1500 r. Kaplica pochodzi z lat 1637-1641, a jej kopułę i sklepienie pokrywa polichromia autorstwa Franciszka Piotra Molitora (1756).

Obok znajduje się kaplica Matki Bożej Szkaplerznej, którą opiekuje się istniejące od XVI w.

Bractwo Szkaplerza.

Od strony północnej kościoła znajdują się zabudowania klasztoru. Sklepienia dolnych krużganków zostały w latach 60. XVIII w. pokryte malowidłami iluzjonistycznymi przedstawiającymi historię kościoła i obrazu Matki Bożej Piaskowej, począwszy od cudu Władysława Hermana. Malowidła przypisywane są malarzowi Michałowi Popławskiemu.

According to legend, the church at Piasek was founded by Ladislaus (Władysław) Herman in 1087 as a votive offering for his miraculous recovery. In fact, it was erected around the year 1390 by the royal couple: Jadwiga and Ladislaus (Władysław) Jagiełło. Still under construction, in 1397 the church of the Annunciation of the Holy Virgin was presented to the Carmelite order which came to Kraków from Bohemia. The construction of the Gothic temple was completed at the turn of the 15th and 16th centuries. In 1587, it was badly damaged by fire, but it was reconstructed around 1600. During the ‘deluge’ of the Swedish army, the church and monastic buildings were torn down.

The present body of the church dates back to the reconstruction after the Swedish raids (1656–1679). Remains of Gothic walls were incorporated into the new structure, and outlines of the chancel and the main corpus of the church were maintained. The wide, tower-less façade follows the pattern of Kraków’s Church of St Peter and St Paul. Today’s Carmelite temple is a Baroque building, shaped like a basilica with an elongated chancel, a wide nave, and side aisles in the form of deep chapels. It is covered with barrel and cross vaults. The main altar and stalls in the chancel deserve a closer look.

The altarpiece, depicting Virgin Mary appearing to St Elisabeth, was carved by Jerzy Hankis in 1698-99. The stalls, featuring scenes from the lives of the prophets Elias and Eliseus painted

by Antoni Konikowicz, are also attributed to the Hankis workshop.

The Chapel of St Mary of Piasek, adjoining the nave to the south, was erected to protect the image of Madonna with Child, originally painted on the outer wall of the church c. 1500. The chapel dates back to 1637-41, and the interior of its dome is covered with polychromy made

by Francis Peter Molitor (1756). Next to it is the chapel of the Virgin Mary of the Miraculous Medal, under the care of the Fraternity of the Miraculous Medal since the 16th century.

A monastic compound is located to the north of the church. In the 1760s, the lower cloister was covered with illusionist paintings depicting the history of the church and its image of Madonna, starting from Władysław Herman’s miracle. The paintings are attributed to Michał Popławski.

The Church and Monastery of Calced Carmelites at Piasek in Kraków

X X MDDK | 139

Cystersów do podkrakowskiej Mogiły sprowadził biskup krakowski Iwo Odrowąż ok. 1225 r.

Wkrótce potem rozpoczęli oni budowę kościoła pw. św. Wacława. Wzniesiona w 2. i 3. ćwierci XIII w. ceglana bazylika o formach wczesnogotyckich została częściowo przekształcona na początku XVI w. oraz w okresie baroku. Najważniejszą zmianą była budowa fasady w latach 1779-1780 przez Franciszka Mosera z Opawy. Świątynia cysterska jest wzniesiona z cegły, kamienne są szczegóły architektoniczne oraz elementy dekoracyjne. Jest ona trójnawową bazyliką z transeptem i zamkniętym prosto prezbiterium oraz dwiema parami bliźnich kaplic po obu jego stronach. Kościół nakrywają w większości gotyckie sklepienia krzyżowo-żebrowe. Na zewnątrz średniowieczny wygląd zachowało ceglane prezbiterium. Korpus świątyni otynkowano w czasie, kiedy wzniesiono barokową fasadę, rozczłonkowaną pilastrami i zamkniętą falistym szczytem.

Wewnątrz kościoła, na ścianach prezbiterium, transeptu i południowej kaplicy bliźniej można podziwiać renesansową polichromię wykonaną w 2. ćwierci XVI w. przez Stanisława Samostrzelnika, zakonnika tutejszego klasztoru. W ołtarzu głównym znajduje się późnogo-

140 | X MDDK X

tycki poliptyk (1514) z posągiem Matki Bożej z Dzieciątkiem oraz malowanymi i rzeźbionymi skrzydłami ze scenami z życia i Męki Chrystusa, a także z postaciami świętych. Średniowieczny, rozbudowany w XVI w. i przebudowany gruntownie w XVIII w. budynek klasztorny znajduje się po stronie południowej kościoła. Piętrowe skrzydła klasztoru otaczają czworoboczny wirydarz. Piękne, XIV-wieczne krużganki zdobią polichromie namalowane w 1538 r. przez Stanisława Samostrzelnika: jest tutaj wspaniałe i monumentalne Ukrzyżowanie oraz dekoracja arabeskowa.

Nieopodal klasztoru znajduje się parafialny kościółek pw. św. Bartłomieja. Zbudowany w 2. poł.

XV w., odnowiony w 1587 r. i przebudowany ok. poł. XVIII w., należy do najstarszych zachowanych zabytków polskiej architektury drewnianej. Kościół o nawie i prezbiterium tej samej szerokości nakrywa wysoki, gontowy dach.

Do nawy przybudowane są z obu stron po dwie kaplice i kruchty oraz dwie niższe nawy boczne, otwarte na nawę główną ostrołukowymi arkadami. Większość wystroju świątyni (polichromie z portretami papieży, biskupów i świętych, ołtarz główny i część bocznych) pochodzi z 2. poł. XVIII w.

KRAKÓW – MOGIŁA, opactwo oo. Cystersów i kościół św. Bartłomieja

The bishop of Kraków, Iwo Odrowąż, brought Cistercian monks to Kraków around the year 1225. Soon afterwards, the construction of St Wenceslas church began. Erected in the second and third quarters of the 13th century, the brick, early-Gothic basilica was partly remodelled at the beginning of the 16th century and then in the Baroque era. The most important change was the new façade built 1779-80 by Francis Moser of Opava.

The Cistercian church is made of brick, with some stone architectural and decorative details.

It is a three-aisle basilica with a transept and a straight chancel with two twin chapels on either side. The church is covered in the most part with Gothic cross-rib vaults. Outside, the brick chancel retained its original mediaeval appearance.

The main corpus was covered with plaster at the time of the construction of the Baroque façade, the latter with pilasters and a wavy top.

Inside the church, on the walls of the chancel, transept, and southern chapel, Renaissance murals can be admired, painted in the second quarter of the 16th century by Stanisław Samostrzelnik, a Cistercian friar of Mogiła. The main altarpiece is a late Gothic polyptych (1514) with a statue of the Madonna and Child, the side panels painted and carved with scenes of Christ’s life and death, and figures of saints.

South of the church is the medieval abbey building, extended in the 16th century and thoroughly remodelled in the 18th century. Two storeys high, the wings surround a rectangular garden.

The beautiful 14th-century cloister is decorated

with 1538 polychromy by Stanisław Samostrzelnik, including a magnificent, monumental Crucifixion, and arabesque motifs.

Right next to the abbey stands the parish church of St Bartholomew. Built in the second half of the 15th century, renovated in 1587, and remodelled around mid-18th century, it features some of the oldest surviving examples of wooden architecture in Poland. The nave and the chancel are of equal width and are covered with a tall shingle roof. Adjoining the nave on each side are two chapels and porches, opening to the main nave through lancet arcades. Most of the interior (including polychrome portraits of popes, bishops, and saints, the main altar and some side altars) dates back to the second half of the 18th century.

Kraków – Mogiła, Cistercian Abbey and Church of St Bartholomew

X X MDDK | 141

Kościół na Skałce jest drugim – obok Wawelu – miejscem spoczynku słynnych Polaków. W podziemiach kościoła pochowani zostali m.in. Jan Długosz, Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, Czesław Miłosz. W 1079 r. w wyniku sporu z królem Bolesławem Śmiałym zginął na Skałce śmiercią męczeńską biskup krakowski, św. Stanisław ze Szczepanowa.

Paulinów sprowadził do Krakowa z Jasnej Góry w 1472 r. kanonik krakowski ks. Jan Długosz.

Na Skałce istniał wówczas gotycki kościół, który przetrwał do 1733 r., kiedy znajdującą się w złym stanie świątynię rozebrano. Budowę nowego kościoła rozpoczęto na podstawie planów Antoniego Gerharda Müntzera, a dokończono pod kierunkiem architekta Antoniego Solariego, który częściowo zmienił pierwotny projekt.

Konsekracji kościoła dokonano w 1651 r.

W sylwecie kościoła dominują dwie wieże nakryte barokowymi hełmami. Flankują one pięknie zakomponowaną fasadę świątyni, z centralnie umieszczonym wejściem, do którego wiodą dwubiegowe schody. Skałeczny kościół jest trójnawową bazyliką, zbudowaną na planie prostokąta i przekrytą sklepieniem kolebkowym z lunetami. Nawa główna jest tej samej szerokości co prezbiterium, przy którym od południa mieści się dawny skarbiec (obecnie muzeum) i biblioteka, a od północy – zakrystia i oratorium zakonne.

W ołtarzu głównym, ozdobionym rzeźbami aniołów oraz stiukową glorią, znajduje się przedstawienie św. Michała Archanioła strącającego Lucyfera, pędzla Tadeusza Kuntze. Autorami bogatej dekoracji stiukowej oraz rzeźb są Wojciech Rojowski oraz Jan Jerzy Lehnert z Opawy. Rojowski wykonał także barokoworokokową ambonę. Naśladująca barokowe malowidła polichromia wnętrza pochodzi z końca XIX w., kiedy staraniem ówczesnego przeora o.

Ambrożego Federowicza przeprowadzono remont świątyni. Z tego czasu pochodzą również neobarokowe stalle projektu Karola Knausa, zdobione scenami z historii obrony Jasnej Góry przed Szwedami.

Budynek klasztoru nawiązujący formą do włoskiego typu renesansowych zamków zbudowano w latach 1636-1723; najwyższe piętro dobudowano w 1937 r. Wejście do klasztoru prowadzi przez portal, który zdobi herb zakonu paulinów: kruk z bochenkiem chleba, dwa lwy i palma. Na dziedzińcu przed kościołem warto zwrócić uwagę na niedawno odnowioną sadzawkę św. Stanisława z XVII-wiecznym kamiennym ogrodzeniem.

Kraków, klasztor Paulinów z kościołem św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa 142 | X MDDK X

Kraków, Pauline Monastery with the Church of St Michael the Archangel and St Stanislaus the Bishop

The Church at Skałka (‘on the Rock’) is a famous Kraków necropolis, second only to Wawel. The vaults under the church contain the tombs of Jan Długosz, Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański, and Czesław Miłosz. In 1079, following a controversy with King Boleslaus the Bold (Bolesław Śmiały) the Bishop of Kraków, St Stanislaus of Szczepanów died a martyr’s death at Skałka.

The Paulines were brought in 1472 to Kraków from Częstochowa’s Jasna Góra by a Kraków Canon, Reverend Jan Długosz. Already standing ‘on the Rock’ at that time was a Gothic church that lasted until 1733, when it was dismantled due to its poor technical state. The construction of the new church began according to the design of Antoni Gerhard Müntzer, and was completed under the supervision of the architect Antoni Solari, who partially changed the original design. The new church was consecrated in 1651.

The silhouette of the church is dominated by two towers covered with lush Baroque spires. They flank the beautifully composed western front of the church, with its centrally-situated entrance approached by two flights of stairs. The church ‘na Skałce’ is a basilica with three aisles, designed on a rectangular plan and covered with barrel vaulting featuring small windows. The nave is the same width as the chancel, adjacent

to which are the museum, in the former treasury, and the library (to the south) as well as the vestry and monks’ oratory (to the north).

Decorated with sculpted angels and stucco work, the high altar contains the painting of St Michael the Archangel casting Lucifer out of heaven by Tadeusz Kuntze. The rich stucco decoration is the work of Wojciech Rojowski and Johann Georg Lehnert of Opava. Rojowski was also responsible for the baroque-rococo pulpit. The murals imitating baroque polychrome paintings date back to the late 19th century, when the contemporary Prior Ambroży Federowicz ordered a remodelling of the church. Introduced at the same time were the neo-baroque stalls designed by Karol Knaus and decorated with scenes from the defence of Jasna Góra during the Swedish siege.

The shape of the monastery building is a reference to the Italian-type Renaissance ‘castelli’, and was built in the years 1636–1723, with the top floor added in 1937. The monastery is entered through a portal decorated with the Paulines’ emblem: a crow, holding a loaf of bread, perched atop a palm tree flanked by two lions. Worth a careful look in the yard in front of the church is the recently renovated pond of St Stanislaus surrounded by a 17th-century stone enclosure.

X X MDDK | 143

KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Pijarów

144 | X MDDK X

Pijarzy zostali sprowadzeni do Polski przez króla Władysława IV w 1642 r., a dzięki zezwoleniu Jana Kazimierza dwanaście lat później osiedlili się na krakowskim Kazimierzu. W obrębie krakowskich murów miejskich znajdowało się wiele zakonów, wobec czego zakonnicy mieli duże trudności z uzyskaniem pozwolenia na przeniesienie się z Kazimierza do Krakowa. Jednak dzięki poparciu króla oraz księcia Aleksandra Lubomirskiego w 1679 r. zamieszkali przy ul. św. Jana, w kamienicy zwanej Słowikowską.

Obok niej stała zrujnowana kamienica i browar z obszernym placem, które nabył i podarował pijarom Hieronim Lubomirski. Na miejscu tej kamienicy, zwanej Pod Bażanty, oraz browaru zakonnicy wznieśli najpierw dolny kościół, konsekrowany w 1721 r., a potem górny. Uroczyste poświęcenie nastąpiło w 1728 r.

Autorem projektu kościoła był pochodzący z Podlasia architekt Kacper Bażanka, wykształcony w rzymskiej Akademii św. Łukasza. Według jego planów powstała trójnawowa bazylika z kaplicami i emporami w nawach bocznych.

Wspaniałym dopełnieniem architektury kościoła jest rzeźbiarska i malarska dekoracja wnętrza, wykonana przez artystów z Moraw: Franciszka Ecksteina i Chrystiana Bolę. Wykorzystując zasady perspektywy geometrycznej, sprawili, iż malowana architektura na ścianach kościoła wywołuje złudzenie rzeczywiście istniejącej, a iluzjonistyczne malowidło na sklepieniu daje wrażenie otwartego nieba. Do późnobarokowego wystroju należą też ołtarze ze sztucznego marmuru i stiuku wykonane przez Jakuba Hoffmana oraz obrazy Szymona Czechowicza.

Przez trzydzieści lat kościół miał jedynie skromną, ceglaną fasadę. Obecną wzniósł Franciszek Placidi w latach 1759-1761. Rozwinął on pomysł Bażanki, by kościół był efektownym zamknięciem ulicy św. Jana. Trójkondygnacyjną fasadę podzieloną pilastrami i skromnie dekorowaną motywem kampanuli (pionowo ułożonych, uproszczonych dzwonków) wieńczy otwarta arkada z zawieszonym w niej dzwonem.

Zakon Kleryków Regularnych Ubogich Matki Bożej Szkół Pobożnych zwanych pijarami, założony przez św. Józefa Kalasantego w 1597 r. w Rzymie, prowadził szkoły średnie zwane kolegiami. Założone w 1663 r. krakowskie kolegium mieściło się w przyległych do kościoła budynkach. Starszy, znajdujący się od strony ul.

Sławkowskiej, do dzisiaj służy pijarom, a nowszy, wzniesiony przez Franciszka Placidiego, należy do Muzeum Książąt Czartoryskich.

Piarist Church and Monastery in Kraków The Piarist order was brought to Poland by King Władysław (Ladislaus) IV in 1642, and twelve years later the monks settled in Kraków’s Kazimierz by permission of King Jan Kazimierz (John Casimir). Within the city walls of Kraków there were already numerous religious orders present, so it was difficult for the monks to obtain permission to move from Kazimierz to Kraków. However, thanks to the patronage of the king and of Prince Aleksander Lubomirski, in 1679 they settled at św. Jana Street, in the Słowikowska tenement house. Right next to the building stood another, derelict house and a brewery with a large court, which Hieronim Lubomirski purchased and donated to the Piarist monks. In lieu of the house, called Pod Bażanty, and the brewery, the monks first built the lower church, consecrated in 1721, and then constructed the upper one. The opening ceremony took place in 1728.

The church was designed by architect Kacper Bażanka of Podlasie, educated at St Luke’s Academy in Rome. He planned a three-aisle basilica church, with chapels in side aisles and a gallery above them. The interior is made complete by the magnificent sculpted and painted decorations of the Moravian artists Francis Eckstein and Christian Bola. With their masterful use of perspective and geometry, the painted architecture deceives the eye and appears quite real, while the illusionist panel in the vault seems like an open sky. Late-Baroque furnishings feature faux-marble and stucco altars created by Jacob Hoffman and canvasses

by Szymon Czechowicz.

For 30 years, the church only had a modest brick façade. The one we see today was designed from 1759 to 1761 by Francesco Placidi.

Placidi followed through Bażanka’s concept for the church to provide a majestic closure to the św. Jana Street. Its three-storey façade is divided with pilasters, modestly decorated with a vertically placed, simplified motif of bells, and crowned with a suspended arcade with the church bell inside.

The Order of Poor Clerks Regular of the Mother of God of the Pious Schools (or in short Piarists) was established in 1597 in Rome by St Joseph Calasanz. Initially, the monks ran secondary schools for children, later known as colleges. Established in 1663, the Piarist College initially consisted of the two buildings adjacent to the church. The older building, on the side of Sławkowska street, serves the Piarists to this day, while the newer one, closer to St Florian’s gate, belongs to the Princes Czartoryski Museum.

X X MDDK | 145

Kraków, kościół pw.

Salwatora i gontyna św.

Małgorzaty

146 | X MDDK X

W zachodniej części Krakowa, pomiędzy Starym Miastem a Bielanami, rozciąga się dzielnica Zwierzyniec. Tereny te, leżące na lewym brzegu Wisły, przez ponad siedem stuleci należały do zakonu norbertanek. Znajdowały się tutaj pola i folwarki będące źródłem utrzymania klasztoru. W pobliżu konwentu norbertanek położone jest niewielkie wzniesienie nazywane wzgórzem bł. Bronisławy. Na jego wschodnim stoku wznosi się murowany kościół pw. Salwatora oraz drewniana kaplica.

Pierwszy kościół na miejscu obecnej świątyni, nazywanej w tradycji zwierzynieckiej Najświętszego Salwatora, powstał w 1. poł. XII w. Na tym samym miejscu już w 2. poł. XII w. rozpoczęto budowę kolejnego kościoła, lecz jej nie dokończono. Pod koniec XII lub na początku XIII stulecia wzniesiono kamienną świątynię romańską, która w znacznej części zachowała się do czasów obecnych.

Kościół ten pełnił funkcję parafialnego, a później został przyłączony do klasztoru Norbertanek.

Zniszczony ok. 1587 r., był odbudowywany od 1605 r.; prace ukończono dzięki staraniom norbertanek w latach 1620-1622. Wzniesiono wówczas wieżę oraz zbudowano kryptę. W czasie najazdu szwedzkiego (1657) kościół został spalony, później odnowiony i ponownie konsekrowany w 1680 r.

Świątynia jest kamienno-ceglaną, niewielką budowlą, jednonawową, z wieżą od strony zachodniej. Obecna postać kościoła pochodzi głównie z przebudowy z początku XVII w., z włączeniem w nią murów wcześniejszej, romańskiej świątyni. Te najstarsze części są widoczne od strony wschodniej, jako nietynkowany mur. Wnętrze nakrywają sklepienia krzyżowe i kolebkowe, a w ścianach bocznych prezbiterium znajdują się, częściowo rekonstruowane, biforia (bliźniacze okienka). Wyposażenie wnętrza stanowi barokowy ołtarz z końca XVII w., murowana ambona (1605) oraz współczesny ołtarz nawiązujący formą do stylu romańskiego.

Położona niedaleko kościoła drewniana kaplica nosząca wezwanie św. Małgorzaty i św.

Judyty została zbudowana w 1690 r. Powstała ona na miejscu dwóch wcześniejszych kaplic, które spłonęły. Znajduje się na terenie dawnego cmentarza i przypuszczalnie od początku swego istnienia służyła jako kaplica cmentarna. Zbudowana na planie ośmioboku, w konstrukcji zrębowej, nakryta jest ośmioboczną pseudokopułą z latarnią. Wewnątrz mieści się XVII-wieczny ołtarz przeniesiony tutaj z kościoła Salwatora, a także dwa ołtarze pochodzące z kościoła św. Wojciecha.

Kraków, Church of the Saviour and the Chapel of St Margaret

The District of Zwierzyniec stretches across the western part of Kraków, between the city centre and Bielany. For seven centuries, all this land lying on the left bank of the Vistula belonged to Premonstratensian nuns. The local fields and farms provided the monastery with a means of sustenance. Situated by the Premonstratensian convent is the low though quite steep Hill of Blessed Bronisława with the stone Church of the Saviour and a large wooden chapel on its eastern slopes.

The first church to stand on the site of the present building, traditionally referred to as the Church of the Saviour, was built in the first half of the 12th century. In the latter half of the same century, on the same site, the construction of another church had already been started but was never finished.

Towards the end of the 12th century or early in the 13th, a stone Romanesque shrine was raised here, most of which is preserved to this day.

The Church of the Saviour played the role of parish church, and was later affiliated to the Premonstratensian monastery. Destroyed around 1587, it was rebuilt from 1605 to 1620 –1622 when the task was completed thanks to the efforts of the Premonstratensians. At that time the tower and the crypt were added. Dur-

ing the Swedish Deluge (1657) the church was burned, and was later restored and reconsecrated in 1680.

The church is a small single-aisle structure of stone and brick, with a tower in the west. It owes its present form mostly to the early 17thcentury remodelling, which made use of the earlier, Romanesque walls. The most ancient parts – the unplastered wall – can be seen in the eastern part of the church. The interior is covered with barrel and groin vaulting and the twin windows in the side walls of the chancel are partially reconstructed. The furnishings consist of the baroque, late-17th-century altar, a stone pulpit from 1605, and a contemporary altar whose form makes reference to Romanesque style.

Situated near the church, the wooden Chapel of St Margaret and St Judith was built in 1690.

It replaced two earlier chapels that burnt down and is situated within a very old cemetery. It probably served originally as a cemetery chapel. Its octagonal body is covered by an octagonal pseudo-dome with a lantern. Its 17th-century altar was transferred from the Church of the Saviour, and the two other altars from the Church of St Adalbert.

X X MDDK | 147

KWIATOŃ, cerkiew pw. św. Praksewy

148 | X MDDK X

Niewielka wioska Kwiatoń, której pierwotna nazwa brzmiała Kwiatków, jest położona przy głównej drodze pomiędzy Uściem Gorlickim a Wysową, w dolinie rzeki Zdyni. Wieś powstała w XIV w., początkowo była lokowana na prawie magdeburskim, a potem przeniesiona na prawo wołoskie. Należała do rodu Gładyszów z Szymbarku. W XVII w. wzniesiono we wsi cerkiew pw. św. Praksewy, a kiedy w 1932 r. większość mieszkańców zmieniła wyznanie na prawosławne, wzniosła dla siebie drugą cerkiew, na granicy z Uściem Gorlickim. Po wojnie, w ramach akcji „Wisła”, Łemków wysiedlono; część z nich powróciła.

Patronką cerkwi w Kwiatoniu jest niezwykle popularna w Kościele wschodnim święta Praksewa. Cerkiew otoczona niewysokim, drewnianym ogrodzeniem z bramkami została wzniesiona w 2. poł. XVII w. Wieżę od strony zachodniej dobudowano w 1743 r. W bryle świątyni wyodrębnione są trzy części: najniższe prezbiterium, wyższa nawa oraz smukła wieża.

Drewniana świątynia zbudowana w konstrukcji zrębowej, jak również wieża o konstrukcji słupowej, mieszcząca w przyziemiu babiniec, obite są gontem. Jedynie wieża w części izbicy oraz ścianki rozdzielające daszki zostały pokryte pionowo ułożonymi deskami. Każda z części cerkwi jest nakryta osobnym, uskokowym, gontowym dachem, a wieżę zwieńczoną pozorną izbicą nakrywa baniasty hełm. Ścianki rozdzielające uskokowe daszki nad nawą i prezbiterium zdobi fryz arkadkowy, wycięty w listwach nabitych na deski szalowania.

Bogate wyposażenie cerkwi pochodzi z XVII-XX w. i jest utrzymane w stylistyce późnego baroku. Jest to szczególnie widoczne w pokrywającej wnętrze polichromii, naśladującej dekorację architektoniczną. We wnętrzu świątyni współistnieją elementy obrządku wschodniego i zachodniego. Prezbiterium od nawy oddziela ikonostas, ale przy ścianach znajdują się ołtarze boczne. Ikonostas wypełniają ikony starsze, tradycyjnie malowane, oraz późniejsze, w których widoczne są wpływy łacińskie.

Na osi ikonostasu znajdują się ażurowe carskie wrota, przeznaczone tylko dla kapłana i dekorowane medalionami z wizerunkami ewangelistów. Po bokach mieszczą się węższe wrota diakońskie.

Od 1947 r. cerkiew użytkowana była przez kościół rzymskokatolicki, a obecnie jest świątynią ekumeniczną. Służy lokalnej wspólnocie prawosławnej i jest kościołem pomocniczym parafii rzymskokatolickiej w Uściu Gorlickim.

St Paraskeva Orthodox Church in Kwiatoń The tiny village of Kwiatoń, originally Kwiatków, lies on the main road between Uście Gorlickie and Wysowa, in the valley of river Zdyna. It was established in the 14th century, initially chartered on the power of the Law of Magdeburg, and then transferred to Wallachian law. The village, owned by the Gładysz family of Szymbark, had a Church of St Paraskeva built in the 17th century. When, in 1932, the majority of the villagers converted to Orthodoxy, they had another church built close to Uście Gorlickie. After the war, the Lemkos were exiled as a part of the socalled ‘Operation Wisła’; only recently did some of them return.

The patron saint of the Orthodox Church in Kwiatoń is St Paraskeva, highly popular in this denomination. The church building is surrounded with a low, wooden fence with wickets. It was built in the second half of the 17th century, and the western tower was added in 1743. The church is subdivided into three parts: the lowest sanctuary, higher nave, and a slender tower. The main body of the wooden church has a frame construction, and a tower with a ladies gallery on the ground floor, a timber post structure. The whole is covered with shingle; only the chamber section of the tower and partition walls in the roof feature vertically placed wooden planks. Each part has a separate shingle roof, and the tower ends with a mock-chamber and a bulbous cupola at the top. The partitions between roof sections over the nave and the sanctuary are decorated with a frieze of arcades, carved in the skirts, which are nailed to the wooden planks.

In the impressive interior, accumulated over the centuries – from the 17th to the 20th – late Baroque style prevails. This is particularly perceptible in the polychromy, which simulates architectural detail. Elements of Eastern and Western confessions coexist and merge here. On one hand, the sanctuary is separated from the nave with an iconostas, and on the other hand, there are side altars by the walls. The iconostas is filled with both older, traditionally painted icons, and newer ones, revealing the influence of Latin tradition. At the axis of the iconostas, the Holy (or Royal) Doors are located, used only by the minister, adorned with the medallionshaped icons of the Four Evangelists. Narrower Deacon’s Doors are placed on either side.

Since 1947 the church has been used as a Roman Catholic church, and today it is an ecumenical church. It serves the Orthodox community, but is also associated with the Roman Catholic parish in Uście Gorlickie.

X X MDDK | 149

Lachowice, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła Lachowice położone są na pograniczu Beskidu Żywieckiego i Beskidu Małego, na zachód od Suchej Beskidzkiej. Jest to duża wieś, której zabudowania rozciągają się wzdłuż doliny potoku Lachówka oraz przebiegającej tędy linii kolejowej.

Historia Lachowic sięga XIII w., kiedy przybyli tu pierwsi osadnicy, jednak dopiero w XVII w. wieś została oficjalnie założona przez Piotra Komorowskiego, właściciela Suchej Beskidzkiej. Lachowice wchodziły w skład Państwa Suskiego (1608-1848) i należały do parafii w Suchej.

Wprawdzie samodzielną parafią stały się Lachowice w 1841 r., ale kościół zbudowano tutaj już w 1789 r. Powstał on na miejscu rozebranej kaplicy cmentarnej, stąd przy kościele znajduje się cmentarz. Otoczona wysokimi, starymi drzewami świątynia usytuowana jest w środku wsi, na niewielkim wzniesieniu. Kościół otacza drewniane ogrodzenie z belek, z trzema bramkami i daszkami gontowymi.

150 | X MDDK X

Nosząca wezwanie świętych Piotra i Pawła świątynia jest budowlą drewnianą, o konstrukcji zrębowej, nakrytą wysokim, niezwykle malowniczym dachem gontowym. Kościół jest orientowany, czyli zwrócony prezbiterium w stronę wschodnią. Prezbiterium jest węższe od nawy głównej i zamknięte wielobocznie; od północy przylega do niego zakrystia. Wysoka wieża o pochyłych ścianach obitych deskami znajduje się po zachodniej stronie kościoła. Zakończona jest nadwieszoną izbicą i zwieńczona hełmem baniastym.

Kościół jest otoczony sobotami, w znacznej części otwartymi, z trzema wejściami. Pod daszkiem sobót znajdują się stacje Męki Pańskiej namalowane w 1846 r. przez Antoniego Krząstkiewicza.

We wnętrzu kościoła zwraca uwagę niezwykły, podwójny otwór tęczowy (między nawą a prezbiterium): górny z drewnianym, rzeźbionym krucyfiksem, a dolny, półkoliście wycięty,

z posągami Matki Bożej i św. Jana Ewangelisty.

Ołtarz główny, konsekrowany w 1855 r., jest utrzymany w stylu późnego baroku. Pomiędzy parami kolumn znajduje się wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem z 1. poł. XVIII w., a powyżej przedstawienie patronów kościoła; całość wieńczy promienista gloria. Cztery ołtarze boczne – barokowe i barokowo-klasycystyczne – pochodzą również z wieku XIX. Ściany świątyni zdobi polichromia o charakterze architektonicznym i figuralnym. Powstała ona w znacznej części w 1794 r., odnowiono ją w 1836 r., a postacie Apostołów zostały namalowane w 1891 r.

W latach 1987-1989 przeprowadzono prace konserwatorskie wszystkich ołtarzy i polichromii kościoła. Wykonywały je dwa zespoły z Krakowa: pani Zofii Stawowiak i Pani Haliny Jaworskiej, na jubileusz 200-lecia kościoła.

Lachowice, Church of St Peter and St Paul Lachowice is situated on the border between the Beskid Żywiecki and the Beskid Mały, west of Sucha Beskidzka. It is a large village stretching along the Lachówka brook valley with a railway line running alongside it.

The history of Lachowice began in the 13th century when the first settlers arrived at the place, yet it was only in the 17th century that the village was officially founded by Piotr Komorowski, the owner of Sucha Beskidzka. Lachowice was a part of the Domain of Sucha (1608–1848) and belonged to the parish in Sucha Beskidzka.

Lachowice became an independent parish in 1841, although a church had already been built in the village in 1789. It replaced the demolished cemetery chapel, hence its location next to the cemetery. Surrounded by old, tall trees, the church stands on a low hill in the centre of the village. The Church is surrounded by a fence of wooden logs, incorporating three gates with shingled roofs.

The Church of St Peter and St Paul is a wooden structure, built of logs interlocked on its corners and covered by a high shingled roof of exceptional beauty. The chancel of the church faces east, it is narrower than the rest of the nave and it closes in the form of a polygonal apse. Adjacent to it on the north side is the vestry. There is a tall tower with panelled walls to the west of the church. It has an overhanging belfry and an onion dome. The church is surrounded by a gallery (soboty), most of which is not covered, with three entrances. The Stations of the Cross situated under the roof of the gallery were painted in 1846 by Antoni Krząstkiewicz.

Inside the church, attention is drawn to the unique double rood beam (between the chancel and the nave): the top beam with a sculpted crucifix, while the bottom, semicircular arch is flanked with figures of Our Lady and St John the Evangelist on both sides. The late-baroque High Altar was consecrated in 1855. The image of the Madonna with Child from the 1st half of the 18th century is situated between two pairs of columns, under the patron saints of the church and the entire altar is crowned with glorious rays of light. The four baroque and baroqueclassicist altars date back to the 19th century.

The walls of the church are decorated with geometric and figural polychrome paintings. Most of the murals were created in 1794 and renovated in 1836, while the figures of the Apostles were painted in 1891.

In the years 1987–1989, preservation works were carried on all the altars and murals in the church. They were conducted by two Kraków teams led by Ms Zofia Stawowiak and Ms Halina Jaworska for the church’s 200-year Jubilee.

X X MDDK | 151

ŁAPCZYCA, kościół pw.

Narodzenia Najświętszej Marii Panny 152 | X MDDK X

Nieodległa od Krakowa wieś Łapczyca, położona nad Rabą, wspominana jest w dokumentach na początku XII w. jako uposażenie klasztoru w Tyńcu. Parafia w Łapczycy istniała na pewno już w latach 1325-1327, kiedy to znalazła się w wykazach świętopietrza. Wczesnośredniowieczna osada powstała w Łapczycy zapewne ok. X-XII w., a rozwinęła się wokół istniejącego tutaj wówczas grodziska.

Gotycki kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny znajduje się na wzniesieniu, które wraz z przylegającym do świątyni cmentarzem otaczają stare drzewa lipowe. Po zachodniej stronie kościoła usytuowana jest drewniana, XVII-wieczna dzwonnica. Świątynia została wzniesiona – być może w miejscu wcześniejszego, drewnianego kościoła – w 1340 r., dzięki fundacji króla Kazimierza Wielkiego. Pierwotnie była dwunawową budowlą o sklepieniach krzyżowo-żebrowych. Jednak układ ten nie dotrwał do czasów obecnych; świadczą o nim jedynie pozostałości służek i wsporników.

Kościół zbudowano w całości z ciosów kamiennych, jedynie nowsza kaplica i kruchta wzniesione zostały z cegły i potynkowane.

Z zewnątrz mury nawy i prezbiterium opinają szkarpy z pinaklami. Świątynia jest obecnie budowlą jednonawową, o sklepieniach pozornych, pokrytych barwną polichromią.

We wnętrzu zachowanych jest kilka interesujących portali. Prowadzący z kruchty do nawy, kamienny, gotycki portal wejściowy, wykrojony jest w ostry łuk i bogato profilowany. Kolejny portal – kamienny i zamknięty u góry ściętym trójliściem – znajduje się w wejściu do klatki schodowej. Także w przejściu z prezbiterium do zakrystii mieści się gotycki portal – prostokątny, przekształcony w XIX w. Pochodzące z czasów przebudowy, XIX-wieczne portale prowadzą z nawy do kaplicy oraz z zewnątrz, od strony wschodniej.

Ołtarz główny, wykonany przez Franciszka Samka w 1902 r., nawiązuje swą neogotycką formą do architektury kościoła. Ma on postać gotyckiego tryptyku z rzeźbą Najświętszej Marii Panny pośrodku oraz figurami świętych Stanisława i Wojciecha po bokach. Pola skrzydeł pokrywają płaskorzeźbione sceny biblijne. Oba barokowe ołtarze boczne pochodzą z przełomu XVII i XVIII w. Przy ścianach bocznych kościoła znajdują się niedokończone filary, na których ustawiono barokowe, XVIII-wieczne rzeźby archaniołów Michała i Gabriela.

The Church of Virgin Mary’s Birth in Łapczyca Not far from Kraków, by the Raba river, Łapczyca village can be traced back to the early 12th century, when it featured in documents among the estates belonging to the Tyniec abbey. A parish in Łapczyca had already existed between 1325 and 1327, when it was listed in church ledgers. An early medieval settlement in Łapczyca originated most probably between the 10th and 12th centuries, growing around an existing castle.

The Gothic church of Virgin Mary’s Birth, with an adjoining cemetery, is situated on a hill amongst old linden trees. West of the church stands a 17th-century wooden belfry. The church was built – perhaps in lieu of an earlier wooden church – in 1340, thanks to an endowment by King Casimir the Great. Originally it was a two-aisle structure with cross-rib vaults, yet the primary layout did not survive; we can only deduce it from remaining vault support elements.

The church was built of stone blocks, and only the newer chapel and porch are brick structures covered with plaster. On the outside, the walls of the nave and the sanctuary are clasped with buttresses and pinnacles. Today the church has one nave, and colourfully painted curtain vaults. Inside, several interesting doorways can be seen. A stone Gothic portal between the porch and the nave boasts a richly traced lancet arch. Another stone portal, crowned with a reduced trefoil, marks the entrance to the staircase. Between the sanctuary and the sacristy a rectangular Gothic portal was placed, remodelled in the 19th century. Also dating from the time of the reconstruction, 19th-century doorways connect the chapel to the nave and open it to the east.

The main altarpiece, fitted by Franciszek Samek in 1902, corresponds with its neo-Gothic form to the overall style of the church. The altar is structured like a Gothic triptych with the Virgin Mary at the centre and Saints Stanislaus and Adalbert on either side. The wings are covered with reliefs of Biblical scenes. Both Baroque side altars date to the turn of the 16th and 17th centuries. At the sides of the church, pillars were placed with 18th-century Baroque statues of the Archangels Michael and Gabriel.

X X MDDK | 153

MIECHÓW, kościół i klasztor Bożogrobców

154 | X MDDK X

Miechów zawdzięcza swe powstanie zakonowi bożogrobców, założonemu w czasie wypraw krzyżowych. Zakon Kanoników Regularnych Stróżów Świętego Grobu Jerozolimskiego, jak brzmi jego pełna nazwa, miał za zadanie strzec Grobu Pańskiego w Jerozolimie i przybywających do niego pielgrzymów.

Do Polski bożogrobcy zostali sprowadzeni w 1163 r. przez Jaksę z Gryfitów. Osadził on zakonników w Miechowie, stąd często nazywani są miechowitami. W XVII i XVIII w. zakon był posiadaczem znacznych włości; w 1819 r. nastąpiła jego kasata.

Kościół pw. Grobu Chrystusa i św. Jakuba Młodszego oraz zabudowania klasztorne zostały wzniesione na przełomie XIV i XV w. Z tego okresu pozostały gotyckie krużganki klasztoru nakryte sklepieniami krzyżowo-żebrowymi ze zwornikami zdobionymi herbami. W murach kościoła znajdują się jeszcze starsze, pochodzące z 1. poł. XIII w. romańskie fragmenty.

Przebudowa zespołu w duchu renesansowym, rozpoczęta staraniem prepozyta Tomasza z Olkusza po pożarze w 1506 r., trwała do 1534 r.

W 2. poł. XVIII w. dokonano przebudowy świątyni w stylu późnego baroku.

Kościół i klasztor zostały wzniesione z cegły i kamienia. Świątynia jest trójnawową bazyliką z wydłużonym prezbiterium oraz kaplicami zamykającymi nawy boczne. Do kościoła przylega od północy zakrystia ze skarbcem na piętrze, a od południa kruchta z biblioteką. Do południowo-zachodniego narożnika kościoła przybudowana jest wieża z kryptą i kaplicą w części dolnej.

We wnętrzu świątyni, ozdobionej przez Wojciecha Rojowskiego wspaniałą, rokokową dekoracją sztukatorską (ornamentalną i figuralną), znajduje się wiele cennych elementów wyposażenia. Niezwykle bogaty jest zwłaszcza ołtarz główny, rokokowo-klasycystyczny, wykonany w latach 70. XVIII w., z płaskorzeźbą Chrystusa Zmartwychwstałego oraz posągami świętych i aniołów. Na uwagę zasługują także dwa portale: późnogotycki i późnorenesansowy, oraz mieszczące się w nawie głównej na murze zachodnim malowidło przedstawiające Ukrzyżowanie (ok. 1380 r.).

Kościół został podniesiony do godności bazyliki mniejszej przez Jana Pawła II w 1996 r.

Po zachodniej stronie kościoła znajdują się zabudowania dawnego klasztoru, a przy północno-wschodnim narożu świątyni – zamek generała zakonu. Dzisiaj w poklasztornych pomieszczeniach znajdują się urzędy sądu i prokuratury oraz galeria sztuki MBWA.

Miechów owes its institution to the Order of the Holy Sepulchre, founded during the Crusades. The mission of the Congregation of Canons Regular of the Holy Sepulchre was to look after the Holy Sepulchre in Jerusalem, and to assist and protect pilgrims The Order was brought to Poland in 1163 by Miechów’s owner, Jaksa of the Gryf coat-ofarms. The common name of the order in Polish – Miechowici – derives from that of their seat.

In the 17th and 18th centuries the Order owned the estate, but in 1819, it was dissolved.

The Church of the Holy Sepulchre and of St James the Minor and the monastery in Miechów were built at the turn of the 14th and 15th centuries. Remaining from that period is the Gothic cloister with rich vaulting and keystones decorated with coats-of-arms. The walls of the church incorporate even older Romanesque parts, dating to the first half of the 13th century. Owing to the efforts of Provost Tomasz of Olkusz, the reconstruction of the church in Renaissance style began after the fire of 1506 and continued at least till 1534. In the latter half of the 18th century, the sanctuary was rebuilt once again, this time in late-Baroque style.

The church and monastery were made of stone

and brick. The polygonal chancel of this threeaisle, basilica church adjoins the chapels situated at the extensions of side aisles. Adjoining the church is a vestry with a treasury on the first floor (to the North), an annexe with a porch and a library (to the South), and a tower with a crypt and a chapel.

In 1765–1771, the interior of the church was embellished with glamorous rococo stucco decorations (of ornamental and figural type), the work of Wojciech Rojkowski. Many precious objects of art are found around the church. The main altar was decorated in the rococo and classicist styles in the 1770s, with the bas-relief of the Resurrected Christ surrounded by statues of saints and angels. It is a model example of sumptuous décor. The two portals: one late Gothic and the other late Renaissance in style, and the painting of the Crucifixion (approx.

1380) on the western wall of the nave, are also noteworthy.

On the western side of the church stands the former monastery, and by its north-eastern corner – the castle that belonged to the General of the Order. Today, the renovated interiors of the monastery house courts of justice, a prosecutor’s office, and an arts gallery.

Church and Monastery of the Order of the Holy Sepulchre in Miechów

X X MDDK | 155

Niepołomicka fara jest najstarszym obiektem architektonicznym miasta. Została ufundowana przez króla Kazimierza Wielkiego w latach 1350-1358. Gotycki kościół pw. Najświętszej Marii Panny i Dziesięciu Tysięcy Męczenników był pierwotnie dwunawową budowlą halową.

W trakcie wielokrotnych przebudów został zamieniony na jednonawową świątynię, lecz gotycka bryła kościoła oraz detale wnętrza przetrwały. Najciekawsze z nich to sklepienia z rzeźbionymi zwornikami w prezbiterium i zakrystii, a także malowidła na ścianie prezbiterium. Powstałe z fundacji Elżbiety Łokietkówny, przedstawiają św. Michała Archanioła i św.

Jerzego w zamurowanych oknach prezbiterium oraz legendę św. Cecylii w starej zakrystii. Cechy stylowe malowideł wskazują na pochodzenie ich autora z kręgu włoskiego, umbryjsko-sieneńskiego. W wyposażeniu świątyni zwraca uwagę renesansowa, kamienna chrzcielnica, sztukaterie z końca XVIII w. w nawie oraz barokowe, XVIII-wieczne ołtarze w prezbiterium i nawie.

Od strony południowej do nawy kościoła przylega kaplica grobowa rodu Branickich. Wzniesiona z fundacji Jana Branickiego w 1596 r., należy do typu kaplic kopułowych wywodzących się od kaplicy Zygmuntowskiej. Jej projektantem był prawdopodobnie Santi Gucci. Budowla na planie kwadratu, nakryta kopułą na pendentywach i latarnią, jest niezwykle bogato zdobiona. Na pendentywach kopuły umieszczone są kartusze herbowe, ściany rozdzielają ślepe arkady z pilastrami i archiwoltami, dekorowane rzeźbionymi motywami roślinnymi i kasetonami. Głównym elementem wystroju kaplicy jest wykonany z piaskowca i marmuru nagrobek Katarzyny i Grzegorza Branickich, przedstawiający klęczące postacie zmarłych.

Po przeciwnej, północnej stronie kościoła znajduje się kaplica nosząca wezwanie św. Karola Boromeusza, ufundowana przez Stanisława Lubomirskiego w 1640 r. Ją również wzniesiono na planie kwadratu, nakrywając kopułą z latarnią. Na zewnątrz opinają ją pilastry i zdobi dekoracja okuciowa. Wnętrze podzielone pilastrami, z wnękami o ozdobnych archiwoltach pokrywa bogata dekoracja stiukowa. Festony owocowe, rozety i putta są dziełem Jana Chrzciciela Falconiego. W półkoliście zamkniętych wnękach umieszczono obrazy z życia Karola Boromeusza.

NIEPOŁOMICE, kościół parafialny pw.

Dziesiciu Tysięcy Męczenników 156 | X MDDK X

Niepołomice parish church is the oldest architectural monument in the town, founded

by King Kazimierz Wielki (Casimir the Great) from 1350 to 1358. The Gothic church of Virgin Mary and the Ten Thousand Martyrs was initially a two-aisle hall structure. In the course of numerous remodelling projects, it was turned into a one-nave church, but the Gothic shell and some details of the interior survived. The most interesting of these include vaults with carved keystones in the chancel and the sacristy, as well as murals on the chancel wall.

Financed by Elżbieta Łokietkówna, the murals depict St Michael the Archangel and St George in the blind windows in the chancel, and the legend of St Cecilia in the old sacristy. Stylistically, the murals seem to suggest the Italian origin of their creator, probably from Umbria or Siena. In the interior, a Renaissance baptismal font made of stone can be seen, as well as late 18th-century stuccoes in the nave and Baroque altars in the nave and chancel.

Adjoining the church in the south is the funerary chapel of the Branicki family. Erected by Jan Branicki in 1596, it is a typical domed chapel, following the pattern of Sigismund’s chapel in the Wawel cathedral in Kraków. The chapel, most probably designed by Santi Gucci, is covered with a dome upon pendentives, with a lantern and flamboyant decorations. The dome’s pendentives feature cartouches, while the walls are divided by blind arcades with pilasters and compound arches decorated with carved floral motifs and caissons. Mannerist furnishings, with a prominent tombstone of the founder, complete the interior. The central position in the Branicki chapel belongs to the tombstone of Katarzyna and Grzegorz Branicki made of marble and sandstone, portraying the kneeling figures of the departed.

The chapel of St Charles Boromeus at the opposite end of the church, in the north, was founded by Stanisław Lubomirski in 1640. It is also square-shaped and has a dome with a lantern. On the outside it is lined with pilasters and fretted ironwork. The interior, segmented by pilasters and niches with embellished compound arches, is covered with abundant stucco decorations. Baskets of fruit, rosettes and the putti are the creations of John the Baptist Falconi. In semicircular niches, scenes from Charles Boromeus’s life can be seen.

The Parish Church in Niepołomice

X X MDDK | 157

NOWY SĄCZ, cerkiew pw. św. Dymitra w Sądeckim Parku Etnograficznym

158 | X MDDK X

We wschodniej części Sądeckiego Parku Etnograficznego, w części poświęconej budownictwu Łemków, znajduje się XVIII-wieczna cerkiew nosząca wezwanie św. Dymitra Męczennika. Przeniesiona ze wsi Czarne w powiecie gorlickim, stanęła w pobliżu greckokatolickiej plebanii ze Szlachtowej. W lipcu 2004 r. cerkiew zaczęła ponownie funkcjonować jako miejsce kultu.

Cerkiew greckokatolicka w Czarnem została zbudowana w latach 80. XVIII w., a pod koniec XIX w. przeprowadzono jej remont (1893-1895).

Drewniana, o konstrukcji zrębowej, z wieżą wzniesioną ponad babińcem i kruchtą, posiada wyraźnie zaznaczoną w planie i bryle trójdzielność: najniższe prezbiterium, większa i wyższa nawa oraz przysadzista, wysoka wieża. Po bokach wieży znajdują się oszalowane, niewielkie soboty. Każda z części nakryta jest osobnym, gontowym dachem. Nad prezbiterium i nawą są to kopuły namiotowe, łamane uskokowo, z pozornymi latarniami i zwieńczeniami baniastymi. Takież zwieńczenie ma wieża, częściowo szalowana, częściowo obita gontem i zakończona izbicą.

Polichromię wnętrza, przedstawiającą sceny figuralne i motywy roślinne oraz imitującą marmurową okładzinę, namalował Jan Bogdański (1893-1895). W najniższej części kopuły nad prezbiterium przedstawione zostały cztery ofiary starotestamentowe, powyżej aniołowie, a w podniebiu – Bóg Ojciec. Kopułę nad nawą ozdobiono trzema scenami z Nowego Testamentu, a czwarty bok z widokiem Jerozolimy i adorującymi aniołami stanowi tło dla krzyża wieńczącego ikonostas. W podniebiu kopuły mieści się scena Wniebowstąpienia. Na ścianie południowej widoczny jest malowany, iluzjonistyczny ołtarz boczny, a okna zdobi dekoracja kwiatowa i drapowane tkaniny.

Wspaniały, barokowo-rokokowy ikonostas został wykonany dla cerkwi w 1801 r. przez Jakuba Szajcera. Polichromowany, złocony i srebrzony, był odnawiany i przemalowany przez Bogdańskiego w latach 90. XIX w. Po wysiedleniu Łemków większość ikon została rozkradziona. Wiernie odtworzone brakujące elementy zachowują tradycyjny układ ikonostasu – z ikonami namiestnymi w najniższej części, dwunastoma prazdnikami i sceną Ostatniej Wieczerzy powyżej oraz rzędem apostolskim z ikoną Chrystusa Kapłana zamykającymi całość. Ikonostas wieńczy wspomniany krzyż oraz medaliony z przedstawieniami proroków.

The eastern part of the Sącz Ethnographic Park, devoted to Lemko architecture, features the 18th-century Orthodox Church of Saint Dimitri the Martyr. It has been brought here from the village of Czarne in the Gorlice district, and placed right next to a Uniate parsonage from Szlachtowa. In July 2004, the church was restored to its original purpose.

The Orthodox Church in Czarne was built in the 1780s, and renovated in the late 19th century (1893–1895). A timber frame construction with a tower above the women’s gallery and the porch, it is divided into three distinct parts: the lowest sanctuary, a more spacious, higher nave, and a stout, tall tower. On either side of the church there are boarded, small sheltered bays. Each part is covered with a separate shingled roof. Above the presbytery and the nave, there are tent domes with mock-lanterns and bulbous tops. The tower is covered in the same way, partly wooden planks, partly shingles, with a chamber in the upper section.

Figurative scenes, floral motives, and faux-marble lining painted in the interior are the works of Jan Bogdański (1893–1895). In the lowest inner part of the dome above the sanctuary, four Old Testament Offerings are presented, above them, the angels, and God the Father. The dome

above the nave was adorned with three New Testament scenes, and, on the fourth side, a view of Jerusalem and adoring angels. This last provides a backdrop for the crucifix atop the iconostasis. At the centre of the dome, there is a scene of the Ascension. In the southern wall we see a painted, illusionist side altar, while the windows are decorated with floral patterns and draped curtains.

The magnificent, Baroque-rococo iconostasis was carved for the church in 1801 by Jakub Szajcer. Polychromed, gilded and silvered, it was renovated and repainted by Bogdański in the 1890s. After displacement of the Lemkos, many icons were stolen. Carefully recreated missing elements follow the traditional layout of the iconostasis – the main icons in the lowest part, the twelve main feasts of the year and the Last Supper above them, and a row of Apostles with Jesus Christ at the top. The Iconostasis is crowned with the aforementioned crucifix and medallions with the prophets.

The Uniate Church of Saint Dimitri, brought to the Sącz Ethnographic Park from the village of Czarne, is a typical example of Western-Lemko religious architecture. Complete with its colourful murals and furnishings, this is one of the most valuable historic buildings of its kind.

The Orthodox Church of St Dimitri in the Ethnographic Park in Nowy Sącz

X X MDDK | 159

Pierwsze wzmianki o osadzie górniczej, która dała początek dzisiejszemu miastu Olkusz, pochodzą z XIII w. Miasto lokowano i otoczono murem obronnym za czasów Kazimierza Wielkiego, w XIV w. Swój rozwój zawdzięcza znajdującym się tu kopalniom srebra i ołowiu.

Miasto było zorganizowane wokół rynku z ulicami w narożnikach i na osi dłuższych boków.

W jednym z naroży rynku znajduje się olkuska fara. Jest ona trójnawowym budynkiem halowym (czyli o nawach równej wysokości), zbudowanym z miejscowego, czerwonego kamienia zwanego zlepieńcem parczewskim (od nazwy pobliskiej wsi Parcze). Farę wzniesiono na przełomie XIII i XIV w., a rozbudowano w czasach Kazimierza Wielkiego. Najstarszą częścią kościoła jest prezbiterium. W XV w. do południowej ściany świątyni dobudowano kaplicę św. Anny, a w XVII w. obok niej kaplicę Loretańską. Przed wejściem do kościoła, od strony zachodniej, stoi ponadczterdziestometrowa dzwonnica, wzniesiona na początku XX w. z tego samego kamienia co mury świątyni.

Jednym z najstarszych i najcenniejszych zabytków olkuskiej fary jest gotycki poliptyk z końca XV w., znajdujący się w nawie północnej. Składa się on z pięciu części: na czterech skrzydłach namalowano szesnaście obrazów ze scenami z życia Marii i Chrystusa, a w części środkowej umieszczono rzeźbę Madonny z Dzieciątkiem z ok. 1480 r. Poliptyk namalował krakowski mistrz, Jan Wielki, przyjaciel Wita Stwosza.

W prezbiterium znajduje się wspaniały, późnorenesansowy ołtarz główny z obrazami przedstawiającymi Ukrzyżowanie Chrystusa, a powyżej męczeństwo św. Andrzeja Apostoła – patrona bazyliki. Pochodzące z tego samego czasu, stojące wzdłuż ścian prezbiterium stalle, czyli ławy przeznaczone dla duchownych i rajców miejskich, wykonane są z kilku gatunków drewna. Na wschodniej ścianie prezbiterium jest widoczna malowana renesansowa wić roślinna oraz herb Olkusza i orzeł z herbem Wazów trzymane przez gwarków. Są to pierwsze znane wizerunki górników z kopaczkami.

Słynne olkuskie organy zostały zbudowane na początku XVII w. przez mieszkającego w Krakowie, norymberskiego organomistrza Hansa Hummla, a dokończone przez jego ucznia, Jerzego Nitrowskiego. Mają one szczególną wartość, gdyż zachowany jest ich oryginalny mechanizm oraz większość spośród 1776 piszczałek.

OLKUSZ, bazylika pw. św. Andrzeja Apostoła 160 | X MDDK X

The first written mention of the mining settlement that gave rise to today’s town of Olkusz dates back to the 13th century. The town was officially founded and surrounded with defensive walls in the 15th century, during the reign of Casimir the Great (Kazimierz Wielki). Olkusz grew prosperous thanks to silver and lead mining.

The town was organised around the main square, with streets leading out of its corners and axes. Situated in one of the corners is the Olkusz municipal church, a three-aisle hall church (the aisles being of equal height), built of the local red stone called parczewski from the nearby village of Parcze. The church was erected at the turn of the 13th century and extended in the age of King Casimir the Great.

Presbytery is its oldest part. In the 15th century, the chapel of St Anne was built by the southern wall of the church, and in the 17th century the Loretto chapel was added. Standing outside the entrance, to the west, is the 40-plus metre bell tower, built at the beginning of the 20th century using the same stone as the one in the church itself.

One of the oldest and most valuable works of art in the Olkusz church is the late 15th-century Gothic polyptych in the northern aisle. It consists of five parts: four panels with 16 scenes from the life of the Madonna and Christ, and the statue of Mary with Child, dating to around 1480, in the centre. The pentaptych was painted by Kraków artist Jan Wielki, friend of Veit Stoss.

The chancel boasts a late-Renaissance altarpiece depicting the Crucifixion, and above, the martyrdom of St Andrew the Apostle, patron saint of the church. Dating from the same period are the stalls along the chancel walls – rows of seats for church officials and municipal councillors – made of several kinds of wood.

The eastern wall of the chancel is decorated with a twisting Renaissance painted floral pattern, the coat-of-arms of Olkusz, and an eagle with the Vasa coat-of-arms, supported by miners. The latter is the earliest known portrayal of miners and the tools of their trade.

The famous Olkusz organ was built early in the 17th century by Master Hans Hummel from Nuremberg, then resident of Kraków, and completed by his student, Jerzy Nitrowski. Its value lies in the fact that the original mechanism as well as most of the 1776 pipes has been preserved.

Minor Basilica of St Andrew the Apostle in Olkusz X X MDDK | 161

Górna Orawa była zasiedlana w 2. poł. XVI i na początku XVII w., kiedy znajdowała się w granicach państwa węgierskiego. W 1585 r. nastąpiła lokacja wsi Orawka na prawie wołoskim. Początki tutejszej parafii wiążą się z osobą ks. Jana Szczechowicza, który działał na rzecz rekatolizacji miejscowej ludności, wywodzącej się głównie ze zbiegłych z polskich majątków chłopów. Protestanccy, orawscy panowie wbrew woli poddanych usiłowali przekonać ich do swego wyznania. Rekatolizacji Orawy sprzyjał cesarz Ferdynand III; zbrojnie bronił jej Mateusz Moniak. W 1920 r. Orawka została przyznana Polsce, w 1939 r. włączono ją w granice państwa słowackiego, sprzyjającego Rzeszy, a w 1945 r. powróciła do Polski.

Pierwszy kościół parafialny w Orawce, wzniesiony w 1614 r., był świątynią protestancką. Budowę obecnej świątyni rozpoczęto w 1651 r., lecz konsekrowano ją dopiero w 1715. W 1656 r. została zbudowana wolnostojąca dzwonnica. Kościół wielokrotnie przebudowywano: w 1901 r. oraz w latach 1926-1927 i 1934-1935.

Kościół w Orawce jest najstarszą drewnianą świątynią Górnej Orawy. Jest położony pośród drzew i otoczony murem, w obrębie którego mieści się cmentarz. Drewniany, jednonawowy kościół z wieżą wzniesiono w konstrukcji zrębowej; dach i ściany obito gontem. Wydłużone prezbiterium, wielobocznie zamknięte, jest węższe od nawy. Od północy przylega do niego zakrystia, a od wschodu murowana kaplica Matki Bożej Bolesnej, wzniesiona w 1728 r. Po południowej stronie nawy mieści się drewniana kruchta. Kościelna wieża o pochyłych ścianach jest zwieńczona izbicą i ostrosłupowym hełmem z czterema narożnymi wieżyczkami.

Wnętrze kościoła i część wyposażenia pokryto figuralno-ornamentalną polichromią w 2. poł.

XVII w. i w 1711 r. Autorem koncepcji wystroju był proboszcz Orawki, ks. Jan Szczechowicz.

Polichromia przedstawia sceny z życia św. Jana Chrzciciela, medaliony z Chrystusem i apostołami, wizerunki świętych czczonych na Węgrzech oraz herby osób związanych z historią Orawy: cesarza Fryderyka III, arcybiskupa Jerzego Lippaya de Zongor oraz Moniaków. Na parapecie chóru namalowano sceny ilustrujące dziesięć przykazań. Na belce tęczowej znajduje się barokowa grupa Ukrzyżowania oraz inskrypcje (jedna z nich to polski tekst pieśni pasyjnej).

Późnobarokowy ołtarz główny i dwa boczne oraz stalle wykonano w 1. poł. XVIII w.

ORAWKA, kościół pw. św. Jana Chrzciciela 162 | X MDDK X

The first settlers arrived in the Upper Orawa in the second half of the 16th and at the beginning of the 17th century, when it lay within the Hungarian domain. In 1585, Orawka village was chartered on the power of Wallachian Law. In its early days, the local Catholic parish was headed by father Jan Szczechowicz, who worked with the locals, mostly fugitive peasants from Polish estates. The Protestant landowners of Orawa tried to force their inferiors to convert, while Emperor Ferdinand III supported the Catholic faith, and Mateusz Moniak defended it with his sword. In 1920 Orawka fell within Polish borders, and in 1939 it was incorporated into the German Reich-supporting Slovakian State; in 1945 it was returned to Poland.

The first parish church in Orawka, built in 1614, was Protestant. The construction of the present church began in 1651, but it was not consecrated until 1715. In 1656, a free-standing belfry was built. The church was reconstructed many times: in 1901, from 1926 to 1927, and then in 1934-35.

The wooden church, the oldest place of worship in Górna Orawa, is situated among the trees and surrounded with a wall enclosing a cemetery within its perimeter. A wooden, oneaisle church was built in a frame structure; the roof and the walls are covered with shingle. An elongated, angular chancel is narrower than the nave. A sacristy adjoins it to the north, and Our Lady of Sorrows chapel (of 1728), to the east. To the south, a wooden porch adjoins the rectangular nave. The tower has slanting walls, a chamber towards the top and a pyramid cupola with four corner turrets.

The interior and some furnishings are covered with part-figurative, part-ornamental polychromies dating back to the second half of the 17th century, and some to 1711. The Vicar of Orawka, father Jan Szczechowicz, was behind the concept of the interior. The polychromy depicts scenes from the life of John the Baptist, medallions with Jesus Christ and the Apostles and saints popular in Hungary, and coats-of-arms of persons of historic importance for Orawa: Emperor Frederic III, Archbishop Jerzy Lippay de Zongor, and the Moniaks. The Ten Commandments are painted on the balcony of the choir. In the rood arch, a Baroque group of the Crucifixion was placed, surrounded with inscriptions including a Polish hymn for the time of Lent. The late-Baroque high altar, two side altars and the stalls were made in the first half of the 18th century.

Church of St John the Baptist in Orawka X X MDDK | 163

OWCZARY, cerkiew pw. Opieki Bogurodzicy Owczary to wieś łemkowska położona w dolinie potoku Siary, wśród pagórków Magury Małastowskiej. Lokowana była na prawie niemieckim w 1323 r. pod nazwą Rychwałd. W 1417 r. została przeniesiona na prawo wołoskie. Pod koniec XVI w. jej właścicielem był Przecław Pieniążek; ok. 1880 r. znaczna jej część należała do Edwarda Miłkowskiego. Wieś Owczary nosi taką nazwę zaledwie od 1952 r., a zawdzięcza ją głównemu zajęciu jej mieszkańców, jakim była hodowla owiec, z której słynęli już przed wiekami.

Cerkiew znajdowała się we wsi już w 1420 r.

Obecną, pod wezwaniem Opieki Bogarodzicy wznieśli w 1653 r. miejscowi grekokatolicy jako świątynię parafialną.

Drewniana, zbudowana w konstrukcji zrębowej, była tradycyjnie podzielona na trzy wyodrębnione części: prezbiterium, nawę i przedsionek (babiniec). Ten podział został we wnętrzu nieco zatarty, gdy w 1870 r. poszerzono babiniec do szerokości nawy. Na zewnątrz trójdzielność cerkwi podkreślają dwie kopuły namiotowe łamane uskokowo, nakrywające prezbiterium i nawę oraz wieża. Obecne prezbiterium i zakrystię wzniesiono w miejscu poprzedniego w 1701 r., a wieżę wybudowali cieśle Dimitr Dekowekin i Teodor Rusynek w 1783 r. Ściany zewnętrzne cerkwi wykończone są gontem, którym pokryto również dach w trakcie ostatniej konserwacji.

We wnętrzu zachowało się wyposażenie z XVII i XVIII w., którego najcenniejszym elementem jest bogato rzeźbiony i złocony ikonostas. Znajdujące się w nim ikony zostały prawdopodobnie wykonane przez dwóch różnych twórców w 1712 i 1756 r. W cerkwi znajdują się także ołtarze boczne, gdyż korzystają z niej wierni obrządku greckokatolickiego i rzymskiego. Ściany, strop i wnętrze pozornych kopuł zostały pokryte polichromią w 1938 r., namalowaną z okazji 950. rocznicy chrztu Rusi. Jest to polichromia ornamentalna. W kopułach namalowano Ducha Świętego pod postacią gołębicy i czterech cherubinów oraz iluzjonistyczny widok otwartego na niebo okulusa z wijącymi się kwiatami.

Portal zachodni z nadprożem wyciętym w ośli grzbiet należy do najstarszych części cerkwi.

Od 1947 r. cerkiew była użytkowana przez kościół rzymskokatolicki jako filia parafii w Sękowej. W latach 50. zaczęto okazjonalnie odprawiać nabożeństwa greckokatolickie, a od 1988 r. są one sprawowane regularnie. Cerkiew została wyróżniona w 1995 r. nagrodą Europa Nostra za najlepsze utrzymanie zabytkowego obiektu.

164 | X MDDK X

Uniate Church of the Protection of Our Most Holy Lady in Owczary

Owczary is a Lemko village in the valley of the Siary brook, among the rolling hills of Magura Małastowska. Established under German law in 1323, it was then given the name of Rychwałd, it began to follow Wallachian law in 1417. Towards the end of the 16th century, the village was owned by Przecław Pieniążek, and around 1880, most of the land belonged to Edward Miłkowski.

The village has had its name only since 1952, and owes its to its sheep (Polish: owce).

There had been a Uniate church in the village since 1420. The present church, invoking the Protection of Our Most Holy Lady, Mother of Jesus, was built in 1653 as a Uniate parish church.

Initially, this wooden church traditionally built of logs was divided into three separate elements: the sanctuary, the nave and the women’s gallery. This division of the interior was lost to a degree, when the width of the women’s gallery was extended to meet that of the nave in 1870. Outside, the tripartite division is emphasised by the two domes in the pavilion broken-form roofs over the sanctuary and the nave, and the tower. Today’s sanctuary and vestry replaced the original ones in 1701, and the tower was constructed by carpenters Dimitri Dekowekin and Teodor Rusynek in 1783.

The external walls are covered in wooden shin-

gle, a material used also for covering the roof during the latest restoration In the interior, ornate 17th and 18th century furnishings have been preserved, with a marvellous, richly gilded, chiselled iconostasis. Its icons were most probably written by two different icon-writers in 1712 and 1756. Side altars are also present, as the church has been in use also by Uniate and Roman Catholic congregations. The walls, the ceiling and the interiors of the quasi-domes were covered with ornamental polychromy in 1938, painted in order to commemorate the 950th anniversary of the Conversion of Russia. The domes feature the Holy Spirit depicted as a dove, four cherubs, and an illusionist painting creating an impression of an open sky, replete with garlands of flowers. The western portico with an ogee lintel (locally known as ‘donkey’s back’) and the ornate side altar are among the oldest elements preserved in the church.

Since 1947, the building of this Orthodox church has been used by the Roman Catholic Church as a branch of the Parish in Sękowa. In 1950s the first services in the Uniate Rite were held here, only to become regular after 1988. In 1995, the shrine won the Europa Nostra prize for the best-kept historic monument.

X X MDDK | 165

Ptaszkowa to wieś malowniczo położona na Sądecczyźnie, u zachodnich podnóży Beskidu Niskiego. Od pobliskiego Grybowa dzieli ją zaledwie kilka kilometrów.

Początki wsi datowane są na wiek XIV, kiedy wydany został przywilej lokacyjny dla Ptaszkowej (1336), lecz wieś wówczas nie powstała. Nowy akt lokacji wydał Kazimierz Wielki w 1359 r.

Ptaszkowa była wsią królewską i, jak podają zapiski w księgach sądowych, dość zamożną.

Od czasu swego powstania Ptaszkowa podlegała parafii grybowskiej; krótko, w 2. poł. XVI w., po zbudowaniu tutaj świątyni, była samodzielną parafią. Od początku XVII w. stanowiła filię kościoła w Grybowie. Parafię ptaszkowską przywrócono ok. 1770 r.

Kościół położony jest wśród wysokich drzew i otoczony drewnianym ogrodzeniem z bramkami, nakrytymi gontowymi daszkami. Świątynia została zbudowana w 1555 r. przez Jana Joachima Kuklę z Grybowa. Gruntowny remont w latach 1880-1883 objął przebudowę wieży i sygnaturki oraz oszalowanie (obicie deskami) ścian. W 1929 r. powiększono kościół, dzieląc jego korpus na dwie części i rozsuwając je.

Między te dwie części wstawiono transept, czyli poprzeczną nawę. W tej postaci świątynia zachowała się do naszych czasów.

166 | X MDDK X

Drewniany kościół zbudowany jest w konstrukcji zrębowej, jako jednonawowy, ze wspomnianym transeptem. Po stronie zachodniej znajduje się wieża o pochyłych ścianach, z kruchtą w przyziemiu. Od wschodu zamyka świątynię wieloboczne prezbiterium, do którego od północy przylega zakrystia, a od południa przedsionek.

Wnętrze świątyni nakrywają stropy, na skrzyżowaniu nawy i transeptu wzniesiono zaś pozorne sklepienie kopulaste. Stropy i ściany pokrywa wielobarwna polichromia figuralna i ornamentalna wykonana w latach 1929-1932 przez Józefa E. Dutkiewicza. Starsze malowidła ścienne (1776) zachowały się w kruchcie południowej.

Wyposażenie świątyni jest bogate i urozmaicone: od XVI-wiecznego, renesansowego ołtarza bocznego, przez późnobarokowy ołtarz główny (1864) i krucyfiks na belce tęczowej, po bogato zdobioną, rokokową ambonę. Jest tutaj także figura Matki Bożej z Dzieciątkiem, trzymającej słonecznik, pochodząca z ok. 1420 r.

Z kościołem związane są jeszcze dwa niezwykłe zabytki: drewniana płaskorzeźba Chrystusa z dwoma Apostołami w Ogrojcu, z końca XV w., dzieło Wita Stwosza (obecnie eksponowana w Muzeum Okręgowym w Nowym Sączu) oraz skrzydła tryptyku z Ptaszkowej z ok. 1440 r.

(Muzeum Diecezjalne w Tarnowie).

Ptaszkowa, kościół pw.

Wszystkich Świętych

Ptaszkowa is a village situated in a very picturesque location in the Land of Sądcz, on the western slopes of the Beskid Niski, just a few kilometres from Grybów.

The origin of the village is marked by the charter that was issued for Ptaszkowa in 1336, yet no village was established at that time. The new charter was issued by King Casimir the Great (Kazimierz Wielki) in 1359. Ptaszkowa was a royal village and – judging from the remarks in court records – quite a rich one, too.

From the moment it was chartered, Ptaszkowa formed part of the Grybów parish, and became an independent parish only for a short spell of time in the latter half of the 6th century when it had a church built. Early in the 17th century, however, it was again a part of the Grybów congregation. The parish was returned to Ptaszków around 1770.

The church, built in 1555 by Jan Joachim Kukla of Grybów, stands among tall trees and is sur-

rounded by a wooden fence with gates, covered with shingles. The thorough remodelling conducted in the years 1880–1883 covered included reconstruction of the tower and avebell turret, as well as adding panelling to the walls. In 1929, the church was expanded in an interesting manner: its corpus was divided into two parts which were moved apart to allow the insertion of the transept. This is the form of the church that we see today.

The wooden church is build of logs and features a single aisle and the transept mentioned above.

In its western part, it boasts a tower with slanting walls and a porch on the ground floor. From the east, the chancel is enclosed by a polygonal apse. Adjacent to the chancel, there is the vestry in the north, and another porch to the south.

At the intersection of the nave and the transept, the ceilings are raised to resemble the interior of a dome. Both the ceilings and walls are covered in figural and ornamental poly-

chrome murals made in 1929–1932 by Józef E. Dutkiewicz. Older wall paintings (1776) are preserved only in the southern porch. The furnishing of the church is both rich and varied, ranging from a 16th-century, Renaissance side altar, via a late-baroque high altar (1864) and crucifix on the rood beam, to the richly-decorated rococo pulpit. There is also a figure of the Madonna with Child, holding a sunflower in her hand (ca. 1420).

Two other unique historical objects are connected with the church, namely the wooden Christ with two Apostles in the Garden of Gethsemane in bas-relief from the late-15th century, a work of Wit Stwosz (Veit Stoss, currently on display at the Regional Museum in Nowy Sącz), and the wings of the Triptych of Ptaszkowa (ca. 1440, in the Diocesan Museum in Tarnów).

Ptaszkowa, All Saints’ Church

X X MDDK | 167

Sękowa, kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów

168 | X MDDK X

Położona w Beskidzie Niskim, u podnóża Magury Małastowskiej wieś Sękowa została lokowana przez króla Kazimierza Wielkiego w 1346 r., który uposażył również tutejszą parafię. Zachowany do dzisiaj, drewniany kościół zbudowano ok. 1520 r., a w XVIII w. wzniesiono niską wieżę i soboty (zrekonstruowane w XX w.).

Późnogotycki kościół pw. świętych Filipa i Jakuba Apostołów został zbudowany w oparciu na tradycyjnych zasadach stosowanych w drewnianych świątyniach Małopolski na początku XVI w. Wzniesiono go z modrzewiowych bali w konstrukcji zrębowej. Jego plan jest tradycyjny: jedna nawa z węższym, zamkniętym trójbocznie prezbiterium, z zakrystią po stronie północnej. Od zachodu do świątyni przylega otwarta w przyziemiu wieża, nakryta kopulastym hełmem z wysoką, ośmioboczną latarnią. Ściany kościoła powyżej sobót oraz wysoki, dwuspadowy dach pokryte są gontem. Kościół obiegają dokoła soboty, wsparte na słupach z zastrzałami i nakryte wysokim, sięgającym gzymsu korpusu zadaszeniem. Dach sobót, również pokryty gontem, jest obniżony w miejscach okien.

We wnętrzu świątyni znajduje się późnorenesansowy ołtarz główny z początku XVII w.

W jego części środkowej mieści się obraz przedstawiający świętych: Mikołaja, Benedykta i Antoniego, po obu stronach którego ustawione są w niszach posągi św. Piotra i św. Andrzeja. Na predelli ołtarza znajduje się płaskorzeźba ze sceną Zaśnięcia Najświętszej Marii Panny, a w zwieńczeniu – wizerunki św.

Filipa i św. Jakuba. Widoczne na ścianach fragmenty neogotyckiej polichromii pochodzą z ok.

1888 r. Warto zwrócić uwagę na późnogotycki portal wejściowy, zamknięty łukiem zwielokrotnionym i dekorowany ornamentem.

Kościół utracił funkcję świątyni parafialnej w 1885 r. W czasie działań wojennych, na przełomie 1914 i 1915 r. został w dużym stpniu zniszczony: drewniane elementy ścian, wieży, sobót i dachu żołnierze wykorzystali do budowy okopów. Również wnętrze z XVI- i XVII-wiecznym wyposażeniem uległo dewastacji. Odbudowę kościoła prowadzono etapami przez cały XX w. Ostatni, kompleksowy remont kościoła rozpoczęty w 1983 r. trwał kilka lat i objął architekturę budowli, jej wyposażenie i otoczenie.

Prace konserwatorskie wyróżniono w 1994 r. medalem Europa Nostra, a kościół uznano za wyjątkowy, wpisując go na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO w 2003 r.

The Church of Philip and Jacob the Apostles in Sękowa

In Beskid Niski mountains at the foothill of Magura Małastowska, the village of Sękowa was established by Casimir the Great (Kazimierz Wielki) in 1346. At the same time, the king made an endowment to the local parish. The wooden church we see today was constructed around 1520, and in the 18th century, a low tower and a sheltered gallery (reconstructed in the 20th century) were added.

The late-Gothic Church of St Philip and St Jacob the Apostles was built following traditional principles applied in wooden shrines throughout Małopolska at the beginning of the 16th century. It has a frame structure of larch logs. The construction follows a traditional plan: a single nave with a narrower chancel, and a sacristy adjacent to the north. The tower to the west is open at ground-floor level and capped with a dome-like spire with a tall, octagonal lantern.

The walls above the gallery, and the tall, double-pitched roof, are covered with shingle. The church is encircled with a gallery known as soboty, supported upon poles with angle braces and sheltered with a canopy stretching all the way to the cornice. The roof of the gallery, also covered with shingle, is lowered in the places where windows are positioned.

Inside we find a late-Renaissance main altar dating back to the beginning of the 17th century. The canvas in the middle shows St Michael, St Benedict and St Anthony, while the side wings – in the niches – feature statues of St Peter and St Andrew. Portrayed in the predella of the altar is a bass-relief scene with the Dormition of the Blessed Virgin, and at the top of the altar are St Philip and St Jacob. The fragments of neo-Gothic murals date back to 1888. Also interesting is the late-Gothic portal, enclosed in an elaborate, decorative arch. Portraits of the church’s patrons were placed at the top of the altar. Late-Gothic doorways, another interesting element of the interior, are supported with ogee arches.

The church lost its parochial status in 1885. During the first world war, at the end of 1914, the church was badly damaged as soldiers used fragments of the wooden walls, tower, gallery and roof to build trenches. The interior, with its 16th and 17th-century furnishings, was similarly devastated. Reconstruction works continued in stages throughout the 20th century, with the last complex restoration programme beginning in 1983. The conservation works were awarded the Europa Nostra medal in 1994, and in 2003 the church was listed as a UNESCO World Heritage Site.

X X MDDK | 169

SŁAWKÓW, kościół parafialny pw.

Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Mikołaja

170 | X MDDK X

Stojący pośród wiekowych lip kościół parafialny w Sławkowie nosi podwójne wezwanie: Podwyższenia Krzyża Świętego oraz św. Mikołaja. Na początku, kiedy świątynia powstawała, jej patronem był św. Jan Chrzciciel. Wznoszenie obecnego kościoła rozpoczęto w 2. poł. XIII w. i przypuszczalnie nie został on ukończony w takim kształcie, jaki zamierzano mu nadać. Zbudowano wówczas tylko jego część – prezbiterium z fragmentem nawy. Pozostałą część świątyni dokończono w 2. poł. XV w. Całość przebudowano w XVIII i XIX w.

Sławkowski kościół parafialny otaczają drzewa oraz mur z bramą „strzeżoną” przez posągi świętych Piotra i Pawła. Jest on jednonawową budowlą z krótkim, prosto zakończonym prezbiterium, szerszą i wyższą od niego nawą oraz wieżą od strony zachodniej. Wczesnogotyckie prezbiterium, zbudowane z cegły na fundamencie kamiennym, opięte jest szkarpami i ozdobione fryzem. Również ściany nawy zostały wzmocnione szkarpami oraz otynkowane.

Na wieży nakrytej barokowym hełmem znajdują się dzwony; niegdyś miała ona funkcję obronną. W jej przyziemiu mieści się kruchta.

Nawa główna położona jest trzy stopnie poniżej poziomu kruchty. Ściany nawy zdobi ornamentalna polichromia, a nakrywa ją drewniany strop z malowidłem przedstawiającym koronację Matki Bożej oraz czterech ewangelistów.

W nawie znajdują się późnobarokowe ołtarze św. Anny i św. Mikołaja oraz umieszczona w ścianie, kamienna, romańska chrzcielnica z drewnianą pokrywą.

Prezbiterium, otwarte do nawy szeroką, ostrołukową arkadą, nakryte jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym ze zdobionymi, rzeźbionymi zwornikami. Na jednym z nich widnieje baranek z chorągiewką, na drugim róża. Centralne miejsce w prezbiterium zajmuje barokowy ołtarz z 2. poł. XVII w. z drewnianym, rzeźbionym przedstawieniem Ukrzyżowanego i aniołami trzymającymi narzędzia Męki Pańskiej. Po obu stronach prezbiterium ustawione są stalle, zdobione na zapleckach malowanymi wizerunkami apostołów.

W dolnej części południowej ściany prezbiterium wmurowano wykuty w kamieniu nagrobek Sebastiana Nyskowskiego, starosty sławkowskiego. Na północnej ścianie nawy znajduje się kamienny nagrobek biskupa Kajetana Sołtyka. Powstały po 1788 r., przedstawia wizerunek biskupa z herbem jego rodu na tle draperii podbitej gronostajami oraz dwie kobiece rzeźby.

The Parish Church of the Elevation of the Holy Cross and of St Nicolas in Sławków

Hidden behind ancient linden trees, the parish church in Sławków carries a double invocation: of the Elevation of the Holy Cross, and of St Nicolas. When it was first built, the church had St John the Baptist as its patron. The construction of the present church commenced in the latter half of the 13th century, and it was probably not completed as it was originally intended. Only parts were completed – the chancel, and a fragment of the nave. The works were continued in the latter half of the 15th century.

The whole was remodelled in the 18th and then 19th century.

The Parish Church in Sławków stands among trees and is surrounded by a wall ‘guarded’ by the statues of St Peter and St Paul. It is a oneaisle structure with a short, straight chancel, a wider and higher nave, and a tower to the west.

The early-Gothic chancel, built of brick upon a stone foundation, is clasped with buttresses and decorated with a frieze. Also the walls of the nave were reinforced with buttresses and covered with plaster. The tower, topped with a Baroque cupola, contains a belfry; in the past it performed a defensive function. On the ground floor, it incorporates a porch.

Three steps ascend from the porch to the nave.

The walls are covered with a decorative polychromy, and in the wooden ceiling, a painting with the Coronation of the Virgin Mary and four Evangelists. Late-Baroque altars are devoted to St Anne and St Nicolas. A Romanesque baptismal font is made of stone and covered with a wooden cap.

The chancel, which opens to the nave through wide, lancet arcades, is covered with a crossribbed vault with decorative keystones. Centrally placed within the chancel, the Baroque altar dating to the second half of the 14th century accommodates a wood-carved scene of the Crucifixion with angels holding instruments of the Lord’s Passion. Both sides of the chancel are lined with stalls, their backs bearing painted images of the Apostles.

Incorporated into the lower part of the southern wall is a tombstone of Sebastian Nyskowski, a starost of Sławków. In the northern wall of the nave is another, of Bishop Kajetan Sołtyk.

Carved in 1788, the tombstone portrays the bishop with his family coat-of-arms against the background of ermine-lined drapery, accompanied by two female figures.

X X MDDK | 171

Nieopodal Niepołomic znajduje się wieś Staniątki, na miejscu której – jak głosi legenda – zatrzymał się w 996 r. św. Wojciech w drodze na dwór Bolesława Chrobrego. Staniątki należały do rodu Gryfitów i rozwinęły się w XII i XIII w.

W 1228 r. wojewoda krakowski Klemens Gryfita Klimontowic wraz ze swymi braćmi ufundował i uposażył hojnie tutejszy klasztor Benedyktynek. Pozostawał on pod szczególną opieką panujących; przywileje nadawali mu Bolesław Wstydliwy, Władysław Łokietek, Stefan Batory i Jan Kazimierz.

Kościół pw. Najświętszej Marii Panny i św.

Wojciecha wzniesiono przed 1238 r. Był on jednonawową, ceglaną świątynią, którą jeszcze przed końcem XIII w. przebudowano na trójnawową halę. Wąskie nawy boczne zostały oddzielone filarami, na których wsparto nowe sklepienie. Kościół zachował się w tej postaci, z niewielkimi zmianami, do czasów obecnych. W okresie baroku dokonano kilku przekształceń, z których najważniejszym było wyposażenie wnętrza w późnobarokowe sprzęty oraz pokrycie ścian polichromią.

Ta ostatnia została wykonana przez Andrzeja Radwańskiego w 1760 r. i stanowiła wiano jego córki Martyny wstępującej do staniąt-

172 | X MDDK X

kowskiego klasztoru. Z zewnątrz ściany kościoła pokryto pod koniec XIX w. czerwonym tynkiem imitującym wątek ceglany.

Równocześnie ze świątynią powstał klasztor, konsekrowany w 1238 r. Pierwotne zabudowania klasztorne spłonęły prawie całkowicie w kilku pożarach w XVI i XVII w. Obecne powstały w wyniku rozbudowy dokonanej staraniem ksieni Anny Cecylii Trzcińskiej w latach 40. XVII w. Barokowy w formie klasztor ma plan czworoboku, ze sklepionymi krzyżowo krużgankami, obiegającymi na parterze prostokątny wirydarz.

Przez stulecia istnienia klasztor zgromadził w swoich murach wiele cennych dzieł. Do najstarszych należą dwie gotyckie figury Madonn na tronach (XIV w.) oraz późnogotycka rzeźba Chrystusa Frasobliwego. Przechowywane są tutaj liczne zbiory rzemiosła artystycznego i sztuki sakralnej, a także niezwykle bogata biblioteka. W kaplicy przy południowej nawie kościoła umieszczony jest otaczany szczególną czcią wizerunek Matki Bożej Bolesnej. Jest to malowany na lipowej desce obraz Matki Bożej ukazującej serce, w które godzi siedem mieczy. Otaczający ją czterej aniołowie trzymają narzędzia Męki Pańskiej.

STANIĄTKI, kościół i klasztor ss. Benedyktynek

Benedictine Church and Abbey in Staniątki Not far from Niepołomice lies the village of Staniątki, where – according to legend – St Adalbert stopped in 996 on his way to the court of King Bolesław Chrobry. Staniątki, which belonged to the Gryfita clan, developed throughout the 12th and 13th centuries. In 1228, the Voivode of Kraków, Klemens Gryfita Klimontowic, and his brothers founded and generously endowed the Benedictine abbey in Staniątki.

The abbey remained under special protection of the kings, enjoying privileges granted by Bolesław Wstydliwy, Ladislaus the Elbow-High (Władysław Łokietek), Stephen Báthory (Stefan Batory) and John Casimir (Jan Kazimierz.

The Church of the Holiest Virgin and of St Adalbert was constructed before 1238. It was a oneaisle, brick church, turned into a three-aisle hall by the end of the 13th century. Narrow side aisles were separated from the nave with pillars, upon which the new vaulted ceiling was placed. In this form, with only minor changes, the church has survived to this day. Important changes introduced in the Baroque era included fitting late-Baroque furnishings and covering the walls with polychromy. The murals were

rendered by Andrzej Radwański in 1760 as a dowry for his daughter Martyna upon her entering the abbey. In the late 19th century, the outside walls were covered with red plaster, which imitates brickwork.

Adjoining the church is the abbey, also founded in 1228 and consecrated in 1238. The original buildings were almost completely destroyed in the course of several fires throughout the 16th and 17th centuries. During the 1640s restoration carried out by the abbess Anna Cecylia Trzcińska, a rectangular abbey building around the cross-ribbed vaulted cloister – standing there to this day – was constructed.

For centuries, the Abbey in Staniątki accumulated many valuable works of art. Among the most ancient are two Gothic Madonnas seated on their thrones (14th c.) and a lateGothic statue of the Sorrowful Christ. The abbey boasts an extensive collection of religious art and other objects, including liturgical vestments and utensils, statues and paintings, as well as a highly impressive library. In the chapel south of the nave, a particularly revered image of Our Lady of Sorrows can be seen.

X X MDDK | 173

STARY SĄCZ, tradycja św.

Kingi

174 | X MDDK X

Klasztor klarysek w Starym Sączu został ufundowany ok. 1280 r. przez księżnę Kingę, żonę Bolesława Wstydliwego. W tym samym czasie założyła ona klasztor franciszkanów, który jednak nie odrodził się po kasacie w 1782 r.

Pierwsze mniszki przybyły do starosądeckiego klasztoru ze zgromadzenia w podkrakowskiej Skale. Klasztor klarysek ulokowano na stromej skarpie nad dawnym korytem Popradu. Wraz z fundacją klasztoru św. Kinga nadała mu prawo własności do ziemi sądeckiej.

Pierwsze budynki klasztorne oraz kościół pw. Świętej Trójcy i św. Klary powstawały od ok.

1285 r. Kościół konsekrowano w 1332 r. Pomimo licznych pożarów nawiedzających klasztor i kościół zawsze je odbudowywano. W 1605 r. zadanie wzniesienia murowanych budynków klasztornych powierzono krakowskiemu muratorowi Janowi di Simoni. Powstał klasztor złożony z czterech skrzydeł, którego krużganki obiegają wokół wirydarz. Na klasztornym dziedzińcu rośnie zabytkowa lipa, którą – według legendy – zasadziła św. Kinga. Fasadę furty klasztornej wieńczy trójkątny szczyt z wnękami, w którym znajdują się sgraffitowe postacie Chrystusa Salwatora, bł. Salomei, św. Klary, św.

Kingi i św. Franciszka.

Wnętrze gotyckiego kościoła ma barokowy wystrój. Pokrywająca ściany polichromia, malowana przez Feliksa Derysarza, przedstawia sceny z życia św. Kingi; podobna jest tematyka XVII-wiecznych malowideł zachowanych na drzwiach zakrystii. Na stallach z 1779 r. znajduje się przedstawienie św. Kingi sprowadzającej wodę do miasta. W bocznej kaplicy poświęconej fundatorce klasztoru, oddzielonej od nawy kutą kratą (z ok. 1470 r.), znajduje się gotycka figurka św. Kingi stojącej na odwróconej koronie, co jest symbolem porzucenia władzy książęcej na rzecz życia zakonnego. Pod figurką została umieszczona srebrna trumna z prochami Świętej. W starosądeckim konwencie spoczywa także siostrzenica św. Kingi, królowa Jadwiga, żona Władysława Łokietka. W klasztorze przechowywane są cenne rękopisy, m.in. Żywot błogosławionej Kingi pióra Jana Długosza oraz tzw.

Graduał Sądecki z 2. poł. XIII w. Św. Kinga, córka króla Węgier Beli IV, przybyła do Polski, by poślubić Bolesława Wstydliwego.

Oddał jej on we władanie całą ziemię sądecką.

Po śmierci męża św. Kinga wstąpiła do zakonu franciszkańskiego. Zmarła w Starym Sączu w 1292 r. Została beatyfikowana w 1690 r., a w 1999 r. kanonizował ją papież Jan Paweł II.

Tradition of St Kinga in Stary Sącz The convent of Poor Clares in Stary Sącz was founded around 1280 by Princess Kinga, the wife of Boleslaus the Modest (Bolesław Wstydliwy). At the same time she also endowed a Franciscan monastery, but this was abolished in 1782, and never reinstated. The first nuns arrived at the Stary Sącz convent from the Skała commune near Kraków. The convent of Poor Clares was placed on a steep slope over the old Poprad riverbed, now dried out.

In addition to founding the nunnery, St Kinga endowed it with the rights to the lands of Sądeczczyzna.

The construction of the first buildings for the convent, as well as the Church of the Holy Trinity and St Clare, commenced around 1285.

The church was consecrated in 1332. In spite of numerous fires, which blighted the nunnery and the church, each time they managed to recover. In 1605, the Kraków mason Jan di Si-

moni was commissioned to erect new, brick buildings: this is when the cloister was built, surrounded with four wings of the convent.

Growing in the convent’s courtyard is an ancient linden tree – according to legend, it was planted by St Kinga herself. The façade of the convent’s gate-keep is topped with a triangular attic with niches, hiding sgrafitto figures of Christ the Saviour, Blessed Salomea, St Clare, St Kinga, and St Francis.

The Gothic body of the church reveals a Baroque interior. The murals, the work of Feliks Derysarz, depict scenes from the life of St Kinga; so do 17th-century paintings preserved on the sacristy door. On the 1779 stalls, St Kinga is portrayed bringing water to the city. In the side chapel devoted to the church’s founder, separated from the nave by an elaborate iron grating (of around 1470), the Gothic figure of St Kinga stands on an inverted crown, which

symbolises her abandonment of royal power in order to follow the monastic life of contemplation. Below the figure, a silver coffin holds the ashes of the Saint. The Stary Sącz convent is also the resting place of St Kinga’s niece, Queen Jadwiga, the wife of King Ladislaus the Elbow-High (Władysław Łokietek). The convent treasures some valuable manuscripts, including ‘The Life of Blessed Kinga’ by chronicler Jan Długosz and the so-called ‘Sącz Graduale’ with chants, dating to the second half of the 13th century.

St Kinga, daughter of the Hungarian king Bela IV, came to Poland in order to marry Bolesław Wstydliwy. Her husband endowed Kinga with the Sącz lands. When the king died, the widowed queen entered the Franciscan convent.

She died in Stary Sącz in 1292. She was beatified in 1690, and in 1999 Pope John Paul II proclaimed her a saint.

X X MDDK | 175

W Beskidzie Niskim, u podnóża Góry Maślanej położona jest niewielka wieś Szalowa. Lokowano ją prawdopodobnie w XIII w. na prawie niemieckim. W XV i XVI w. należała do rodziny Szalowskich herbu Strzemię, którzy byli arianami i przy swym dworze w Szalowej przypuszczalnie wznieśli zbór. Jako innowiercy musieli w XVII w. opuścić swój majątek. Szalowa stała się wówczas własnością rodziny Jordanów, później Gładyszów, a pod koniec XIX w. należała do Salomei Nowakowej.

Parafia w Szalowej powstała przed 1375 r. Budowę obecnego kościoła pw. Michała Archanioła rozpoczęto w 1736 lub 1739 r., a ukończono w 1756 r. Powstanie tejże świątyni poprzedziło wykonanie jej modelu, który obecnie jest przechowywany w Muzeum Narodowym w Krakowie.

Kościół wzniesiono dzięki ówczesnemu właścicielowi wsi, Krzysztofowi Jordanowi, oraz miejscowemu proboszczowi, ks. Wojciechowi Stefanowskiemu, który ufundował część wyposażenia.

Drewniany kościół, zbudowany w konstrukcji zrębowej, jest trójnawową bazyliką o fasadzie flankowanej dwiema niskimi wieżami i zamkniętej trójkątnym szczytem z rzeźbą Michała Archanioła walczącego z szatanem. Takie

176 | X MDDK X

rozwiązanie architektoniczne było charakterystyczne dla barokowych kościołów murowanych, których naśladownictwem jest szalowska świątynia.

Niezwykle bogate i interesujące jest wyposażenie wnętrza kościoła, pochodzące w większości z XVIII w. Barokowy i rokokowy wystrój utrzymany jest konsekwentnie w biało-błękitno-złotej tonacji. Pokrywająca ściany, sklepienie prezbiterium i strop nawy rokokowa polichromia została wykonana ok. poł. XVIII w. i uzupełniona w 1808 r. Głównym jej motywem są kwiaty pokrywające ściany i strop; na sklepieniu prezbiterium widnieje malowana dekoracja architektoniczna. Kulminacją iluzjonistycznego malarstwa jest ściana tęczowa z rzeźbioną Grupą Ukrzyżowania, której malowane tło stanowi widok Jerozolimy. Malowana postać żołnierza na koniu, przebijającego włócznią bok Ukrzyżowanego, wyposażona została w rzeźbioną rękę z włócznią.

Drewniane, bogato rzeźbione, późnobarokowe ołtarze mają dekorację rokokową z poł. XVIII w.

W ołtarzu głównym, ozdobionym lustrami, mieszczą się XVIII-wieczne obrazy Trójcy Świętej i św. Michała Archanioła. Równie bogato są dekorowane rokokowe konfesjonały, stalle oraz ławki z 2. poł. XVIII w.

SZALOWA, kościół pw. św. Michała Archanioła

The tiny village of Szalowa lies in the Beskid Niski mountains, at the foot of Góra Maślana.

The village was presumably founded in the 13th century, by the German law. In the 15th and 16th centuries it belonged to the Szalowski family of the Strzemię coat-of-arms, who were members of the Arian (Anti-Trinitarian) religious minority and probably built a prayer house next to their manor in Szalowa. As heretics, they were forced to leave in the 17th century. Szalowa then became the property of the Jordan family, and then the Gładysz family, and towards the end of the 19th century, it was owned by Salomea Nowakowa.

The parish was established in Szalowa before 1375. The construction of the present church of St Michael the Archangel commenced in 1736 or 1739 and concluded in 1756. Before the Szalowa church was built a model of it was constructed, now kept in the National Museum in Kraków.

The church owes its construction to Krzysztof Jordan, the owner of the village at the time, and the local vicar, Wojciech Stefanowski, who contributed many of the furnishings.

The church, built in a wooden frame construction, is a three-aisle basilica with the façade

flanked by two low towers and enclosed with a triangular attic bearing a statue of St Michael the Archangel battling against Satan. The layout is characteristic of Baroque stone churches, which provided inspiration for the Szalów church.

The mostly 18th-century interior is opulent and attractive. Baroque and rococo elements all follow a consistent colour pattern: white, blue, and gold. The walls, the vaults of the chancel and the nave are covered with a rococo polychromy painted in the 18th century and supplemented in 1808. The main motif of flowers spills onto the walls and the vaults, while the chancel is filled with painted architectural ornaments. This illusionist painting climaxes in the rainbow wall, with a wood-carved Crucifixion group against the background of Jerusalem. The painted horseman who pierces Christ’s side received a ‘real’ sculpted hand holding the spear.

The wooden, ornate, late-Baroque altars were covered with rococo decorations in mid-18th century. In the main altar, adorned with mirrors, 18th-century canvases of the Holy Trinity and St Michael the Archangel were placed. Meticulously executed rococo confessionals, stalls, and pews, dating to the second half of the 18th century, are also beautifully decorated.

The Church of St Michael the Archangel in Szalowa

X X MDDK | 177

SZCZYRZYC, kościół i klasztor oo. Cystersów Położony w górzystej kotlinie Beskidu Wyspowego zespół opactwa cysterskiego w Szczyrzycu jest jednym z najstarszych klasztorów w Polsce. Jego fundacji dokonał w 1234 r. wojewoda krakowski Teodor z Gryfitów, przekazując na rzecz zakonu swoje dobra w Ludźmierzu, Szczyrzycu i Mogilanach. Sprowadzonych z Jędrzejowa zakonników osadzono w Ludźmierzu, jednak wkrótce część z nich przeniosła się do Szczyrzyca, który miał łagodniejszy klimat. Wzniesiono tutaj kościół, klasztor i zabudowania gospodarcze. Po najazdach i pożarach, jakie nawiedziły opactwo w XVII stuleciu, znajdowało się ono w bardzo złym stanie.

Kiedy w 1620 r. opatem został Stanisław Drohojowski, podjął się budowy nowego klasztoru oraz przebudowy kościoła. Prace te kontynuowali kolejni opaci. Kościół ukończono w 1642 r.,

178 | X MDDK X

a klasztor dwa lata później. W czasie zaborów majątek cystersów skonfiskowano, lecz klasztor przetrwał, choć zdegradowany do rangi przeoratu. Godność opactwa przywrócił klasztorowi w 1918 r. papież Benedykt XV, a opaci odkupili część utraconych dóbr. Po II wojnie światowej cystersom znów odebrano majątek, jednak w ostatnich latach odzyskali oni ziemię i budynki gospodarcze.

Klasztory cysterskie budowano według określonych zasad, w miejscach oddalonych od ludzkich siedzib, a sposób życia mnichów opierał się na regule „Ora et labora”, czyli „módl się i pracuj”.

Szczyrzycki kościół pw. NMP Wniebowziętej i św. Stanisława wzniesiono na planie krzyża łacińskiego, z prezbiterium i nawą równej długości. W świątyni znajduje się cudowny wizerunek Matki Boskiej Szczyrzyckiej, na-

malowany przez nieznanego z imienia artystę w XVI w., a koronowany w 1983 r. Po południowej stronie kościoła mieszczą się zabudowania klasztorne zgrupowane wokół kwadratowego wirydarza.

Obok klasztoru znajduje się klasztorne muzeum, mieszczące się od 1984 r. w zabytkowym spichlerzu, który wcześniej służył jako rezydencja opata. Muzeum powstało w 1954 r., kiedy ówczesny opat, dr Stanisław Kiełtyka, zorganizował je ze zbiorów klasztoru, wzbogacając z czasem o kolejne okazy. Ciekawostką pośród klasztornych skarbów jest mapa świata wydrukowana w 1905 r. według XIII-wiecznego pierwowzoru. Zbiory obejmują sztukę sakralną, militaria, bogaty księgozbiór, eksponaty etnograficzne oraz dokumenty, wśród których znajdują się XIII-wieczne akty darowizny i nadania ziemi cystersom.

Cistercian church and abbey in Szczyrzyc

Located in a valley of the Beskid Wyspowy mountain range, the Cistercian compound in Szczyrzyc is one of the oldest monasteries in the whole of Poland. It was chartered in 1234 by the Kraków Voivode Teodor of the Gryfita ‘clan’, who endowed the Cistercian order with his lands in Ludźmierz, Szczyrzyc and Mogilany.

The monks, brought over from Jędrzejów, first settled in Ludźmierz, but soon some of them moved to Szczyrzyc, which had the advantage of having a milder climate. Soon a church was built, along with the abbey and its ancillary buildings. The buildings fell into disrepair after the raids and fires of the 17th century.

When Stanisław Drohojowski became abbot in 1620, he undertook the construction of a new abbey and the remodelling of the church. The work was continued by his successors. The church was completed in 1642, and the abbey two years later. During the Partitions of Poland, Cistercian property was confiscated, but the abbey – degraded to a priory – had survived. It was reinstated to abbey status in 1918 by Pope Benedict XV, and the abbots bought back some of the lands they had lost. After the second world war, Cistercian friars were again deprived of their property, but in recent years they have repossessed some land and farm buildings.

Cistercian monasteries were built to strict rules, away from human dwellings, and the lifestyle of the monks inhabiting them follows the ora & labora, that is ‘pray and work’ principle.

The church in Szczyrzyc devoted to the Assumption of the Blessed Virgin Mary and St Stanislaus was built on the plan of a Latin cross, with a chancel and nave of equal length. The church houses a miraculous image of the Szczyrzyc Madonna, painted by an unknown artist in the 16th century, and crowned in 1983. Adjoining the southern part of the church is the abbey with a cloister.

Next to the abbey is a museum, since 1984 occupying a historic granary, the former abbot’s residence. The museum was established in 1954, when Dr Stanisław Kiełtyka, the abbot at the time, arranged the collection from among the objects held in the abbey, making new additions every now and then. Found among many treasures is a curious world map printed in 1905 according to a 13th-century original.

The collection includes religious art, weapon, books and manuscripts, ethnographical objects and documents, featuring 13th-century Cistercian endowment acts.

X X MDDK | 179

Dogodne położenie Tarnowa na szlaku handlowym sprawiło, że wyrósł on na znaczący ośrodek gospodarczo-administracyjny i artystyczny.

Przez wieki był miastem prywatnym, należącym do Leliwitów. W 1330 r. wojewoda krakowski Spicymir Leliwa uzyskał od króla Władysława Łokietka akt lokacyjny, pozwalający przekształcić istniejącą osadę w miasto na prawie magdeburskim. Ostatnim właścicielem Tarnowa był książę Eustachy Sanguszko, który w 1787 r. zrzekł się władzy nad miastem.

Na północny zachód od Rynku znajduje się prostokątny plac Katedralny, przy którym stoi katedra, górująca wieżą nad miastem. Tę gotycką budowlę wzniesiono ok. 1400 r., a w kolejnych wiekach rozbudowywano i upiększano. Kościół ma formę bazyliki, z węższym niż nawa, wielobocznie zakończonym prezbiterium i kwadratową, pięciokondygnacyjną wieżą przy ścianie zachodniej.

Katedra ma w sobie wiele artystycznych śladów minionych epok. Najlepiej widać je w kolejno dobudowywanych kaplicach i kruchtach, które z czasem utworzyły nawy boczne świątyni. Zachwycają zwłaszcza gotyckie, misterne sklepienia gwiaździste w kaplicach Rozesłania i św. Anny oraz w kruchcie południowej.

Nagrobki w tarnowskiej katedrze wyróżniają się wysokim poziomem artystycznym, często wykonywali je najsłynniejsi mistrzowie pracujący dla dworu królewskiego. Prezentowane są tu style od gotyku po wiek XX. Jednym ze starszych jest nagrobek Barbary z Rożnowa z początku XVI w., przedstawiający leżącą postać kobiecą w architektonicznym obramieniu. Łączy on w sobie gotycką jeszcze formę z renesansową treścią. W pełni renesansowy jest nagrobek Barbary z Tęczyńskich Tarnowskiej (ok. 1527-1530), uważany za jedno z piękniejszych przedstawień kobiety w sztuce polskiej.

Jego autorem jest prawdopodobnie Bartłomiej Berecci, a obramienie wykonał Jan Maria Padovano. Dziełem Padovana jest także piętrowy nagrobek hetmana Jana Tarnowskiego (zm.

1561) i jego syna Jana Krzysztofa (zm. 1567).

Przykładem dzieła manierystycznego może być nagrobek Ostrogskich, wykonany z wielobarwnych marmurów i alabastru, z klęczącymi postaciami zmarłych. Powstał on w latach 1612-1620, prawdopodobnie w pracowni Wilhelma van den Blocke’a. Warto jeszcze obejrzeć marmurowy nagrobek Eustachego Sanguszki (zm.

1903), wykonany przez znakomitego rzeźbiarza Antoniego Madeyskiego.

TARNÓW, katedra pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny 180 | X MDDK X

The advantageous situation of Tarnów along an important trade route turned it into a significant economic, administrative and cultural centre. For centuries it was a private town owned by the Leliwa family. In 1330, a Kraków Voivode, Spicymir Leliwa, received a foundation act from King Ladislaus the Elbow-High (Władysław Łokietek). The act allowed the village to be turned into a town under the Magdeburg Law. The last owner of Tarnów, Prince Eustachy Sanguszko, renounced his authority over the town in 1787.

The cathedral church with a tower overlooking the town is situated in the north-western part of the market square, within the rectangular Cathedral Square. The Gothic building was constructed around 1400, and it was remodelled and enhanced in the next centuries. The church is built in the form of a basilica with a five-storey tower in the west. The chancel is narrower than the nave and its far end is polygonal.

The cathedral is a mixture of styles accumulated over the centuries. This variety is best exemplified in the later additions of chapels and porches, which eventually became the side-aisles of the church. The fine Gothic star vaults in the Sending of the Apostles chapel, St Anne’s chapel, and in the southern porch, are particularly enchanting.

The tombstones of Tarnów’s cathedral provide another example of excellent craftsmanship.

Many were made by renowned masters, employed at the royal court. Their styles vary from Gothic to 20th-century art. The tombstone of Barbara of Rożnów, constructed in the beginning of the 16th century, is one of the oldest in the church. The Renaissance subject of the tombstone – the reclining woman in the architectural frame – was presented in Gothic form. The tombstone of Barbara Tarnowska née Tęczyńska (approx. 1527–1530) is a typical example of Renaissance sepulchral art and one of the most beautiful female representations throughout Polish art. The memorial is attributed to Bartolomeo Berecci, while the pedestal is the work of Giovanni Maria Padovano. Another work of the Italian artist is the altar-like Renaissance tomb of the Commander of the Crown, Jan Tarnowski (d. 1561), and his son Krzysztof (d. 1567), The Ostrogski family mausoleum, made of multi-coloured marbles and alabaster, with the kneeling figures of the departed, is an example of the mannerist style. It was created between 1612 and 1620, probably in Wilhelm van den Blocke’s atelier. The tombstone of Eustachy Sanguszko (d. 1903) by the famous sculptor Antoni Madeyski is also worth seeing.

Cathedral Basilica of the Nativity of the Blessed Virgin Mary in Tarnów

X X MDDK | 181

Tropie, miejscowość na wschodnim brzegu Dunajca, związana jest z początkami chrześcijaństwa w Polsce. To tutaj znajdowała się pustelnia, w której zamieszkiwał przez kilkadziesiąt lat św. Świerad-Andrzej. Urodził się on w okolicach Zakliczyna nad Dunajcem. Pod koniec X w. zamieszkał w pustelni niedaleko Czchowa.

Dwadzieścia lat później, wraz ze swoim uczniem Benedyktem udał się do klasztoru benedyktynów na górze Zobor, nieopodal Nitry (na terenie Górnych Węgier). Tam przyjął imię zakonne Andrzej i powrócił do życia pustelniczego. Zmarł ok. 1031 r. w grocie koło Trenczyna, nad rzeką Wag. Pochowano go w katedrze św. Emmerama w Nitrze, wraz z Benedyktem, który w 1034 r. poniósł śmierć męczeńską.

Wznoszący się na kilkunastometrowej, stromej skale kościół zbudowano w XII i XIII w., a przebudowano w XIV i XVI w.; ok. 1634 r. dodano kruchtę i kaplicę. Z pierwotnej budowli zachowały się mury prezbiterium, wtórnie podwyższone, wzniesione z ciosów piaskowca. Przylegająca do prezbiterium od północy zakrystia pochodzi z XIII w. Niewielka, jednonawowa świątynia z węższym, zamkniętym prostą ścianą prezbiterium została zdewastowana w XVI w. przez arian i powtórnie konsekrowana w 1611 r.

W ostatnich latach świątynię odnowiono, przykryto ją również nowym dachem, ponieważ poprzedni został zniszczony przez silną wichurę.

Najcenniejszym zabytkiem we wnętrzu kościoła są zachowane fragmenty romańskiej polichromii na północnym łuku tęczy, przedstawiające świętego (być może św. Stefana, króla Węgier) w koronie i z berłem w dłoni. Strop nawy pokryty jest rokokowym malowidłem ukazującym Zesłanie Ducha Świętego. Postacie patronów kościoła są widoczne w ołtarzu głównym: święci klęczą poniżej sceny koronacji Matki Bożej przez Trójcę Świętą. Interesująca jest również barokowa, kamienna chrzcielnica, wbudowana w ścianę i zamykana drewnianą, rokokową obudową z malowidłami dotyczącymi chrztu.

W okolicy kościółka znajduje się wiele śladów związanych ze św. Świeradem. Nieopodal zachowała się grota, w której mieszkał, a obok niej XVIII-wieczna, murowana kapliczka. Są tutaj także resztki pnia starego dębu, w którym według legendy chronił się Święty. Jest on pierwszym polskim świętym, kanonizowanym wraz ze swym uczniem św. Benedyktem w 1083 r., dzięki staraniom króla węgierskiego Władysława I Świętego.

TROPIE, kościół pw. św. św. Świerada i Benedykta 182 | X MDDK X

The church of St Świerad and St Benedict in Tropie

Tropie, a village situated on the eastern bank of Dunajec River, is closely related to the roots of Christianity in Poland. The hermitage of St Świerad-Andrzej, who lived there for a few dozen years, was situated in this place. St Świerad was born in the neighbourhood of Zakliczyn on the Dunajec River. At the end of the 10th century, he moved to the hermitage situated in the vicinity of Czchów. Twenty years later he travelled together with his disciple, Benedict, to the Benedictine monastery on Zobor Mountain, close to Nitra. In the monastery he adopted the name of Andrzej and continued to live the life of a hermit. He died about 1031 in a cave by Trenczyn, on Wag River. He was buried in St Emmeram’s cathedral in Nitra together with Benedict, who died a martyr’s death three years after his master.

The construction of the church, erected upon a steep rock of a dozen metres or so, continued throughout the 12th and 13th centuries. The church was remodelled in the 14th and 16th centuries, while the porch and the chapel were added in 1634. The walls of the chancel made of the hewn sandstone are the only remains of the original sanctuary; at a later date they were extended upwards. The vestry adjoining the chancel’s northern wall was built in the 13th century. The small, single-nave church with a narrower chancel ending in a straight wall was

damaged in the 16th century by the Arians, and re-consecrated in 1611. The church was lately renovated and covered with a new roof, as the old one perished during a storm.

The interior of the sanctuary holds plenty of historical objects. The most precious ones include the remains of Romanesque polychromic painting in the northern rood arch, which depicts a saint wearing a crown and holding a sceptre; the saint is presumably St Stephen, king of Hungary. The vaults of the nave are covered with rococo paintings, showing the Descent of the Holy Spirit. The figures of the church’s patrons are exhibited in the main altar. The saints kneel below the scene of the coronation of the Virgin Mary by the Holy Trinity. Another interesting object is the built-in Baroque baptismal font, made of stone and covered with a wooden case featuring baptism-related paintings.

In the vicinity of the church there are traces of St Świerad’s presence in the region. The cave where he used to live and the nearby 13th-century stone chapel are well preserved. A trunk remains of the old oak tree – according to legend, the saint’s retreat – and the spring, believed to have miraculous properties, still survives. Świerad Andrzej is the first Polish saint, as he was canonised together with his disciple Benedict in 1083, following the endeavours of Hungarian king Ladislaus (László) I the Holy.

X X MDDK | 183

Tuchów jest położony na wzgórzu nad Białą, na trasie z Tarnowa do Nowego Sącza. W XI w. żona Władysława Hermana, Judyta, ofiarowała go jako wieś królewską benedyktynom tynieckim. W ich posiadaniu pozostawał Tuchów aż do początku XIX w. Prawa miejskie uzyskał aktem króla Kazimierza Wielkiego w 1340 r. Do początku XVII w., m.in. dzięki odkryciu tutaj w XIV w. pokładów soli, miasto rozwijało się pomyślnie. Jego upadek w XVII w. spowodowały najazdy obcych wojsk oraz pożary i epidemie. Miasto rozwinęło się po II wojnie i dzisiaj liczy ok. 7000 mieszkańców.

Na północnym skraju miasta wznosi się monumentalny kompleks tuchowskiego sanktuarium. Pierwszy kościół powstały w miejscu obecnego sanktuarium został wybudowany pod koniec XI w. przez benedyktynów tynieckich.

W latach 80. XVII w., w związku z rosnącym ruchem pielgrzymkowym, wzniesiono nowy kościół, pw. Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny i św. Stanisława, który konsekrowano 8 września 1687 r. Wówczas powstał także murowany kompleks klasztorny. Po kasacie zakonu benedyktynów przez władze austriackie (1816) w kościele pracowali jezuici, potem księża die-

184 | X MDDK X

cezjalni, a w 1893 r. przejęli go redemptoryści.

Rozbudowali oni sanktuarium, wznosząc m.in. wieżę o wysokości czterdziestu ośmiu metrów.

Barokowy kościół jest jednonawowy, z bocznymi kaplicami. Po jego południowej stronie rozciągają się zabudowania klasztoru, nad którymi góruje wieża mieszcząca w przyziemiu bramę.

Barokowe i późnobarokowe wyposażenie świątyni pochodzi głównie z XVIII w. Ołtarz główny, zwieńczony promienistą glorią wykonał krakowski artysta Antoni Frączkiewicz (1741). Przypuszczalnie z jego warsztatu pochodzi również nieco późniejsza ambona. W ołtarzu głównym znajduje się cudowny wizerunek Matki Bożej Tuchowskiej, podarowany przypuszczalnie tutejszemu kościołowi przez jednego z tynieckich opatów. Powstał on na przełomie 1. i 2. ćwierci XVI w., jest namalowany temperą na lipowej desce. Obraz przedstawia Maryję z Dzieciątkiem na lewej ręce, trzymającą w prawej dłoni różę.

Pierwsze wzmianki o wyproszonych tutaj łaskach pochodzą z 1597 r. Napływ pielgrzymów, nawet spoza Polski, spowodował powołanie komisji, która w 1641 r. formalnie potwierdziła cudowność obrazu. Jego koronacji dokonano w 1904 r.

TUCHÓW, sanktuarium Matki Bożej Tuchowskiej

Tuchów is situated on the hill over Biała river, by the Tarnów – Nowy Sącz road. In the 11th century Judyta, the wife of the Polish prince Ladislaus (Władysław) Herman, granted it as a royal village to the Benedictine monks from Tyniec. They remained the owners of Tuchów through the early part of the 19th century. The village was granted town rights by King Kazimierz Wielki (Casimir the Great) in 1340. The town’s prosperity lasted till the beginning of the 17th century, partially due to the discovery of salt deposits in the 14th century. Its decline in the 17th century was caused by the invasions of hostile armies, fires and epidemics.

The second development of the town started after the second world war and today it has approximately 7000 inhabitants.

The monumental compound of the Tuchowice shrine is located in the northern suburbs of the town. The first church in this place was built in the end of the 11th century by the Benedictines of Tyniec. In the 1680s, following the increased interest in pilgrimages, the new church dedicated to the Annunciation of the Holy Virgin and to St Stanisław (Stanislaus) was built. Its consecration took place on 8 September 1687.

The brick monastery complex is dated to the same time. After the cancellation of the Benedictine Order by the Austrian authorities (1816) the church was taken over by the Jesuits, and in 1893, it was inherited by the Redemptorists.

The latter expanded the shrine, and added a 48-metre tower.

South of the Baroque one-nave church with side chapels is located the monastic compound, crowned with a tower gate. Most of the Baroque and late Baroque interiors date back to the 17th century. The main altar and the pulpit were designed by the Kraków artist Antoni Frączkiewicz in 1741. The four-column main altar crowned with a radiating glory contains the miraculous image of the Holy Virgin of Tuchów.

It was probably presented to the church by one of the Tyniec monastery’s abbots. The representation, painted in the middle of the 16th century in the workshop of the so-called Altar Master of Bodzentyn, depicts Virgin Mary holding the Child in her left hand, and a rose in the right one. It was painted with tempera on a limewood board.

The first records of the miraculous influence of the painting date back to the year 1597. The numerous arrivals of pilgrims, both from Poland and abroad, led to the appointment of a special committee, which formally confirmed the miraculous interventions of the image in 1641. It was crowned in 1904.

Sanctuary of the Holy Virgin in Tuchów

X X MDDK | 185

Na kamiennym, wysokim brzegu Wisły, nieopodal Krakowa zamieszkują już od prawie tysiąca lat benedyktyńscy mnisi. Żyją oni według reguły ułożonej przez św. Benedykta z Nursji, od którego imienia wywodzi się nazwa zakonu. Klasztor ten, ufundowany w połowie XI w., jest pierwszym opactwem benedyktynów na ziemiach polskich.

Do tynieckiego klasztoru wiedzie droga, prowadząca wzdłuż muru, przez bramę i zabudowania dawnej rezydencji opata, na dziedziniec przed kościołem. Stąd otwiera się piękny widok na Wisłę i otaczające Tyniec pagórki. Po południowej stronie kościoła rozciągają się zabudowania klasztorne; za nimi położony jest ogród będący jednym z pierwszych renesansowych założeń tego typu na ziemiach polskich.

Układ tynieckiego opactwa nie uległ znaczącym przekształceniom; nie istnieją dzisiaj jedynie budynki zamykające dziedziniec od strony Wisły.

Najstarszy zbudowany tutaj kościół romański został „wchłonięty” przez mury późniejszych rozbudów. Zachowała się z niego ściana pomiędzy kościołem a krużgankiem, w której znajduje się, również romański portal. Istnieją także fundamenty pozostałych ścian odkryte w latach 60. XX w. Niezwykle ciekawym miejscem jest klasztorny kapitularz (XIV i XV w.), którego ściany zdobią malowidła z różnych okresów oraz gotyckie krużganki obiegające wirydarz: na sklepieniu skrzydła zachodniego zachowała się renesansowa polichromia, w skrzydle północnym zobaczyć zaś można kamienną tablicę z barokową inskrypcją przekazującą tradycję o założeniu klasztoru w 1044 r.

Mury i rozplanowanie klasztornego kościoła pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła pochodzą z gotyckiej przebudowy w połowie XV w. Kolejne zmiany w architekturze świątyni nastąpiły na początku XVII w., za sprawą opata Stanisława Łubieńskiego. Wystrój wnętrza kościoła jest barokowy, z XVII i XVIII w. Ołtarz główny jest fundacją opata Stanisława Benedykta Bartoszewskiego: późnobarokowy, wykonany z czarnego marmuru, na tle którego odcinają się złocone figury świętych. Jego projekt i wykonanie łączone jest ze szkołą Franciszka Placidiego.

Obraz w środkowej części ołtarza, autorstwa Andrzeja Radwańskiego, przedstawia patronów kościoła adorujących Trójcę Świętą. W nawie warto obejrzeć niezwykle ekspresyjną, czarno-złotą, późnobarokową ambonę w kształcie łodzi, a w prezbiterium XVII-wieczne stalle zdobione przedstawieniami z życia św. Benedykta i benedyktyńskich świętych.

Tyniec, opactwo oo. Benedyktynów.

186 | X MDDK X

Tyniec, Benedictine Abbey

Benedictine monks have lived on top of a high limestone river cliff overlooking the Vistula, near Kraków for nearly a thousand years. They follow the order set up by Saint Benedict of Nursia, whose gave the order his name. Tyniec Abbey, founded in the mid-11th century, was the first Benedictine abbey in Poland.

The road leading to the Abbey goes along its wall, through a gate and past the Abbot’s Quarters into the courtyard in front of the church, which commands a beautiful view of the Vistula and the hills flanking it. The monastic compound is situated to the south of the church, and the garden behind it is one of the earliest Renaissance designs of this type in Poland.

The layout of Tyniec Abbey has undergone no significant changes: only the disappearance of the building that used to enclose the courtyard on the Vistula side.

The original, Romanesque church built here was ‘absorbed’ by the walls of the later extensions.

One of its walls stands between the church and the cloister, and includes a Romanesque portal.

The extant foundations of the remaining walls were discovered in the 1960s. Places of great interest are the Abbey’s chapter house dating to the 14th and 15th centuries whose walls are decorated with murals from various periods, and Gothic cloisters surrounding a garth with

Renaissance polychrome murals preserved on the ceiling of the western wing, and a stone table with a Baroque inscription quoting the tradition of the founding of the abbey in 1044 in the northern wing.

The walls and layout of the Abbey’s Church of the Apostles Saint Peter and Saint Paul originated during the Gothic refurbishment in the mid-15th century. Later changes were introduced in the church’s architecture early in the 17th century, under Abbot Stanisław Łubieński.

The furnishing of the church interior is Baroque from the 17th and 18th centuries, with a lateBaroque high altar of black marble providing a strongly contrasting background to the gilded figures of the saints, founded by Abbot Stanisław Benedykt Bartoszewski, and said to be designed in the workshop of Francesco Placidi. The central painting by Andrzej Radwański portrays the patron saints of the church adoring the Holy Trinity. Worth seeing in the nave is the highly expressive, black and golden, late-Baroque pulpit in the shape of a boat, and the 17th-century stalls decorated with scenes from the life of St Benedict and the Benedictine Saints in the chancel.

X X MDDK | 187

Wieliczka wspominana jest w dokumentach już w latach 1123-1127, a jej pierwsza lokacja miała miejsce w 1290 r. Prawa magdeburskie nadał miastu Kazimierz Wielki w 1368 r. i wtedy otoczono je murami obronnymi. Wieliczka rozwijała się pomyślnie, głównie dzięki kopalni soli. W XVII w. dotknął ją szereg klęsk – epidemie, pożary, a nawet trzęsienie ziemi.

W tym właśnie czasie, w 1623 r., przybyli do Wieliczki franciszkanie reformaci. Jesienią tegoż roku wybudowali na uboczu miasta, na terenie ofiarowanym przez mieszczan wielickich kaplicę i niewielki dom klasztorny. Rok później rozpoczęli budowę kamienno-ceglanego kościoła, a w latach 1650-1655 wznieśli murowany klasztor na planie czworoboku, z wewnętrznym wirydarzem. Pożar w 1718 r. poczynił znaczne szkody, lecz zespół klasztorny

szybko odbudowano. W czasie ostatniej dużej rozbudowy wzniesiono nowicjat (1928), nadbudowano trzy skrzydła oraz zbudowano nowe, zachodnie skrzydło klasztoru. Prace wykonano według projektu Michała Guzikowskiego.

Kościół pw. Stygmatów św. Franciszka Patriarchy jest pierwszą murowaną świątynią małopolskiej prowincji reformatów. Wejście do kościoła poprzedza obecnie dziedziniec, ogrodzony murem z bramkami i czternastoma stacjami Męki Pańskiej. W szczycie fasady zachodniej znajdują się trzy płaskorzeźby: Stygmatyzacja św. Franciszka, św. Antoni Padewski i św. Piotr z Alkantary. Kościół jest jednonawowy, z wnękami na ołtarze, nakryty sklepieniem kolebkowym z lunetami. Wnętrze świątyni pokrywa polichromia o motywach roślinnych i symbolicznych, namalowana w 1928 r. według projektu

Jana Bukowskiego. Na ścianie pomiędzy nawą a prezbiterium widnieje malowany wizerunek św. Franciszka otrzymującego stygmaty na górze Alverno.

Ołtarze wykonane z drewna dębowego pochodzą z 1. poł. XVIII w. W ołtarzu głównym, ufundowanym przez rodzinę Grabowskich z Wieliczki, znajduje się XVIII-wieczny, drewniany krzyż, a po obu jego stronach figury św. Ludwika, króla Francji, i św. Elżbiety Węgierskiej. Warto jeszcze zajrzeć do nowo wybudowanej kaplicy po lewej stronie nawy, gdzie znajduje się XVII-wieczny obraz Matki Bożej z Dzieciątkiem, malowany w technice tzw. tempery tłustej na płycie kamiennej.

Obraz ten przeniesiono do kościoła z kaplicy przydrożnej, sto­jącej w miejscu, gdzie później zbudowano klasztor.

WIELICZKA, kościół i klasztor oo. Reformatów 188 | X MDDK X

The church and monastery of the Reformed Franciscans in Wieliczka

Wieliczka features in written documents as early as in 1123-1127, and it was chartered for the first time in 1290. In 1368 it received city rights on the Law of Magdeburg from king Kazimierz Wielki (Casimir the Great) and was surrounded with defence walls. The city prospered mainly thanks to the salt mines. In the 17th century the town suffered numerous disasters – it was plagued by pandemics, fires and even an earthquake.

At the same time, in 1623, the first monks of the Order of Reformed Franciscans arrived in Wieliczka. In the autumn of that year they built a chapel and a small priory, situated on the lands in the suburbs of the town, granted to them by the citizens of Wieliczka.

In 1624 the Order started the construction of a stone and brick church, and in 1650-1655 they erected a brick monastery in form of a square with an internal cloister. The fire of 1718 ruined the building but shortly after, the compound was renovated. The last major extension took place in 1928 and included the construction of the novitiate building, building new floors over three wings and construction of a new western wing of the monastery; all the works were based on the design by Michał Guzikowski.

The Church of the Stigmata of Saint Francis the Patriarch is the first stone church of the Reformed Franciscans in Małopolska. Today, the entrance to the church is surrounded by a court surrounded by a stone wall with gates and 14 Stations of the Way of the Cross. At the top of the western façade, there are three bas-reliefs figures: Stigmatisation of St Francis, St Anthony of Padova, and St Peter of Alcantra. The single-nave church with altar niches is covered with groin vault. The interior walls are covered with floral and symbolical murals designed by Jan Bukowski in 1928.

The painting on the wall between the nave and the chancel shows St Francis receiving the stigmata on top of Alverno.

The oaken altars date back to the first half of the 18th century. In the centre of the main altar, founded by the Grabowski family of Wieliczka, stands an 18th-century wooden cross with statues of St Louis, King of France and St Elisabeth of Hungary on its sides. Worth visiting is the newly-constructed chapel on the left of the nave houses a 17th-century painting of the Virgin Mary with the Child, painted in oil-tempera on a stone slab. The painting was transferred into the church from a roadside chapel that had stood in the place where the monastery was later built.

X X MDDK | 189

ZAKOPANE, zespół albertyński na Kalatówkach

190 | X MDDK X

W Dolinie Bystrej, między Kuźnicami a Kalatówkami, mieści się kompleks klasztorno-muzealny prowadzony przez siostry albertynki.

Wyżej, na zboczach Krokwi, znajduje się pustelnia braci albertynów. Oba miejsca są związane z postacią św. Alberta Chmielowskiego.

Adam Hilary Chmielowski (1845-1916), znany pod imieniem św. brata Alberta, był nie tylko społecznikiem, ale i malarzem. Został beatyfikowany w 1983 r., a sześć lat później kanonizowany przez papieża Jana Pawła II. Założone przez św. brata Alberta Zgromadzenie Braci III Zakonu św. Franciszka z Asyżu Posługujących Ubogim zwane jest popularnie albertynami. Jako zgromadzenie laickie, zostało zatwierdzone przez arcybiskupa krakowskiego w 1928 r.

Kiedy pod koniec XIX w. brat Albert przyjechał po raz pierwszy do Zakopanego, by odwiedzić swego przyjaciela Stanisława Witkiewicza, zachwycony pięknem tatrzańskich krajobrazów postanowił wybudować tutaj pustelnię z kaplicą. Pomysł ten stał się realny, gdy grunt na ten cel ofiarował Władysław hr. Zamoyski. Wybrano miejsce przy ścieżce na Polanę Kalatówki.

Budowę rozpoczęto w 1898 r. według projektu Stanisława Witkiewicza i jeszcze w tym samym roku dokonano poświęcenia klasztoru

i kaplicy. W 1901 r. wzniesiona została mała pustelnia, w której zamieszkał brat Albert. Rok później bracia wybudowali na pobliskiej Śpiącej Górce drewniany klasztor, a ten przy drodze na Kalatówki oddali ss. albertynkom.

Klasztor sióstr albertynek został wzniesiony na wysokiej, kamiennej podmurówce z drewnianych bali i nakryty półszczytowymi, gontowymi dachami. Do klasztoru przylega kaplica pw. Świętego Krzyża, o planie zbliżonym do kwadratu. Jej wnętrze podzielono na dwie części: w jednej mieści się prezbiterium oddzielone od nawy balustradą, a w drugiej chór zakonny, otwarty trzema oknami do wnętrza kaplicy.

W przyklasztornym, górskim ogrodzie znajduje się niewielka pustelnia z 1901 r. Zamieszkiwał w niej św. brat Albert, a obecnie stworzono tutaj niewielkie muzeum poświęcone jego osobie i działalności.

Zbudowana w 1902 r. przez braci albertynów kaplica i niewielki klasztor były drewniane.

W 1977 r. pustelnia wraz z kaplicą doszczętnie spłonęły. Zostały odbudowane w tym samym miejscu: wzniesione z kamienia klasztor i kaplica, przekryte półszczytowymi dachami krytymi gontem, nawiązują do tradycji stylu zakopiańskiego.

Albertine Compound in Kalatówki, Zakopane

The museum and cloister of Albertine (St Albert’s Order) nuns is located in the Bystra Valley, between Kuźnice and Kalatówki. The hermitage of their brother order is located higher up, on the slope of Krokiew. Both places are associated with St Albert Chmielowski. Adam Hilary Chmielowski (1845–1916), known by the name of (now Saint) Brother Albert, not only carried out social work, but was also a painter. He was beatified in 1983 and canonised in 1989 by Pope John Paul II. The congregation called Brothers of the Third Order of St Francis, Servants of the Poor, known as the Albertines, founded by Adam Chmielowski was approved as a lay congregation in 1928 by the Archbishop of Kraków.

Brother Albert, who first came to Zakopane at the end of 19th century to visit his friend Stanisław Witkiewicz, was delighted with the beauty of the Tatra Mountains and decided to build a hermitage with a chapel here. The idea became reality when count Władysław Zamojski granted some land for the purpose, situated by the road to the Kalatówki glade.

The construction works, according to the design by Stanisław Witkiewicz, started in 1898 and the monastery and chapel were consecrated the same year. The little hermitage – a

home of Brother Albert – was built in 1901.

A year later the monks built another wooden monastery on the nearby Śpiąca Górka, and they gave away the old one by Kalatówki road to the female Albertine Congregation.

The cloister of the so-called Grey Sisters was made of wood logs on a high stone underpinning and covered with half-hipped shingled roof. The cloister is adjoined by the rectangular chapel of Holy Cross. The interior of the latter is divided into two parts: one is a chancel separated with a balustrade from a nave, the other is the chancel, with three windows opening to the chapel’s interior.

The hermitage of St Albert, built in 1901, is situated in the cloister’s gardens. It has been converted into a small museum dedicated to the life and memory of the saint.

The chapel and cloister built in 1902 by Albertines were made of wood. In 1977, the hermitage and the chapel burnt down. They were reconstructed in the very same location according to the design of two Zakopane architects – Danuta Kopkiewicz and Zbigniew Śliwiński. The new cloister and the chapel are made of stone, covered with half-hipped shingled roof. They were built in Zakopane style in 1984.

X X MDDK | 191

192 | X MDDK X

zabudowa historic settlements X X MDDK | 193

• miechów • Imbramowice

• sławków • Olkusz

• Pieskowa Skała

• Trzebinia

• Hebdów

• Młoszowa • Igołomia

• Czerna • Krzeszowice

• kraków

• Lipowiec/Wygiełzów • alwernia

• Niepołomice

• Staniątki

• Bochnia • Łapczyca

• Wieliczka • Grodkowice

• oświęcim • Harmęże

• Dołęga

• Branice • Tomaszowice • Modlnica • kraków – Nowa Huta

• Nowy Wiśnicz

• Zator • Spytkowice

• Osiek

• Paszkówka

• Lipnica Muro • czchów

• kalwaria zebrzydowska • Gorzeń Górny

• Tropie • Stryszów

• Szczyrzyc • Sucha Beskidzka • Laskowa

• Wysoka

• Nowy sącz

• Poręba Wielka

• Stary Sącz • Gołkowice • Zubrzyca • Orawka • Łopuszna

• Grywałd

• Frydman • Niedzica

• Jurgów

• Zakopane

194 | X MDDK X

• Szczawnica

zabudowa historic settlements • Szczucin

• Brzesko

BARTNE, wieś łemkowska BIECZ, zespół miejski CIĘŻKOWICE, zabudowa miasteczka FRYDMAN, wieś na Spiszu GOŁKOWICE, zabudowa wsi JURGÓW, szałasy na Polanie Podkólna KRAKÓW, szpital im. J. Babińskiego Lanckorona, zabudowa miasteczka LIPNICA MUROWANA, zabudowa miejska NIEPOŁOMICE, zabudowa Nowy Sącz, Stara Kolonia SŁAWKÓW, zabudowa miasta STARY SĄCZ, zabudowa miasta

• Tarnów

• Dębno

196 198 200 202 204 206 208 210 212 214 216 218 220

• Tuchów

owana

• Ciężkowice • Biecz • Bobowa • Szalowa • Jeżów • Stróże

• Szymbark • sękowa • Owczary

• Nawojowa

• kwiatoń

• Bartne

• Krynica

X X MDDK | 195

Łemkowszczyzna to obszar obejmujący po polskiej stronie tereny Beskidu Sądeckiego, Niskiego oraz zachodni skrawek Bieszczadów. O pochodzenie etniczne Łemków toczone są spory: uważa się ich za potomków osadników wołoskich z XIV-XVI w. lub za pierwszych osadników ruskich w Karpatach. Najtragiczniejszym momentem w ich dziejach była przeprowadzona w 1947 r. tzw. akcja Wisła, kiedy to przesiedlono na zachodnie i północne ziemie Polski kilkadziesiąt tysięcy Łemków, a dwa razy więcej zmuszono do wyjazdu do ówczesnego ZSRR. Po 1956 r. część mieszkańców powróciła. Podstawową dziedziną gospodarki Łemków było rolnictwo i hodowla, czasem produkcja mazi i dziegciu, wikliniarstwo lub obróbka kamienia.

Bartne to niewielka wieś w zachodniej części Beskidu Niskiego, położona u podnóża Kornutów i zamieszkała w większości przez Łemków.

Osada powstała prawdopodobnie w XVI w., a jej założycielami – jak podają miejscowe przekazy – byli kamieniarze z Jasionki. W 1650 r. otrzymała lokację na prawie wołoskim. Jako wieś królewską starostwa bieckiego zakupił ją w 1789 r. starosta Wilhelm Siemieński.

Głównym zajęciem mieszkańców Bartnego było pasterstwo, jednak najbardziej zasłynęli oni z kamieniarstwa. O mieszkańcach wsi mawiano, że „każdy tutejszy Łemko jest kamieniarzem”. Wzmianki o tym rzemiośle pojawiają się w XVII w., a na przełomie XIX i XX w. Bartne stało się największym ośrodkiem kamieniarskim na Łemkowszczyźnie. Z tutejszych warsztatów pochodziła większość rzeźb przydrożnych i cmentarnych – głównie krzyży – znajdujących się w okolicznych wioskach. Oprócz rzeźb wyrabiano osełki, żarna i kamienie młyńskie.

Piaskowiec na rzeźby wydobywano z Kornut, a na wyroby użytkowe – z Magurycza.

W Bartnem znajdują się dwie cerkwie, obie pod wezwaniem świętych Kosmy i Damiana.

Drewnianą świątynię greckokatolicką o ścianach i dachu pokrytych gontem zbudowano w 1842 r. W trójdzielnym wnętrzu dominuje XVIII-wieczny ikonostas. Część ikon pochodzi z okolicznych cerkwi, z czego aż dziewiętnaście z sąsiednich Bodaków. Obecnie cerkiew jest filią Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

Obok niej, na wzniesieniu, znajduje się cmentarz z kamiennymi krzyżami, będącymi dziełem rąk łemkowskich kamieniarzy. Druga cerkiew, prawosławna, pochodzi z lat 1928-1930 i jest jedną z dwóch (obok tej w Bodakach), które zbudowano po schizmie tylawskiej, a które ocalały i wciąż są użytkowane.

BARTNE, wieś łemkowska 196 | X MDDK X

Bartne Lemko village

Lemkovyna (Polish: Łemkowszczyzna) comprises – just within the present State borders of Poland – the area defined by the mountain ranges of the Beskid Sądecki, Beskid Niski and the western part of Bieszczady. Scholars continue to dispute over the ethnic roots of the Lemko people: they are considered to have descended either from Wallachian migrants of the 14th –16th centuries, or from the first Ruthenian settlers in the Carpathians (Carpatho-Rusyns). The most tragic moment in the history of the Lemko people was the so-called “Wisła” operation in 1947, when tens of thousands of the Lemkos were resettled to the west and northernmost parts of Poland.

Twice as many were forced to migrate to the Soviet Union, whence some returned after 1956.

The main occupations of the Lemko people were land cultivation and stock breeding, sometimes also production of grease and birch tar, pleating baskets, and stone cutting.

Bartne is a small village in the western part of the Beskid Niski mountains, at the foot of Kornuty, and it is mainly inhabited by Lemkos. According to the local tradition, the hamlet was founded most probably in the 16th century by stone cutters from Jasionka. In 1650 it received a document authorising its establishment according to Wallachian Law. In 1789 it was purchased by starost Wilhelm Siemieński and it became a Biecz Starosty village within the royal domain.

Most dwellers of Bartne were shepherds, but the village became famous for its stone cutters. The

inhabitants of the village gave rise to the saying that ‘every Lemko is a stone cutter’. The craft of stone working was first mentioned in the 17th century, and Bartne became the hub of Lemkovyna stonemasonry at the turn of the 19th century.

The vast majority of figures and crosses found along the roads, as well as around the neighbouring villages and cemeteries, were carved here. The most famous stone-cutting workshop was run at the turn of the 19th and 20th centuries by Wasyl Gracoń, Matej Cyrkot, and Iwan Dutkanycz. In addition to sculpture, they also made whetstones, quern-stones and millstones.

The sandstone from which the sculptures were made had been excavated in Kornuty, and the material for household objects, in Magurycz.

Bartne boasts two churches, both named after St Cosmas and St Damian. The wooden Uniate church with shingle walls and roof was built in 1842. The dominant element of the three-part interior is the 18th-century iconostasis. Some of the icons came from other churches in the area, and as many as 19 from the neighbouring village of Bodaki. Today the District Museum in Nowy Sącz has custody over the church. On the hill right next to it is a cemetery with numerous stone crosses, works of Lemko artisans. The second, Orthodox church, was built in 1928–1930, and it is one of the two churches built after the Tylawa Schism (the other one is in Bodaki), which survived and are in use to this day.

X X MDDK | 197

Położony na wzgórzu nad rzeką Ropą Biecz wywodzi swą nazwę – jak głosi legenda – od zbója Becza. Pod koniec XII w. istniał tu zapewne gród kasztelański, a od 1243 r. w dokumentach wymieniani są bieccy kasztelanowie. Na początku XIV w. miasto należało do biskupa Jana Muskaty; później wchodziło w skład dóbr królewskich i do czasu rozbiorów było siedzibą starostwa grodowego.

Przez Biecz przebiegał szlak handlowy łączący Polskę z Węgrami, a w XV-XVII w. miasto było znanym ośrodkiem handlu i rzemiosła. Widok Biecza został umieszczony w słynnym dziele J. Brauna i F. Hogenberga przedstawiającym najważniejsze i najpiękniejsze miasta ówczesnej Europy (1617), co świadczy o randze, jaką wówczas posiadał.

Biecz był obwarowany murami, z których przetrwał do dzisiaj fragment z dzwonnicą obronną z XVI w. Miasto zachowało także dawny układ urbanistyczny z prostokątnym rynkiem, na którym stoi ratusz – jeden z najcenniejszych w Małopolsce. Ratusz z wieżą zbudowano w II poł. XV w., jako gotycki. Po zawaleniu się wieży w 1569 r. wzniesiono nową i przy tej okazji przebudowano ratusz. Istniejąca do dzisiaj wieża, odnowiona w latach 1999-2000, jest

198 | X MDDK X

dziełem Jeremiasza Kwajera. Sgraffitową dekorację wykonał Sebastian Wcisło. Na wschodniej ścianie wieży ratusza zachowała się tarcza XVI-wiecznego zegara z 24-godzinnym podziałem.

Część ratusza, którą rozebrano w XIX w., została zaznaczona obrysem na nawierzchni rynku.

Wąskie uliczki Biecza są zabudowane malowniczymi piętrowymi i parterowymi domami.

Wśród nich warto odwiedzić dom, w którym urodził się biskup i kronikarz Marcin Kromer (obecnie Muzeum Ziemi Bieckiej) oraz Dom z basztą (drugi z obiektów Muzeum).

Znajdujący się w zachodniej części miasteczka kościół farny pw. Bożego Ciała z początku XVI w. jest wspaniałą, późnogotycką świątynią.

Wewnątrz można podziwiać misternie wykonane sklepienie sieciowe w nawie oraz sklepienie kryształowe w prezbiterium, a także późnorenesansowe, polichromowane stalle i XVI-wieczny ołtarz główny.

Na sąsiadującym od wschodu z bieckim rynkiem wzgórzu wznosi się kościół i klasztor Franciszkanów, zwanych dawniej reformatami.

Osiedlili się oni w Bieczu w 1624 r. Zbudowany przez nich kościół pw. św. Anny oraz klasztor mają barokowe, lecz proste formy, o skromnej dekoracji.

BIECZ, zespół miejski

The Historic Town Centre of Biecz Situated by the Ropa river, Biecz was named after the robber Becz – or so the legend goes.

A castellan township probably already existed here at the end of the 12th century, and since 1243, written documents mention the castellans of Biecz. At the beginning of the 14th century, the town belonged to Bishop Jan Muskata, but soon afterwards the castle of Biecz was taken by the Hungarians. Later it was included in the royal domain, and until the Partitions of Poland, the town of Biecz was a seat of local government.

Biecz stood on a commercial trail connecting Poland and Hungary, and between the 15th and 17th centuries the town was a well-known centre of crafts and trade. A view of Biecz town was included in the famous work by J. Braun and F. Hogenberg on the most important and beautiful cities of Europe at the time (1617), confirming its significance in those days.

Biecz used to be a walled town, but today only a fragment of the walls remains, including a defensive belfry. The town retained its original spatial design, with a rectangu-

lar central square boasting one of the most valuable town halls across Małopolska. The town hall with a tower was built in the latter half of the 15th century in Gothic style.

After the tower collapsed in 1569, a new one was added, and the opportunity was taken to remodel the town hall at the same time.

The magnificent, town hall tower (renovated 1999–2000) was built before 1580 by Jeremiasz Kwajer. The sgrafitto decorations are the work of Sebastian Wcisło. Preserved on the eastern wall of the town hall is also the dial of a 16th-century clock with 24 hour-marks.

The part of the town hall which was taken down in the 19th century is marked on the surface of the market square.

The narrow streets of Biecz are developed with picturesque one- and two-storey houses.

Worth visiting is the one where the bishop and chronicler Marcin Kromer was born (currently the Museum of the Land of Biecz) and the Dom z Basztą (literally: the house with the round tower) which houses the other part of the Museum.

The early 16th-century municipal church of Corpus Christi on the west side of the town is a magnificent late-Gothic church. Inside, a gossamer net vault can be admired in the nave, supported by a double row of stone pillars, and a crystal vault covers the chancel. Among the abundance of furnishings, the late-Renaissance polychromed stalls and 16th-century main altar should be noted.

The church and monastery of the Reformed Franciscans occupy the top of the hill lying east of the market square of Biecz. They settled in Biecz in 1624; the St Anne’s Church and monastery they built specially, though Baroque in style, follow simple forms with modest decoration.

X X MDDK | 199

CIĘŻKOWICE, zabudowa miasteczka

200 | X MDDK X

Ciężkowice to niewielkie miasto położone w dolinie rzeki Białej. Najstarsze wzmianki o nim pochodzą z końca XI w., kiedy to Judyta, żona Władysława Hermana, nadała osadę benedyktynom z Tyńca. Jednak Kazimierz Wielki odebrał zakonnikom te ziemie i w 1348 r. wystawił przywilej lokacyjny dla miasta. Ciężkowice leżały na zbiegu dwóch szlaków handlowych z Węgier, organizowano więc tutaj cotygodniowe targi i jarmark.

Mieszczanie utrzymywali się z rzemiosła, głównie tkactwa i sukiennictwa. W XVI w. istniały już w mieście kanały i wodociągi. Po okresie upadku w XVII stuleciu miasto na powrót zaczęło rozkwitać. Pod koniec XVIII w. rozwijało się już prężnie, a w XIX w. wzniesiono nowy, murowany budynek ratusza (1836) i wybudowano drewniany most drogowy na rzece Białej. Uruchomienie linii kolejowej Tarnów – Nowy Sącz (1876) dodatkowo wzmocniło pozycję miasta. W 1934 r. Ciężkowice straciły prawa miejskie, jednak w 1998 r., w 650. rocznicę ich otrzymania, znów stały się miastem.

Najważniejszym punktem miasteczka jest czworoboczny rynek, położony na grzbiecie wzgórza opadającego w trzech kierunkach. Pośrodku placu stoi murowany, piętrowy ratusz z niewielkim dziedzińcem wewnętrznym, zwieńczony wie-

życzką z zegarem. Pochodzący z początku XIX w. budynek mieści w piwnicach kolebkowo sklepione sale, zapewne pozostałości po wcześniejszej siedzibie władz.

Rynek otaczają podcieniowe domy wzniesione pod koniec XVIII i na początku XIX w. Mimo że niektóre zostały częściowo przebudowane po pożarze miasta w 1830 r. oraz w latach 50.

XX w., w większości zachowały swój tradycyjny, małomiasteczkowy charakter. Są one drewniane lub częściowo murowane, parterowe, zwrócone szczytem do rynku, z głębokimi podcieniami wspartymi na ozdobnych, drewnianych słupach.

Pod niektórymi domami znajdują się piwnice o kamiennych, kolebkowych sklepieniach. Podobne domy, ale o płytszych podcieniach, można zobaczyć również przy ul. Grunwaldzkiej.

W pobliżu rynku znajduje się neogotycki, ceglany kościół z wieżą, noszący wezwanie św. Andrzeja. Zbudowany w 1902 r. według projektu Jana Sasa-Zubrzyckiego z zewnątrz został ozdobiony pięknie wykutą kamieniarką. We wnętrzu świątyni warto obejrzeć neogotycki ołtarz główny (1904) z wczesnobarokowym, namalowanym na drewnie wizerunkiem Chrystusa Miłosiernego – Ecce Homo.

The Town of Ciężkowice

Ciężkowice is a small town in the valley of the Biała River. The earliest documents mentioning its name date to the end of the 11th century, when Judyta, the wife of king Ladislaus (Władysław) Herman, granted the settlement to the Benedictine friars of Tyniec. However King Casimir the Great (Kazimierz Wielki) took the land away from the monks and in 1348 he granted the town a charter. Ciężkowice stood at the crossroads of two trade routes leading out of Hungary, and every week a market and a fair were held here. The locals made their living on a variety of crafts, mostly weaving and clothmaking. In the 16th century, the town already possessed a water pumping and drainage system. After a period of decline, in the 17th century the town started to develop again. At the end of the 18th century it prospered, and in the 19th century a new, brick town hall was built (1836), a wooden bridge constructed over the river Biała, and a railway line between Tarnów and Nowy Sącz inaugurated (1876), to the advantage of Ciężkowice. In 1934, Ciężkowice lost its municipal status, but in 1998, on the 650th anniversary of the original town charter, the status was restored.

The key feature of the town is a quadrangular market square lying on a hill and sloping in

three directions. In the middle of the square stands a two-storey town hall with a small inner courtyard, topped with a clock tower. Although it was built at the beginning of the 19th century, barrel vaults in the cellars are remnants of an earlier seat of government.

The square is surrounded with colonnaded houses built at the end of 18th and the beginning of 19th centuries. Although some were partially remodelled after a fire in 1830, and again in the1950s, their small-town character is mostly preserved. The houses are wooden or partly brick, their gables facing the square, and deep porches are supported on decorated wooden poles. Some have cellars with stone, barrel vaults. Similar houses, with more shallow porches, can also be seen in Grunwaldzka Street.

Near the square stands the neo-Gothic St Andrew’s Church with a tower. Built in 1902, and designed by a renowned architect Jan Sas-Zubrzycki, it was decorated with beautifully carved stone detail on the outside. It is worth stepping inside to see the neo-Gothic main altar (1904) with an early Baroque Merciful Christ – Ecce Homo – painted on wood.

X X MDDK | 201

FRYDMAN, wieś na Spiszu Wieś Frydman na Spiskim Zamagórzu sięga swymi początkami zapewne jeszcze XIII w.

Lokowana ponownie w 1308 r. przez Fryderyka z Huncowiec, w dokumentach z 1320 r. występuje jako „Fridmanvagasa”, czyli „poręba Frydmana”. Być może był to zasadźca wsi i od niego wzięła ona swą nazwę. W 1589 r.

Frydman został sprzedany przez Olbrachta Łaskiego Jerzemu Horwathowi z Paloczy.

Frydman jest jedną z najstarszych wsi na terenie Spisza, a jego układ przestrzenny należy do najlepiej zachowanych na tym terenie.

Rozplanowanie zabudowy, dróg i rozłogów pól ma genezę sięgającą XIV-wiecznej lokacji.

Pomimo postępującej przebudowy przetrwała tradycyjna struktura zagród, z domami mieszkalnymi w części środkowej działki i budynkami gospodarczymi na jej obrzeżach. Zachował

202 | X MDDK X

się również charakterystyczny pas stodół z „ulicą stodolną” na obrzeżu wsi, otaczający zespół zabudowy mieszkalnej. Niegdyś we wsi istniały nietypowe, drewniane, dwurodzinne domy.

Kościół parafialny pw. św. Stanisława biskupa powstał zapewne pod koniec XIII lub na początku XIV w. Hojnie uposażył go w 1683 r. wracający z wyprawy wiedeńskiej król Jan III Sobieski. Świątynia jest orientowana, murowana, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą o charakterze obronnym, zwieńczoną późnorenesansową attyką. Do najstarszych elementów kościoła należy romańskie, wąskie okienko w ścianie zakrystii oraz wczesnogotycki, ostrołukowy portal z kolumienkami. Wystrój wnętrza świątyni pochodzi w znacznej części z 2. poł.

XVIII w., a wykonali go artyści z Krakowa, Lubicy i Proszowa. Od strony północnej przylega

do prezbiterium kaplica Matki Boskiej Karmelitańskiej, ufundowana i zaaranżowana przez ks. Michała Lorencsa.

Drugą obok kościoła, reprezentacyjną budowlą Frydmana jest renesansowy, obronny kasztel z dwoma alkierzami i dwoma narożnymi wykuszami. Do początku zeszłego stulecia nakrywał go dach pogrążony i zdobiła wspaniała, renesansowa attyka. Wzniesiony ok. 1600 r. był rezydencją Horwathów aż do 1857 r., później na krótko trafił w ręce Salomonów, a w 1910 r. kupili go Noworolscy. Wtedy kasztel został przebudowany i utracił dekoracyjną attykę. Do towarzyszących mu zabudowań gospodarczych należały również słynne dwupoziomowe, sklepione piwnice na wino, pochodzące z początku XIX w., malowniczo opisywane przez Seweryna Goszczyńskiego.

The village of Frydman (Spisz) The village of Frydman in the Spiskie Zamagórze most probably dates back to the 13th century.

Founded again in 1308 by Fryderyk of Huncowce, it is listed in documents dated 1320 as “Fridmanvagasa”, which means “Frydman’s clearing”. Perhaps Frydman was nominated to be the settler and it is after him that the village takes its name. In 1589 Olbracht Łaski sold the village of Frydman to Gyorgy Horvath de Palocsa.

Not only is Frydman one of the oldest villages in Spisz but also its original arrangement is among the best preserved. The layout of the buildings, roads and fields goes back to the 14th-century foundation plans. The traditional structure of the farmyards was preserved, with living quarters on the inside and ancillary buildings on the outside. A characteristic line of barns is preserved with the “barn lane” at the outskirts of the village, surrounding the residential area. In the past, there were also rare two-family wooden houses in the village.

The Parish Church of Saint Stanislaus was most probably built at the end of the 13th or beginning of the 14th century. In 1683 it was generously endowed by King Jan III Sobieski returning from the battle of Vienna. It is a solid building, with a polygonal chancel to the east and a slender tower topped with a late Renaissance parapet wall to the west. The oldest elements of the church include a narrow, Romanesque window in the sacristy wall and an early Gothic, lancet portal with a colonnade. The interior mostly dates from the second half of the 18th century, and is a joint creation of artists from Kraków, Lubica and Proszów. Adjoining the presbytery to the north is the Chapel of the Virgin of Carmel, funded and arranged by the priest Michał Lorencs.

Next to the church, a Renaissance keep with two halls and two corner bays is the other notable building in the village. Until the beginning of the last century it was covered with a concave roof and decorated with a magnificent Renaissance parapet wall. Erected around 1600, until 1857 it was the Horwath residence, then briefly the Salomons’, being finally bought by the Noworolski family in 1910. These last owners had the keep refurbished, and that is when it lost its decorative parapet wall. Its ancillary buildings include the famous two-level wine cellars from the beginning of the 19th century, graphically described by Seweryn Goszczyński.

X X MDDK | 203

Gołkowice to wieś nieopodal Starego Sącza. Gospodarstwa ciągną się po obu stronach drogi, domy zwrócone są do ulicy ścianami szczytowymi i połączone murem, w którym mieszczą się sklepione łukiem bramy wjazdowe i bramki dla pieszych. Niektóre świeżo pobielono, inne malowniczo porastają pnączami. Wieś niepodobna do innych.

Niedługo po pierwszym rozbiorze ziem polskich, władze austriackie rozpoczęły akcję kolonizacyjną nowo zagarniętych terenów, w tym Sądecczyzny. Planowa kolonizacja miała na celu propagowanie osiągnięć cywilizacyjnych i gospodarczych monarchii. Najpierw, za panowania Marii Teresy dotyczyła ona głównie miast, ale z czasem przybrała na sile i w czasie rządów cesarza Józefa II objęła tereny rolnicze. Dekretem z 1781 r. cesarz określił zasady kolonizacji. Polegała ona na osadzaniu kolonistów na terenach rolniczych – dawnych ziemiach klasztornych, królewskich, folwarkach starostw i wójtostwach, oraz na udzielaniu pomocy w zagospodarowaniu roli. Akcja kolonizacyjna przebiegła gwałtownie i szybko; urzędy cesarskie nie radziły sobie z nadmiarem chętnych. Wprowadzono więc ograniczenia, a w 1785 r. wstrzymano kolonizację.

204 | X MDDK X

Wioski, które powstały w wyniku tejże akcji, miały charakterystyczne rozplanowanie i zabudowę.

Zasiedlone głównie przez niemieckojęzycznych kolonistów miały być wzorem i przeciwwagą dla sąsiednich, polskich wiosek. Jednak koloniści zasymilowali się z miejscową ludnością, przyjmując jej język i zwyczaje. Pozostała oryginalna zabudowa.

Nowe osady na Sądecczyźnie, takie jak Gołkowice, Barcice, Biegonice-Laufendorf, Dąbrówka Niemiecka czy Stadła, były budowane wzdłuż traktu, po obu jego stronach. Poszczególne zagrody miały niemal identyczny plan i usytuowanie, a budynki wznoszono według podobnego schematu.

Domy zwrócone szczytem do ulicy były na ogół parterowe, murowane, a niekiedy murowano-drewniane (tzw. pruski mur). Nakryte były dwuspadowymi dachami o poszyciu słomianym lub gontowym. Sąsiadujące domy łączył ze sobą mur z bramą wjazdową na podwórze i furtką; przy domu znajdował się również spichlerz, często piętrowy. Wewnątrz dom mieścił od strony ulicy kuchnię z piecem, izbę i komorę, a od strony podwórza – stajnię lub komórkę. Pod domami i spichlerzami znajdowały się sklepione kolebkowo piwnice. W niektórych domach zachowały się jeszcze belkowe stropy, a w okienkach spichlerzy – stare kraty z sierpowymi odchyleniami.

GOŁKOWICE, zabudowa wsi

The village of Gołkowice Gołkowice village is not far from Stary Sącz.

Farmhouses line both sides of the road, their gables facing the street, all connected by a wall incorporating arched driveways and pedestrian entrances. Some houses are freshly painted white, others picturesquely overgrown with climbing plants. Here is a village unlike any other.

Soon after the partition of Polish lands, the Austrian government began to colonise the newly annexed territory, including the Sącz region. The planned colonisation was aimed at the promotion of cultural and economic achievements of the Empire. At first, during the reign of Maria Theresa, the colonisation concerned only towns, but it was subsequently intensified and in the age of Joseph II it extended to farmland as well. By a decree of 1781, the emperor defined the principles of colonisation.

The colonists were to settle on farming lands – estates formerly belonging to monasteries, the king and the district gentry, and they were to assist in the development of those lands.

The campaign was brisk and agitated; and the imperial administration was not able to handle the number of applicants. Restrictions were introduced, and in 1785, the colonisation was suspended.

Villages built as a result of the campaign still exhibit characteristic traits and layout. Settled mostly by German speaking colonists, they were meant to serve as an example and to provide a counterbalance to neighbouring Polish villages. However, the colonists have blended in with the locals, and emulated their language and custom. What remained was the curious, “different”, layout.

Gołkowice, not unlike several other new villages in the Sącz area (Barcice, Biegonice-Laufendorf, Dąbrówka Niemiecka and Stadła) were built along a road, on its both sides, with identical situation of the farmsteads built nearly to a uniform blueprint. Their gables were facing the street, and they were usually one-storey high, made of brick, or brick combined with wood in a framework construction (the fachwerk, or German half-timber). They were covered with double-pitched, gable roofs, thatched or shingled. Adjoining houses were connected with a wall and a common driveway and pedestrian entrance, and each house was equipped with a granary, often two-storeys high. Inside, overlooking the street there was a kitchen with a stove, a chamber, and a pantry, and overlooking the yard a stable or a storage room. Both the houses and the granaries had barrel-vaulted cellars. In some houses, the wooden beams of the ceilings are preserved, and here and there in a granary window one can still see an old grating with a crescent opening.

X X MDDK | 205

JURGÓW, szałasy na Polanie Podkólna Jurgów jest położony na południowo-zachodnim krańcu polskiego Spisza, nad rzeką Białką i należy do gminy Bukowina Tatrzańska. Jak podaje tradycja, nazwa wsi założonej w 1546 r. przez pasterzy wołoskich wywodzi się od imienia sołtysa Jurko. Udokumentowana wzmianka o Jurgowie pochodzi z 1589 r., kiedy Olbracht Łaski sprzedał Jerzemu Horwathowi z Paloczy dobra klucza dunajeckiego. W 1769 r. polska część Spisza została włączona do monarchii austriackiej, a w 1920 r. czternaście wsi Zamagórza Południowego – w tym Jurgów – zostało przyznanych Polsce przez konferencję Rady Ambasadorów. W okresie II wojny światowej Spisz znalazł się w granicach Słowacji; w 1945 r. wspomniane czternaście wsi powróciło w granice Polski.

Znajdujący się w Jurgowie zespół szałasów i szop na Polanie Podokólne jest przykładem unikatowej zabudowy pasterskiej, jaka występowała na terenie Tatr i Podtatrza. Szałasy tworzą tzw. wieś letnią, nazywaną inaczej osadą biedniacką. Jest ona największą z zachowanych tego typu osad. Na Polanie Podkólne znajduje się ponad pięćdziesiąt obiektów. Usytuowane są one w czterech rzędach, rozciągających się z północy na południe. Od strony zachodniej polanę otaczają tereny rolne, oddzielając miejsca wypasu od lasu i łąk. Szałasy są bardzo rzadko wykorzystywane przez pasterzy zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem, lecz stanowią niezwykłą atrakcję turystyczną.

Pasterze jurgowscy użytkowali Polanę Podkólne od ok. 1880 r. Wcześniej wypasali owce na terenach Jaworzyny Spiskiej. Jednak w 1879 r. pruski książę Chrystian Hohenlohe wykupił obszar Jaworzyny z zamiarem komasacji gruntów i urządzenia tam nowoczesnych obszarów łowieckich. Górale z Jurgowa, Rzepisk i Czarnej Góry utracili prawo wypasu owiec na tych terenach, ale w zamian przyznano im pastwiska na Polanie Podokólne. Wtedy przeniesiono tu z ok. dziewięćdziesięciu polan jaworzyńskich budynki mieszkalno-gospodarcze i gospodarcze. Na Polanie z czasem powstawały również nowe budynki, jednak większość pasterskiej zabudowy już nie istnieje.

Aby obejrzeć jurgowską zagrodę warto zajrzeć do domu nr 215, gdzie mieści się Muzeum Kultury Ludowej Spisza – filia Muzeum Tatrzańskiego w Zakopanem. W wybudowanej w 1861 r. chałupie prezentowana jest ekspozycja „Gospodarstwo spiskie z przełomu XIX i XX w.”.

206 | X MDDK X

Shacks in the Podkólne meadow in Jurgów Jurgów lies in the south-western corner of the Polish Spisz, by the river Białka, and belongs to the Bukowina Tatrzańska district. According to local tradition, this settlement established by Wallachian shepherds was named after a village headman by the name of Jurko. The existence of Jurgów was documented in 1589, when Olbracht Łaski sold the lands in the Dunajec domain to Gyorgy Horvath de Palocsa. In 1769, the Polish part of the Spisz was included in the Austro-Hungarian empire, and in 1920, 14 villages of south Zamagórze – including Jurgów – were restored to Poland by the Conference of Ambassadors. During the second world war, Spisz fell within Slovakian borders, and in 1945 the aforementioned 14 villages returned to Poland again.

A group of huts and shacks in Polana Podkólne in Jurgów exemplifies the unique pastoral architecture, which developed in the Tatras and its foothills. The shacks constitute a so-called summer village, also called the poor men’s hamlet. Standing in the Podkólne meadow are over 50 buildings arranged in four rows, north to south. To the west, the area is bordered by farmlands, separating the pastures from the woodlands and wild meadows. While today the shacks are hardly ever used for their original purpose, they remains a unique tourist attraction.

Shepherds from Jurgów were using the Podkólne meadow from around 1880. Before that, their sheep grazed in the Jaworzyna Spiska area. However, in 1879 a prince of Prussia, Chistian Hohenlohe, bought the Jaworzyna as part of his land accumulation project, intending to establish his hunting domain in this picturesque area. Highlanders from Jurgów, Rzepiska, and Czarna Góra lost the right to graze their sheep there, but instead they received the pastures in Polana Podokólne. It was then that the cottages and huts were transferred here from approximately 90 meadows of Jaworzyna. New buildings were added in time, but the majority of these did not survive.

To see a typical Jurgów hut, visit shack number 215, which houses the Spisz Folk Culture Museum, a branch of the Tatra Museum in Zakopane.

Inside the cottage, built in 1861, an exhibition has been arranged to show “A typical Spisz homestead at the turn of the 19th century”.

X X MDDK | 207

KRAKÓW, szpital im.

J. Babińskiego Krakowski kompleks szpitala neuropsychiatrycznego zajmuje spory obszar w południowo-zachodniej części miasta. Budynki szpitalne oraz pawilony pomocnicze usytuowane w parku tworzą unikatowy zespół urbanistyczno-architektoniczny. Powstał on na wzór Kulparkowa pod Lwowem, który był w XIX w. jedynym dużym zakładem w Galicji zajmującym się chorymi psychicznie. Na początku XX w. okazał się on zbyt mały i przestarzały, by przyjmować kolejnych pacjentów i wprowadzać nowe metody leczenia. W takiej sytuacji Sejm Krajowy zadecydował w 1907 r. o budowie nowego szpitala w Kobierzynie pod Krakowem.

Na obszarze ok. pięćdziesięciu dwóch hektarów wzniesiono w latach 1908-1914 kilkanaście pawilonów dla chorych oraz ok. czterdzieści budynków administracyjnych i gospodarczych.

Założenie zostało zaprojektowane głównie przez: Władysława Klimczaka, Tadeusza Zielińskiego, Zygmunta Jarlanę i Andrzeja Dodkowskiego. Nawiązywało ono do idei miasta-ogrodu i zakładało stworzenie samowystarczalnego szpitala z zapleczem gospodarczym: uprawami rolnymi i ogrodami, własną ciepłownią, piekarnią, pralnią, apteką itp. Przy rondzie, będącym głównym punktem założenia, wzniesiono teatr, willę dyrektora i domy dla pielęgniarek, a wśród alejek rozmieszczono warsztaty techniczne, boisko i altanki. Założono również cmentarz i zbudowano kaplicę według projektu Antoniego Witkowskiego, z wyposażeniem autorstwa Jana Bukowskiego. Budynki parterowe i piętrowe, nakryte łamanymi dachami ceramicznymi, wzbogacone portykami i ryzalitami, nawiązywały do wzorów niemieckiego modernizmu.

Szpital otwarto w 1917 r.

W czasie II wojny światowej żołnierze niemieccy wywieźli do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu ok. 500 pacjentów, a pozostałych rozstrzelali na terenie szpitala. Po wojnie szpital wznowił działalność i dzisiaj dysponuje ok. 850 miejscami w dwudziestu oddziałach całodobowych. Leczenie odbywa się także na sześciu oddziałach dziennych. Oprócz spotkań grupowych i indywidualnych z terapeutami, leczenie w znacznej mierze bazuje na terapii zajęciowej, rozwijającej zainteresowania pacjentów (malarstwo, grafika, rzeźba, terapia poprzez taniec, teatr czy muzykę). Prowadzony jest tutaj program dla osób przewlekle chorych psychicznie, a także program pomocy i rehabilitacji społecznej oraz zawodowej dla ludzi po kryzysach psychicznych.

208 | X MDDK X

The Kraków Neuro-Psychiatric Clinic occupies a fairly large area in the south-western part of the city. The hospital wards and auxiliary buildings scattered around the park are unique in their architectural style and overall, unified planning. It was modelled upon the Kulparków Institution near Lemberg (today’s Lviv), the only clinic throughout 19th-century Galicia to deal with mental disorders. At the beginning of the 20th century, Kulparków was already too small to admit new patients and too out-dated to introduce new methods of treatment. Therefore in 1907, the National Assembly elected to establish a new hospital at Kobierzyn near Kraków.

A dozen or so detached houses for patients and about 40 administrative and auxiliary buildings were built between 1908 and 1914 in an area of about 52 hectares. The compound was mainly planned and designed by the architect Władysław Klimczak, aided by Tadeusz Zieliński, Zygmunt Jarlan and Andrzej Dodkowski. Their design principles drew on the idea of the garden city, while they aimed to create a self-sufficient clinic with an independent base of supplies: a farm and gardens to be cultivated, its own heating plant, a bakery, a laundry, a pharmacy, and so on. The round

plaza at the centre of the compound comprises a theatre, the Director’s villa, and houses for nurses, while the alleyways lead to activity workshops, a sports field, and gazebos.

A cemetery was also established, next to a chapel built according to a design by Antoni Witkowski and with Jan Bukowski interiors.

The buildings, some single, some two-storey covered with tiled mansard roofs and embellished with porches and projections, were model examples of German modernism. The hospital was inaugurated in 1917.

During the second world war, the Nazis incarcerated some 500 patients in the Auschwitz concentration camp, and shot the others on the spot. After the war, the clinic was re-opened, and today provides approximately 850 beds in 20 full-time wards. Treatment is also provided in 6 outpatient wards. In addition to group and individual therapy, treatment is mainly based on occupational workshops, nurturing patients’ talents and interests (therapy through painting, drawing, sculpture, dance, theatre, and music).

Programmes are provided for persons with chronic mental disorders, while social aid and rehabilitation programmes assist those who have come through mental health crises.

Józef Babiński Hospital Clinic in Kraków

X X MDDK | 209

Lanckorona jest położona w malowniczym, podbeskidzkim krajobrazie, nieopodal Kalwarii Zebrzydowskiej. Zabudowania miasteczka zajmują południowy stok Góry Zamkowej, zwanej również Lanckorońską. Już w XIII w. na tej górze istniała strażnica, później zaś zamek wzniesiony przez Kazimierza Wielkiego. Także ten król dokonał w 1366 r. lokacji miasta na prawie magdeburskim. W 1410 r. starostwo w Lanckoronie objął Zbigniew z Brzezia, a jego potomkowie zarządzali nim do XVI w., używając nazwiska Lanckorońscy. Później dobrami lanckorońskimi władali m.in. Wolscy, Zebrzydowscy, Czartoryscy, Myszkowscy i Wielopolscy.

Miasto dobrze prosperujące dzięki handlu i rzemiośle znacznie podupadło po najeździe Szwedów, pożarach i innych nawiedzających je klęskach w XVII i XVIII w. W czasie konfederacji barskiej na zamku i w okolicach miasteczka walczył Maurycy Beniowski i Kazimierz Pułaski.

Pod koniec XVIII w. na zamku znajdowały się koszary wojska austriackiego i więzienie. Opuszczony w połowie XIX w. zamek popadł w ruinę.

Miasto zniszczone pożarem w 1869 r., odrodziło się i odbudowało. W okresie międzywojennym, pomimo utraty praw miejskich (1934), Lanckorona rozwinęła się jako miejscowość letniskowa

210 | X MDDK X

– powstało wówczas wiele pensjonatów i willi.

Najważniejszym miejscem Lanckorony jest rynek, położony na znacznej pochyłości. Ponad jego górną, północną pierzeją wznosi się murowany kościół parafialny pw. Narodzenia św. Jana Chrzciciela, ufundowany przez Kazimierza Wielkiego. Powyżej kościoła, wśród drzew ukryte są ruiny zamku. W północnej pierzei znajduje się dawna siedziba magistratu, parterowy, murowany dom z XIX w. Z górnej części ocienionego drzewami rynku rozciągają się wspaniałe widoki na Babią Górę i Kalwarię Zebrzydowską.

W niżej położonej, południowej pierzei, w narożnym domu mieści się Izba Muzealna. Jest to jeden z nielicznych drewnianych domów krytych gontem, który ocalał z pożaru w 1869 r.

Drewniane domy dokoła lanckorońskiego rynku zachowały tradycyjny, unikalny już, charakter.

Są posadowione na kamiennych podmurówkach, często kryjących sklepione piwnice, zwrócone szczytami w stronę rynku, często oddzielone od siebie miedzuchami (wąskie przejście pomiędzy domami), zachowały w wielu miejscach malownicze podcienia wsparte na drewnianych słupach. Szerokie bramy, przez które niegdyś wjeżdżały wozy, kryją za sobą często rozległe i piękne ogrody.

Lanckorona, zabudowa miasteczka

Lanckorona, the townscape Lanckorona is situated among the picturesque rolling hills of the Podbeskidzie, close to Kalwaria Zebrzydowska. The town development has spread across the southern slopes of Góra Lanckorońska, known also as Zamkowa because of the castle that used to stand there. The first watchtower was perched on the top of the hill as early as the 13th century, and was later replaced by the one of the castles built by King Casimir the Great (Kazimierz Wielki). The king also granted the town its German Law charter in 1366. In 1410, the Starosty of Lanckorona was assumed by Zbigniew of Brzezie, and his heirs managed it until the 16th century, using the name of Lanckorońskis. Later the domain went into the hands of the Wolskis, Zebrzydowskis, Czartoryskis, Myszkowskis, Wielopolskis, and others.

The town, prosperous thanks to trade and crafts, became impoverished after the Swedish Deluge, fires and other calamities that disturbed its life in the 17th and 18th centuries. At the time of the Confederation of Bar, the castle and the area immediately surrounding the town were the setting of many battles under Maurycy Beniowski and Kazimierz Pułaski. Towards the end of the 18th century, the castle was turned into Austrian military camp and prison. Abandoned in the mid-19th century, the castle fell into ruin. Ravaged by the fire of 1869, the town rose from the ashes. Between the two world wars, despite the loss of its status as a town (1934), Lanckorona developed into a holiday destination, which brought about construction of numerous holiday resorts and villas.

The sloping market square is the most important place in Lanckorona. The Parish church of the Birth of St John the Baptist, founded by King Casimir the Great, towers over its upper, northern side. The woods above the church hide the ruins of the king’s castle. The northern side of the market square is home to the municipal office – a single-storey, solid house from the 19th century. The area shaded by the trees in the upper part of the market square commands a great view of Babia Góra Mountain and Kalwaria Zebrzydowska. One of the few wooden, shingled houses to escape the fire of 1869, situated on the southern, lower side of the market, houses the local museum.

The wooden houses surrounding the market square of Lanckorona have preserved their traditional character that has become unique. They feature stone foundations, often hiding vaulted cellars, their gabled ends face onto the square, and they are frequently separated by narrow passages between houses (miedzuchy). Besides these, many of them retained arcades supported on wooden columns, which are attractive in appearance. The wide gates that used to allow wagon access often hide spacious and beautiful gardens.

X X MDDK | 211

LIPNICA MUROWANA, zabudowa miejska Lipnica Murowana, leżąca na Pogórzu Wiśnickim, rozwinęła się w okresie średniowiecza dzięki położeniu przy węgierskim szlaku handlowym. Lokacji miasta na prawie średzkim dokonał w 1326 r. król Władysław Łokietek; w 1379 r. przeniesiono je na prawo magdeburskie. Pod koniec XIV w. Lipnicę otoczono murem z dwiema bramami. Miasto podupadło w XVI i XVII w. po kilku pożarach oraz w związku z potopem szwedzkim. Próba odrodzenia Lipnicy w latach 20. XIX w. poprzez lokację w tzw. Nowego Miasta nie powiodła się, a w 1934 r. Lipnica utraciła prawa miejskie.

Zachowany i czytelny pozostał średniowieczny układ miasta, z czworobocznym rynkiem i wybiegającymi z jego naroży ulicami. Pierzeje rynku zabudowane są w większości drewnianymi domami podcieniowymi z XVIII i XIX w.; w zachodniej pierzei wznosi się murowa-

212 | X MDDK X

ny, być może XVII-wieczny, dom nazywany „starościńskim”.

Tutejszą parafię odnotowano w źródłach w latach 1325-1327, murowaną świątynię parafialną pw. św. Andrzeja Apostoła ufundował zaś w 1363 r. Kazimierz Wielki. Jest to orientowany, jednonawowy kościół z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą od zachodu oraz trzema bocznymi kaplicami. Do najstarszego wyposażenia świątyni należy figura Matki Bożej z ok. 1370 r. oraz dwa gotyckie, kamienne portale.

Cmentarny kościół pw. św. Leonarda powstał prawdopodobnie pod koniec XV w. Jest on drewniany, o konstrukcji zrębowej, z nawą szerszą niż prezbiterium, lecz nakrytą wspólnym z nim gontowym dachem. Otaczające kościół soboty powstały w XVII w. Wnętrze świątyni pokrywają wielobarwne polichromie.

Najstarsze, datowane na koniec XV w. dekoracje patronowe zachowały się na stropie prezbiterium. W XVI stuleciu wykonano polichromię stropu w nawie, a jej ściany ozdobiono scenami Męki Pańskiej na początku XVIII w. Ołtarze tryptykowe są kopiami gotyckich, przechowywanych obecnie w Muzeum Diecezjalnym w Tarnowie. Kościół św. Leonarda w 2003 r. został wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO. Najsłynniejszą postacią związaną z Lipnicą jest św. Szymon (1438-1482), bernardyński zakonnik, kaznodzieja i filozof beatyfikowany w 1685 r., a kanonizowany w 2007. Z Lipnicy wywodziły się również siostry Ledóchowskie: św. Urszula i bł. Maria Teresa, których rodzinny dom – piętrowy, klasycystyczny dworek z początku XIX w. – położony jest na wzniesieniu, w części Lipnicy zwanej Nowym Miastem.

St Andrew’s Church, St Leonard’s Church, and the old town of Lipnica Murowana

Lipnica Murowana in Pogórze Wiśnickie developed in the Middle Ages thanks to its location by the Hungarian trade route. It was chartered as a town under the Law of Środa in 1326 by King Ladislaus the Elbow-High (Władysław Łokietek), and re-founded in 1379 under Magdeburg law. In the end of the 14th century, Lipnica was surrounded by a wall with two gates. The town continued to decline after the fires of the 16th century, and due to the general crisis following the Swedish Deluge in the latter half of 17th century. Attempts to revive Lipnica in the 1820s, including the chartering of the so-called New Town, failed, and eventually its municipal status was lost.

The medieval layout of the town, with a rectangular marketplace and the streets stretching out from its corners, remained well preserved and clearly visible. The marketplace development consists mainly of wooden arcaded houses of the 18th and 19th centuries. On the western face stands the solid, possibly 17th-century, building known as ‘the Starost’s House’.

The first mention of Lipnica as the seat of a parish comes from 1325–1327. Soon – in 1364 – it had the brick Parish Church of St Andrew the Apostle founded by King Kazimierz Wielki (Casimir the Great). It is composed of a singleaisle sanctuary with a polygonal chancel to the east, and a rectangular nave is covered with flat ceilings. The chancel is adjoined by a vestry, while the northern and southern ends of the

nave end with chapels. Two Gothic stone portals and the statue of Virgin Mary from c. 1370 are the oldest elements of the interior.

The cemetery church of St Leonard was constructed probably at the end of the 15th century. The wooden building with a wider nave, which shares its shingle roof with a narrower chancel, is surrounded by an arcaded gallery from the 17th century. The interior is decorated with colourful polychrome murals. The remains of the oldest ornamental template paintings, dating to the late 15th century, are present in the vault above the nave. The murals on the chancel’s ceiling were painted in the 16th century, and its walls were decorated with scenes from the Passion of Christ early in the 18th century. The triptych altars are copies of the original Gothic ones on display in the Diocesan Museum of Tarnów. In 2003, the church was listed as a UNESCO World Heritage Site.

The most famous person to be connected to Lipnica is St Simon (1438–1482), a Bernardine monk, preacher, and philosopher beatified in 1685 and canonised in 2007. Other Lipnica saints include the Ledóchowski sisters: St Urszula and the Blessed Maria Teresa, whose family home: a two-storey, classicist manor from the early-19th century, is situated on a hill in the part of Lipnica known as Nowe Miasto.

X X MDDK | 213

Położone niedaleko Krakowa, na skraju Puszczy Niepołomickiej, miasto Niepołomice zasłynęło w ostatnich latach sukcesami w sferze inwestycji i gospodarności oraz ze względu na dbałość, jaką otoczono miejscowe obiekty zabytkowe.

Osada Niepołomice powstała w XIV w., równocześnie z królewskimi fundacjami Kazimierza Wielkiego – kościołem i zamkiem. Pełniła ona funkcje służebne dla zamku i przebywającego w nim dworu. Król nadawał tutejsze grunty dworzanom i urzędnikom, co spowodowało, że Niepołomice uzyskały wkrótce charakter niewielkiego miasteczka. Po poł. XVII w., kiedy stolicę przeniesiono z Krakowa do Warszawy, Niepołomice podupadły, a dzieła zniszczenia dopełniła armia szwedzka.

Po rozbiorach Niepołomice znalazły się tuż przy granicy zaborów. Powstały wówczas austriackie posterunki celne i graniczne, rozwinęła się sieć komunikacyjna i handlowa. Zaczęto tutaj lokować urzędy i placówki administracji państwowej, osadzono znaczną liczbę wojska. W poł.

XVIII w. Niepołomicom nadano prawa miejskie.

W okresie międzywojennym austriackie budynki wojskowe wykorzystano na bazę pociągów pancernych, a po II wojnie umieszczono tu jednostkę powietrzno-desantową.

214 | X MDDK X

Najważniejszymi i najbardziej charakterystycznymi punktami miasta, które jednocześnie organizują jego przestrzeń, są: centralnie położony rynek, monumentalna bryła renesansowego zamku oraz gotycki kościół parafialny. Ważną rolę w krajobrazie miasta pełni neogotycki ratusz powstały ok. 1903 r. według projektu znanego architekta Jana Sas-Zubrzyckiego. Na zewnątrz zdobią go schodkowe szczyty i narożna wieża, a wnętrza – malowane przedstawienia fundatorów niepołomickiej fary. Sas-Zubrzycki zaprojektował także tutejszą kaplicę cmentarną, zbudowaną w tym samym czasie co ratusz.

W Niepołomicach wzniesiono wówczas także nieodzowne w funkcjonowaniu galicyjskiego miasta budynki użyteczności publicznej: siedzibę „Sokoła” oraz Miejskiej Kasy.

Zabudowa otaczająca niepołomicki rynek to w większości parterowe lub piętrowe domy o skromnych dekoracjach. Przy ulicach miasta można zobaczyć parterowe, drewniane domy z podcieniami lub z niezwykle malowniczymi ganeczkami zdobionymi wycinaną, „laubzegową” dekoracją, nawiązującą do wzorów architektury uzdrowiskowej. Ciekawostką są relikty wiślanego portu zimowego w dawnym zakolu rzeki, odcięte dziś od jej głównego koryta nowymi wałami.

NIEPOŁOMICE, zabudowa

In recent years, the town of Niepołomice in the vicinity of Kraków, on the edge of the Niepołomice Forest, has become famous for its investment and economic success coupled with the attention given by the local authorities to the protection of the local historic monuments.

Niepołomice was founded in the 14th century as part of King Casimir the Great’s (Kazimierz Wielki) plans, which included also a church and a castle. The village served as an ancillary colony meant to provide services to the castle, its inhabitants and visitors whose number included the king and his court. The king granted local lands to his courtiers and officers. This resulted in the rapid development of Niepołomice which soon grew into a small town. In the second half of the 17th century, when the capital of Poland was relocated from Kraków to Warsaw, Niepołomice declined in importance, and after it was devastated by the Swedish army, the town deteriorated.

After the partition of Poland, Niepołomice was situated close to the new border. Austrian customs offices were stationed here, and a com-

munication and trade network started to develop in the area. The town became the base for offices and branches of state authorities as well as the troops of the Austrian army. In the middle of the 18th century, Niepołomice was granted town rights. Between the two world wars, the Austrian army barracks was used as a base for armoured trains, and after the second world war, they became quarters for parachute troops.

The most important and characteristic elements of the town, which determine its layout, include the central square with the castle at one end, and the church at the other, as well as the town hall. The medieval parish church, the Renaissance castle and the neo-Gothic town hall are indeed the key elements of the townscape. The city hall was built around 1903 according to the design of Jan Sas-Zubrzycki, with characteristic crow-step gables and a corner tower. Its interiors are decorated with the portraits of the founders of the local parish church. Sas-Zubrzycki also designed the cemetery chapel built at the same time as the town hall. Niepołomice,

just like all the other towns of the historical region of Galicia , housed typical public buildings such as the quarters of the Sokół Association and the Municipal Fund, but these do not stand out from typical town development.

The housing development of Niepołomice consists mainly of modestly decorated one- or twostorey buildings (the latter are more recent).

These archetypal vernacular houses surround the market square. The houses to be typically found on the streets of Niepołomice are onestorey wooden buildings with arcades or very picturesque porches decorated with cut, “jigsaw” style decorations, typical of spa resorts.

Also noteworthy are the remnants of the winter haven in the former bend of the Vistula, separated from the main riverbed by a new embankment.

The old town centre in Niepołomice X X MDDK | 215

Nowy Sącz, Stara Kolonia

216 | X MDDK X

Wiek XIX, a zwłaszcza jego druga połowa to czas szybkiego rozwoju miast. Na ten proces wpływ miało kilka czynników, przede wszystkim uprzemysłowienie produkcji oraz rozwój transportu, głównie kolei. W Galicji, znajdującej się pod panowaniem austriackim, znaczącą rolę odegrało również nadanie przywilejów autonomicznych. Od lat 70. XIX w. teren Galicji systematycznie pokrywała sieć dróg kolejowych.

Także w Nowym Sączu w latach 1874-1876 powstała linia kolei żelaznej, a nieco później towarzyszące jej Warsztaty Kolejowe. Budowa dworca spowodowała, że miasto rozwijało się w jego kierunku, zajmując nowe tereny, które włączano w granice Nowego Sącza.

Na takim miejscu, w pobliżu dworca, z inicjatywy pracowników Warsztatów Kolejowych powstało pod koniec XIX w. osiedle nazywane Kolonią Kolejową. Decyzja o jego budowie został podjęta w 1890 r., a rok później w Wiedniu opracowano plany kolonii. Przewidywały one budowę ok. stu domów dwu-, cztero- i wielorodzinnych. Każdy z budynków usytuowany był na wydłużonej działce mieszczącej ogród i niewielkie zabudowania gospodarcze w głębi.

Działki zgrupowane w większe bloki, były rozdzielone regularną siatką ulic przecinających się pod kątem prostym.

Już w 1892 r. oddano do użytku pierwszych trzydzieści siedem domów, a kolejne powstawały sukcesywnie aż do I wojny światowej: w 1911 r. wzniesiono trzydzieści pięć domów, a w 1917 – siedem. Przeważały wśród nich parterowe domy bliźniacze, dwurodzinne; piętrowych domów czterorodzinnych zbudowano osiem i tylko dwa piętrowe domy wielorodzinne. Rozplanowanie domów było identyczne, podobne były również zdobiące je skromne, historyzujące detale architektoniczne.

W pobliżu Kolonii wzniesiono także budynki użyteczności publicznej. W latach 18961897 zbudowano szkołę im. Władysława Jagiełły. Prawie w tym samym czasie (18971898) powstał kościół pw. św. Elżbiety, zaprojektowany przez Teodora Talowskiego (18941895). Oba usytuowane blisko siebie budynki zbudowane były z cegły, a zdobiące je detale wykonane z jasnego tynku i kamienia. Ok. 1907 r. wzniesiono piętrowy Dom Robotniczy, według projektu Jana Stobieckiego ze Lwowa.

Działała w nim czytelnia, teatr amatorski, była także sala przeznaczona dla chóru i orkiestry.

Dom Robotniczy został przebudowany w latach 20., a kościół w latach 30. przez Szczepana Sławińskiego. W 1972 r. powstał pomysł wyburzenia kolonii, jednak sprzeciw ówczesnego konserwatora zabytków dr Hanny Pieńkowskiej udaremnił ten zamiar.

The 19th century, and especially its latter half, was a time of rapid urban development. There were a number of factors that influenced this process, first and foremost the industrialisation of production and development of transport, and especially of railways. Of major importance in Galicia, being for decades under Austrian rule, was the granting of autonomy and all its associated privileges. From the 1870s, Galicja was systematically covered with a crisscross of railway lines of increasing density. Soon after one of them reached Nowy Sącz in the years 1874–1876, the local Railway Stock Works developed. The construction of the train station made the city’s development focus in this area, and caused the expansion of Nowy Sącz in this direction.

It was therefore close to the train station that, towards the end of the 19th century, a settlement known as Kolonia Kolejowa [literally: railway colony] was developed at the request of workers employed in the Railway Stock Works.

The decision to build it was made in 1890, and a year later the master plan for the colony was developed in Vienna. It assumed the construction of a hundred houses, with two, four or more families in each. Each of them was situated on an elongated plot with a garden and some ancillary outbuildings and utility rooms at the rear. The plots gathered into larger blocks were separated by a regular network of streets intersecting at right angles.

The first 37 houses were already delivered by 1892, and further houses continued to be built until the first world war: the year 1911 saw the completion of another 35 houses, and 1917 – seven. Most of these were single-storey houses for two families; only eight two-storey houses, for four families each, and two twostorey houses for multiple families were built.

The layout of the houses was identical, and so were their modest architectural decorations.

Some public facilities were built close to Kolonia. Among their number were the King Ladislaus (Władysław) Jagiełło school built in the years 1896–1897 and the Church of St Elizabeth (1897–1898) designed by Teodor Talowskiego in the years 1894–1895. Standing close to each other, the two buildings were built of brick, and had decorations made of light-coloured plaster and stone. Around 1907, a two-storey Dom Robotniczy, or working men’s club, was built to the design of Jan Stobiecki. A reading room and an amateur theatre were run from this club, and there was also a hall for choir and orchestra recitals.

The working men’s club was rebuilt in the 1920s and the church in the 1930s by Szczepan Sławiński. In 1972, an idea to demolish Kolonia won much support, yet the objection of the contemporary Heritage Preservation Officer, Hanna Pieńkowska, Ph.D. successfully thwarted the plan.

Nowy Sącz, Stara Kolonia

X X MDDK | 217

SŁAWKÓW, zabudowa miasta

218 | X MDDK X

Sławków, miasto położone nad Białą Przemszą, na granicy ziemi krakowskiej i Śląska, było w średniowieczu ważnym punktem na szlaku handlowym z Wrocławia do Krakowa. Pierwsza pisana wiadomość o nim datowana jest na 1220 r., kiedy ufundowano tutaj szpital dla górników. Sławków uzyskał prawa miejskie pomiędzy 1279 (wymieniany jako wieś biskupia) a 1286 r. (wtedy pisano już o nim: miasto).

Od XIII w. do 1790 r. stanowił własność biskupów krakowskich.

Pod koniec XIII w., z inicjatywy biskupa krakowskiego Jana Muskaty, Sławków został opasany murem i przekształcony w twierdzę. W XIV w. był ośrodkiem klucza sławkowskiego należącego do biskupów oraz siedzibą dekanatu, przeniesionego później do Bytomia. Upadek miasta nastąpił wraz z wyczerpaniem się tutejszych złóż kruszców oraz w wyniku licznych najazdów i pożarów. Sławków znajdował się pod zaborem pruskim, potem austriackim, w latach 1807-1815 pozostawał w granicach Księstwa Warszawskiego, a później – pod zaborem rosyjskim. Prawa miejskie utracił dwukrotnie: po powstaniu styczniowym (na niemal 100 lat, do 1958 r.) oraz w 1977 r., kiedy to przyłączono go Dąbrowy Górniczej. Obecnie, od 1984 r., jest znów miastem.

Sławków zachował średniowieczny układ przestrzenny, z centralnie położonym kwadratowym rynkiem i wychodzącymi z jego naroży ulicami.

Obwarowania miejskie zostały zniesione, ale ich zarys jest czytelny. Do najstarszych obiektów w mieście należy kościół parafialny oraz pozostałe po wieloletnich rządach biskupów relikty XIII-wiecznego, murowanego zamku, znajdującego się w południowo-wschodniej części miasta.

Zachowaną zabudowę miejską z XVIII-XIX w. charakteryzują podcienia o murowanych kolumnach oraz łamane dachy polskie. Najwięcej tego typu domów zachowało się przy rynku.

Należy do nich parterowy, murowany budynek z przełomu XVIII i XIX w., posadowiony na murowanych piwnicach i nakrytym dwuspadowym dachem; obecnie mieści się w nim Muzeum Regionalne. Pod numerem 22 znajduje się zbudowany w 1857 r., drewniany dom o konstrukcji zrębowej, potynkowany, nakryty dwuspadowym dachem wspartym na czterech murowanych kolumnach. Także przy rynku znajduje się XVIII-wieczna drewniana karczma, nakryta łamanym dachem gontowym. Jej szeroki podcień wspiera się na sześciu okrągłych kolumnach, a na podwórko prowadzą dwie bramy: wjazdowa i wyjazdowa. Dzisiaj, jak przed wiekami, gości w swych progach podróżnych.

The old town centre of Sławków The town of Sławków on the Biała Przemsza lies also on the border between the Land of Kraków and Silesia. It was an important station along a trade route leading from Wrocław to Kraków in the Middle Ages. Its earliest mention in written sources comes from 1220, when a hospital for miners was founded here. Sławków received city rights between 1279 (when it was listed as a bishop’s village) and 1286 (when it was already referred to as civitas – a city). From the 13th century to 1790, Sławków belonged to the bishops of Kraków.

Towards the end of the 13th century, at the order of bishop of Kraków, Jan Muskata, Sławków was surrounded with a wall and turned into a fortress. In the 14th century, the city was the centre of the Sławków Estate that belonged to the bishops and the seat of the Dean, who later moved to Bytom. The city’s fall occurred when the local precious mining resources had run out, partially as the result of numerous raids and fires. During the Partitions, Sławków first fell within the Prussian and later Austrian domain; from 1807 to 1815, it found itself within the borders of the Duchy of Warsaw, and then – within the Russian sector. It lost its status of a city twice: first, for nearly 100 years after the January Rising (until 1958) and in 1977, when it was incorporated into Dąbrowa Górnicza. Since 1984, Sławków has been returned the status of a city.

Sławków has retained its mediaeval layout, with the central square and streets radiating from its four corners. The city walls were dismantled but their traces are still recognisable. The oldest structures in the city include the parish church, and the relics of a 13th-century brick castle in the south-eastern part of town – a remnant of long-time rule of bishops in Sławków. Characteristic town buildings preserved from the 18th and 19th centuries feature porches with solid columns and broken-form roofs typical for Poland. Most of the surviving historical houses are grouped around the square. One of these, a single-storey brick building dating from the turn of the 18th century, raised on stone cellars and covered with a two-pitch roof, houses the Regional Museum. Another noteworthy building in the market square is the 18th-century inn under a broken-form roof of wooden shingle. Its broad porch is supported with six round columns, and two gates – entrance and the exit – open onto its inner yard. Today, just like in the old days, the inn welcomes travellers.

X X MDDK | 219

STARY SĄCZ, zabudowa miasta Najstarsze miasto Sądecczyzny jest położone na wzgórzu pomiędzy Dunajcem a Popradem, w miejscu skrzyżowania dawnej drogi węgierskiej i traktu Nowy Sącz – Nowy Targ. Sącz lokowany po raz pierwszy między 1268 a 1272 r. zaczął się szybko rozwijać, lecz niedługo potem jego egzystencji zagroził Nowy Sącz, założony nieopodal przez króla czeskiego Wacława II. Jednak miasto przetrwało, a kolejny przywilej lokacyjny nadał mu w 1358 r. Kazimierz Wielki.

Stary Sącz od początku swego istnienia był ściśle związany z klasztorem Klarysek. Konwent zapewniał mu opiekę, rozwój gospodarczy i kulturalny.

O niezwykłej wartości Starego Sącza decyduje zachowany w niezmienionej postaci, historyczny układ przestrzenny wraz z zabudową utrzymaną w tradycyjnej skali. Wykształcony w średniowieczu układ urbanistyczny opierał

220 | X MDDK X

się na rynku i trzech kościołach: klarysek, franciszkanów i parafialnym. Ośrodkiem miasta jest zbliżony do kwadratu rynek, z ośmioma ulicami wybiegającymi z jego naroży. Do 1795 r. pośrodku rynku stał wspaniały ratusz, który spłonął w pożarze miasta.

Otaczająca rynek zabudowa to głównie parterowe, a rzadziej piętrowe domy z XIX i początku XX w. Niektóre z nich powtarzają starsze wzorce podcieniowych domostw (pierzeja południowa i północna). Przykładem mieszczańskiego, późnobarokowego domu o łamanym, gontowym dachu jest przyrynkowy budynek nazywany Domem na Dołkach. Od 1956 r. ma w nim siedzibę Muzeum Regionalne. Pochodzący z końca XVII w. dom został przebudowany po pożarze w 1795 r. W dwutraktowym wnętrzu zachowały się kolebkowe sklepienia oraz sień z oryginalną, XVII-wieczną posadzką z rzecznych otoczaków.

Malowniczy wygląd rynku podkreślają rozłożyste lipy, zasadzone tutaj w 1877 r., oraz zachowane i pieczołowicie uzupełniane detale: bruki, oświetlenie i ogrodzenia.

Na południe od rynku wznosi się gotycka fara pw. św. Elżbiety, przebudowana w poł. XVII w.

Po wschodniej stronie wzniesienia góruje nad miastem inkastelowany zespół klasztorny Klarysek, ufundowany wraz z klasztorem Franciszkanów przez św. Kingę pod koniec XIII w.

Klasztor Franciszkanów uległ kasacie w 1782 r.; kościół i klasztor Klarysek jest obecnie jednym z najcenniejszych założeń klasztornych w Polsce. Zabudowania tegoż klasztoru powstały w 1. poł. XIV w.; rozbudowane na początku XVII w. mieszczą w swych wnętrzach prawdziwe skarby malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego minionych wieków.

The oldest town of the Sądecczyzna region is located on a hill between the rivers Dunajec and Poprad, where the former road to Hungary and the Nowy Sącz – Nowy Targ route used to cross. Sącz was first founded between 1268 and 1272. At first it developed rapidly, but soon its position was threatened by Nowy Sącz, established nearby by the Czech king Wenceslas II. Yet the town survived, and it received new founding rights in 1358 from the hands of King Casimir the Great (Kazimierz Wielki). Since the beginning of its existence, Stary Sącz was closely linked to the Convent of Poor Clares.

The convent provided protection, and nurtured the economic and cultural growth of the town.

What makes Stary Sącz special is the historic layout of the city, and its traditional-scale of architecture, remaining virtually unchanged from the old. Key points of the mediaeval city included the market square, and three churches: St Clare’s, the Franciscan Church, and the Parish Church. At the heart of the city is the square with eight streets leading out from its corners.

Until 1795, a magnificent town hall had stood in the middle of the square, but it fell victim to a fire.

The dwellings around the main square are mostly single-storey, sometimes two-storey, buildings dating from the 19th and early 20th centuries. Some follow older patterns of colonnaded houses (on the north and south sides of the square). The so-called Dom na Dołkach (House over the Hollows) is a typical late-Baroque burgher dwelling with a mansard shingle roof. Since 1956 it has housed the Regional Museum. Dating from the late 17th century, the house was reconstructed after the fire of 1795.

Circulation in the interior is divided into two, while original barrel vaults and a 17th-century floor made of rounded river stones have survived. The picturesque quality of the square is enhanced with carefully preserved details which have been added to where necessary: the cobblestones, the lighting, the fences, and the wide-spreading linden trees, planted in 1877.

South of the square stands the Gothic church of Saint Elisabeth, remodelled in mid-17th century. Upon the eastern slope of a steep hill overlooking the town lies the Convent of Poor Clares founded at the end of the 13th century

by Saint Kinga, who also established a Franciscan monastery at the same time. The latter was closed in 1782. Today the Church and Convent of Poor Clares are among the most precious monastic establishments in Poland. Over the years, the Convent of the St Clare, constructed in the first half of the 14th century, accumulated a wealth of historic paintings, sculptures, and other objects.

The historic old town of Stary Sącz

X X MDDK | 221

Muzea i skanseny museums

• miechów • Imbramowice

• sławków • Olkusz

• Pieskowa Skała

• Trzebinia

• Hebdów

• Młoszowa • Igołomia

• Czerna • Krzeszowice

• Lipowiec/Wygiełzów • alwernia

• Bochnia

• Łapczyca

• Wieliczka • Grodkowice

• oświęcim

• Harmęże

• Dołęga

• Branice • Tomaszowice • Modlnica • kraków – Nowa Huta • Niepołomice • kraków • Staniątki

• Nowy Wiśnicz

• Zator • Spytkowice

• Osiek

• Paszkówka

• Lipnica Murowana • czchów

• kalwaria zebrzydowska • Gorzeń Górny

• Tropie • Stryszów

• Szczyrzyc • Sucha Beskidzka • Laskowa

• Wysoka

• Nowy sącz

• Poręba Wielka

• Stary Sącz

• Gołkowice

• Zubrzyca • Orawka • Łopuszna

• Grywałd • Frydman • Niedzica

• Jurgów

• Zakopane

• Szczawnica

Muzea i skanseny museums • Szczucin

• Brzesko

ALWERNIA, Muzeum Pożarnictwa 226 BOCHNIA, Muzeum im. Stanisława Fischera 228 BOCHNIA, kopalnia soli 230 Grybów, Muzeum Parafialne 232 HARMĘŻE, wystawa „Klisze pamięci” 234 NOWY SĄCZ, Sądecki Park Etnograficzny 236 STRÓŻE, Muzeum Pszczelarstwa „Sądecki Bartnik” 238 SZCZAWNICA, Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya 240 SZCZUCIN, Muzeum Drogownictwa 242 TARNÓW, Muzeum Diecezjalne 244 TARNÓW, Muzeum Etnograficzne 246 TARNÓW, „Panorama siedmiogrodzka” w MO 248 Nowy Wiśnicz, Muzeum Pamiątek po Janie Matejce – „Koryznówka” 250 WYGIEŁZÓW, Nadwiślański Park Etnograficzny 252 ZAKOPANE, Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie 254 ZUBRZYCA, Orawski Park Etnograficzny 256

• Tarnów

• Tuchów

• Ciężkowice • Biecz • Bobowa • Szalowa • Jeżów

• Stróże

z

• Szymbark • sękowa • Owczary

• Nawojowa • Bartne • kwiatoń

• Krynica

Otoczona dwoma Parkami Krajobrazowymi – Tenczyńskim i Rudniańskim – Alwernia jest położona w południowo-wschodniej części powiatu chrzanowskiego, w odległości trzydziestu kilometrów na zachód od Krakowa.

Powstała zapewne jako osada obsługująca tutejszy klasztor Bernardynów i przybywających doń pielgrzymów, lecz data jej lokacji nie jest znana. Pierwsze pisemne wzmianki pochodzą z 1778 r., kiedy to król Stanisław August nadał Alwerni przywilej odbywania dwunastu targów w roku. Prawa miejskie Alwernia otrzymała dopiero w 1903 r. i choć utraciła je po trzydziestu latach, w 1993 r. znów stała się miastem.

W tym niewielkim miasteczku, między klasztorem a pięknym, ocienionym dębami rynkiem, znajduje się niezwykłe miejsce. Jest to Muzeum Pożarnictwa. Założył je w 1953 r. późniejszy jego długoletni kustosz, Zbigniew Gęsikowski. Od pół wieku prowadzą je i utrzymują społecznie pracujący członkowie Ochotniczej Straży Pożarnej. Zgromadzono w nim prawie 25 000 eksponatów archiwalnych i ponad 300 technicznych, sięgających XIX w. Zbiory te powstały przy współpracy wielu ochotniczych straży pożarnych z terenu Małopolski: z Chrzanowa, Trzebini, Grójca, Rudni, Zalesia, Muszyny, Jordanowa, Tarnowa, a nawet z odległego Poznania i Lwowa.

Muzeum Pożarnictwa w Alwerni jest najstarszym tego typu muzeum w Polsce. Powstało, istnieje i rozwija się dzięki grupie pasjonatów, którzy gromadzą i konserwują unikalne zabytki związane z pożarnictwem. Prezentowana jest w nim ponadstuletnia historia straży pożarnych, głównie z terenu Małopolski i Podkarpacia. Zbiory są wyeksponowane w dużej wiacie oraz kilku pomieszczeniach remizy strażackiej.

Można tutaj zobaczyć austriackie i pruskie wozy konne z sikawkami z początku XX w., angielskie motopompy, samochody strażackie z lat 40. i 50. XX w. Ozdobą kolekcji jest mercedes z 1912 r. oraz fiat z 1936 r., a za konserwację strażackiego mercedesa z 1926 r. strażacy zostali odznaczeni w 1999 r. „Sybillą” – nagrodą Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.

Oprócz kolekcji wozów konnych i samochodów pożarniczych w Muzeum można obejrzeć zbiór medali i odznaczeń, pamiątkowych plakietek i fotografii, a także związane tematycznie z działalnością straży pożarnej zbiory filumenistyczne i filatelistyczne oraz liczne dokumenty i publikacje. Zgromadzono też gaśnice, toporki i hełmy oraz sztandary z przełomu XIX i XX w.

ALWERNIA, Muzeum Pożarnictwa 226 | X MDDK X

Fire-Fighting Museum in Alwernia

Enveloped in two Landscape Parks – Tenczyński and Rudniański – Alwernia is situated in the south-western part of the Chrzanów district, 30 km west of Kraków. Although it almost certainly originated as a settlement serving the Franciscan Bernardine monastery and the arriving pilgrims, the exact date of its location is unknown. First written information about Alwernia dates back to 1778, when king Stanisław August granted it the privilege of holding twelve fairs per year.

Alwernia did not receive town rights until 1903, and although it lost them 30 years later, in 1993 it was again officially reinstated as a city.

Between the charming, oak-shaded square and the monastery, this little town is hiding a surprise: the Fire-Fighting Museum. It was founded in 1953 by its future custodian, Zbigniew Gęsikowski. For half a century already, it has been run by volunteer fire fighters. The collection boasts nearly 25 000 items and over 300 technical exhibits dating back to the 19th century. They were collected with the help of volunteer fire fighters across Małopolska, including Chrzanów, Trzebinia, Grójec, Rudnia, Zalesie, Muszyna, Jordanów, and Tarnów, as well as distant Poznań and Lviv.

The Fire-Fighting Museum in Alwernia is Poland’s earliest museum of this type. It was established and now continues its existence thanks to a group of aficionados – lovers of

fire-fighting heritage who gather and preserve unique objects and artefacts related to firefighting. It presents over a century of history of fire brigades mostly from the Małopolska and Podkarpacie regions. The collection is exhibited in a large open hall and in several rooms of the fire station. It features Austrian and Prussian horsedrawn carriages with fire hoses from the beginning of the 20th century, English motor pumps, and vehicles dating from 1940s and 50s. Highlights of the collection include a 1912 Mercedes and a 1936 Fiat, while the restoration of a 1926 Mercedes fire truck has earned the firemen the Sybilla Prize of the Polish Minister of Culture and National Heritage in 1999.

In addition to fire trucks and horse carriages, the Museum exhibits a collection of medals and distinctions, memorial plaques and photographs, coins and stamps related to the subject, as well as numerous documents and publications. Also shown are fire extinguishers, axes and helmets, as well as banners from the turn of the 19th and 20th centuries.

Fire-Fighting Museum in Alwernia – the oldest of this kind in Poland – was conceived, and it continues to exist and develop thanks to a group of dedicated volunteers, who have been gathering and preserving unique, historic objects related to fire fighting: from horse-drawn fire carriages to matchbox labels and music instruments.

X X MDDK | 227

BOCHNIA, Muzeum im.

Stanisława Fischera Bocheńskie Muzeum mieści się w dwuskrzydłowym, późnobarokowym gmachu. Jest to dawny klasztor Dominikanów i jeden z najcenniejszych obiektów zabytkowych Bochni. Dominikanie zamieszkiwali tutaj do czasu pożaru w 1751 r., z którego już klasztor się nie podźwignął. Został zlikwidowany w 1777 r., a obiekt przejęła austriacka administracja salinarna. Później, po gruntownej modernizacji, budynek stał się siedzibą starosty austriackiego (1783). Funkcje administracyjne pełnił aż do 1959 r.

228 | X MDDK X

Muzeum zostało założone w 1959 r. przez Stanisława Fischera (1879-1967), badacza przeszłości Bochni i regionu, wybitnego kolekcjonera, fundatora i pierwszego kustosza Muzeum, a od 1975 r. jego patrona. Przy głównym wejściu do Muzeum znajduje się rzeźba założyciela, ufundowana w 1997 r. przez samorząd miasta Bochni.

W galerii malarstwa artystów polskich XIX i XX w. trudno nie odnaleźć któregoś ze znanych artystów tego czasu. Obok dzieł Olgi Boznańskiej, Józefa Pankiewicza, Leona Wyczółkowskiego czy Włodzimierza Tetmajera można tu zobaczyć płótna Tadeusza Makowskiego, Jacka Malczewskiego i Wojciecha Weissa. Bogato reprezentowana jest twórczość miejscowych, bocheńskich artystów, m.in. Feliksa Hanusza, Ludwika Stasiaka, Ludwika Nemetza, Klementyny Mien, Stanisława Fischera.

Niezwykle barwna kolekcja dawnej rzeźby i malarstwa ludowego (XVIII-XX) jest reprezentowana głównie przez twórców z Polski południowej.

Są tu m.in. prace Jędrzeja Wowro z Gorzenia Dolnego, Józefa Janosa z Dębna Podhalańskiego, a także słynnego Nikifora Krynickiego.

Obrazy malowane na płótnie, desce, papierze i szkle pochodzą z terenu Małopolski, Podhala, Spisza i Śląska. Najcenniejsze obiekty były prezentowane na wystawach polskiej sztuki ludowej w kraju i za granicą.

Wielkim zaskoczeniem dla zwiedzających może być bogaty zbiór sztuki kultur pozaeuropejskich (Afryka, Azja, Ameryka Południowa, Polinezja): rzeźby wykonane z drewna oliwnego i sandałowego, hebanu i rogu krowy, murzyńska broń, malarstwo na jedwabiu, piękne hafty, rzeźby z laki i kości słoniowej.

Dopełnieniem bogatych zbiorów Muzeum są judaika, pozostałe po licznie zamieszkującej kiedyś Bochnię i jej okolice społeczności żydowskiej, a także zbiory historyczne: archiwalia, mapy i plany, fotografie i pamiątki historyczne odnoszące się w większości do dziejów bocheńskiej kopalni soli.

The Bochnia Museum is situated in a two-wing, late-Baroque building, formerly Dominican monastery, and one of the most noteworthy historical monuments in Bochnia. Dominican friars had lived here until the fire in 1751, from which the monastery never really recovered. The monastery was officially liquidated in 1777, and the building taken over by the Austrian salt mine administration. Afterwards, following a thorough restoration, the building served as a seat of the Austrian governor, or starost (1783), and it performed various administrative functions until 1959.

The museum was established in 1959 by Stanisław Fischer (1879–1967), a researcher of history of Bochnia and its region, cultural activist, outstanding collector, the founder and first custodian of the museum, and – since 1975 – its patron. His statue, funded in 1997 by Bochnia’s local authorities, stands by the main entrance to the Museum.

Inside, the gallery of 19th and 20th-century Polish painting features most renowned artists of the period, including Olga Boznańska, Józef Pankiewicz, Leon Wyczółkowski, Włodzimierz Tetmajer, Tadeusz Makowski, Jacek Malczewski and Wojciech Weiss. Well represented are also local artists from Bochnia including Feliks Hanusz, Ludwik Stasiak, Ludwik Nemetz, Klementyna Mien, and Stanisław Fischer.

A highly colourful collection of folk sculpture and painting (from 18th-20th centuries) contains mostly works by artists from Southern Poland. These include works by Jędrzej Wowro from Gorzeń Dolny, Józef Janos from Dębno Podhalańskie, and the famous Nikifor Krynicki (Epifaniusz Drowniak). Paintings on canvas, wood, paper, and glass come from Małopolska, Podhale, Spisz and Śląsk (Silesia). Many valuable objects have featured in Polish folk art exhibitions in Poland and abroad.

It may come as a surprise to find here also a remarkable collection of art of non-European cultures of Africa, Asia, South America and Polynesia: sculptures in olive and sandalwood, in ebony and horn, paintings on silk, beautiful embroidery, as well as lacquer and ivory objects.

A complementation of the museum collection are the Judaica, memento to the numerous Jewish community that once lived in Bochnia and its vicinity, as well as historical archives: maps and plans, photographs and other objects, many of which tell the tale of Bochnia Salt Mine.

Stanisław Fischer’s Museum in Bochnia X X MDDK | 229

BOCHNIA, kopalnia soli

230 | X MDDK X

Bochnia od początku swego istnienia była związana z solą. Pierwsza historyczna wzmianka, pochodząca z 1198 r., dotyczy uposażenia klasztoru bożogrobców w Miechowie w sól bocheńską. Przywilej lokacyjny nadający Bochni prawo magdeburskie został wydany przez księcia Bolesława Wstydliwego w 1253 r.

Złoża bocheńskiej soli pochodzą sprzed ok. dwudziestu milionów lat. Zalegają one na głębokości od pięćdziesięciu do pięciuset metrów, a rozciągają się na długość ok. czterech kilometrów. Najstarsze szyby zostały zlokalizowane prawdopodobnie w dolinie potoku Babica, gdzie pokłady soli zalegały płytko. Nie były one jednak zbyt obfite, więc drążono kolejne, głębsze szyby. Tak powstała najstarsza, wschodnia część kopalni z szybami Sutoris (Szewczy) i Gazaris (Wieżny lub Wodny). Kopalnia rozwijała się w kierunku pionowym i na zachód. Część zachodnią nazywano Nowymi Górami, a tworzyły ją trzy szyby: Regis, Bochneris i Campi.

W latach 80. XX w. kopalnia osiągnęła maksymalne rozmiary: cztery i pół kilometra długości i 468 metrów głębokości.

Główny szyb kopalni to Campi (Polny), wydrążony w latach 1556-1566. Największą głębokość (408 m) osiągnął w 1898 r. Jest on połączony z Sutoris – najstarszym istniejącym szybem kopalni, trzykilometrową Podłużnią August, której pierwszy odcinek powstał w latach 1723-1743.

Wydrążony już w połowie XIII w. szyb Sutoris stał się w XIV i XV w. jednym z głównych szybów wydobywczych.

W bocheńskiej kopalni znajduje się wiele kaplic. Największą z nich jest powstała po 1747 r. kaplica św. Kingi, gdzie w prezbiterium znajdują się wykute w soli ołtarze św. Kingi i św.

Barbary, ambona i figury świętych: Kingi, Jana Nepomucena, Wojciecha i Tomasza z Akwinu.

Według legendy, król Węgier Bela IV podarował córce Kindze jako wiano kopalnię soli w Siedmiogrodzie. Odbierając ją, zgodnie z ówczesnym zwyczajem, wrzuciła do niej pierścień.

Po przybyciu do Polski odwiedziła Bochnię, a tutaj w pierwszej wydobytej bryle soli górnicy znaleźli pierścień Kingi, wrzucony do kopalni w Siedmiogrodzie.

Kopalnia w Bochni jest najstarszym ośrodkiem wydobywczym soli w Polsce. Działa bez przerwy od średniowiecza, już prawie 750 lat. W ostatnich latach, z powodu znacznego wyczerpania się zasobów, wstrzymano eksploatację złóż soli. Część wyrobisk udostępniono do zwiedzania jako trasę turystyczną, a w największej z zachowanych komór urządzono sanatorium.

Panujący tu mikroklimat ma właściwości lecznicze, szczególnie dla cierpiących na schorzenia alergiczne dróg oddechowych i skóry.

Since the very beginning of its existence, Bochnia had been associated with salt. The first historical document dating from 1198 confirms this, mentioning the provision of Bochnian salt to the Friars of the Holy Sepulchre. The population of the settlement must have been fairly large as Bochnia lay along a trade route connecting the East and the West of Europe. A charter bestowing Bochnia with the Magdeburg Law was granted by Prince Bolesław Wstydliwy (Boleslaus the Modest) in 1253.

The salt deposits under Bochnia were formed approximately 20 million years ago. They are located between 50 and 500 meters underground, and are approximately 4 km long. The oldest shafts were probably located in the valley of the Babica Stream, where the deposits were relatively shallow and therefore easily accessible. As these ran out, new, deeper shafts were dug, giving rise to the oldest, eastern part of the mine with the Sutoris and Gazaris shafts. The mine then developed further down and to the west. The western part, called the New Mountains (Nowe Góry), was composed of three shafts: Regis, Bochneris and Campi. In 1980s, the mine reached its maximum dimensions: 4.5 km in length and 468 meters in depth.

The Campi shaft, bored in 1556–1566, is the main shaft of the mine. In 1898 it reached its maximum depth of 408 meters. It is connected to Sutoris by the oldest existing corridor in the mine, the 3-kilometer August Passage, the first

section of which was dug in 1723–1743. Drilled as early as mid-the 13th century, in the 14th and 15th centuries the Sutoris became one of the main excavation shafts.

The Bochnia mine contains many chapels. In the chancel of the largest chapel of Saint Kinga, carved after 1747, we find salt-sculpted altars of Saint Kinga and Saint Barbara, the pulpit, and salty statues of saints: St Kinga, St John Nepomucene, St Adalbert, and St Thomas Aquinas.

According to a legend, the Hungarian King Bela IV gave his daughter a salt mine in Transylvania. When Kinga succeeded to possession of the mine, she threw her ring down the shaft according to the mediaeval fashion. Later, when she came to Poland with her husband prince Bolesław, she visited Bochnia. In the first lump of salt that was excavated, the miners found Kinga’s ring, the same ring that she had cast into her Transylvanian mine.

The Bochnia mine is the oldest salt mining site in Poland. It has been active continually since the Middle Ages, i.e. for nearly 750 years. Recently, due to the exhaustion of the deposits, salt mining was suspended. Part of the mine has been opened to visitors, a sightseeing route was organised, and a health resort was fitted out in the largest of the underground chambers. The microclimate of the mine has healing properties, and is particularly beneficial for persons suffering from respiratory tract and skin allergies.

Bochnia Salt Mine

X X MDDK | 231

Grybów, Muzeum Parafialne Miasteczko Grybów jest położne w połowie drogi między Nowym Sączem a Bieczem, nad rzeką Białą. Lokował je w 1340 r. Kazimierz Wielki na terenie istniejących już tutaj wsi. Około połowy XIV w. powstała parafia grybowska wraz z kościołem pw. św. Katarzyny, ufundowanym przez Kazimierza Wielkiego. Zniszczony w 2. poł.

XVII w. przez pożary i złupiony przez Szwedów, został odbudowany. Jednak ze względu na zły stan rozebrano go w 1908 r., a na jego miejscu wzniesiono nową, neogotycką świątynię projektu Józefa Dziekońskiego, dokończoną przez Zdzisława Mączyńskiego.

Oprócz parafialnej świątyni na obrzeżach miasta istniały kościoły św. Bernardyna, św. Anny i św. Krzyża. Po kolejnym z pożarów, który zniszczył plebanię grybowską pod koniec XVII w., ówczesny proboszcz postanowił zbudować nową z dala od miasta, przy kościele św. Bernardyna.

Wzniesiono ją, jak wskazuje data na belce stropowej, w 1699 r. Plebania jest parterowa, zbudowana z drewna, w konstrukcji zrębowej.

Założona jest na planie prostokąta, o dwutraktowym układzie pomieszczeń. Wejście do środka prowadzi przez ganek z murowanymi kolumnami (XIX w.). Plebanię rozbudowano o skrzydło wschodnie w 1926 r.

W zachodniej części plebanii, w dużej sali mieszczą się zbiory grybowskiego Muzeum Parafialnego. Pochodzą one głównie ze wspomnianych kościołów św. Katarzyny i św. Bernardyna. Prezentowane są tutaj także obiekty z okolicznych cerkwi i kapliczek oraz z grybowskiej synagogi.

Muzeum swe istnienie zawdzięcza tutejszemu proboszczowi (1921-1961) Janowi Solakowi, który założył je w 1946 r.

Do najcenniejszych obiektów należy z pewnością gotyckie (ok. 1450 r.), malowane na desce przedstawienie św. Zofii z trzema córkami, wykonane przez warsztat z Małopolski. Także w połowie XV w. powstały dwa trójkątne zwieńczenia ołtarza z wizerunkami proroków Daniela i Zachariasza. W izbie muzealnej obejrzeć można jeszcze wiele ciekawych eksponatów, m.in. późnogotycki obraz Świętej Rodziny i XVIII-wieczną rzeźbę św. Jana Nepomucena, malowane przedstawienia Apostołów i Chrystusa Pantokratora z cerkiewnego ikonostasu czy też świeczniki i zwoje Starego Testamentu pozostałe po żydowskich mieszkańcach Grybowa. Interesujące są także dwa kafle z pieców, które niegdyś stały na plebanii. Wmurowane w ścianę sieni, zdobione są inicjałami i herbem fundatora plebanii ks. Andrzeja Ziebrowskiego.

232 | X MDDK X

Grybów, The Parish Museum The Town of Grybów is situated half-way between Nowy Sącz and Biecz, on the Biała River.

It was chartered in 1340 by King Casimir the Great (Kazimierz Wielki) on the site of earlier villages. The parish was established in Grybów in mid-14th century together with the Church of St Catherine, founded by King Casimir. Destroyed in the latter half of the 17th century by fires and plundered by the Swedish, it was subsequently rebuilt. Yet, due to its poor condition, it was disassembled in 1908 and replaced by a new, neo-Gothic church designed

by Józef Dziekoński and completed by Zdzisław Mączyński.

Besides the parish church, there were other churches on the outskirts of the town: St Bernardine’s, St Anne’s and Holy Cross. After one of the fires ravaged the Grybów rectory towards the end of the 17th century, the rector decided to build a new one, further away from the town, by the Church of St Bernardine.

As the date on a ceiling beam suggests, the rectory was erected in 1699. It is a single-storey structure, built of interlocking logs. It is designed on a rectangular plan, with two suites of rooms inside. The entrance to the building is through a porch with solid, 19th-century columns. An eastern wing was added to the rectory in 1926.

The large hall in the western section of the rectory houses the collections of the Grybów Parish Museum. Most of the objects gathered here come from the churches of St Catherine and St Bernardine. Also presented here are objects from nearby Orthodox and Uniate churches and chapels and from the Grybów synagogue. The museum owes its existence to Jan Solak, rector from 1921–1961, who established it in 1946.

One of the most precious objects by far is the Gothic (ca. 1450) portrait of St Sophia with three daughters, painted on a wooden board by an artisan from Małopolska. The three triangular altarpieces depicting the prophets Daniel and Zechariah originated at a similar time, that is around the middle of the 15th century. Besides these, the museum hall contains various other interesting objects, including a late-Gothic painting of the Holy Family and an 18th-century figure of St John Nepomucene, paintings of the Apostles and Christ Pantocrator from a church iconostasis, and candlesticks and Torah scrolls that were left behind by Grybów’s Jews.

Also of interest are two tiles from stoves that used to warm the rectory. Mounted on the wall of the hallway, they are decorated with the initials and the coat-of-arms of its founder, Reverend Andrzej Ziebrowski.

X X MDDK | 233

HARMĘŻE, wystawa „Klisze pamięci”

Harmęże są położone w Kotlinie Oświęcimskiej.

Można odwiedzić tutaj kościół pw. Matki Bożej Niepokalanej i klasztor oo. Franciszkanów oraz prowadzone przez nich Centrum Świętego Maksymiliana. Niedaleko stąd znajduje się obóz Auschwitz.

W podziemiach kościoła od kilku lat mieści się wystawa, po której obejrzeniu ks. Józef Tischner napisał: „Moja reakcja jest taka: prawdziwy Oświęcim jest tutaj. I to właściwie wszystko, co mogę powiedzieć”.

Czy można pisać o czymś, co jest tkwiącym od lat w pamięci obrazem, tytułową kliszą, a zarazem – świadectwem, według towarzyszących tej wystawie słów Zbigniewa Herberta?

Przerażającym i zatrważającym świadectwem tego, jak zły i jak wspaniały może być człowiek.

Autor wystawy napisał: „[...] to nie wystawa – nie sztuka, nie obrazy, a słowa zamknięte w rysunku. […] Sztuka jest bezradna wobec tego, co człowiek zgotował człowiekowi”.

234 | X MDDK X

Labirynt obrazów wywołanych z pamięci i odtworzony w kościelnych podziemiach wciąż się powiększa. Rysowane ołówkiem prace, rzadko wzbogacone kolorem, zapełniają ściany, a towarzyszą im rekwizyty obozowej codzienności.

Drobne detale – kamienie i potłuczone szyby – tworzą niezwykle sugestywną atmosferę. Pogłębia ją panująca tutaj cisza.

Marian Kołodziej, autor wystawy, jest scenografem, absolwentem krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, profesorem. Był także więźniem nr 432 KL Auschwitz. Trafił tam jako kilkunastoletni chłopiec z pierwszym transportem więźniów. Żył w obozie od pierwszego dnia jego istnienia do końca. Niemcy prowadzili przeciw niemu długie śledztwo poprzedzające wyrok śmierci za przerysowywanie planów obozu dla aliantów. Nie zdążyli wykonać wyroku. Marian Kołodziej przejął swoje nazwisko po zmarłym więźniu. Nigdy nie ujawnił swej prawdziwej tożsamości.

Przez pięćdziesiąt lat milczał na temat swojej obozowej przeszłości. Wskutek ciężkiej choroby w połowie lat 90. rozpoczął rysowanie. Stało się ono dla niego walką o życie. A potem obowiązkiem i spełnieniem przyrzeczenia danego kolegom w obozie. „To list starego człowieka do samego siebie sprzed 55 lat. Również hołd tym wszystkim, którzy spopieleni – odeszli”. „Śpię i widzę ten zmasowany atak wielogłowej Bestii, koni, smoków, gadów […]. Jest jak w Biblii. Czterech jeźdźców, Wszetecznica, plagi z nieba. Wszystko posłuszne wersetom Apokalipsy św. Jana, choć zostało wtłoczone w obóz, w realia obozu. Sami tę Apokalipsę stworzyliśmy w sobie, dla siebie. I dzisiaj śnię tak samo i to samo...” (M. Kołodziej)

Harmęże, situated in the Oświęcim Valley, is worth a visit as it is the home to the Church of the Immaculate Virgin, and a Franciscan monastery, the latter running the Saint Maximilian Centre.

The church’s crypt holds an exhibition which prompted priest Józef Tischner to say: “(…) My impression is this: It is here that the real Auschwitz Concentration Camp is found. This is all I am able to say”.

Indeed it is not easy to speak of something which sticks to one’s memory as the “plate” in the title, a film of images, and a testimony – in the words of Zbigniew Herbert, which accompany the exhibition – a terrible testimony of how evil and how virtuous a human being can be. In the words of the author of the display: “this is not an exhibition – this is not art, not pictures but words embedded in drawing. (…)

Art is useless in the face of what one man has brought upon another”.

The labyrinth of images lifted from the memory and recreated in the church’s dungeons continues to grow. Drawings in pencil, with hardly any colour, fill the walls, and they are accompanied with the props of everyday life in the concentration camp. Details such as stones and broken glass are very powerful, and the sombre mood is enhanced by the absolute silence that envelops the place.

Marian Kołodziej, the author of the exhibition and a professor, is a stage designer who gradu-

ated from the Kraków Academy of Fine Arts. He was also prisoner number 432 of the Auschwitz concentration camp. He was brought there, a teenage boy, with the first “batch” of prisoners.

He lived in the camp throughout its infamous existence, from day one, until the end. The Nazis held a lengthy trial against him, concluding with a death sentence, for tracing the plans of the camp for the Allied Forces. The execution never took place. Marian Kołodziej took on the name of a dead prisoner, and he never admitted his true identity.

For 50 years he remained silent on the subject of his past in the concentration camp. When he fell seriously ill in mid-1990s, he started to draw – and drawing helped him fight to remain alive. Later it became his duty, and the fulfilment of an oath given to his camp companions.

“This is a letter of an old man to himself of 55 years ago. And a homage to all those who departed – burnt to ashes.”

“I am asleep and see the charge of the manyheaded Beast, the horses, the dragons, the reptiles (…). It is like in a Bible. The Four Horsemen, the Whore, plagues from the Heavens.

All in accordance with St John’s Apocalypse, but embedded in the camp and its reality. We have created this Apocalypse ourselves, within ourselves, for ourselves. And today I dream the very same dream, again and again...” (M. Kołodziej)

Plates of Memory exhibition in Harmęże

X X MDDK | 235

Sądecki Park Etnograficzny znajduje się na terenie dawnej wsi Falkowa, obecnie włączonej w obszar Nowego Sącza. Początki skansenu sięgają 1965 r., kiedy to jego organizację zainicjowała dr Hanna Pieńkowska, pełniąca wówczas funkcję konserwatora wojewódzkiego. Gromadzenie obiektów na terenie ok. dwudziestu hektarów rozpoczęto w 1968 r., a otwarcie pierwszej części skansenu nastąpiło w 1975 r. Park jest oddziałem Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu. Prezentuje zabytki kultury ludowej głównych grup etnograficznych Sądecczyzny: Lachów Sądeckich, Pogórzan, Górali Sądeckich, Łemków i Cyganów Karpackich.

Ozdobą sądeckiej ekspozycji jest stojący w jej centralnym punkcie, drewniany dwór z Rdzawy.

Ten XVII-wieczny budynek zawiera w swoich wnętrzach polichromie o tematyce sakralnej.

Dwór należał do Stanisława Baranowskiego, który udostępnił go kanonikom regularnym z Trzciany. Zakonnicy przebudowali go według własnych potrzeb i pozostawili po sobie wspomniane malowidła. Zatynkowane w późniejszym czasie, zostały odkryte w 1969 r., kiedy dwór rozbierano, by przetransportować go do skansenu. Jest on jednym z nielicznych drewnianych dworów, w których zachowały się polichromie z 2. poł. XVII w.

236 | X MDDK X

Nieopodal dworu stanął niedawno rzymskokatolicki kościół pw. Świętych Apostołów Piotra i Pawła, przeniesiony z Łososiny Dolnej. Budynek odtworzono pod koniec 2003 r. według stanu pierwotnego (niewielkie uzupełnienia elementów konstrukcyjnych, nowe oszalowanie ścian i gontowe pokrycie dachu), a we wrześniu 2004 r. przywrócono go uroczyście do kultu.

Kościół wzniesiono w 1739 r. staraniem ówczesnego proboszcza, ks. Piotra Przedborskiego, w miejscowości Jakóbkowice, włączonej w połowie XX w. do sąsiedniej Łososiny Dolnej.

Jest to drewniana, jednonawowa świątynia, z prostokątnym prezbiterium oraz kwadratową wieżą od strony zachodniej, dobudowaną w 2. poł. XVIII w. Prezbiterium i nawę otaczają soboty. Wnętrze kościoła zdobi polichromia figuralno-ornamentalna z 1966 r., projektu Marii Ritter. Na parapecie chóru widoczne są malowane sceny alegoryczne z 2. poł. XVIII w. Późnobarokowy ołtarz główny z grupą Ukrzyżowania oraz ołtarze boczne pochodzą z poł. XVIII w.

W parku znajduje się także XVIII-wieczna, łemkowska cerkiew greckokatolicka nosząca wezwanie św. Dymitra Męczennika. Przeniesiona ze wsi Czarne, niedaleko Gorlic, od lipca 2004 r. ponownie funkcjonuje jako miejsce kultu.

NOWY SĄCZ, Sądecki Park Etnograficzny

Regional Ethnographic Park in Nowy Sącz The Regional Ethnographic Park in Nowy Sącz (Sądecki Park Etnograficzny) covers the area of the former Falkowa village, today part of Nowy Sącz. The idea for this open-air museum arose in 1965 when Doctor Hanna Pieńkowska, then Regional Heritage Preservation Officer, pushed for its establishment. Work commenced in 1968 and covered an area of about 20 hectares with the first section of the Park being inaugurated in 1975. The park is a department of the District Museum in Nowy Sącz and presents the folk art heritage of the key ethnic groups in the Sącz region (Sądecczyzna): Lachowie of the Sącz Region, Pogórzanie, highlanders of the Sącz Region, Lemkos, and Carpathian Roma.

The pride of the collection, a wooden manor house from Rdzawa, stands in the centre of the park. The interiors of this 17th-century building conceal colourful murals upon religious themes.

The manor belonged to Stanisław Baranowski, who presented it to the canons regular of Trzciana. The monks adapted the house to suit their needs, and they left behind the abovementioned polychromes. Later covered with

plaster, the paintings were discovered again in 1969 when the building was carefully dismantled before it was transferred to the open-air museum. It is one of the few manors in which colourful murals dating to the second half of the 17th century were preserved.

Recently the manor saw an addition to its surroundings: the Roman Catholic Church of St Peter and St Paul the Apostles, brought here from Łososina Dolna. The building was recreated in its original condition at the end of 2003 (only minor replacements were necessary, also the planks lining the outer walls and the shingles were replaced), and in September 2004 it was officially re-inaugurated as a working church.

The church was erected in 1739, by the efforts of Father Piotr Przedborski, parish priest in Jakóbkowice village, incorporated into the neighbouring Łososina Dolna in mid-20th century. It is a timber, one-aisle church with a rectangular presbytery and a square tower to the west, added in the second half of the 18th century. Soboty – a sheltered gallery surrounds the chancel and the nave. The interior is decorated

with part-figurative, part-ornamental colourful mural from 1966, designed by Maria Ritter. In the parapet of the choir, allegorical scenes can be seen, dating to the second half of the 18th century. The late Baroque main altar with the Crucifixion group, as well as side altars, date to the mid-18th century.

The park features the 18th-century Lemko Uniate Church of Saint Dimitri the Martyr, brought from Czarne near Gorlice, it has been in use by the local congregation since July 2004.

X X MDDK | 237

STRÓŻE, Muzeum Pszczelarstwa „Sądecki Bartnik” Miejscowość Stróże jest położona w połowie drogi między Gorlicami a Nowym Sączem. W odległości ok. dwóch kilometrów od centrum Stróż w kierunku północnym, po prawej stronie drogi do Bobowej, znajduje się „Sądecki Bartnik”. Rozłożony jest wśród łagodnych wzgórz porośniętych lasem i sadami. Jest tutaj nie tylko Muzeum Pszczelarstwa z bogatą kolekcją uli, ale i Gospodarstwo Pasieczne produkujące miód. „Sądecki Bartnik” powstał w 1991 r., ale jego gospodarz, Janusz Kasztelewicz, zajmuje się działalnością pszczelarską od 1973 r. Gospodarstwo Pasieczne posiada około 1000 rodzin pszczelich dostarczających miodu, a oprócz tego skupuje miód, pozyskuje mleczko oraz inne pszczele produkty i eksportuje je za granicę. „Sądecki Bartnik” wydał także kilka książek o tematyce pszczelarskiej i od kilku lat zdobywa nagrody na kongresach Międzynarodowej Organizacji Pszczelarskiej „Apimondia”.

238 | X MDDK X

Od 2000 r. można tutaj oglądać unikalny zbiór ponad stu uli, zgromadzony w większości przez krakowskiego kolekcjonera Bogdana Szymusika, a opisany przez pracowników Muzeum Etnograficznego w Krakowie. Zabytkowe ule, malowniczo rozmieszczone pośród owocowych drzew pochodzą z terenu całej Polski oraz z zagranicy. Są tu jedne z najstarszych uli – kłody z pnia drzewa, leżące lub stojące, mieszczące jedną lub kilka rodzin. Osobną grupę stanowią niezwykle pomysłowe ule rzeźbiarskie: ul-mnich z tynieckiego klasztoru, ul-diabeł czy ul-święty Ambroży. Proste w formie i nowocześniejsze ule ramowe zadziwiają bogactwem form i zdobień: ule architektoniczne w kształcie góralskich chatek i kościółków, ule zadaszone strzechą i zdobione zabawnymi scenkami oraz sentencjami.

Zbiór uli wzbogacają wykonane przez Szymusika, drewniane tabliczki z cytatami i informacjami na temat miodu.

Kolekcji uli towarzyszy zgromadzony w chatach wystawowych zbiór narzędzi pracy pszczelarza: ubrań, ramek, podkurzaczy pasiecznych, zabytkowych wirówek do odzyskiwania miodu z plastrów. Znajduje się tutaj nawet autentyczne leziwo, czyli uprząż z lin i pasów używana przez bartników do wspinania się na wysokie drzewa.

Na terenie skansenu i gospodarstwa rozmieszczonych jest wiele rzeźb, najczęściej związanych z pszczelarstwem, np. św. Ambroży – patron pszczelarzy. Dzięki zgromadzonym w skansenie eksponatom można prześledzić długą i bogatą historię słodkiego przysmaku.

Sądecki Bartnik Apiculture Museum in Stróże Stróże lies half way between Gorlice and Nowy Sącz. Approximately 2 km north of its establishment, to the right on the Bobowa road, Sądecki Bartnik apiculture centre is located. Stretching among rolling hills covered with woodland and orchards, it contains an Apiculture Museum with an impressive collection of beehives as well as an active honey-producing apiary.

Sądecki Bartnik was established in 1991, but its custodian, Janusz Kasztelewicz, has been keeping bees since 1973. The apiary consists of some 1000 honey-producing bee families. It also buys locally produced honey, royal jelly, and other bee products, which are subsequently exported abroad. Sądecki Bartnik has published several books on apiculture and been granted awards at congresses of the Apimondia International Federation of Beekeepers’ Associations.

Since 2000, a unique collection of over 100 historical beehives can be admired here, most of these put together by a collector from Kraków, Bogdan Szymusik, and described by the staff of the Kraków Ethnographic Museum. Historic beehives, picturesquely scattered among the trees in the orchard, have been brought here from all over Poland, and some even from abroad. Some of the oldest beehives are featured – parts of tree trunks, vertical or horizontal, housing one or more families of bees. There is a group of extremely inventive beehive statues: shaped like a monk from the Tyniec monastery, or a devil, or St Ambrose. More simple and modern frame beehives astonish the visitor with a variety of forms and decorations: you may find architectural beehives fashioned like mountain chalets and churches, or thatched beehives adorned with funny scenes and maxims. The collection is enhanced with wooden plaques, hand-made by Szymusik, bearing interesting quotations and facts about honey.

The collection of beehives is supplemented by beekeeper’s tools and clothes, frames, bellows and antique devices for extracting honey from the honeycomb, displayed around the cottages.

The collection features an authentic leziwo, a harness consisting of lines and leather belts, which beekeepers used when climbing tall trees. Throughout the compound are numerous statues, most of them connected with the apiculture theme, such as St Ambrose – patron saint of beekeepers.

The open-air museum presents the long and interesting story of this sweet delicacy illustrated by historical objects.

X X MDDK | 239

SZCZAWNICA, Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya

240 | X MDDK X

Znana ze swych uzdrowiskowych walorów, leżąca u stóp Pienin Szczawnica zawdzięcza częściowo swoją sławę węgierskiemu rodowi Szalayów. Kiedy w 1828 r. miasteczko znalazło się w ich rękach, Józef Szalay, wykorzystując miejscowe źródła, urządził tutaj kurort w „szwajcarskim stylu”. W swoim testamencie przekazał Szczawnicę Akademii Umiejętności, która w 1909 r. sprzedała ją hrabiemu Stadnickiemu z Nawojowej. Szczawnica stała się modnym kurortem w latach międzywojennych i po II wojnie światowej, kiedy bywali tu m.in. prof. Juliusz Kleiner, Ada Sari czy Sława Przybylska.

Przybyły w 1919 r. do szczawnickiego uzdrowiska malarz i etnograf Konstanty Kietlicz-Rayski, podobnie jak wielu bywających tutaj artystów, widział konieczność ratowania ginącej już wówczas kultury górali pienińskich. Jako pierwszy podjął próbę zorganizowania przeznaczonego na ten cel muzeum. Do współpracy włączył się pisarz Jan Wiktor. Jednak pomimo wielu starań do lat 50. XX w. nie udało się utworzyć muzeum pienińskiego.

Dopiero w 1957 r., po pierwszym zebraniu Pienińskiego Oddziału Towarzystwa Miłośników Kultury i Sztuki Góralskiej, grupa zainteresowanych tych pomysłem górali szczawnickich zaczęła gromadzić eksponaty do przyszłego muzeum.

Dwa lata później dyrekcja Uzdrowiska Szczawnica przekazała na zbiory trzy sale w XIX-wiecznym Dworcu Gościnnym. Uroczystego otwarcia Muzeum dokonano w maju 1959 r.

Trzy lata później modrzewiowy budynek Dworca spłonął, a uratowane zbiory umieszczono w willi „Pałac”. W lipcu 1972 r. nastąpiło ponowne otwarcie Muzeum Pienińskiego. Dziesięć lat później Muzeum nadano imię Józefa Szalaya i włączono je do Muzeum Okręgowego w Nowym Sączu.

Muzeum Pienińskie mieści się w zachodniej pierzei placu J. Dietla i zajmuje pierwsze piętro XIX-wiecznej willi „Pałac”, która do 1939 r. funkcjonowała jako hotel. W dziale etnograficznym prezentowana jest regionalna architektura i wyposażenie wnętrz dawnych domów góralskich. Pokazane są tutaj także stroje górali szczawnickich. Pośród różnych eksponatów w części dotyczącej sztuki ludowej najbardziej interesujące są malowane godła domów, które niegdyś wisiały na nich zamiast numerów.

W dziale historycznym prezentowane są dzieje Szczawnicy oraz sylwetki związanych z nią osób, m.in. pokój poświęcony Janowi Wiktorowi, pisarzowi, publicyście i malarzowi, który wytrwale dążył do utworzenia muzeum.

Józef Szalay Museum of the Pieniny Mountains in Szczawnica

Celebrated for its spa qualities, located in the foothills of Pieniny, Szczawnica partly owes its fame to the Hungarian Szalay clan. When in 1828 they acquired the town, Józef Szalay falling upon local mineral springs organised a ‘Swissstyle’ spa resort. In his will, he bequeathed Szczawnica to the Academy of Sciences, which sold it in 1909 to count Stadnicki of Nawojowa. Szczawnica became a fashionable resort between the wars as well as after the second world war, and was frequented by Professor Juliusz Kleiner and the actresses Ada Sari and Sława Przybylska, among numerous others.

Like many other artists who visited Szczawnica, the painter and ethnographer Konstanty Kietlicz-Rayski, who arrived here in 1919, thought it essential to preserve the culture of Pieniny highlanders, which seemed threatened with extinction. He was the first to attempt to organise a museum for the purpose, later aided by the writer Jan Wiktor. In spite of their efforts, the museum was not opened until 1950s.

It was only in 1957, after the first meeting of the Pieniny Section of the Highlander Art and Culture Society, that a group of locals started collecting objects for the future museum. Two years later, the management of Szczawnica Spa designated three rooms in the 19th-century

Hospitality Inn for the exhibition. The opening of the museum was celebrated in May 1959.

Three years later, the larch-wood building of the inn burnt down, and the salvaged collection was placed in the ‘Palace’ villa. In July 1972, the Pieniny Museum reopened. Ten years later it assumed the name of Józef Szalay and was incorporated into the District Museum in Nowy Sącz.

Muzeum Pienińskie is located at the western end of Józef Dietl Square, and occupies the first floor of the 19th-century ‘Palace’ villa, which served as a hotel until 1939. The ethnographic section presents regional architecture and interiors of old highlanders’ dwellings, as well as their traditional costumes. Among the folk art collection, note the painted emblems, which in the old days were placed on the houses instead of numbers. In the historical section, the annals of Szczawnica and profiles of its key inhabitants were presented, including Jan Wiktor, a writer, journalist, and painter, who relentlessly campaigned for the establishment of the Museum,.

X X MDDK | 241

SZCZUCIN, Muzeum Drogownictwa Szczucin istniał jako wieś rycerska już na początku XIV w. Między XIV a XVI w. należał on do Pacanowskich herbu Jelita, później do Stradomskich (XVI-XVIII w.), a w XIX w. do Hussarzewskich i Lubomirskich. Na początku XVIII w. wykształcił się w centrum osady układ urbanistyczny z rynkiem. Szczucin prawdopodobnie miał wówczas prawa miejskie i był znany jako ośrodek rzemieślniczy oraz handlowy.

Po rozbiorach znalazł się on tuż przy granicy zaborów, odcięty od terenów na lewym brzegu Wisły, co spowodowało jego powolny upadek.

Szczucin rozwinął się po II wojnie światowej, kiedy ulokowano tutaj zakłady przemysłowe oraz ośrodki wypoczynkowe nad przepływającą opodal Wisłą.

Najbardziej atrakcyjnym i niezwykłym miejscem w Szczucinie jest Muzeum Drogownictwa.

Pomysł jego utworzenia narodził się w 1982 r.

Początkowo Muzeum mieściło się w budynku obwodu drogowego w Szczucinie, przy Rejonie Dróg Publicznych w Tarnowie. W ostatnich kilku latach, na otoczonej lasem parceli o powierzchni dwóch hektarów, wzniesiono interesujące architektonicznie budynki Muzeum oraz urządzono ekspozycję.

Główna bryła Muzeum przypomina swoim kształtem konstrukcję mostu: to dwie wieże połączone łukowym przęsłem. Obok budynku, na niewielkim wzniesieniu, znajduje się skansen maszyn drogowych. Jego oś stanowi odcinek ok. kilometra, wykonany z nawierzchni brukowej i wyposażony w oryginalne elementy dróg: znaki, krawężniki, przepusty, kratki ściekowe, pachołki, słupki kilometrowe. Wzdłuż tego ciągu drogowego wykonane zostały fragmenty różnych rodzajów nawierzchni stosowanych w drogownictwie, na których ustawiono maszyny drogowe: walce konne, parowe i spalinowe, ciągniki, kruszarki, spycharki itp.

W salach ekspozycyjnych zgromadzono wiele fotografii i dokumentów oraz narzędzi służących do robót drogowych i mostowych (kilofy, oskardy, łopaty, taranki itp.). Znajdują się tutaj również przyrządy pomiarowe, np. busola z końca XVIII w., niwelatory, teodolity, taśmy, piony, komplet lamp do oświetlania robót drogowych oraz modele mostów i wiaduktów, projekty, rysunki i mapy. Aby pokazać sposób użycia tych przyrządów, włączono je w zaaranżowane scenki rozgrywające się na tle czarno-białych, powiększonych fotografii. Można tutaj również obejrzeć wyposażenie dróżnika i umundurowanie pracownika służby drogowej.

242 | X MDDK X

Szczucin is known to have already existed as a knights’ village in the early 14th century.

Between the 14th and 16th centuries it belonged to the Pacanowski family of the Jelita coat-of-arms, later (between the 16th and 18th centuries) to the Stradomskis, and in the 19th century, to the Hussarzewski and Lubomirski families. At the beginning of the 18th century, in the centre of the settlement, the outline of a town with a square was laid out. Szczucin most probably had already had its town rights granted by then, and it was a well-known centre of crafts and commerce. After the partitions, it found itself near the border, cut off from the lands on the left bank of the Vistula (Vistula) river, which prompted its decline. The town developed again after the second world war, when production factories were located there, while a holiday resort grew up on the banks of the nearby Vistula.

The most attractive and remarkable sight in Szczucin is the Museum of Roads. The idea was first conceived in 1982. Originally, the museum was accommodated in the quarters of the Szczucin Road Administration. Over the last few years, on a plot of over 2 hectares surrounded by woodland, interesting new buildings were designed, and an exhibition was prepared.

The main body of the museum resembles a bridge: it consists of two towers connected by an arched span. Next to the building an open-air exhibition of road construction machines was placed on a small mound. The one-kilometre-long axis of the exhibition is a paved road with original, real-life elements of road signs, kerbs, culvert openings, manhole covers, cones and mileage posts. Along the road we find fragments of surfaces used in road engineering, with roadwork machines placed upon them: horse-drawn rollers, steamrollers and internal-combustion rollers, tractors, crushers, bulldozers, and so forth.

Exhibition rooms feature numerous photographs and documents as well as tools used in bridge and road construction (pickaxes, shovels, spades, rams, and the like). You will also find measuring instruments, for instance a late 18thcentury compass, Abney levels, theodolites, measuring tapes, plumb-lines, sets of lights for illuminating road works as well as models of bridges and viaducts, designs, drawings, and maps. In order to explain their use more effectively, they were incorporated into scenes set against the background of enlarged black-andwhite photographs. A railway trackman’s outfit and the uniform of a road guard complete the display.

The Museum of Road Construction in Szczucin

X X MDDK | 243

TARNÓW, Muzeum Diecezjalne Tarnów przez stulecia był miastem prywatnym, jednak w 1787 r. książę Eustachy Sanguszko zrzekł się władzy nad miastem. Wówczas władze zaborcze uczyniły Tarnów ośrodkiem administracji. Umieszczono tu m.in. siedzibę biskupstwa, powołanego do administrowania tą częścią diecezji krakowskiej, która po pierwszym rozbiorze znalazła się w granicach monarchii austro-węgierskiej. Diecezja tarnowska powstała w 1786 r.

W bliskim sąsiedztwie tarnowskiej katedry mieści się założone w 1888 r. Muzeum Diecezjalne w Tarnowie, najstarsza tego typu instytucja w Polsce. Powstało dzięki inicjatywie ówczesnego rektora Seminarium Duchownego, ks. Józefa Baby, i mieściło się w budynku seminarium. W okresie międzywojennym zbiory muzealne znajdowały się w ratuszu miejskim, a obecnie Muzeum zajmuje zabytkowe, XVI-

244 | X MDDK X

-wieczne kamieniczki: dawną Akademiolę, Dom Mikołajowski z 1524 r. oraz Dom Mansjonarzy i Scholasterię.

Najcenniejszym zbiorem Muzeum są dzieła gotyckiej rzeźby i malarstwa z terenu Małopolski. Eksponaty te pochodzą w większości z kościołów i wsi diecezji tarnowskiej. Dzięki temu, że trafiły do Muzeum uniknęły zniszczenia lub kradzieży. Jednym z cenniejszych obiektów jest pochodzący ze Starego Sącza obraz Opłakiwanie Chrystusa z ok. 1470 r., połączony z późniejszymi (ok. 1500) skrzydłami, również wywodzącymi się ze Starego Sącza, a przedstawiającymi św. Kingę i św. Klarę w habitach. Jest to najstarszy przykład malarstwa tablicowego (malowanego na desce) z przedstawieniem św. Kingi. Równie interesujące są skrzydła tryptyku z Kasiny Wielkiej, słynne Zdjęcie z Krzyża pochodzące z Chom-

ranic oraz obraz Matki Bożej z goździkiem, przeniesiony tu z kościoła na Górze św. Marcina pod Tarnowem.

Drugim ważnym działem Muzeum jest zbiór tkanin kościelnych od czasów średniowiecza aż po XIX w. Znaleźć tu można niezwykłe bogactwo ornatów, stuł, kap, obrusów i palek, które zadziwiają precyzją wykonania.

Zbiory Muzeum Diecezjalnego zostały w XX w. wzbogacone o dwie nowe kolekcje. W 1957 r.

Norbert Lippóczy, Węgier z pochodzenia, podarował Muzeum zbiór sztuki ludowej, głównie europejskiej. Z okazji jubileuszu 100-lecia Muzeum, w 1988 r., trafiły tu natomiast dzieła sztuki z ok. 1900 r.: płótna wybitnych malarzy (m.in. Jacka Malczewskiego i Vlastimila Hofmana), a także zbiór porcelany i zegarów.

Przekazała je Muzeum tarnowska kolekcjonerka, Olga Majewska.

Diocesan Museum in Tarnów

Having been a private city for centuries, Tarnów was turned into an administrative centre by Austrian authorities after Duke Eustachy Sanguszko in 1787 abdicated his authority over the city. It also became the seat of a bishopric, appointed to manage the part of the Kraków diocese that fell within the borders of the Austro-Hungarian Empire after the First Partition of Poland (1772). The Diocese of Tarnów was created in 1786.

The Diocesan Museum, established in 1888 – the oldest museum of this kind in Poland – is located next to Tarnów’s cathedral church. Its establishment was promoted by the Seminary Vice-chancellor at the time, Reverend Józef Baba.

Originally, the museum was accommodated in the seminary building. Between the world wars, the museum collection was transferred to the town hall, and today it is displayed in historical 16th-century tenement houses: the Akademiola (the first school building in Tarnów), ‘Mikołaj’s House’ of 1524, the Missionaries’ House and the Scholasteria.

Gothic sculptures and art from the Małopolska region are the most precious pieces in the collection. Most of the exhibits come from the churches and villages of the Tarnów diocese.

In many cases, their transfer to the museum saved them from devastation or robbery. The

triptych of ‘Lamenting the Christ’, dating to approx. 1470, is one of the most precious showpieces. The original central painting was later connected to (c. 1500) side panels that also originated around Stary Sącz and presenting St Kinga and St Clare dressed in monastic vestments. It is the oldest known panel painting (i.e. on wooden board) representation of St Kinga.

Equally precious are the famous Descent from the Cross from Chomranice, and the painting of Virgin Mary with a carnation, brought here from the Church of St Marcin on the Mountain near Tarnów.

Another important collection of the museum contains liturgical robes from the Middle Ages to the 19th century. It boasts a wealth of fine decorated chasubles, stoles, copes, altar cloths and palls.

In the 20th century the Diocesan Museum acquired two new collections. In 1957, Norbert Lippoczy, who was of Hungarian descent, presented his collection of European folk art. In 1988, on the 100th anniversary of its existence, the museum received a collection of early 20thcentury art, mostly paintings by famous artists (Jacek Malczewski, Vlastimil Hofman and others). The museum also gained fine porcelain showpieces and clocks. The latter were donated

by Olga Majewska, a Tarnów art collector.

X X MDDK | 245

Muzeum Etnograficzne zostało utworzone jako osobny oddział Muzeum Okręgowego w 1984 r., chociaż zbiór etnograficzny wyodrębniono z jego zasobów już w 1976 r. Jest jednym z sześciu oddziałów Muzeum Okręgowego. Mieści się w parterowym budynku dawnego zajazdu podmiejskiego, pochodzącym z poł. XVIII w.

Muzeum ma w swoich zbiorach kolekcję rzemiosła, sztuki ludowej, strojów regionalnych, a także przedmiotów codziennego użytku. Region, z którego pochodzą eksponaty, obejmuje kilka grup etnograficznych. Należą tu Krakowiacy Wschodni, grupa Pogórzan z zachodniej część Pogórza Ciężkowickiego, ludność podgórska z Pogórza Wielicko-Bocheńskiego i grupa Lachów Sądeckich.

Wśród zorganizowanych przez muzeum w ostatnich latach wystaw warto wymienić prezentowane w 2001 r. „Tradycyjne rzemiosła regionu”. Pokazane zostały wówczas warsztaty rzemieślnicze wraz z pełnym wyposażeniem używanych w nich narzędzi, a także produkowane przez nie wyroby. Można było zobaczyć wnętrze kuźni, warsztat garncarski, kołodziejski, rymarski, stolarski, tkacki, koszykarski, powroźniczy. Niezwykle ciekawa była również wiosenna wystawa z 2004 r., pod nazwą „Ludowe przeżywanie Pasji”. Zgromadzone na niej

246 | X MDDK X

eksponaty, niezwykle ekspresyjne i barwne, ukazywały ludowe zwyczaje związane z okresem przedwielkanocnym.

W muzeum odbywają się też imprezy cykliczne, prezentowane na dziedzińcu przed budynkiem. Pod nazwą „Rytmy roku” kryją się etnograficzne rejestracje obyczajów ludowych, styczniowy „Tarnowski karnawał” przypomina tradycje kolędnicze, wiosenne „Malowane kamienice” promują ludowe malarstwo z okolic Zalipia, we wrześniu prezentowane są obyczaje żniwne i dożynkowe, a cykl zamykają „Adwentowe posiady” w grudniu, nawiązujące do zapomnianych obyczajów adwentowych.

Muzeum Etnograficzne w Tarnowie posiada ponadto jedyny w Polsce zbiór cyganologiczny. Gromadząca dokumentację historii i kultury Cyganów kolekcja powstała w 1979 r. Oprócz stałej wystawy poświęconej tradycji i historii Romów, w maju, sierpniu i październiku organizowane są imprezy cykliczne związane z obyczajami cygańskimi. Jest to „Cygańskie lato” z ogniskiem, kilkudniowa wędrówka wozami taborowymi z Tarnowa do Szczurowej („Tabor Pamięci”) oraz kończąca sezon „Cygańska Jesień”.

TARNÓW, Muzeum Etnograficzne

The Ethnographic Museum was established as a separate division of the District Museum in 1984, even though the ethnographic collection was already set apart in 1976. It is one of six divisions of the District Museum, located in a single-storey building of a former suburban inn dating to the second half of the 18th century.

The Museum boasts a collection of folk crafts and artworks, regional costumes and everyday objects. The region from which they originate belongs to several ethnic groups, including Eastern Krakowianie, Pogórzanie from the western part of the Pogórze Ciężkowickie as well as the people of the Pogórze Wielicko-Bocheńskie and Lachowie from the Sącz Region.

Among the exhibitions the museum has prepared in the recent years, the 2001 exhibition on the “Traditional crafts of the region” was particularly successful. Craft workshops were shown with the full array of furnishings and tools, accompanied by the objects they produced. The displays included the interior of a smithy, as well as the workshops of a potter, a wheelwright, a saddler, a carpenter, a weaver, a basket-maker, and a rope-maker. In Spring 2004, another very interesting exhibition was organised, presenting the “Popular experience

of the Passion”. Expressive and colourful exhibits told the story of folk traditions for Lent, leading up to Easter.

The museum puts on a cyclical programme of outdoor events presented in the courtyard.

These include “The rhythms of the year”, registering ethnic customs of the region, “The Tarnów Carnival” in January, reconstructing the culture of carolling, the “Painted houses” in the spring, promoting the folk art of the Zalipie region, September harvest home rites and – last but not least – the “Advent socials” in December, recalling the forgotten pre-Christmas traditions.

The Ethnographic Museum in Tarnów boasts the only Roma, or Gypsy-theme collection in Poland, started in 1979. Besides the permanent display on the customs and history of the Roma people, every May, August, and October, events are organised presenting the customs and traditions of the Roma people. “The Roma Summer” features a bonfire party and a several-day wandering in typical Romany-camp carriages from Tarnów to Szczurowa (“The Romany Caravan of Memory”), and the season concludes with “The Roma Autumn.”

Ethnographic Museum in Tarnów

X X MDDK | 247

TARNÓW, „Panorama siedmiogrodzka” w Muzeum Okręgowym Muzeum Okręgowe w Tarnowie, wcześniej nazywane Miejskim, działa od 1927 r. Gromadzi dzieła sztuki i rzemiosła artystycznego, a także dokumenty związane z historią miasta i regionu. Zbiory Muzeum Okręgowego mieszczą się w jego siedzibie w ratuszu, a także w dwóch przyrynkowych, podcieniowych kamieniczkach.

Pośród wielu cennych i ciekawych zabytków znajduje się w jego zbiorach także dziesięć fragmentów Panoramy siedmiogrodzkiej.

Kiedy w 1896 r. w Budapeszcie wystawiono Panoramę racławicką namalowaną przez Wojciecha Kossaka, Jana Stykę i kilku innych malarzy, tak spodobała się ona Węgrom, iż postanowili mieć podobny obraz. Jego namalowanie powierzyli Janowi Styce. Panorama miała w zamierzeniu przedstawiać któreś z wydarzeń powstania węgierskiego 1848-1849 i uświetnić pięćdziesiątą rocznicę jego wybuchu. Styka wybrał jedną z ważniejszych bitew powstania – zdobycie Sybinu w Siedmiogrodzie, w której uczestniczył gen. Józef Bem. Do zespołu mającego namalować obraz zaprosił Tadeusza Popiela, Zygmunta Rozwadowskiego i Michała Wywiórskiego, trzech artystów węgierskich: Tihamera Margitaya, Pala Vago i Belę Spanyi, oraz Niemca, Leopolda Schonchen. Prace rozpoczęto we Lwowie w kwietniu 1897 r. Po pięciu miesiącach panorama mierząca piętnaście metrów wysokości i sto dwadzieścia długości była gotowa.

Obraz nazywano początkowo Bem i Petöfi, gdyż głównymi postaciami są gen. Bem i jego adiutant, poeta i rewolucjonista Sandor Petöfi, lub też Bitwa pod Sybinem. Jednak przyjęła się nazwa Panorama siedmiogrodzka. Po namalowaniu płótno pokazano we Lwowie, a pod koniec 1897 r. przewieziono do Budapesztu. Tam umieszczono je w pawilonie parku Varosliget. Publiczność węgierska niezwykle tłumnie odwiedzała pawilon i chwaliła obraz, jednak krytycy mieli odmienne zdanie. Nie wiadomo dlaczego, obraz niedługo potem powrócił do Polski i od 1907 r. był wystawiany w pawilonie przy ul. Karowej w Warszawie.

Później obraz podzielono na mniejsze sceny i sprzedano. Każdą część płótna Jan Styka sygnował własnym podpisem. Pierwsza z odnalezionych części Panoramy siedmiogrodzkiej pojawiła się w 1977 r. w jednym z krakowskich antykwariatów. Od tego czasu Muzeum Okręgowe rozpoczęło poszukiwania kolejnych części. W sumie udało się odnaleźć dwadzieścia cztery fragmenty, z których dziesięć znajduje się w posiadaniu tarnowskiego Muzeum.

248 | X MDDK X

The Transylvanian Panorama in the Tarnów District Museum

The Tarnów District Museum, previously the Municipal Museum, has existed since 1927. It has been accumulating works of art and local crafts as well historical documents connected with the city and the region. The collection is displayed in the Museum’s quarters in the Town Hall and in two tenement houses in the market square. Among many valuable and curious objects in the collection, ten fragments of the ‘Transylvanian Panorama’ can be admired here.

When in 1896 the ‘Racławice Panorama’ painted by Wojciech Kossak, Jan Styka and several other artists was shown in Budapest, the Hungarians liked it so much that they decided to commission a similar canvas. The task was entrusted to Jan Styka. The panorama was supposed to depict one of the important events of the Hungarian Uprising of 1848-49, and to honour the 50th anniversary of its outbreak.

Styka chose one of the most important battles of the uprising – the capture of Sibiu in Transylvania, aided by the Polish general Józef Bem. He invited Tadeusz Popiel, Zygmunt Rozwadowski and Michał Wywiórski, three Hungarian artists – Tihamer Margitay, Pal Vago and Bela Spanyi – as well as a German, Leopold Schönchen, to collaborate with him in this ambitious project.

The work was commenced in Lviv in April 1897, and five months later the 15-metre-tall and 120-metre-long panorama was completed.

Initially the canvas was known as ‘Bem and Petöfi’ – as General Bem and his aide-de-camp, the poet and revolutionary Sandor Petöfi were the main protagonists – or as ‘the Battle of Sibiu’. In the end, though, the name of ‘Transylvanian Panorama’ prevailed. The finished piece was displayed in Lviv, and towards the end of 1897 it was transferred to Budapest, where it was placed in a special pavilion in the park of Városliget. The Hungarian public came in droves, and praised the painting, however art critics differed in their judgement. We do not know why, but the painting soon returned to Poland, and from 1907 it was exhibited in a pavilion on Karowa Street in Warsaw.

Later the panorama was divided into smaller scenes, which were subsequently sold. Each part was signed personally by Styka. The first recovered section of the ‘Transylvanian Panorama’ turned up in 1977 in a Kraków antique store.

Since then, the District Museum has been searching for the other missing pieces. They managed to trace 24 fragments, ten of which are now in the possession of the Tarnów museum.

X X MDDK | 249

Nowy Wiśnicz, Muzeum Pamiątek po Janie Matejce – „Koryznówka” 250 | X MDDK X

Wiśnicz, istniejący już w XIII w., zawdzięcza swój rozkwit rodzinie Lubomirskich. Wojewoda krakowski Stanisław Lubomirski uzyskał prawa miejskie dla Nowego Wiśnicza (1616) i ufundował ważne miejskie budowle: kościół, klasztor Karmelitów bosych oraz ratusz. Drewniana zabudowa wiśnickiego rynku spłonęła w pożarze w 1863 r., lecz jej widoki zachowały się na rysunkach Jana Matejki.

W jednym z domów przy rynku, nazywanym pańskim, w połowie XIX w. zamieszkiwała rodzina Serafińskich: Leonard, prawnik i zarządca dóbr wiśnickich, z żoną Joanną z Giebułtowskich. Bywał u nich jako uczeń Szkoły Sztuk Pięknych Jan Matejko, który przyjaźnił się z mieszkającymi w Krakowie braćmi Stanisławem i Stefanem Giebułtowskimi. Najmłodszą z Giebułtowskich była Teodora, późniejsza żona artysty. Po pożarze Wiśnicza Serafińscy przeprowadzili się do Bochni, a w Wiśniczu zakupili grunty leżące pomiędzy zamkiem a dawnym klasztorem karmelickim. Zbudowali tutaj ok. 1864 r. niewielki, drewniany dom z ganeczkiem, nazywany Koryznówką. Przez kolejne lata spędzali tutaj wakacje Serafińscy i Matejkowie.

W latach 50. XX w. rodzina Serafińskich zaczęła udostępniać dom zwiedzającym. Gruntowny remont dworku przeprowadzono w latach 1975-1980, a w 1981 r. nastąpiło otwarcie dworku jako biograficznego Muzeum Pamiątek po Janie Matejce, pod patronatem Muzeum Okręgowego w Tarnowie.

Dworek na Koryznówce jest drewnianym, parterowym budynkiem wzniesionym w konstrukcji zrębowej, o ścianach szalowanych deskami.

Przykrywa go czterospadowy, gontowy dach.

Wejście akcentuje otwarty ganeczek, wsparty na drewnianych słupach z trójkątnym szczytem. Układ wnętrz jest dwutraktowy: frontowy trakt mieści pokoje przeznaczone do zwiedzania, część od strony ogrodu pełni rolę prywatnego mieszkania gospodarzy.

Na prawo od wejścia mieści się salonik, urządzony meblami z połowy XIX w. Jest tutaj wiedeński fortepian, na którym grywał Matejko; na ścianach wiszą portrety i rysunki artysty oraz zdjęcia rodziny. Po drugiej stronie sieni znajduje się gabinet Stanisławy Serafińskiej, autorki wspomnień o malarzu. Stanisława była córką Joanny i Leonarda; jako małą dziewczynkę, a później dorastającą pannę, często malował ją wuj Matejko. Była osobą oczytaną, interesowała się sztuką, wiele podróżowała. O jej zamiłowaniach świadczy choćby biblioteczka, którą możemy zobaczyć w gabinecie, gdzie pod koniec życia spisywała swe wspomnienia.

The “Koryznówka” Biographic Museum of Jan Matejko in Nowy Wiśnicz

Wiśnicz owes its existence, that began already in the 13th century, to the Lubomirski family.

The Voivode, or governor , of Kraków, Stanisław Lubomirski acquired municipal rights for Nowy Wiśnicz in 1616 and founded the most important institutions in the town: the church, the monastery of the Discalced Carmelites, and the town hall. The wooden buildings standing around the market square burnt down in the fire of 1863, yet its skyline is preserved in the drawings by Jan Matejko, the famous Polish painter.

One of the houses in the Market Square of Wiśnicz, known as ‘the lord’s house’, was inhabited in the mid-19th century by the Serafiński family: Leonard, a lawyer and the Steward of the Wiśnicz Estate, and his wife Joanna née Giebułtowska. When still a student at the Kraków Academy of Fine Arts, Jan Matejko used to visit them as he was a friend of the brothers Stanisław and Stefan Giebułtowski living in Kraków. The youngest of the Giebułtowski family was Teodora, later the wife of the artist. After the fire of Wiśnicz, the Serafiński family moved their home to Bochnia, and – in Wiśnicz – purchased lands between the castle and the former Carmelite monastery. Here, they built (ca. 1864) a small wooden house with a porch, known as Koryznówka, which became the holiday home of both the Serafińskis and the Matejkos.

In the 1950s, the Serafińskis began to allow visitors to Koryznówka. A thorough remodelling of the manor house took place in 1975–1980, and in 1981 it was opened as the Biographic Museum of Jan Matejko, under the patronage of the Regional Museum in Tarnów.

The manor house in Koryznówka is a singlestorey, wooden structure built of interconnecting logs, with boarded walls. It is covered by a tall roof of wooden shingle. The entrance porch is opened with its triangular gabled roof supported on wooden columns. The interior is divided into two suites, with the front one designed for visitors, and the garden suite being used by the owners.

The entrance opens directly onto a drawing room furnished with 19th-century furniture including the Viennese grand piano that Matejko used to play. The walls are decorated with portraits and drawings by the artist and family photographs. On the other side of the hallway is the study of Stanisława Serafińska, the author of a memoir on the painter. Stanisława was a daughter of Joanna and Leonard, and – when still a little girl and later as an adolescent – was frequently painted by uncle Matejko. She was well read, interested in art, and travelled much. The best testimony to her interests is her library on display in the study, where she put down her memories towards the end of her life.

X X MDDK | 251

Skansen w Wygiełzowie, wraz z leżącym nieopodal, biskupim zamkiem Lipowiec, jest oddziałem zamiejscowym Muzeum w Chrzanowie. Powstał on w latach 70. dzięki inicjatywie dr Hanny Pieńkowskiej, będącej wówczas Wojewódzkim Konserwatorem Zabytków. Odbudowę pierwszych obiektów rozpoczęto w 1969 r., a w 1973 r. udostępniono je zwiedzającym.

Wygiełzowski skansen prezentuje kulturę ludową z terenów położonych na zachód od Krakowa, aż po historyczną granicę ze Śląskiem na rzece Przemszy. Na powierzchni ok. czterech hektarów rozmieszczono ponad dwadzieścia obiektów budownictwa drewnianego oraz towarzyszącej im małej architektury: kapliczek, studni, pasiek itp. Zostały one zgrupowane w kilka sektorów: małomiasteczkowy, sakralny i wiejski.

Małomiasteczkową zabudowę zgromadzono wokół czworobocznego placu ze studnią po-

środku. Znajdują się tutaj domy mieszczańskie kryte gontem, karczma i spichlerz. W pochodzącym z 1825 r. domu z Alwerni, z podcieniami wspartymi na rzeźbionych słupach, umieszczono biura skansenu. Interesujący jest również podmiejski dom z Chrzanowa z 1804 r., w którym znajduje się warsztat garncarski wraz z ekspozycją pokazującą warunki życia i pracy rzemieślnika na początku XIX w.

Budownictwo sakralne reprezentowane jest przez XVIII-wieczny kościół pw. Podwyższenia Krzyża, przeniesiony tutaj z Ryczowa. Pełni on wciąż funkcję liturgiczną: powodzeniem cieszą się w nim zwłaszcza ceremonie ślubne.

W sektorze wiejskim kryte strzechą chałupy tworzą jedno- i wielobudynkowe zagrody. W ich wnętrzach odtworzono warsztaty rękodzielników i rzemieślników wiejskich, a także kuźnię i olejarnię. Najstarszy typ zagrody prezentowa-

ny jest przez chałupę półkurną pochodzącą z Rozkochowa (1813). Interesująca jest także chałupa Płazy z końca XIX w., złożona z sionki i małej izdebki z klepiskiem, będąca przykładem budynku zamieszkiwanego przez biedotę wiejską. Jej przeciwieństwem jest dom sołtysa z Przegini Duchownej, Mikołaja Marchewki, który nie tylko pisał i czytał, lecz wspomagał fundacjami kościoły, a nawet zamówił swój portret u Juliana Fałata. Zbudowany w 1862 r., wzorowany jest na budownictwie dworskim. Przykładem tego ostatniego jest dwór z Drogini: drewniany, parterowy budynek powstał ok. 1730 r., a okazały, kamienny portyk dobudowano w poł. XIX w.

Dwór zrekonstruowany w latach 2002-2005 zlokalizowano na skraju skansenu, u stóp zamku Lipowiec.

WYGIEŁZÓW, Nadwiślański Park Etnograficzny

252 | X MDDK X

The open-air ethnographic museum in Wygiełzów and the nearby bishop’s castle in Lipowiec are local branches of the Museum in Chrzanów. The park was established in the 1970s by the Regional Monument Conservator of the time, Dr Hanna Pieńkowska. Reconstruction of the first buildings began in 1969 and the museum was opened to the public in 1973.

The open-air museum in Wygiełzów Park presents the folk culture of the regions situated west of Kraków, bordered by the old Silesian frontier on Przemsza River. The area of approximately 4 hectares was filled with over 20 wooden buildings accompanied by exhibits of lesser objects such as chapels, wells, beehives and so forth. The exhibits were grouped in three sections: town, religious and rural.

The town was planned around a square marketplace with a central well. The exhibition shows typical burgher houses with shingled roofs, a tavern and a granary. The museum’s office is situated in the Alvern house of 1825 with beautiful arcades supported by carved pillars.

The suburban house of 1804 originally built in Chrzanów is also very interesting. Nowadays it houses a typical potter’s workshop and an exhibition showing the life and work of the potter at the beginning of the 19th century.

Religious architecture is represented by the Elevation of the Holy Cross church, which dates back to the 18th century and was relocated to the park from Ryczów. The church and the freestanding 18th-century belfry are surrounded by a wooden fence. The church has remained operational: it is very popular to hold wedding ceremonies here.

The rural sector comprises single- and multihoused farms. The interiors of the buildings house the reconstructed workshops of village craftsmen, the blacksmith’s and the oil mill.

The cottage with smoke openings instead of a chimney, built in 1813 in Rozkochów, is the oldest farmhouse in the museum. Of interest too is the cottage of the Płazas dating back to the end of the 19th century, containing a small hall, a tiny chamber with a mud floor, a typical example of the dwelling place of the village’s poor.

It stands in contrast to the cottage of Mikołaj Marchewka, Headman of Przeginia Duchowna, who not only could read and write, but also supported the local churches and monasteries with financial donations, and even commissioned his portrait from a famous artist, Julian Fałat.

His cottage, constructed in 1862, was modelled on the architecture of manor houses. A good example of such a manor house is the Mansion from Droginia: the wooden single-storey building was erected around 1730, and had an imposing stone portico added in the latter half of the 19th century. The Manor, reconstructed in the years 2002–2005, is situated at the edge of the open-air museum, almost at the foot of Lipowiec castle.

Nadwiślański Etnographic Park in Wygiełzów X X MDDK | 253

Na początku XX w. Zakopane było bardzo modnym miejscem. Wśród bywających tu artystów, naukowców, lekarzy, a nawet działaczy politycznych był Jan Kasprowicz (1869-1926). Jest on znany przede wszystkim jako młodopolski poeta (autor takich zbiorów wierszy, jak Krzak dzikiej róży czy Księga ubogich), a także jako tłumacz literatury angielskiej, francuskiej i niemieckiej; dramatopisarz i recenzent teatralny.

Kasprowicz był jednak nie tylko znanym poetą i szanowanym profesorem Uniwersytetu Lwowskiego, ale i wesołym towarzyszem wieczorów w zakopiańskich kawiarniach, w których bywał ze Stefanem Żeromskim, Leopoldem Staffem czy Witkacym.

Kasprowicz bywał w Zakopanem wielokrotnie, a kiedy w 1923 r. kupił willę na Harendzie osiadł tutaj na stałe. Zamieszkał w niej wraz ze swoją żoną, Marią z domu Bunin (Rosjanką, którą poznał we Włoszech). Jego willa na Harendzie – a od 1950 r. muzeum jemu poświęcone, znajduje się w połowie drogi między Zakopanem a Poroninem. Willę zbudowano na stromym zboczu, u stóp którego przepływa potok Zakopianka. Wejście do niej prowadzi przez werandę, z której roztacza się wspaniały widok na pobliskie góry. Dom na Harendzie wybudował w 1920 r. góral Jan Kluś Fudala z przeznaczeniem na pensjonat. Niedługo potem sprzedał go angielskiej malarce Winifred Cooper, a od niej dom odkupił Kasprowicz. Założenie willi opiera się na wzorach typowej chałupy góralskiej z sienią (pokój stołowy) na osi wejścia, „izbą czarną” (salonik) po lewej i „izbą białą” (sypialnia) po prawej stronie.

W pokojach muzeum utworzonego przez Marię Kasprowiczową eksponowane są pamiątki po poecie i jego rodzinie: rękopisy, fotografie, obrazy, książki, meble. Wnętrza mieszkalne zachowano w takim stanie, w jakim pozostawiła je zmarła w 1968 r. żona poety. W salonie zwracają uwagę portrety Kasprowiczów malowane pastelami przez Stanisława Ignacego Witkiewicza oraz maska pośmiertna poety autorstwa Stanisława Gąsienicy-Sobczaka Johyma. Na ścianach pokoi można podziwiać dzieła znanych artystów z przełomu wieków, m.in. Leona Wyczółkowskiego, Kazimierza Sichulskiego i Tymona Niesiołowskiego. W dawnej bibliotece poety umieszczono galerię obrazów Władysława Jarockiego, malarza i profesora ASP w Krakowie, zięcia Kasprowicza.

Obok willi, pośród drzew, znajduje się granitowe Mauzoleum, gdzie spoczywają Maria i Jan Kasprowiczowie.

ZAKOPANE, Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie 254 | X MDDK X

Jan Kasprowicz Museum at Harenda in Zakopane At the beginning of the last century, Zakopane was the place to be. Among the many artists, scientists, physicians, and politicians who frequented this fashionable resort was Jan Kasprowicz (1869–1926). He is mostly renowned for his poetry (collections such as “Wild Rosebush” – Krzak dzikiej róży or “Book of the Poor” – Księga ubogich), but he is also famous as a translator from English, French, and German, a playwright, and a theatre critic. Kasprowicz was not only a renowned poet and an esteemed professor of Lviv University, but also a cheerful member of Zakopane café society, frequenting many parties along with his artist and writer friends: Stefan Żeromski, Leopold Staff and Witkacy.

Kasprowicz had visited Zakopane many times, and when he bought the villa at Harenda in 1923, he settled there for good. He lived there with his wife Maria née Bunin (a Russian lady whom he met in Italy). His villa – since 1950 the museum devoted to Jan Kasprowicz and created by his widow – is located half way between Zakopane and Poronin. It is perched upon a steep slope looking over the Zakopianka brook. The entrance leads to a veranda with spectacular mountain vistas. The house at Harenda was built in 1920 by a local highlander, Jan Kluś Fudala and was originally intended as an inn. Soon afterwards the latter sold it to an English painter, Winifred Cooper, from whom Kasprowicz purchased it. The layout of the villa is based on a typical highlander cottage with the hall (or dining room) as the main axis behind the entrance, “the black chamber” (or parlour) on the left, and “the white chamber” (bedroom) on the right.

Exhibited around the villa turned by Maria Kasprowiczowa into a museum are memorabilia that once belonged to the poet and his family: manuscripts, photographs, paintings, books, furniture. The interiors remain as they had been left by the poet’s wife, who passed away in 1968.

In the parlour we find pastel portraits of the Kasprowicz couple by Stanisław Ignacy Witkiewicz and the poet’s death mask by Stanisław Gąsienica-Sobczak Johym. There are numerous paintings by renowned turn-of-the-century artists such as Leon Wyczółkowski, Kazimierz Sichulski and Tymon Niesiołowski. The former library is now a gallery of paintings by Władysław Jarocki, a professor of Kraków’s Academy of Fine Arts, and Kasprowicz’s son-in-law.

Next to the villa, among the trees, is the granite mausoleum where Maria and Jan Kasprowicz were buried.

X X MDDK | 255

Teren polskiej Orawy, graniczącej od południa ze Słowacją, obejmuje swym zasięgiem część Kotliny Orawsko-Nowotarskiej oraz południowe stoki Beskidu Wysokiego: Pasmo Babiogórskie i część Działów Orawskich.

Początkiem powstania Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej była darowizna dworu Moniaków dokonana w 1937 r. W wyniku starań ówczesnego konserwatora zabytków, Bohdana Tretera, ostatni spadkobiercy rodziny Moniaków, Joanna Wilczkowa i Sandor Lattyak, przekazali na rzecz Skarbu Państwa dwór z budynkami gospodarczymi. Dwór ten należał wcześniej do Mateusza Moniaka, sołtysa z Zubrzycy Górnej, który wraz z tutejszymi mieszkańcami stawał zbrojnie przeciwko protestanckim panom orawskim, chcącym narzucić swoją wiarę katolickim chłopom.

Dwór został odnowiony w 1951 r., a cztery lata później w jego pobliżu otwarto Orawski Park Etnograficzny. Był on pierwszym muzeum typu skansenowego powstałym w powojennej Polsce. Pośród wspaniałych, starych drzew rozmieszczono tutaj budynki mieszkalne, zabudowania gospodarcze, piwnice, lamusy, karczmy oraz tartak, folusz, kuźnię i olejarnię.

Najcenniejszym obiektem skansenu jest dwór Moniaków pochodzący po części z XVII w., a częściowo z 1784 r. Wywodzi się on z lokalnego budownictwa, czyli z tzw. chałupy z wyżką. Jest większy od typowej chałupy, posiada galeryjkę na półpiętrze, a nakrywa go dach gontowy. W połaci dachu znajdują się dymniki do wyprowadzania dymu na zewnątrz, gdyż dwór jest kurny. Budynki gospodarcze usytuowane od strony północnej tworzą nieregularny czworobok. Przedstawiono w nich różne działy gospodarki orawskiej. W pobliżu zabudowań dworskich znajduje się pasieka złożona z trzynastu uli.

Oprócz dworu w skansenie zobaczyć można domy zamożnych chłopów: chałupę Franciszka Kota z Zubrzycy Górnej, zbudowaną w 1869 r., oraz budynek mieszkalny z 1839 r., kryty słomą i gontem, pochodzący z Jabłonki (teren Kotliny Orawsko-Nowotarskiej). Domy orawskich chłopów wyposażone były w sprzęty własnego wyrobu. Obok bogatych domostw znajduje się tu także chałupa biednego chłopa, która łączy pod jednym dachem część mieszkalną, złożoną z sionki, czarnej izby kurnej i świetnicy (małej izdebki opalanej z kuchni) z częścią gospodarczą. Do skansenu należy również drewniana szkoła z przełomu XIX i XX w., przeniesiona z Lipnicy Wielkiej wraz z częścią autentycznego wyposażenia.

ZUBRZYCA, Orawski Park Etnograficzny 256 | X MDDK X

The region of the Polish Orawa, bordering with Slovakia to the south, covers a part of the Orawa-Nowy Targ Valley and the southern slopes of Beskid Wysoki: the Babia Góra range and part of Działy Orawskie.

The donation of the Moniak family manor house in 1937 was a starting point for the establishment of the Orawa Ethnographic Park in Zubrzyca Górna. The Monument Conservator at the time – Bohdan Treter – persuaded the last Moniak family heirs – Joanna Wilczek and Sandor Lattayak – to donate the house and the farm to the State. The house used to be the property of Mateusz Moniak, the village administrator of Zubrzyca Górna, and a famous rebel. Together with the local people he fought the Oravian lords who tried to convert the Catholic inhabitants of the region to the Protestant faith.

The building was renovated in 1951, and four years later an open-air museum – Orawa Ethnographic Park – opened in its vicinity. It was the first of this type to be opened in post-war Poland. Buildings scattered amongst the old trees include residential houses, cottages, pantries, granaries, taverns, a sawmill, a fullery, a smithy and an oil mill.

The most precious building in the collection is the Moniak family manor house, which dates

back to the 17th century, with some additions from 1784. It was designed in the local architectural tradition, following the model of a cottage with a granary in the attic. The building is higher than a typical cottage and has a gallery at mezzanine level and a shingled roof. It does not have a chimney, therefore the roof is fitted with smoke holes. The farmyard is situated in the northern part in the form of an irregular quadrangle. The buildings house an exhibition showing different aspects of Oravian farm life.

An apiary with 13 beehives is located close to the manor buildings.

The museum also features cottages of richer peasants: the house of Franciszek Kot of Zubrzyca Górna, built in 1869, and an 1839 thatched and shingled cottage from Jabłonka (in the Orawa–Nowy Targ Valley). The houses of Oravian peasants were fitted with hand-made furniture. The exhibition shows both wealthy and poor cottages, the latter with a common utility and residential space consisting of a small hall, a chimney-less black chamber, and a small room heated from the kitchen. The wooden school building from Lipnica Wielka, constructed at the turn of the 19th century, complete with its original equipment, is another important showpiece of the museum.

Orawa Ethnographic Park in Zubrzyca

X X MDDK | 257

inne typy obiekt贸w miscellaneous

• miechów • Imbramowice

• sławków • Olkusz

• Pieskowa Skała

• Trzebinia

• Hebdów

• Młoszowa • Igołomia

• Czerna • Krzeszowice

• kraków

• Lipowiec/Wygiełzów • alwernia

• Niepołomice • Staniątki

• Bochnia • Łapczyca

• Wieliczka • Grodkowice

• oświęcim

• Harmęże

• Dołęga

• Branice

• Tomaszowice • Modlnica

• Nowy Wiśnicz

• Zator • Spytkowice

• Osiek

• Paszkówka

• Lipnica Murowana • czchów

• kalwaria zebrzydowska • Gorzeń Górny

• Tropie • Stryszów

• Szczyrzyc • Sucha Beskidzka • Laskowa

• Wysoka

• Nowy sącz

• Poręba Wielka

• Stary Sącz

• Gołkowice • Zubrzyca • Orawka • Łopuszna

• Grywałd • Frydman • Niedzica

• Jurgów

• Zakopane

• Szczawnica

inne typy obiektów miscellaneous • Szczucin

• Brzesko

BRZESKO, browar Goetz-Okocimskich 262 KRAKÓW, Archiwum Państwowe 264 Kraków, budynek dawnego CK Starostwa 266 Kraków, Collegium Novum Uj 268 KRAKÓW, sala Józefa Mehoffera w Domu pod Globusem 270 KRAKÓW, fort św. Benedykt (nr 31) 272 KRAKÓW – Nowa Huta, Centrum Administracyjne Mittal Steel Poland o. w Krakowie 274 KRAKÓW, Instytut Jana Pawła II 276 KRAKÓW, ogrody Zgromadzenia Księży Misjonarzy 278 KRAKÓW, zespół Pałacu Arcybiskupiego 280 KRAKÓW, wieża ratuszowa 282 KRAKÓW, kompleks wodociągów na Bielanach 284 KRYNICA, Stary Dom Zdrojowy 286 Łużna, cmentarz na wzgórzu Pustki 288 NOWY SĄCZ, ratusz 290 292 OŚWIĘCIM, Zakład Salezjański ZAKOPANE, cmentarz i kościółek na Pęksowym Brzyzku 294

• Tarnów

• Dębno

• Tuchów

• Ciężkowice • Biecz • Bobowa • Szalowa • Jeżów • Stróże

• Szymbark • sękowa • Owczary

• Nawojowa • Bartne • kwiatoń

• Krynica

BRZESKO, browar GoetzOkocimskich

262 | X MDDK X

Przybyły ze Szwabii w 1845 r. piwowar Jan Ewangelista Goetz założył w Brzesku niewielki browar. Z czasem stał się on potężnym przedsiębiorstwem, a jego właściciel znanym przemysłowcem, właścicielem ziemskim i działaczem charytatywnym. Dzięki niemu powstała w Brzesku Kasa Chorych, szpital, szkoła ludowa i neogotycki kościół pw. Świętej Trójcy. Syn Jana, Jan Albin Goetz-Okocimski, doprowadził browar okocimski do największego rozkwitu.

Wybudował on niedaleko browaru pałac oraz osiedle dla robotników i urzędników. Ostatni ze spadkobierców, Antoni Jan, syn Jana Albina, po rozpoczęciu działań wojennych w 1939 r. uciekł za granicę w obawie przed represjami Niemców za przynależność do narodu polskiego i nigdy już nie powrócił do kraju.

Zespół obejmuje pałac z parkiem i budynki folwarku oraz przemysłowe zabudowania browaru. Najstarszym zachowanym obiektem jest budynek administracyjny zwany starym pałacem, w którym początkowo mieścił się browar i rezydencja Goetzów. Zbudowano go w latach 1845-1850 i rozbudowano w 1905 r. Bogato dekorowany z zewnątrz, stary pałac zachował też dawny wystrój wnętrz. Obecnie mieszczą się tu biura oraz Izba Tradycji Browaru z pamiątkami rodziny Goetzów.

Najwspanialszą budowlą zespołu jest położony w parku angielskim pałac, wzniesiony w latach 1898-1900 przez Jana Albina Goetza i jego żonę Zofię z hrabiów Sumińskich, zaprojektowany przez znaną, wiedeńską firmę Fellner&Helmer. Powstał budynek o podłużnej i nieregularnej formie, którego zewnętrzny „kostium” jest mieszaniną stylów od baroku po secesję. We wnętrzach zachowały się wspaniałe stiuki, drewniane okładziny i parkiety, schody oraz meble i obrazy. Istnieje również pałacowa kaplica o posadzce i ścianach wyłożonych marmurem. Pomiędzy rokiem 1908 a 1911 pałac rozbudował o część wschodnią architekt Leopold Simony.

W pobliżu starego pałacu rozciąga się kompleks warzelni starej i nowej, w której zachowały się kotły warzelne i zacierowe. Jest tutaj także, obecnie już nieczynna, tzw. stara słodownia (1875), gdzie przerabiano niegdyś jęczmień na słód. Warto zajrzeć jeszcze do nowej słodowni i butelkowni oraz do kufiarni, służącej do wyrobu beczek leżakowych zwanych kufami. Wokół browaru rozlokowane są także murowane i drewniane domy oraz wille powstałe głównie w 2. poł. XIX w., przeznaczone dla urzędników i pracowników browaru.

GoetzOkocimski Brewery in Brzesko

A settler from Swabia, the brewer John Evangelist Goetz, opened a small brewery in Brzesko in 1845. With time, it grew into a large and strong company, and its owner became a well-known businessman, landowner, and charitable benefactor. Thanks to his endowment, the Health Fund in Brzesko was established, as well as the hospital, the village school, and the neo-Gothic Church of the Holy Trinity. John’s son, John Albin Goetz-Okocimski, led Okocim brewery to its greatest prosperity ever. In the vicinity of the brewery he built his mansion and living quarters for workers and clerks. When the war started, the last of the heirs, Anthony John, the son of John Albin, feared German prosecutions due to his Polish nationality; in 1939 he fled abroad, never to return.

The compound includes the mansion with its surrounding park, some auxiliary buildings, and the brewery’s production facilities. The oldest surviving building is the administrative building, the so-called “old palace”, which initially housed both the brewery and the Goetz living quarters. It was built in 1845–1850 and extended in 1905. Abundant in external decoration, the “old palace” also retained a rich interior. Today it holds offices and the brewery’s Tradition Chamber with Goetz family mementoes.

The most magnificent building in the whole compound is the mansion located in an English-style park. It was constructed in 1898– 1900 for John Albin Goetz and his wife Zofia of the Count Sumiński family. The design was commissioned from the well-known Viennese partnership, Fellner & Helmer. The building is elongated and irregular in shape, and its outer “shell” constitutes a mixture of styles, from Baroque to Art Nouveau. The interiors conceal magnificent stuccoes, wooden panels and floors, staircases, as well as grand pieces of furniture and paintings. The palace’s chapel is all laid out in marble. Between 1908 and 1911 the architect Leopold Simony extended the mansion, adding the eastern section.

Stretching next to the “old palace” are the old and new brewery buildings, with mash and brew gyles (vessels) preserved. There is also the old malt room (1875), where barley was processed into malt but which is no longer used for malting. The new malt room, the bottle hall, and the coffer room are also worth a look, the latter used for making “coffer” barrels for settling beer. Located around the brewery are brick and wooden houses and villas built for the clerks, workers and servants, mostly in the latter half of the 19th century.

X X MDDK | 263

Archiwum, noszące obecnie nazwę Archiwum Państwowego w Krakowie, rozpoczęło działalność 2 września 1878 r. jako Krajowe Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie.

Po 1918 r. przyjęło nazwę Archiwum Ziemskie, a w 1936 r. Archiwum Państwowe. W 1952 r. włączono do niego powstałe w czerwcu 1887 r. archiwum miejskie Krakowa (Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa).

Dzięki połączeniu zasobów tych dwóch archiwów zbiór Archiwum Państwowego stał się niezwykle bogaty. Znajdują się tu m.in. najstarsze plany i widoki Krakowa, grafiki, karty pocztowe i prasa konspiracyjna z okresu II wojny światowej. Do najważniejszych zespołów należą akta miasta Krakowa (od 1257 r.), staropolskie księgi sądowe grodzkie i ziemskie oraz historyczne archiwa rodów magnackich: Potockich, Lubomirskich, Tarnowskich i innych.

Archiwum ma charakter otwarty i wciąż gromadzi materiały, przede wszystkim dotyczące historii miasta i regionu, a także dawnych ziem wschodnich Rzeczypospolitej. Pod względem wielkości zasobu i wartości zgromadzonych źródeł, archiwum krakowskie należy obecnie do najważniejszych archiwów państwowych w Polsce.

264 | X MDDK X

Bogatą historię ma budynek przy ul. Siennej 16, który pełni dziś rolę głównej siedziby Archiwum Państwowego w Krakowie. Został on wzniesiony w latach 1761-1763 dzięki fundacji archiprezbitera kościoła Mariackiego Jacka Łopackiego, jako szpital ubogich parafii mariackiej pw. św. Rocha.

W czasie konfederacji barskiej (1768) budynek zajęli Rosjanie na szpital wojskowy; również w 1790 r. władze Krakowa urządziły w nim szpital. W okresie autonomii był użytkowany przez Kasę Oszczędności Miasta Krakowa. Po przeniesieniu Kasy do nowego gmachu przekazano go w 1887 r. archiwum miejskiemu.

Narożną kamienicę przy zbiegu ulic Siennej i św.

Krzyża zaprojektował architekt Franciszek Placidi. Jest ona piętrowym budynkiem o skromnej i płaskiej dekoracji ścian, nakrytym mansardowym dachem z ozdobnymi lukarnami (okienkami oświetlającymi poddasze). Stojąca na narożniku budynku figura św. Rocha przypomina o pierwotnym przeznaczeniu kamienicy i fundacji archiprezbitera Jacka Łopackiego. Do wnętrza budynku prowadzi wejście obramione prostym, kamiennym portalem. W środku warto obejrzeć wewnętrzny dziedziniec ze studnią, pochodzącą prawdopodobnie z czasów budowy kamienicy, oraz fontannę z lat 30. XX w.

KRAKÓW, Archiwum Państwowe

Today’s State Archives in Kraków (Archiwum Państwowe w Krakowie) originated on 2 September 1878 as Krajowe Archiwum Aktów Grodzkich i Ziemskich w Krakowie (the National Archives of Municipal and Land Registry). After 1918 it was renamed the Archiwum Ziemskie (Land Archives), and in 1936 it became the State Archives. In 1952, another collection was added: that of the municipal archive of Kraków town (Archiwum Aktów Dawnych Miasta Krakowa), established in June 1887.

Thanks to the merging of the collections, the State Archives today abound with a wealth of material. Featured here are the earliest plans and views of Kraków city, etchings, postcards, and underground publications from the second world war. The most important subsets of the collection include Kraków city records (from 1257), old municipal court files and land registers as well as annals kept by aristocratic families: Potocki, Lubomirski, Tarnowski and others.

The archives are still open, and they continue to collect new materials, mostly on the history of the city and the region, as well as on the former eastern borderlands of the pre-war Polish Republic. Both in quantity and quality of material gathered here, Kraków’s archives are among the most remarkable State archives throughout Poland.

The building at 16 Sienna St, today the main quarters of the Archives, has a history of its own. It was erected in 1761–1763 from the endowment of the head priest of Kraków’s St Mary’s church, Jacek Łopacki, to house the Saint Roch (or Roque) Pauper’s Hospital of St Mary’s Parish. During the confederation of Bar (1768), the building was annexed by the Russians for their military hospital; also in 1790 the city set up a hospital here. During the autonomous period, the building was used by the Kraków City Savings Society (Kasa Oszczędności Miasta Krakowa). When the Society moved to its new quarters in 1887, the building was given to the municipal archives.

The house at the corner of Sienna and św.

Krzyża streets was designed by architect Francesco Placidi. It is a one-storey building with a simple, flat wall decoration, covered with a mansard roof with dormer windows, letting daylight into the attic. St Roque’s statue in the corner stands witness to the original purpose of the building, and to priest Jacek Łopacki’s endowment. The entrance is a simple, stone portal. The inner courtyard is worth a visit, if only to see the well which most probably remembers the days of the building’s construction, and a 1930s fountain.

Kraków State Archives, ul.

Sienna 16

X X MDDK | 265

Nieopodal Barbakanu, na rogu ulic Basztowej i Zacisze jest usytuowany okazały budynek, będący obecnie siedzibą Marszałka i Wojewody Małopolskiego. Gmach ten powstał na początku XX w. dla pomieszczenia urzędów Starostwa Krakowskiego i nazywany był czasem pałacem delegackim, gdyż oficjalna nazwa starosty brzmiała: Cesarsko-Królewski Delegat Namiestnictwa.

Plany budynku Starostwa zostały sporządzone w Namiestnictwie lwowskim przez inżyniera Alfreda Broniewskiego. Prace budowlane prowadziła przypuszczalnie od 1900 r. firma Sebastiana Jaworzyńskiego, a nadzorował je radca budowlany Starostwa Józef Sare. Dwa lata później gmach został wyposażony w piece z kaflarni Maurycego Barucha, a roboty malarskie wykonał Antoni Tuch. W czerwcu 1903 r. do nowego budynku przewieziono meble i pozostałe wyposażenie z dotychczas zajmowanych przez Starostwo pomieszczeń w Rynku Głównym. W 1930 r. nadbudowano trzecie piętro, oddzielone od niższych gzymsem, a w 1960 r. dobudowano czwarte skrzydło od ul. Worcella, zamykając w ten sposób dziedziniec jako wewnętrzny.

W czasie funkcjonowania Starostwa w budynku mieściły się m.in. Urząd Podatkowy, Rada

266 | X MDDK X

Szkolna Okręgowa, lekarz powiatowy, poczta i telegraf. Piętro skrzydła frontowego zajmowało reprezentacyjne mieszkanie starosty składające się z dwunastu pokoi. Po odzyskaniu niepodległości przez Polskę, od 1921 r. był tu Urząd Województwa Krakowskiego. Po 1950 r. urzędujące tu władze nazywano Wojewódzką Radą Narodową.

W 1973 r. przywrócono wojewodę jako organ administracji, wkrótce jednak, w 1975 r., utworzono niewielkie Województwo Miejskie Krakowskie, skutkiem czego przestał istnieć Urząd Wojewódzki, a jego funkcje przejął Urząd Miasta. Po kolejnej reformie w 1990 r. urzędował tutaj Wojewoda Krakowski, a od 1999 r. – Małopolski.

Reprezentacyjną siedzibę Starostwa wzniesiono na planie zbliżonym do litery U. Wystrój zewnętrzny utrzymany jest w duchu późnego historyzmu, z boniowanymi ścianami parteru, a powyżej ceglanymi oraz ozdobnymi obramieniami okien. Główne wejście do budynku oraz narożniki podkreślono wysuniętymi ryzalitami.

Osią gmachu jest hol wejściowy z reprezentacyjnymi schodami. Do dzisiaj zachował się jego wystrój: kamienne schody i tralkowa balustrada, architektoniczna dekoracja ścian i plafon z narożnymi kartuszami na sklepieniu.

Kraków, budynek dawnego CK Starostwa

Kraków, the building of former Imperial and Royal Starosty at ul. Basztowa 22

Near the Barbican, on the corner of Basztowa and Zacisze streets, stands an imposing building: currently the seat of the Marshal and Voivode of the Małopolska Region. It was built early in the 20th century to house the offices of the Starosty of Kraków, and was at times referred to as the “delegates’ palace”, since the official title of the starost at that time was The Imperial and Royal Delegate of the Governorship. The building was designed in the Governorship of Lemberg (today’s Lviv) by Alfred Broniewski. The construction work was conducted probably from 1900 by Sebastian Jaworzyński’s company, and was supervised by the building assessor of the Starosty, Józef Sare. Two years later, the building was furnished with stoves from the tile producer Maurycy Baruch, and the paintings were executed by Antoni Tuch. In June 1903, the furniture and the remaining equipment were brought to the new building from the previous seat of the Starosty in the Main Market Square. In 1930, the third floor – separated by a cornice – was added, and thirty years later, the fourth wing was added in ul. Worcella, which closed the interior courtyard.

At the time when the Starost held his post, the building housed the Tax Office, District Council for Schools, the county doctor, post office and

telegraph service. The first floor of the front wing consisted of the Starost’s representational quarters composed of 12 rooms. Three years after Poland regained independence in 1918, the building began to serve the Office of the Kraków Voivodeship. In 1950, the authorities residing here were renamed the National Council of the Voivodeship.

In 1973, the office of the Voivode was re-established for regional administration. However, very soon, with the arrival of the diminished Kraków Municipal Voivodeship in 1975, the Office of the Voivode yielded its functions to the Municipal Office of Kraków. After the successive reform in 1990, it became the seat of the Voivode of Kraków, and since 1999 – of Małopolska.

The representational seat of the Starosty was originally U-shaped. The external decoration was in line with the spirit of late historicism, with rusticated walls on the ground floor and decorative brick framing around the upper floor windows. The main entrance to the building and its corners are emphasised by projections.

The axis of the building is emphasised by the entrance hall with its representational staircase.

It has preserved its original furnishings: stone stairs and balustrade with banisters, architectonic wall decorations, and a ceiling with plafond and matching corner decorations.

X X MDDK | 267

Kraków, Collegium Novum Uniwersytetu Jagiellońskiego

268 | X MDDK X

Założona w 1364 r. przez króla Kazimierza Wielkiego, a odnowiona dzięki królowej Jadwidze i Władysławowi Jagielle Akademia Krakowska nosi od 1817 r. nazwę Uniwersytet Jagielloński. Najstarsze należące do uczelni budynki wznoszono pomiędzy dzisiejszymi ulicami Wiślną i Olszewskiego a kościołem św. Anny, w kwartale zwanym uniwersyteckim. Mieściły się tutaj m.in. założone w połowie XV w. bursy Jerozolimska i Filozofów, które spłonęły w pożarze w 1841 r. Na ich miejscu w 2. poł. XIX w. wzniesiono budynek Collegium Novum.

Pierwsze plany Collegium powstały w 1869 r., a trzy lata później rozpoczęto budowę. Miał to być nie tylko budyek dydaktyczny i administracyjny, ale także reprezentacyjna siedziba władz Uniwersytetu. Jego projektantem był architekt Feliks Księżarski. Uroczyste otwarcie nastąpiło 14 czerwca 1887 r. Od początku swego powstania Collegium wzbudzało podziw, a z czasem uznano je za najpiękniejszy neogotycki budynek w Krakowie, a nawet w Polsce.

Usytuowany przy Plantach, pięciokondygnacyjny budynek wzniesiony z cegły zdobi wiele kamiennych detali, jak obramienia okien, gzymsy, dekoracja szczytów, a także wysoki cokół.

Szczególnie dekoracyjna jest fasada Collegium podkreślona ryzalitem z ostrołukowymi arka-

dami w przyziemiu i wysokimi oknami piętra, ponad którymi widoczne są herby Uniwersytetu i jego dobrodziejów.

Plan budynku zakomponował architekt, opierając się na dwóch wewnętrznych dziedzińcach oraz mieszczącej się między nimi przestronnej, monumentalnej klatce schodowej z maswerkową balustradą oraz kryształowymi sklepieniami. Na piętrze zlokalizowano najbardziej reprezentacyjną salę tego gmachu – aulę. Jej wyposażenie – katedra rektorska, fotele członków senatu, krzesła dziekańskie, a także boazeria – zostało zaprojektowane przez architekta Tadeusza Stryjeńskiego. Interesujący jest także barwny strop belkowy. Ściany zdobią obrazy o tematyce łączącej się z dziejami Uniwersytetu.

Przez ponadstuletnie użytkowanie zmieniły się niektóre funkcje budynku, a jego wyposażenie uległo częściowo zniszczeniu i rozproszeniu. Prowadzona od 1994 r. konserwacja przywróciła budynkowi jego pierwotny wygląd; zrekonstruowano częściowo m.in., dzięki zachowanym projektom i zdjęciom, wyposażenie auli. Obecnie Collegium Novum jest siedzibą rektora oraz władz uczelni, i w ograniczonym zakresie pełni funkcje naukowo-dydaktyczne.

Founded in 1364 by King Casimir the Great (Kazimierz Wielki), and restored thanks to Queen Jadwiga and King Ladislas (Władysław) Jagiełło, Kraków Academy has since 1817 been known as the Jagiellonian University. Its first buildings were constructed between today’s Wiślna and Olszewskiego streets on the one hand, and St Anne’s Church on the other, in the so-called University Quarter. It was here that the first dormitories (Jerozolimska and Filozofów) were situated in the mid-15th century and they stood there until the fire of 1841. In their place the building of Collegium Novum – the New College – was built in the latter half of the 19th century.

The first design of the Collegium originated in 1869, and construction began three years later.

It was to be used not only for teaching and administrative purposes but at the same time it was to provide the University’s authorities with a representational seat. Designed by the architect, Feliks Księżarski, Collegium Novum was officially opened on 14th June 1887. From the moment of its establishment, the Collegium inspired awe, and with the passage of time was considered the most beautiful neo-Gothic building in Kraków, if not in all of Poland.

Situated by the Planty Gardens, this five-storeyhigh brick building is decorated with abundant details carved into the stone, including window framing, cornices and decorative finials, as well as the high ground course. The largest number of ornaments decorate the Collegium’s façade, whose character is emphasised by its projection from ground-floor arcades reaching up to the pointed arches and tall towers of the first floor, over which the coats-of-arms of the university and its benefactors can be seen.

The plan of the building is the work of the architect who designed two quadrangles (internal courtyards) separated by a spacious, monumental staircase with balustrades and diamond vaulting. The Assembly Hall, being the most representative room in the entire building, was designed on the first floor. Its furnishings, including the Rector’s pulpit, armchairs for the members of the Senate, chairs for the deans, and also the wooden panelling on the walls was designed by another architect, Tadeusz Stryjeński. Of interest is also the colourful ceiling supported by heavy beams. The walls are decorated with paintings whose subject matter is related to the history of the University.

For over a century, some of the building’s functions were undergoing changes, and its furnishings were partially destroyed or scattered.

The preservation works conducted since 1994 restored the original appearance of the building. For example, from an examination of the blueprints and photographs that have been preserved, it is apparent that the furnishings of the Assembly Hall complemented each other Today, Collegium Novum is the seat of the Rector and university authorities and serves educational and scientific purposes only to a limited extent.

Collegium Novum of the Jagiellonian University in Kraków

X X MDDK | 269

KRAKÓW, sala Józefa Mehoffera w Domu pod Globusem Dom pod Globusem, jak nazwano krakowską siedzibę Izby Przemysłowo-Handlowej, mieści się na rogu ulicy Długiej i Basztowej. Jego charakterystyczną sylwetę z wieżą i globusem najlepiej widać u wylotu ul. Sławkowskiej. Zaprojektowany przez dwóch znakomitych architektów krakowskich budynek jest jednym z najciekawszych obiektów architektury modernistycznej w Polsce. Gmach ten wzniesiono według planów Tadeusza Stryjeńskiego i Franciszka Mączyńskiego w latach 1904-1906. Wyposażenie wnętrz powierzono Stanisławowi Wyspiańskiemu i Józefowi Mehofferowi.

Dekorację najważniejszego pomieszczenia Izby, czyli sali posiedzeń, zlecono Stanisławowi Wyspiańskiemu. Wykonany przez niego projekt uzyskał pochlebne opinie członków Komitetu Budowy, jednak Wyspiański zrezygnował z prac. Powodem był nie tylko gwałtownie pogarszający się stan zdrowia artysty, ale też niezgoda na umieszczenie w jednolitej koncepcji wystroju sali portretu cesarza Franciszka Józefa. Wobec tego Komitet powierzył prace nad salą Józefowi Mehofferowi. Po przedstawieniu drugiego z wykonanych projektów rozpoczęto prace i pomimo kontrowersji, jakie wzbudził, oraz konieczności wprowadzenia zmian w wyposażeniu, doprowadzono je do końca. Ściany sali są pokryte w najniższej partii brzozową boazerią, ozdobioną wzorami wachlarzowymi i snycerskim ornamentem. Powyżej znajdują się dwa pasy geometryczno-kwiatowej, malowanej dekoracji w gamie zieleni, żółci i czerwieni, rozdzielone jednobarwnym pasem.

Strop został podzielony listwami jasnej sztukaterii ozdobionej metalowymi kwiatonami na prostokątne pola. Pokrywające strop, niezwykle barwne malowidło przedstawia wijące się węże pośród pęków pawich piór. Mocnym akcentem wystroju sali jest obraz Poskromienie żywiołów znajdujący się na ścianie za stołem prezydialnym. Płótno przedstawiające ludzki geniusz w postaci nagiego młodzieńca poskramiającego cztery kobiety-żywioły symbolizuje ideę postępu i rozwoju przyświecającą działalności Izby. Dopełnieniem dekoracji sali są witraże wypełniające półkoliste okna, miedziane lampy i kinkiety o roślinnych formach oraz snycersko opracowane meble. Stworzona przez Józefa Mehoffera dekoracja sali jest kwintesencją prądów i mód artystycznych swej epoki. Do dzisiaj jednak zachwyca barwnym i spójnym połączeniem różnych gatunków rzemiosła i sztuki.

270 | X MDDK X

Józef Mehoffer’s Hall in Dom pod Globusem (House under the Globe) in Kraków The House under the Globe – as headquarters of the Chamber of Commerce and Industry were dubbed – is located at the corner of Długa and Basztowa streets. Its characteristic silhouette, with a tower and the globe referred to in its name, can best be viewed standing at the end of Sławkowska Street. Designed by two outstanding architects, this is one of the most fascinating modernist buildings in Poland.

The House under the Globe was constructed in 1904-1906 according to the plans of Tadeusz Stryjeński and Franciszek Mączyński . Stanisław Wyspiański and Józef Mehoffer were entrusted with the interior design.

Initially, it was Stanisław Wyspiański who was commissioned to arrange the most important hall in the Chamber of Commerce, the Assembly Room. The Construction Committee liked the design he submitted, but Wyspiański suddenly abandoned the project. The reason behind the withdrawal was not only his deteriorating health, but also his reluctance to place

a portrait of Emperor Franz Joseph in the room which would seem incongruous with the rest of his design. At that point the Committee asked Józef Mehoffer to take over. In spite of the fact that it caused some controversy, his second design was approved, and although modifications were necessary, the project was carried through.

The lower parts of the walls are covered with birch-wood panelling, adorned with fan patterns and carved ornaments. Above, two bands of geometrical and floral painted decoration in greens, yellows and reds surround the room, divided by a monochromatic strip. Wooden slats with metal fleurons portion the ceiling into rectangular fields. The fantastically colourful plafond shows coiling snakes among peacock feathers. The canvas above the high table – “Taming of the Elements” – is a strong visual cue within the room’s decor. The painting, depicting human genius portrayed as a naked young man taming four women-elements, sym-

bolises the idea of progress and development that has been the Chamber’s principal mission.

The interior is made complete by stained glass filling the semicircular windows, flower-shaped copper lamps and brackets, and beautifully crafted furniture.

The interior which Józef Mehoffer created is the quintessence of the artistic trends and fashions of his time. To this day it enchants the visitor with the colourful and harmonious union of manifold kinds and genres of arts and crafts.

X X MDDK | 271

Z racji swego położenia i znaczenia Kraków był umacniany fortyfikacjami już od wczesnego średniowiecza. Kiedy w 1848 r. miasto włączono w granice cesarstwa austro-węgierskiego, znalazło się ono blisko granicy zaboru rosyjskiego i pruskiego. Niezbędne stało się wówczas wybudowanie w Krakowie silnej twierdzy.

W ciągu niespełna 120 lat miasto opasano czterema pierścieniami umocnień, tworząc tym samym największy zespół obronny na ziemiach polskich i jeden z największych w ówczesnej Europie. Do dziś przetrwały trzydzieści cztery forty oraz wiele mniejszych umocnień obronnych, sieć dróg fortecznych, zespoły koszarowe, magazyny, szpitale.

Fort Święty Benedykt, nazwany tak od wezwania pobliskiego, średniowiecznego kościółka, powstał w latach 1853-1856 i jest przykładem fortu wieżowego (tzw. wieża maksymiliańska), stawianego w miejscach trudno dostępnych.

Podobne obiekty obronne występowały w 1. poł. XIX stulecia w wielu twierdzach europejskich (Linz, Lwów). Fort ten, wraz z fortem Krzemionki, z którym łączył go okop z trzema płaskimi bastionami rozlokowanymi wzdłuż krawędzi wzgórza, miał za zadanie obronę przeprawy przez Wisłę oraz traktów wiedeńskiego i lwowskiego.

Projekt fortu jest prawdopodobnie dziełem znanego krakowskiego architekta i inżyniera Feliksa Księżarskiego. Fort zbudowano z cegły na rzucie regularnego szesnastoboku z okrągłym, wewnętrznym dziedzińcem. Ma kształt dwukondygnacyjnej wieży artyleryjskiej, częściowo podpiwniczonej. U góry mieścił się otwarty taras przeznaczony dla artylerii i piechoty. Fortu broniło niewielkie przedbramie w formie muru ze strzelnicami oraz fosa, przez którą przerzucony był przesuwny most zwodzony. Parter wieży pełnił funkcję koszar, a na piętrze umieszczone były haubice kazamatowe. Skromna – ze względu na militarną funkcję obiektu – dekoracja architektoniczna nawiązująca do gotyku skupia się na ostrołukowej bramie wejściowej, ujętej schodkowym portalem.

Po rozbudowie trzeciego pierścienia twierdzy w latach 90. XIX w. fort utracił swoją rangę i zaczął pełnić funkcję koszar. Po 1918 r. został zaadaptowany na mieszkania i tak użytkowany był do 1984 r. Do dziś przetrwało wiele elementów z pierwotnego wyposażenia i wystroju: stolarka bram i części drzwi wewnętrznych, unikalny przesuwny most zwodzony i kamienne portale. Fort nr 31 jest jednym z najlepiej zachowanych tego typu fortów w Europie.

KRAKÓW, fort św. Benedykt (nr 31) 272 | X MDDK X

St Benedict’s Fort (number 31) in Kraków Due to its situation and importance, Kraków had already obtained fortifications in the early Middle Ages. In 1848 the town was incorporated into the Austro-Hungarian Empire, but lay close to the border with the Russian and Prussian domains of partitioned Poland. Therefore the construction of a stronghold around Kraków became a necessity. In less than 120 years, the town was surrounded by four rings of embankments to become the biggest fortification system in Poland and one of the biggest ones in Europe at that time. In all 34 forts and many other smaller defensive structures survived till our times, as well as the network of roads, barracks, warehouses and hospitals.

Constructed in 1853–1856, St Benedict’s Fort, which takes its name from the diminutive Gothic church standing nearby, is an example of tower fortification (based on the so-called Maximilian Tower) which tended to be erected in less accessible places. Similar defensive structures are found in many European fortresses in the first half of the 19th century, for instance in Linz and Lemberg (today’s Lviv). St Benedict’s Fort and the Krzemionki Fort, interconnected with a trench with three flat bastions situated along the edge of a hill, were built to protect the Vistula River crossing, and to guard the routes to Vienna and Lemberg.

The fort’s designer was probably Feliks Księżarski – a renowned Kraków architect and engineer. The regular, brick building with sixteen angles and a round internal courtyard has the form of a two-storey artillery tower, partly built on cellars. The building was topped with an open terrace for artillery and infantry.

The fort was protected by a small outwork in the form of a wall with arrow slits, and by a moat with a sliding drawbridge. The barracks were located in the ground floor of the tower while the first floor was occupied by casemate howitzers. Due to the military character of the complex, its architectural decoration is rather modest Gothic in style, it is found mainly in the pointed-arched entrance gate topped with crow-steps.

In 1890s, after the modification of the third ring of the fortification system, the fort declined in importance and was turned into a barracks. After 1918 it was converted into dwellings, and functioned as such until 1984. Many elements of the original equipment and decorations were preserved to this day – such as wooden fragments of gates and doorways, the unique sliding drawbridge, and stone portals. Fort no.

31, is also one of the best-preserved structures of its kind throughout Europe.

X X MDDK | 273

W latach 1949-1950 na wschód od Krakowa zostało wytyczone nowe, niezależne miasto przemysłowe nazwane Nową Hutą. 23 czerwca 1949 r. na polach mogilskich rozpoczęto budowę pierwszego bloku. Będąca zapleczem wielkiego kombinatu Nowa Huta została w 1951 r. włączona do Krakowa, jako jego dzielnica. Głównym projektantem Nowej Huty był Tadeusz Ptaszycki, a do jego zespołu należeli m.in. Stanisław Juchnowicz, Janusz Ingarden, Bolesław Skrzybalski i Tadeusz Rembiesa.

Pierwszy projekt Centrum Administracyjnego Huty – wówczas im. Lenina – został dostarczony przez przedsiębiorstwo Gipromez z Moskwy, lecz jego klasycystyczna architektura nie odpowiadała założeniom architektonicznym Nowej Huty. Rozpisano więc zamknięty, ogólnopolski konkurs na nowy projekt Centrum.

Zwyciężył nawiązujący do włoskiej architektury projekt Janusza Ballenstedta oraz Marty i Janusza Ingardenów.

Powstałe według zwycięskiego projektu Centrum Administracyjne to dwa identyczne budynki, symetrycznie rozmieszczone po obu stronach głównego wejścia na teren kombinatu i połączone podziemnym przejściem. W budynku Z (zarządu) mieści się siedziba zarządu kombinatu i biuro przepustek, a w budynku S – biblioteka techniczna.

Oba gmachy wzniesiono na rzucie zbliżonym do kwadratu; wewnątrz mają one obszerne dziedzińce, w narożach których znajdują się wieże z klatkami schodowymi. Umocnione bastionami naroża budynków oraz umieszczone na nich wieżyczki sprawiają wrażenie obronności. Nad wejściami do budynków,

znajdującymi się naprzeciw siebie w ścianach bocznych, ulokowano loggie. Oba gmachy wieńczą wspaniałe attyki, nawiązujące do polskiej architektury renesansowej. Ściany budynków zostały wykończone szlachetnymi tynkami, a większość detali wykonano z piaskowca.

Wyposażenie części wnętrz Centrum Administracyjnego zaprojektował profesor krakowskiej ASP, Marian Sigmund. W latach 1951-1556 zrealizował – nadzorując osobiście wykonanie – wystrój biur, gabinetów, kilku sal posiedzeń, dużej sali konferencyjnej, jadalni oraz wielkiej sali teatralno-zjazdowej.

We wnętrzach dominują okładziny kamienne (często marmurowe), zachowały się także oryginalne, ręcznie kute elementy ślusarki oraz wykonane ze szlachetnych gatunków drewna meble pochodzące z lat 50.

KRAKÓW – Nowa Huta, Centrum Administracyjne Mittal Steel Poland o. w Krakowie

274 | X MDDK X

Mittal Steel Poland Administrative Centre in Kraków – Nowa Huta In 1949-50, the new, independent industrial city of Nowa Huta was founded east of Kraków.

On 23 June 1949, in the farmlands of Mogiła, the construction of the first block of flats commenced. Nowa Huta, the base for giant steelworks, was incorporated into Kraków in 1951 as one of its districts. The main architect of Nowa Huta, Tadeusz Ptaszycki, was aided – among others – by Stanisław Juchnowicz, Janusz Ingarden, Bolesław Skrzybalski, and Tadeusz Rembiesa.

The first concept plan for the Steelworks Administrative Centre – then the Lenin Steelworks – was delivered by the Gipromez company of Moscow, but the classicist architecture they proposed did not match the design principles of Nowa Huta as a whole. A limited competition was held in Poland for a new design. The winning concept by Janusz Ballenstedt with Marta and Janusz Ingarden carried associations with Italian Renaissance architecture.

The resulting Administrative Centre consists of two identical buildings, symmetrically placed on either side of the steelworks’ main entrance, and connected with a subterranean passage.

The ‘Z’ building houses management offices and the pass centre, and the ‘S’ building the steelworks’ technical library.

Both buildings have a rectangular, nearly square plan, and in the middle of each is a spacious courtyard, with towers in the corners, containing staircases. Crenellated quoins and turrets placed thereon reinforce the impression of a fortress.

Above the entrances to both buildings – their doors facing each other – loggias were placed.

Both edifices are topped with magnificent attics, resembling Polish Renaissance architecture. The walls were finished with quality rendering, and most details were cut in sandstone.

Some of the Administrative Centre’s interiors were designed by a professor of the Kraków Fine Arts Academy, Marian Sigmund. From 1951 to 1956, he personally supervised the decoration of offices, studies, several meeting rooms, a large conference room, the dining hall, and a huge convention hall with a stage. Stone, often marble, finish dominates most interiors. Much of the original hand-made metalwork and quality wooden furniture have been preserved since the 1950s.

X X MDDK | 275

KRAKÓW, Instytut Jana Pawła II

276 | X MDDK X

Wyginająca się łukiem u stóp Wawelu ulica Kanonicza to niezwykły zespół kamienic reprezentujący wielką różnorodność stylową. Jednym z najstarszych obiektów jest budynek po numerem 18. Działka, na której jest on usytuowany, została wytyczona ok. 1320 r., w czasie nowego rozplanowywania podwawelskiego Okołu i sięgała wówczas do ul. Grodzkiej.

W połowie XIV w. istniały już na niej zabudowania, gdyż król Kazimierz Wielki sprzedał budynki Florianowi z Mokrska. Ten rozbudował dom, a kiedy został biskupem krakowskim, dokupił sąsiedni dom i przyłączył do swojego (1379). Po jego śmierci nieruchomość stała się własnością kapituły krakowskiej i od tego czasu była jedną z rezydencji krakowskich kanoników.

W kamienicy zachowały się fragmenty piwnic, wątki ścian i łuk okienny z połowy XIV w. Po rozbudowie przeprowadzonej przez Floriana z Mokrska pozostały detale oraz kamieniarka zdobiona polichromią o geometrycznych motywach.

Jedną z ciekawszych i bardziej znanych postaci zamieszkujących dom przy Kanoniczej był kardynał Stanisław Hozjusz (1504-1579). To on sprowadził do Polski pierwszych jezuitów w 1564 r. Hozjusz piastował godność biskupa warmińskiego i chełmińskiego i odgrywał ważną rolę w zwalczaniu reformacji. Wszechstronnie wykształcony, pełnił ważne funkcje w dyplomacji królewskiej, był nawet poważnym kandydatem na papieża.

W okresie renesansu kamienica przy Kanoniczej została znacznie przebudowana. W przyziemiu umieszczono arkady, na fryzach wypisano łacińskie sentencje, a attyka zyskała wówczas kolor różowy.

Za autora nadproża portalu głównego jest uważany Jan Michałowicz z Urzędowa.

Zaangażowanie tak wybitnego architekta i rzeźbiarza wskazywałoby na wysoką rangę renesansowej przebudowy.

Zabudowania przejęte w połowie XIX w. przez władze austriackie zostały podzielone w 1870 r. Powstała wówczas obecna kamienica przy ul. Grodzkiej 63. W XX w. w kamienicy mieściły się różne instytucje, a od 1997 r. w odnowionym budynku znalazł swoją siedzibę Instytut Jana Pawła II. Instytucja ta zajmuje się gromadzeniem i udostępnianiem materiałów związanych z nauczaniem i osobą Papieża, a także organizacją spotkań na jego temat. Stara się również inspirować refleksję o człowieku, w której punktem odniesienia byłaby nauka Jana Pawła II.

The John Paul II Institute in Kraków

The winding Kanonicza street, arching towards the foothill of Wawel, is a unique group of townhouses displaying a variety of styles. The house at number 18 is among the oldest. The plot where it is standing was traced around 1320, during a new spatial planning of Okół – the bailey at the foot of the castle hill – and stretched as far as Grodzka street.

By mid-14th century the buildings had already been constructed, as there is a record of king Casimir the Great (Kazimierz Wielki) selling them to Florian of Mokrsko. The latter had the house extended, and when he became the bishop of Kraków in 1379, he bought the neighbouring estate and merged it with his old one. When the bishop died, the estate became property of the Kraków Chapter, and as such, it served as a dwelling for the Canons of Kraków.

The original fragments of cellars and old walls of this city residence have survived together with a mid-14th century window arch. From the extension carried out by Florian of Mokrsko, some details and stonework decorated with geometrical murals remain.

Among the most intriguing and famous tenants of the house in Kanonicza was Cardinal Stanisław Hozjusz (1504–1579). He was the first to bring Jesuits to Poland in 1564. Hozjusz held the office of the Bishop of Warmia and Chełm,

and played an important part in counterreformation. Versatile and thoroughly educated, he performed important diplomatic functions at the royal court and was seriously considered as a candidate for papacy.

In the Renaissance, the townhouse underwent considerable alterations: arcades were added on the ground floor, Latin inscriptions were carved into portals, and the parapet wall was coloured pink. The lintel above the main doorway is considered to be the work of Jan Michałowicz of Urzędów. Commissioning such an outstanding architect and sculptor for the job means that the refurbishment must have been a prestigious project indeed.

In mid-19th century, Austrian authorities took over the estate, and had it divided in 1870, creating the present house at ul. Grodzka 63. In the 20th century, the building served a number of institutions, and since 1997, after thorough renovation, the John Paul II Institute found its home here. The Institute gathers and provides access to resources on the teachings and the person of the Pope, and organises thematic meetings. It aspires to promote reflection on men whose touchstone is the teaching of John Paul II.

X X MDDK | 277

Zgromadzenie Księży Misjonarzy założył św. Wincenty à Paulo w 1625 r. w Paryżu, w celu prowadzenia misji parafialnych oraz kształcenia duchowieństwa. W Krakowie Misjonarze pojawili się w 1682 r. za sprawą biskupa Jana Małachowskiego, który powierzył im zarząd Seminarium Zamkowego mieszczącego się na Wawelu. Wkrótce potem Misjonarze rozpoczęli poszukiwania miejsca pod własny dom i zakupili kilka działek oraz domów przy obecnej ul.

Stradomskiej.

Późnobarokowy kościół pw. Nawrócenia św.

Pawła, zaprojektowany przez architekta Kacpra Bażankę, oraz zabudowania domu Księży Misjonarzy powstały głównie pod koniec XVII w. oraz w 1. poł. XVIII w. Równolegle z ich budową zakładano ogrody. Najmniejszym z ogrodów jest wirydarz, mieszczący się wewnątrz zabudowań klasztornych i otoczony krużgankiem.

Na niewielkiej przestrzeni rosną tu drzewka morelowe, buk i krzewy róż.

Ogród główny, liczący ok. trzy hektary rozciąga się po północnej i wschodniej stronie zabudowań, aż do ul. św. Sebastiana. Założono go prawdopodobnie już pod koniec XVII w. w widłach płynącej tu wówczas Starej Wisły i Rudawy, a w 1701 r. otoczono barokowym murem.

Do końca XVIII w. był podzielony na osiemna-

278 | X MDDK X

ście kwater obsadzonych drzewami i strzyżonymi szpalerami. Ogród zaniedbano w XIX w., lecz został odnowiony pod koniec tegoż wieku: utworzono wówczas część parkową i ustawiono figurę Matki Bożej. Po II wojnie światowej ogród zmniejszył się wskutek zabranych przez władze komunistyczne terenów. Obecny jego wygląd to efekt przeprowadzonych w latach 80. XX w. prac rewaloryzacyjnych, nagrodzonych w 1988 r. złotym medalem Ministerstwa Kultury i Sztuki.

Założenie ogrodu głównego ma plan nieregularnego trapezu, z aleją widokową, po obu stronach której znajduje się po osiem kwater obsadzonych drzewami. Ogród jest podzielony na część parkową, sad i warzywnik oraz część o charakterze rekreacyjnym. W części parkowej znajduje się drewniana altanka, a wokół rosną liczące ponad osiemdziesiąt lat dęby i klony, jak również jałowce, cisy, topole i kasztanowce.

Sad ma głównie walory użytkowe: rośnie tutaj około 500 drzew jabłoni, grusz, śliw, czereśni, moreli i brzoskwini, krzewy porzeczek i agrestu, uprawiane są także warzywa.

Do lat 80. XX w. istniał także trzeci ogród, po południowej stronie kościoła, nazywany ogrodem za domem; na jego miejscu wzniesiono budynek biblioteki.

KRAKÓW, ogrody Zgromadzenia Księży Misjonarzy na Stradomiu

KRAKÓW, The gardens of the Congregation of Priests of the Mission The Congregation of Priests of the Mission was founded in Paris by St Vincent de Paul in 1625 to carry out their mission to the common people and to educate clergy. The Priests of the Mission arrived in Kraków in 1682 thanks to the efforts of Bishop Jan Małachowski, who entrusted them with the management of the Castle Seminary situated in Wawel. Soon, however, the ‘Missionaries’ began searching for a site for their own house, and purchased a few plots and houses in today’s ul. Stradom.

The late-Baroque Church of the Conversion of St Paul was designed by the architect Kacper Bażanka, while most of the House of the Priests of the Mission complex was built in the 17th and the first half of the 18th centuries.

Parallel to their construction, gardens were established. The smallest of the gardens is known as the garth, and is surrounded by the cloister; growing in its small enclosed space are apricot trees, beeches, and rose bushes.

The main garden, covering nearly 3 hectares (7.5 acres), stretches to the north and east of the Church as far as ul. św. Sebastiana. It was probably delineated already towards the end of the 17th century by the fork between the Old Vistula and the Rudawa that flowed through this area. In 1701, the garden was surrounded by a Baroque wall. To the end of the 18th century, it was divided into eighteen sections lined with trees and topiary. The garden was left untended for most of the 19th century and only restored towards its end. At that time the park section was established and the figure of Our Lady was installed.

The garden shrank after the second world war due to the decision of communist authorities to annex parts of it. Its current appearance is the result of the restoration work conducted in the 1980s, awarded in 1988 with the Golden Medal of the Ministry of Culture and Art. The main garden is in the shape of an irregular trapezium with a vista alley, with eight sections lined with trees on either side. The garden is divided into the park, orchard, vegetable garden, and recreational space. In the park there is a wooden bower surrounded by 80-year old oaks, maples, junipers, yews, poplars, and horse chestnuts. The main advantage of the orchard is the crop produced by 500 apple, pear, plum, cherry, apricot, and peach trees, as well as currant and gooseberry bushes and vegetables.

Until the 1980s, there was also a third garden on the southern side of the church. Known as “the garden behind the house” it was replaced by the library building.

X X MDDK | 279

Krakowski zespół budynków Pałacu Arcybiskupiego zajmuje teren ograniczony ulicą Franciszkańską, Plantami i ulicą Wiślną. Od momentu swego powstania był przeznaczony na siedzibę biskupów krakowskich.

Istniejący już w latach 80. XIV w. pałac rozbudował w kolejnym stuleciu kardynał Zbigniew Oleśnicki. Z tego czasu zachowane są najstarsze elementy – średniowieczne portale i fragmenty murów w piwnicach. W 1462 r. pożar tak zniszczył budynek, że przez wiele lat stał on pusty.

Odrestaurował go w połowie XVI w. biskup Andrzej Zebrzydowski. Prace wykonane za rządów biskupa Piotra Myszkowskiego (1577-1591) nadały mu wygląd renesansowej rezydencji. Pozostała po nich trójarkadowa loggia dziedzińca (włączona w mury parteru) oraz portal z herbem biskupa – Jastrzębiec.

Obecny wygląd pałacu pochodzi głównie z okresu rozbudowy dokonanej przez biskupa Piotra Gębickiego w latach 1643-1647. Nawiązywała ona do architektury Włoch północnych, a pozostały po niej wspaniałe portale. Zniszczony w czasie najazdu szwedzkiego pałac poddano na polecenie biskupa Jana Małachowskiego pracom renowacyjnym, zakończonym w 1692 r. Do dzisiaj można podziwiać zachowane marmurowe portale z biskupim herbem Nałęcz oraz dekorację sklepienia sieni w skrzydle zachodnim.

W XVIII stuleciu pałac podupadł, ale dzięki biskupowi Andrzejowi Załuskiemu stał się kulturalnym salonem Krakowa. Jednak na początku XIX w. rezydencja popadła w ruinę, z której podźwignął ją biskup Jan Paweł Woronicz.

Od 1815 r., we współpracy z architektem Szczepanem Humbertem i malarzem Michałem Stachowiczem, odnowił on skrzydło południowe oraz kaplicę. Wnętrza urządzono rzeźbami i obrazami nawiązującymi do historii Polski. Niedługo potem, w 1850 r., wielki pożar Krakowa zniszczył budynek.

Ostatniej odnowy pałacu dokonał po 1879 r. biskup Albin Dunajewski, dzięki finansowemu wsparciu Katarzyny Adamowej Potockiej. Prace prowadził architekt Tomasz Pryliński; objęły one elewacje, budowę nowych szczytów oraz wyposażenie wnętrz, a szczególnie kaplicy pałacowej.

Pomimo wielu zniszczeń rezydencja biskupów krakowskich zgromadziła w swych wnętrzach wiele cennych detali architektonicznych i dzieł sztuki.

W ostatnich latach szczególnego znaczenia nabrało pałacowe okno wychodzące na ulicę Franciszkańską, z którego papież Jan Paweł II prowadził wieczorne spotkania podczas swoich kolejnych pobytów w Krakowie.

KRAKÓW, zespół Pałacu Arcybiskupiego 280 | X MDDK X

Archbishop’s Palace in Kraków The complex of the Palace of Kraków Archbishops occupies the area between Franciszkańska street, the Planty Garden Ring, and Wiślna street. Ever since its construction, it was intended to become the home of Kraków bishops.

The palace already existed in 1380s, and in the following century it was extended by Cardinal Zbigniew Oleśnicki. To that time date back the oldest surviving elements: mediaeval portals and fragments of cellar walls. In 1462, the building was so badly destroyed by a fire, that it stood empty for many years. It was renovated in mid-16th century by Bishop Andrzej Zebrzydowski. Works carried out under bishop Piotr Myszkowski (1577–1591) gave the palace its Renaissance form. Surviving from that time are the three-arcade loggia in the courtyard, later incorporated into the ground floor wall, and portal with the bishop’s Jastrzębiec coatof-arms.

The palace owes its present appearance mostly to the period of the extension carried out under Bishop Piotr Gębicki (1643–1647). Drawing from the architecture of northern Italy, this con-

struction phase left behind magnificently decorated doorways. The palace, destroyed during the Swedish Deluge (1655–1657), underwent renovation under Bishop Jan Małachowski, completed in 1692. Preserved to this day are marble portals with the bishop’s Nałęcz coatof-arms and decoration of vestibule ceiling in the western wing.

In the 18th century, the building fell into disrepair but – thanks to bishop Andrzej Załuski – became the cultural salon of Kraków. In the early 19th century, the condition of the palace declined until it had to be restored by Bishop Jan Paweł Woronicz. Since 1815 conservation works were conducted in the southern wing and the chapel by the architect Szczepan Humbert and the painter Michał Stachowicz. The interiors were filled with statues and paintings making reference to Polish history. Soon afterwards, in 1850, the great fire destroyed most of the building.

The last restoration of the palace was conducted in 1879 by Bishop Albin Dunajewski, thanks to the financial support of Katarzyna

Potocka (the wife of Adam Potocki). The works conducted by the architect Tomasz Pryliński included remodelling of the façades, construction of new gables, and furnishing of the interiors and notably of the palace chapel. Despite the frequent destructions, the residence of the Bishops of Kraków has accumulated plenty of valuable architecture and works of art.

In recent years, the window overlooking Franciszkańska street has gained particular significance, as it was here that Pope John Paul II always appeared at night to talk to people during his pilgrimages to Kraków.

X X MDDK | 281

Krakowski ratusz przez kilka wieków zdobił Rynek Główny po zachodniej stronie Sukiennic. Był to budynek późnogotycki, ze schodkowymi szczytami, piętrowy, z wysoką wieżą.

Główne wejście do ratusza prowadziło od strony wschodniej, po schodach, których strzegły leżące lwy. Ratusz został rozebrany w 1820 r. i z dawnych zabudowań władz miasta pozostała tylko wieża.

Jej powstanie datowane jest na ostatnią ćwierć XIV w.; być może ukończona została ok. 1383 r.

W XVI w. na wieży znajdowały się trzy dzwony, a na wysokości okapu obiegał ją drewniany ganek dla straży. W 1524 r. umieszczono na wieży zegar z polichromowanymi figurkami sprowadzony z Norymbergi. W czasie pożaru w 1680 r. został zniszczony hełm, zegar oraz sklepienie sali na I piętrze. Wieżę odbudowano i podwyższono o tę część, gdzie dzisiaj mieści się tarcza zegara. Prace, ukończone w 1686 r. prowadził śląski budowniczy Piotr Beber. Jednak już w 1784 r. musiano nakryć wieżę nowym hełmem. Po zburzeniu ratusza, przez cały XIX w. wieża niszczała, chciano ją również rozebrać. Była odnawiana w latach 1913-1914, 1925-1930 oraz 1964-1969 r., kiedy dodano wykusze, klatkę schodową z lwami, fontannę, ławy kamienne oraz obramienia okienne w elewacji północnej.

Wieża w dolnych kondygnacjach jest zbudowana z kamienia ciosowego, wyżej z cegły; ciosy kamienne są tylko w narożach. Z trzech stron pokryta jest okładziną kamienną, którą zdobią pionowe laskowania, przerywane poziomymi pasami rozet w kwadratowych obramieniach.

Otwory okienne ujęte są wimpergami, czyli trójkątnymi szczytami zdobionymi żabkami i sterczynami. Ściana północna, dawniej przylegająca do ratusza jest gładka, ceglana. Znajdują się w niej otwory, które dawniej komunikowały wieżę z ratuszem. Mury wieży mają grubość dwch metrów, a ściana północna niemal trzech (2,80), gdyż w jej szerokości mieszczą się kamienne schodki prowadzące na wyższe kondygnacje.

Wewnątrz, na parterze wieży znajduje się sala przekryta gotyckim krzyżowym sklepieniem, gdzie mieścił się dawniej skarbiec. W sali na piętrze, pełniącej dawniej funkcję kaplicy, zrekonstruowano gotyckie sklepienie, a z pierwotnego wyposażenia zachowały się wsporniki i rzeźbiony fryz o motywie dębowych liści.

W czasie każdej odnowy wieży w gałkach wieńczącego ją hełmu umieszczano pismo o aktualnych wydarzeniach i wykonanych pracach oraz ówczesne monety i medale.

KRAKÓW, wieża ratuszowa 282 | X MDDK X

The Town Hall Tower in Kraków For many centuries Kraków Town Hall adorned the Market Square west of the Sukiennice. It was a late Gothic building, two storeys high, with crow steps and a tall tower. The main entrance was from the east, through a flight of stairs guarded by recumbent lions. The Town Hall was dismantled in 1820, and the tower is all that remains from the ancient site of municipal government.

The tower was constructed in the last quarter of the 14th century; probably completed around 1383. In the 16th century, it was equipped with three bells, and a wooden watchman’s gallery on the outside. In 1524, a clock with painted figures was added, brought from Nuremberg.

During the fire of 1680 the spire, the clock, and 1st floor ceilings were destroyed. The tower was reconstructed and raised, adding a section in which the present dial is placed. A Silesian builder, Piotr Beber, completed restoration works in 1686. However, as soon as 1784 the spire was once again replaced. After the demolition of the town hall, the tower fell into disrepair, and there were plans to dismantle it as well. It survived, and was renovated in 191314, and 1925-30; during the restoration phase in 1964-69 the bays were added, as well as the stairs and the lions, a fountain, some stone benches, and window frames in the northern elevation.

Two lower floors were built of stone blocks, and the upper part, of brick; with stone blocks placed in the quoins. The tower is covered with stone lining on three sides, decorated with vertical bar tracery, with inset horizontal bands of rosettes in square frames. Windows are clasped within triangular gablets decorated with crockets and pinnacles. The northern wall, which used to adjoin the body of the town hall, is plain brick, with openings that once connected the two buildings. The walls of the tower are 2 metres thick, and the northern wall is even thicker at 2.8 metres as it incorporates a stone staircase leading to the upper floors.

Inside, there is a rectangular room on the ground floor, a former treasury, covered with Gothic cross vaults. Upstairs, in a former chapel with baroque ceilings, fragments of buttresses and a carved oak-leaf frieze have been preserved.

After each restoration, written accounts of issues current at the time, as well as coins and medals, were placed inside the orbs at the top of the tower. Today these memorabilia are more than merely municipal collectibles: they speak of the history of the town and its hall.

X X MDDK | 283

KRAKÓW, kompleks wodociągów na Bielanach Zespół budynków i urządzeń technicznych wodociągów miejskich „Bielany” usytuowany jest u podnóża Srebrnej Góry, po wschodniej stronie klasztoru Kamedułów. Zajmuje on niewielką działkę po północnej stronie ulicy Księcia Józefa oraz duży, rozciągający się wzdłuż Wisły teren po stronie południowej.

W części północnej, ogrodzonej ceglanym murem, znajdują się obiekty technologiczne (hala maszyn parowych, kotłownia, laboratorium) oraz budynek mieszkalny z ogródkami przydomowymi i portiernia. Jest to najstarsza część zespołu, zbudowana w latach 1898-1900.

Po drugiej stronie ulicy, na rozległym terenie nad Wisłą, odbywa się pobieranie wody i wstępne procesy jej oczyszczania. Służy temu szereg studzien, zbiorników, osadników i filtrów. Oprócz nich zlokalizowane są tutaj budynki warsztatów i filtrów pośpiesznych, pom-

284 | X MDDK X

pownia, magazyn paliw oraz tunel przebiegający pod korytem Wisły.

Historia powstania wodociągów miejskich dla Krakowa sięga lat 60. XIX w., kiedy podjęto pierwsze próby sprowadzenia zdrowej wody dla miasta. Dopiero jednak w 1894 r. zdecydowano o wykonaniu otworów wiertniczych na Bielanach i usytuowaniu tam ujęcia wody.

Nadzór nad pracami powierzono inż. Romanowi Ingardenowi, który wykonał projekt wodociągu i został kierownikiem Miejskiego Biura Wodociągowego. W 1898 r. przystąpiono do budowy i w ciągu dwóch lat wzniesiono niezbędne obiekty. Uroczyste otwarcie wodociągu, noszącego wówczas imię cesarza Franciszka Józefa, nastąpiło w lutym 1901 r.

Wodociąg bielański zaprojektowano tak, aby pokryć zapotrzebowanie na wodę dla Krakowa na co najmniej trzydzieści lat. Wkrótce po jego

uruchomieniu zabrakło wody w studni pobliskiego klasztoru oo. kamedułów, więc doprowadzono tam wodociąg. Między 1908 a 1914 r. zbudowano dziesięć kolejnych studni oraz przejście tunelowe pod Wisłą na jej lewy brzeg.

W okresie międzywojennym m.in. wymieniono w kotłowni urządzenia na nowocześniejsze, wyregulowano koryto Wisły, a także wybudowano nowy osadnik i stację chlorowania wody.

W latach 1950-1955 wskutek szybkiego rozwoju miasta, a przede wszystkim budowy Nowej Huty, pogorszyła się jakość wody i zaczęło jej brakować. Rozbudowano więc sieć wodociągową, wybudowano nowy zbiornik pod kopcem na Zwierzyńcu i zamontowano urządzenia do ozonowania wody. Dzięki temu ponadstuletni i mający walory zabytkowe zakład wodociągów na Bielanach pozostaje wciąż sprawnie działającym obiektem.

Waterworks at Bielany in Kraków The compound of buildings and technical infrastructure of the Bielany Municipal Waterworks is located at the foot of Srebrna Góra, east of the Camadolese Church and Monastery. It occupies a small plot north of Księcia Józefa Road and a vast area along the Vistula river to the south.

The north part of the compound, surrounded by a brick wall, houses technical buildings (including a steam machinery hall, a boiler room, and a laboratory), a residential annex with small gardens and the reception building. This is the oldest part of the waterworks, constructed in 1898-1900.

Across the road in the extensive area by the river, water collection and primary purification takes place. These processes are served by a number of wells, containers, settling ponds and filter beds. In addition to these, there are workshops and rapid filter beds, a pump room, a fuel store, and a tunnel under the Wisła riverbed.

The history of the municipal waterworks goes back to the 1860s when the first attempts were made to deliver healthy, fresh water to the citizens. However, it wasn’t until 1894 that the decision was made to drill in the area of Bielany, and to situate the water intake precisely there.

The works were directed by the engineer Roman Ingarden, who designed the waterworks and became the Head of the Municipal Waterworks Company. Construction started in 1898 and the essential infrastructure was ready two years later. The grand opening of the waterworks, named after Emperor Franz Joseph, was celebrated in February 1901.

Bielany Waterworks were designed to provide Kraków with water for at least 30 years. Soon after its opening, the well of the Camadolese monastery nearby ran dry, and therefore pipes were laid to serve the monks. A further 10 wells, as well as the tunnel under the Vistula, were built between 1908 and 1914. Between the world wars, the machines in the boiler room were upgraded, the Vistula riverbed regulated, and new settling and chlorine purification tanks built.

In 1950-55, due to the fast growth of the city in general and the construction of Nowa Huta in particular, the quality of the water supply deteriorated, and the citizens of Kraków began suffering from water shortages. The water supply network was extended, a new water reservoir was built in Zwierzyniec, and facilities for ozone saturation were installed. Thanks to these improvements, the historic waterworks at Bielany remain functional and efficient over one hundred years after their establishment.

X X MDDK | 285

KRYNICA, Stary Dom Zdrojowy

286 | X MDDK X

Krynica jest jednym z największych i najbardziej znanych polskich uzdrowisk. Rozsławiły ją wody lecznicze, a także odbywający się tu Europejski Festiwal im. Jana Kiepury, który przyciąga latem do Krynicy miłośników opery, operetki i baletu.

Krynica pojawiła się w zapiskach w 1547 r., jako osada Krzenycze. Była wówczas niewielką, podgórską wsią. Już w 1721 r. jezuita Gabriel Rzączyński pisał o właściwościach leczniczych tutejszych wód, które stały się jednak znane dopiero pod koniec XVIII w., kiedy to wzrosło zainteresowanie górami. W 1790 r. profesor Uniwersytetu Lwowskiego i znawca Karpat, Baltazar Hacqueta, zbadał tutejsze wody mineralne i spopularyzował ich walory.

Na początku XIX w. Krynicę uznano urzędowo za zdrój kąpielowy i w 1807 r. uruchomiono pierwsze łazienki kąpielowe. Budowano drewniane pensjonaty, restauracje i kawiarnie, sklepy, powstał teatr, a w 1889 r. Krynica otrzymała prawa miejskie. W 1876 r. uruchomiono linię kolejową z Tarnowa do Muszyny, a w 1911 r. doprowadzono ją do samej Krynicy.

Bywali tu Jan Matejko i Henryk Sienkiewicz oraz Helena Modrzejewska. W latach międzywojennych Krynica była ekskluzywnym kurortem, a swoją niezwykłą popularność zyskała po II wojnie światowej.

W 1884 r., z inicjatywy hr. Alfreda Potockiego, podjęto decyzję o budowie Dworca Zdrojowego, czyli obecnego Starego Domu Zdrojowego.

Zarządzająca wówczas Krynicą lwowska Dyrekcja Domen i Lasów rozpisała międzynarodowy konkurs na projekt tegoż domu gościnnego.

Pierwszą nagrodę przyznano krakowskiemu architektowi, Janowi Zawiejskiemu (1854-1922).

Stary Dom Zdrojowy (nazywany tak po wybudowaniu w 1939 r. Nowego Domu Zdrojowego) jest wybitnym dziełem architektury neorenesansowej. Wzniesiono go jako murowany i tynkowany, dwupiętrowy budynek z ryzalitem środkowym i dwoma bocznymi. Ryzalit środkowy, pełniący rolę reprezentacyjną, mieści klatkę schodową prowadzącą z parteru do sali balowej na piętrze. We wnętrzach Starego Domu Zdrojowego znajduje się także restauracja, cukiernia, kawiarenka i sklep oraz ponad 200 pokoi. W elewacji tylnej powstały na parterze otwarte werandy wsparte na ozdobnych, żeliwnych słupach.

Po dobudowie dwóch skrzydeł w latach 1923-1924, budynek zyskał plan litery U; jego modernizacji dokonano w latach 1950-1970. Zewnętrzny wygląd Domu Zdrojowego nie uległ większym przekształceniom, wnętrza zaś zachowały wspaniały wystrój architektoniczny z końca XIX w.

The Old Spa Lodge in Krynica

Krynica is one of the oldest and better-known Polish spas. It was made famous by the medicinal properties of its mineral waters, and by the Jan Kiepura European Festival, which brings opera, operetta, and ballet lovers to the resort every summer.

Krynica features in historical records in 1547 as the Krzenycze settlement, back then merely a tiny village near the mountains. As early as 1721, a Jesuit Gabriel Rzączyński wrote about the healing qualities of the Krynica waters, which however became famous only towards the end of the 18th century, at the time when mountain trips became fashionable. In 1790, a professor of Lviv University and connoisseur of the Carpathians, Baltazar Hacqueta, tested and advocated the use of the waters.

At the beginning of the 19th century, Krynica was officially proclaimed to be a balneotherapy resort, and in 1807, the first baths were opened.

Wooden inns, restaurants, cafes and shops grew around them, even a theatre was established, and in 1889 Krynica received municipal status. In 1876 a railway line was opened between Tarnów and Muszyna, and it 1911 it was extended all the way to Krynica. Among frequent visitors to the spa, there were such celebrities as the painter Jan Matejko, writer Henryk Sienkiewicz, and ac-

tress Helena Modrzejewska. Between the world wars it was a chic resort, and after the second world war, its popularity grew universal.

In 1884, Count Alfred Potocki initiated the construction of the Spa Hostelry, today’s Old Spa Lodge. The Lemberg (Lviv) Domains and Forests Administration, which governed Krynica at the time, held an international competition for the design of the hostelry. Kraków architect Jan Zawiejski (1854–1922) was the winner.

The Old Spa Lodge (as it came to be called after the construction of a new one in 1939) is a remarkable building in neo-Renaissance style. The two-storey brick edifice is covered with plaster, with projections at the centre and the sides. The central projection contains a grand staircase leading from the ground floor to a ballroom on the upper floor. In addition to over 200 rooms, the interiors accommodate a restaurant, a cake shop, a café, and a boutique. In the back elevation, at ground floor level, open verandas are raised upon decorative, cast-iron steles.

With the addition of two side wings between 1923–1924, the building received the shape of the letter ”U”; it was renovated and upgraded between 1950–1970. The outer appearance remained largely unchanged, and also the interiors retain their original, grand late 19th century style.

X X MDDK | 287

Łużna, cmentarz na wzgórzu Pustki Na ziemi gorlickiej, w czasie I wojny światowej (1914-1918) miała miejsce jedna z największych bitew na froncie wschodnim. W trakcie tzw. operacji gorlickiej zginęło tysiące żołnierzy po obu walczących stronach, w tym wielu Polaków. Jako obywatele państw zaborczych walczyli oni naprzeciw siebie w armii rosyjskiej i austriackiej. Po tych wydarzeniach pozostało tutaj ponad osiemdziesiąt cmentarzy. Największym na terenie Galicji Zachodniej jest położony na wzgórzu Pustki, na skraju wsi Łużna, cmentarz oznaczony numerem 123. Jest on również największą nekropolią żołnierzy węgierskich poza granicami Republiki Węgierskiej.

Wiosną 1915 r. rozpoczęto przygotowania do ataku na pozycje rosyjskie w rejonie Gorlic.

W przededniu bitwy zgromadzono tutaj ponad 200 tysięcy żołnierzy armii austriackiej i niemieckiej. Natarcie nastąpiło rankiem 2 maja 1915 r. Na znaczne siły wojsk rosyjskich skoncentrowane w pobliżu wzgórza Pustki poprowadziła atak artyleria pod dowództwem Tadeusza Rozwadowskiego. Zdobywanie pozycji rosyjskich początkowo odbywało się sprawnie.

Jednak w głębi lasu znajdowały się niewidoczne dla artylerii stanowiska wroga, wyposażone w karabiny maszynowe. Wobec zaistniałej sytuacji zarządzono szturm na bagnety. Oddziały: 12 Krakowska Dywizja Piechoty, 56 Wadowicki oraz 100 Cieszyński Pułk Piechoty zdobyły pozycje rosyjskie, ponosząc jednak ogromne straty.

Na stoku wzgórza Pustki (446 m n.p.m.) spoczywa 1200 żołnierzy poległych podczas opisanej bitwy: Polaków, Węgrów, Czechów, Austriaków, Niemców i Rosjan. Wśród porastających wzgórze buków znajduje się 829 pojedynczych mogił i 46 grobów zbiorowych. Niezwykle malownicza jest kompozycja tej nekropolii: mogiły oznaczone drewnianymi krzyżami rozmieszczone są pośród drzew, w regularnych rzędach tworzących duże grupy; tuż pod szczytem wzgórza rozlokowano je amfiteatralnie. Wijące się pośród drzew ścieżki, przechodzące w stromych miejscach w schody, przywodzą na myśl założenie krajobrazowego ogrodu. W drodze na szczyt umieszczono kamienny taras, z którego widać panoramę Beskidu Sądeckiego i Tatry.

Całość założenia wieńczyła drewniana kaplica, która spłonęła wraz z wyposażeniem w 1985 r.

Cmentarz powstał w latach 1917-1918. Jego założenie przestrzenne jest dziełem polskiego rzeźbiarza Jana Szczepkowskiego, a drewnianą kaplicę zbudowano według koncepcji słowackiego architekta Dusana Jurkovica.

288 | X MDDK X

One of the fiercest battles on the eastern front in the first world war (1914–1918) was fought in the Land of Gorlice. Thousands of soldiers fighting on both sides of the conflict were killed during the so-called Gorlice operation.

Many of them were Poles who, as citizens of the powers partitioning Poland, fought against each other in the Russian and Austro-Hungarian armies. Eighty military cemeteries remain witness of those days. The largest of those in Western Galicia is No. 123 situated on Pustki Hill, on the edge of the village of Łużna. It is the largest necropolis of Hungarian soldiers outside Hungary.

In the spring of 1915, an attack on Russian defences was being prepared near Gorlice. On the eve of the battle, 200,000 Austrian and German soldiers gathered here. The operation commenced at dawn on 2nd May 1915. The strong concentration of Russian forces by Pustki Hill were attacked by artillery commanded by Tadeusz Rozwadowski. Initially, capturing Russian positions went well, yet deep in the forest the enemy held positions invisible to the artillery and well equipped with machine guns. The situation required them to be taken by storm. The bayonets of the 12th Kraków Infantry Division,

and 56th Wadowice and 100th Cieszyn Infantry Regiments shattered Russian defences, yet with huge loss of life and limb.

The slopes of Pustki Hill (446m/1460ft asl) are the final resting place for 1200 soldiers who died in the battle: Poles, Hungarians, Czechs, Austrians, Germans, and Russians. Furthermore, there are 829 individual and 46 mass graves among the beeches growing on the hill.

The necropolis was designed in a very beautiful manner: marked with wooden crosses, the tombs are situated among the trees in regular rows that form large clusters. By the crown of the hill, they have been laid out in the form of an amphitheatre. The paths winding among the trees that turn into stairs where the slope is steeper bring into mind a garden landscape. The stone terrace situated halfway up commands a beautiful panorama of the mountains: the Beskid Sądecki and Tatras. At the top of the entire memorial stood a wooden chapel, which burned down in 1985 together with its furnishings.

The cemetery was laid out in the years 1917– 1918, its layout is the work of a Polish sculptor, Jan Szczepkowski, and the wooden chapel was built to the design of a Slovak architect, Dušan Jurkovič.

Łużna, cemetery on Pustki Hill

X X MDDK | 289

NOWY SĄCZ, ratusz Miasto Nowy Sącz, położone na trakcie handlowym prowadzącym z Węgier do Krakowa, lokowane było w 1292 r. przez króla czeskiego Wacława II. Usytuowane na ziemi biskupów krakowskich, w widłach Kamienicy i Dunajca, miało zastąpić Stary Sącz, którego mieszkańców chciano tutaj przenieść.

Ośrodkiem układu urbanistycznego Nowego Sącza jest prostokątny rynek z wybiegającymi symetrycznie ulicami: po trzy na wschód i zachód, a po dwie na południe i północ. Najstarszy nowosądecki ratusz mieścił się nieopodal kościoła św. Małgorzaty, przy ul. Świętego Ducha. Kolejna siedziba władz miasta usytuowana była w północnej części rynku i pochodziła z 2. poł. XV w. lub początku XVI. Ratusz, rozbudowany w 2. poł. XVI w. w stylu renesansowym, do XVII w. był piętrowym budynkiem z wieżą i zegarem. W 1834 r. podwyższono go i dobudowano portyk kolumnowy. Po pożarze w 1893 r. został rozebrany.

Inicjatorem budowy nowego ratusza był burmistrz Lucjan Lipiński. Gmach zaprojektowany przez budowniczego miejskiego Jana Perosia wzniesiono w latach 1895-1897. Wykonawcą usytuowanego pośrodku rynku budynku ratusza był znany krakowski architekt, Karol Knaus.

Powstała monumentalna, zwarta budowla z wieżą oraz reprezentacyjną salą posiedzeń.

Zadbano również o otoczenie siedziby władz miejskich: w 1898 r. wokół ratusza urządzono skwery.

Z zewnątrz budynek otrzymał wystrój eklektyczny, a wnętrza zaprojektowano w stylu neorenesansowym i neobarokowym. Umieszczone centralnie wewnątrz budynku, reprezentacyjne schody wiodą na wysoki parter i piętro, a przede wszystkim do sali posiedzeń. Nakrywa ją neorenesansowy strop kasetonowy, a ściany zdobią malowidła przedstawiające ważne postacie i wydarzenia z dziejów miasta, m.in. króla Kazimierza Wielkiego oraz powitanie Jana III Sobieskiego wracającego spod Wiednia. Malowidła te wykonał w 1911 r. Piotr Spitzmann-Karwosiecki; uzupełniono je w 1956 r. W sali znajdują się również niezwykle dekoracyjne piece kaflowe, ozdobione wizerunkiem Orła Białego. Na półpiętrze klatki schodowej znajduje się ocalała z pożaru starego ratusza tablica, ufundowana w 1892 r. z okazji 600-lecia lokacji miasta.

Gdy pod koniec XIX w. powstawał nowosądecki ratusz, krytykowano jego usytuowanie i architekturę oraz celowość tego kosztownego przedsięwzięcia. Dzisiaj stojący pośrodku rynku ratusz jest jedną z najbardziej charakterystycznych budowli miasta i najlepszym punktem widokowym Nowego Sącza.

290 | X MDDK X

Nowy Sącz Town Hall The town of Nowy Sącz, situated on the trail leading south-to-north from Hungary to Kraków, was chartered in 1292 by Bohemian King Wenceslaus II. Situated in the domain of Kraków’s Bishop, in the fork between Kamienica and Dunajec rivers, it was intended to replace Stary Sącz, whose inhabitants were to be resettled.

The centre of the spatial plan of Nowy Sącz is its rectangular market square, with streets symmetrically feeding out from it: three each to the east and the west, and two each to the north and the south. The original Nowy Sącz town hall was located in the vicinity of St Margaret’s church, in Świętego Ducha Street. The subsequent seat of the civic government was built in the northern part of the square in the second half of the 15th or at the beginning of the 16th century. Extended after the mid-16th century in Renaissance style, the town hall remained a two-storey building with a tower and a clock until the 17th century. In 1834 it was

extended upwards and a colonnaded portico was added. However, it was disassembled after the fire of 1893.

Mayor Lucjan Lipiński initiated the construction of a new town hall. Designed by a local builder, Jan Peroś, the city hall was erected between 1895 and 1897. The construction was headed by a renowned Kraków architect, Karol Knaus.

Located in the centre of the square, the building is monumental and yet compact, featuring a tower and a flamboyant council hall. The architecture was enhanced by the surroundings: in 1898, lawns were planted around the town hall building.

The building is eclectic on the outside, and the interiors are a mix of neo-Renaissance and neo-Baroque. Centrally placed inner staircase ascends towards a high-ceilinged ground floor and first floor, and above all, towards the Assembly Hall. The latter is covered with a neoRenaissance coffer ceiling. The walls are lined with murals depicting important figures and

events from the city’s history, such as King Kazimierz Wielki or the welcomed arrival of Jan III Sobieski returning from the battle of Vienna. The murals were painted in 1911 by Piotr Spitzmann-Karwosiecki; they were rounded out in 1956. Tiled stoves with the emblem of the White Eagle are elaborately decorated. In the mezzanine, surviving from the fire of the old town hall, an 1892 memorial plaque can be seen, commemorating the 600th anniversary of the town’s charter.

When Nowy Sącz Town Hall was being constructed in the late-19th century, nearly everything about it was criticised: the location, the design, and the very purpose of this costly endeavour. Today the municipal building in the middle of the square is the pride of the town: one of Nowy Sącz’s landmarks, and the best vantage point to admire views of the city.

X X MDDK | 291

Gród Oświęcim istniał już w XII w., a prawa miejskie otrzymał ok. 1272 r. Z podziału księstwa cieszyńskiego dokonanego po 1315 r. powstało księstwo oświęcimskie, którym władał wówczas książę Władysław. W 1445 r. wydzielono z niego księstwa zatorskie i toszeckie; ziemię oświęcimską dostał książę Jan IV. Sprzedał on swoje księstwo w 1457 r. Kazimierzowi Jagiellończykowi, a ostatecznie przynależność tej ziemi do Korony została potwierdzona w 1564 r.

Po pierwszym rozbiorze (1772) Oświęcim znalazł się w granicach zaboru austriackiego.

Dominikanie osiedlili się w Oświęcimiu pod koniec XIII w. Kościół pw. Świętego Krzyża oraz klasztor ufundował w 1. poł. XIV w. książę Władysław. Świątynię wzniesiono w całości z cegły, z kamiennymi detalami. Podpalona przez husytów, została odbudowana, lecz nie odzyskała już dawnej świetności. Klasztor ponownie zniszczony przez żołnierzy szwedzkich, został ostatecznie opuszczony pod koniec XVIII w., po kasacie zgromadzenia. Na początku XIX w. zabudowania klasztorne zamieniono na magazyny i popadły one w ruinę.

Pod koniec XIX w., dzięki księdzu Andrzejowi Knyczowi, rozpoczęto zbieranie funduszy na odnowę podominikańskiego zespołu. Do jego za-

292 | X MDDK X

gospodarowania wybrał on zgromadzenie salezjanów, zakon założony w Turynie przez św. Jana Bosco w 1859 r., a zajmujący się kształceniem chłopców w zawodach rzemieślniczych. Zakonnicy zobowiązali się do prowadzenia pracy wychowawczej z miejscową młodzieżą i otwarcia szkoły zawodowej. Przejęli tereny podominikańskie i w 1898 r. przedstawili plan działania Zakładu Salezjańskiego. Już rok później zakład przyjął pierwszych wychowanków.

Prace restauracyjne zespołu prowadził w latach 1899-1906 architekt Sławomir Odrzywolski z Krakowa, a świątynię odnowiono i przebudowano według projektu Mario Ceradiniego z Turynu (zamieniono dawne dominikańskie prezbiterium na przedsionek odbudowanej świątyni).

W 1901 r. kardynał Jan Puzyna poświęcił gmach zakładu, a w 1907 r. poświęcono ołtarze boczne kościoła. Polichromię wnętrza świątyni wykonał oświęcimski malarz Jan Stankiewicz, który namalował także obraz Matki Bożej Wspomożycielki.

W 1908 r. władze oświatowe nadały Zakładowi Salezjańskiemu w Oświęcimiu prawa państwowe. Salezjanie zasłynęli z tego, iż dbali o wszechstronny rozwój młodzieży, nie zaniedbując także patriotycznego wychowania. Czynią to do dziś.

OŚWIĘCIM, Zakład Salezjański

Salesian Institution in Oświęcim (former Dominican church)

Oświęcim existed as a fortified motte already in the 12th century, and it received town rights around 1272. After 1315, the division of the Princedom of Cieszyn gave rise to the Princedom of Oświęcim, with Prince Władysław as its ruler. In 1445, the domain was further subdivided, and Prince Jan (John) IV received the Oświęcim lands minus the principalities of Zator and Toszek. He sold his Princedom to King Kazimierz Jagiellończyk in 1457 and the lands’ belonging with the Royal domain were reconfirmed in 1564. After the first partition of Poland in 1772, Oświęcim fell within the borders of the Austrian realm.

Dominican friars settled in Oświęcim in the late 13th century. Their Church of the Holy Cross and the monastery were founded in the first half of the 14th century by Prince Władysław. The church was built of brick, with some stone details. After the Hussites set fire to it, the church was rebuilt, but it never managed to return to its former glory. Damaged again by the Swedish army, it was finally abandoned at the end of the 18th century, after the monastic community was disbanded. At the beginning of the 19th century, the monastery buildings were turned into storage space and they fell into disrepair.

At the end of the 19th century, thanks to Father Andrzej Knycz, a collection of funds was started in order to restore the former Dominican compound. To have his idea carried through,

he chose the Salesian Society, named after St Francis de Sales, established in Turin by Saint John Bosco in 1859. As the Salesians’ mission is to provide vocational education for boys, they undertook to work with the local youths and start a vocational training centre, were selected as its new hosts. They took over the compound, and in 1898 they presented the plan of activities for their Salesian Institution. One year later, the first pupils were admitted.

Renovation works were carried out by the architect Sławomir Odrzywolski of Kraków in 1899– 1906 and the church was remodelled according to the design of Mario Ceradini of Torino (the old Dominican presbytery being turned into the porch of the newly reconstructed church).

In 1901 Cardinal Jan Puzyna inaugurated the quarters of the Institution, and it was not until 1907 that the side altars of the church itself were consecrated. The colourful murals of the church is the creation of a local painter, Jan Stankiewicz, also the author of the Virgin Mary Help of Christians image.

In 1908, Educational Authorities granted the Salesian Institution in Oświęcim the status of a national educational establishment. The Salesians were always famous for their attention to comprehensive development of their pupils, without neglecting the patriotic aspect of education. They keep up their good work to this day.

X X MDDK | 293

Zakopiański stary cmentarz jest jedną z najbardziej znanych polskich nekropolii. Nazwę swoją wywodzi od Jana Pęksy, który w 1848 r. ofiarował na rzecz cmentarza swój grunt, położony obecnie w jego wschodniej części. Spoczywa tutaj i sam ofiarodawca. Większa część współczesnego cmentarza mieści się na terenie, który już wcześniej znajdował się w rękach Kościoła rzymskokatolickiego. Przekazali go Kościołowi Paweł i Regina Gąsienicowie w 1813 r.; teren obejmował obszar nazywany wówczas Osiedlem, wraz z domem i kamienną kapliczką.

Odwiedzających cmentarz na Pęksowym Brzyzku wita umieszczona na drewnianej tablicy zdobiącej wejście maksyma: Ojczyzna to ziemia i groby.

Narody tracąc pamięć, tracą życie.

Zakopane pamięta.

Na zakopiańskim starym cmentarzu spoczywają ludzie niezwykli i całkiem zwyczajni, artyści, ratownicy, politycy, sportowcy. Są tu prochy zmarłych z dala od ojczyzny i prochy tych, którzy całe swe życie związali z Zakopanem. Spoczywa tutaj pierwszy proboszcz zakopiański – ks. Józef Stolarczyk, dr Tytus Chałubiński, muzyk Jan Krzeptowski Sabała, pisarz Kornel Makuszyński, artyści rzeźbiarze: Antoni Kenar i Antoni Rząsa. Przeniesiono tutaj po wielu latach prochy osób zmarłych z dala od Zakopanego: Stanisława Witkiewicza, Władysława Orkana, Karola Stryjeńskiego, Kazimierza Dłuskiego i Kazimierza Tetmajera.

Zakopiański cmentarz to także niezwykła „galeria”: nagrobki stworzone przez Władysława Hasiora, Antoniego Rząsę, Urszulę Kenar czy Michała Gąsienicę Szostaka są prawdziwymi dziełami sztuki.

Drewniany kościółek pw. św. Klemensa wybudowano w latach 1847-1851, dzięki ówczesnym właścicielom zakopiańskich dóbr, Klementynie i Edwardowi Homolacsom. Budowę kościółka doprowadził do końca cieśla Sebastian Gąsienica Sobczak. Pierwszą mszę świętą odprawił w nim ksiądz proboszcz Józef Stolarczyk.

Zakopiański kościółek jest jednonawowy, z wielobocznie zamkniętym prezbiterium i wieżą.

Wewnątrz znajduje się ołtarz główny z obrazem Matki Bożej Częstochowskiej i dwa ołtarze boczne. Wnętrze świątyni wzbogacili zakopiańscy artyści: jest tutaj drewniana krata projektu Antoniego Kenara, antepedia do ołtarzy wykonane przez Karola Kłosowskiego i Marię Bujakową oraz droga krzyżowa autorstwa Eweliny Pęksowej. Ze starego wystroju zachowało się wiele cennych obiektów, m.in. obraz św. Pawła z przełomu XVIII i XIX w.

ZAKOPANE, cmentarz i kościółek na Pęksowym Brzyzku

294 | X MDDK X

The ancient cemetery in Zakopane is one of the most famous Polish graveyards. Its name derives from Jan Pęksa who granted a part of his land (today the eastern part of the cemetery) to create a graveyard in 1848. The benefactor of the cemetery is buried here as well. Most of the necropolis we know today stretches over land that was in the possession of the Roman Catholic church for almost 200 years. They were donated to the Church by Paweł and Regina Gąsienica in 1813. The endowment, then called “The Settlement” included a house and a stone chapel.

The visitors to the Cemetery at Pęksów Brzyzek are greeted with the following maxim written upon a wooden board over the entrance: A native country is the land and the graves.

Nations may perish when they lose their memory.

Zakopane remembers.

The Zakopane cemetery is the burial place of people, both famous and ordinary: artists, mountain rescuers, politicians and sportsmen.

The graves of people who died away from their homeland adjoin the graves of those who passed all their lives in Zakopane. The first parish priest of Zakopane – Reverend Józef Stolarczyk, is buried here, as well as physician and mountaineer Tytus Chałubiński, musician Jan Krzeptowski Sabała, writer Kornel Makuszyński and sculptors Antoni Kenar and Antoni Rząsa.

The ashes of famous people who died away from Zakopane: Stanisław Witkiewicz, Władysław Orkan, Karol Stryjeński, Kazimierz Dłuski and Kazimierz Tetmajer, were transferred here as well.

One can also find symbolic tombs of those who died away from their homeland or who never had a grave at all. Pęksów Brzyzek is the oldest necropolis in Zakopane and the burial place of many famous people. The cemetery is also a one-of-a-kind gallery: tombstones carved by Władysław Hasior, Antoni Rząsa, Urszula Kenar or Michał Gąsienica Szostak are all unique masterpieces of art.

The wooden Church of St Clement was built in 1847–1851 thanks to the then owners of the Zakopane estate: Klementyna and Edward Homolacs. The construction works were led by carpenter Sebastian Gąsienica Sobczak. The first Holy Mass in the newly built church was celebrated by Reverend Józef Stolarczyk.

The single-nave church has a tower and an angular chancel. There are three altars, two side ones and the main one with an image of Our Lady of Częstochowa. The interior was decorated by local artists: the wooden bars designed

by Antoni Kenar, the altar’s antependium by Karol Kłosowski and Maria Bujak, and the Passion scene painted on glass by Ewelina Pęksa are but a few examples. Some older decorations were preserved as well, such as the painted image of Saint Paul dating from the turn of 18th century.

The cemetery and church at Pęksów Brzyzek, Zakopane X X MDDK | 295

Spis treści Contents

SPIS treści contents

zamki castles DĘBNO k. Tarnowa, zamek JEŻÓW, dwór obronny Korzkiew, zamek LIPOWIEC, zamek NIEDZICA, zamek NIEPOŁOMICE, zamek PIESKOWA SKAŁA, zamek SPYTKOWICE, zamek SUCHA BESKIDZKA, zamek SZYMBARK, dwór obronny WIŚNICZ, zamek ZATOR, zamek

10 12 14 16 18 20 22 24 26 28 30 32

Pałace i Dwory Palaces and manors BRANICE, dwór (tzw. lamus) DOŁĘGA, dwór GORZEŃ GÓRNY, dwór Emila Zegadłowicza GRODKOWICE, pałac Żeleńskich IGOŁOMIA, pałac Kąśna Dolna, dworek I. J. Paderewskiego Kościelniki, pałac KRAKÓW, dworek Jana Matejki w Krzesławicach KRAKÓW, dworek Włodzimierza Tetmajera KRAKÓW, Pałac biskupa Erazma Ciołka Kraków, pałac Górków Kraków, pałac i park im. Erazma Jerzmanowskiego KRAKÓW, pałac w Balicach KRAKÓW, pałac Wielopolskich KRAKÓW, Rydlówka KRZESZOWICE, zespół pałacowo-parkowy Potockich LASKOWA, dwór ŁOPUSZNA, zespół dworski MŁOSZOWA, założenie pałacowo-parkowe MODLNICA, dwór NAWOJOWA, pałac Olkusz, dworek Machnickich OSIEK, pałac PASZKÓWKA, pałac Pławowice, pałac PORĘBA WIELKA, dom Władysława Orkana STRYSZÓW, dwór TOMASZOWICE, zespół dworski TRZEBINIA, dwór Zieleniewskich WIELICZKA, pałac Konopków WYGIEŁZÓW, dwór z Drogini w NPE WYSOKA, dwór ZAKOPANE, Dom pod Jedlami

38 40 42 44 46 48 50 52 54 56 58 60 62 64 66 68 70 72 74 76 78 80 82 84 86 88 90 92 94 96 98 100 102

Budowle sakralne sacred architecture ALWERNIA, kościół i klasztor oo. Bernardynów BEJSCE, kaplica Firlejów BIECZ, kościół i klasztor oo. Reformatów BOBOWA, synagoga CZCHÓW, kościół i zamek CZERNA, kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych Dębno k. Tarnowa, Kościół św. Małgorzaty Grodzisko koło Skały, Pustelnia bł. Salomei GRYWAŁD, kościół parafialny pw. św. Marcina HEBDÓW, dawne opactwo norbertańskie IMBRAMOWICE, kościół parafialny pw. św. Benedykta IMBRAMOWICE, klasztor ss. Norbertanek KALWARIA ZEBRZYDOWSKA, zespół pielgrzymkowy KRAKÓW, bazylika jezuicka pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku KRAKÓW – MOGIŁA, opactwo oo. Cystersów i kościół św. Bartłomieja Kraków, klasztor Paulinów z kościołem św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Pijarów

296 | X MDDK X

108 110 112 114 116 118 120 122 124 126 128 130 132 134 136 138 140 142

Kraków, kościół pw. Salwatora i gontyna św. Małgorzaty KWIATOŃ, cerkiew pw. św. PAraskiewy Lachowice, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła ŁAPCZYCA, kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny MIECHÓW, kościół i klasztor Bożogrobców NIEPOŁOMICE, kościół parafialny pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników NOWY SĄCZ, cerkiew pw. św. Dymitra w Sądeckim Parku Etnograficznym OLKUSZ, bazylika pw. św. Andrzeja Apostoła ORAWKA, kościół pw. św. Jana Chrzciciela OWCZARY, cerkiew pw. Opieki Bogurodzicy Ptaszkowa, kościół pw. Wszystkich Świętych Sękowa, kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów SŁAWKÓW, kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Mikołaja STANIĄTKI, kościół i klasztor ss. Benedyktynek STARY SĄCZ, tradycja św. Kingi SZALOWA, kościół pw. św. Michała Archanioła SZCZYRZYC, kościół i klasztor oo. Cystersów TARNÓW, katedra pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny TROPIE, kościół pw. św. św. Świerada i Benedykta TUCHÓW, sanktuarium Matki Bożej Tuchowskiej Tyniec, opactwo oo. Benedyktynów.

WIELICZKA, kościół i klasztor oo. Reformatów ZAKOPANE, zespół albertyński na Kalatówkach

144 146 148 150 152 154 156 158 160 162 164 166 168 170 172 174 176 178 180 182 184 186 188

zabudowa historic settlements BARTNE, wieś łemkowska BIECZ, zespół miejski CIĘŻKOWICE, zabudowa miasteczka FRYDMAN, wieś na Spiszu GOŁKOWICE, zabudowa wsi JURGÓW, szałasy na Polanie Podkólna KRAKÓW, szpital im. J. Babińskiego Lanckorona, zabudowa miasteczka LIPNICA MUROWANA, zabudowa miejska NIEPOŁOMICE, zabudowa Nowy Sącz, Stara Kolonia SŁAWKÓW, zabudowa miasta STARY SĄCZ, zabudowa miasta

194 196 198 200 202 204 206 208 210 212 214 216 218

Muzea i skanseny museums ALWERNIA, Muzeum Pożarnictwa BOCHNIA, Muzeum im. Stanisława Fischera BOCHNIA, kopalnia soli Grybów, Muzeum Parafialne HARMĘŻE, wystawa „Klisze pamięci” NOWY SĄCZ, Sądecki Park Etnograficzny STRÓŻE, Muzeum Pszczelarstwa „Sądecki Bartnik” SZCZAWNICA, Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya SZCZUCIN, Muzeum Drogownictwa TARNÓW, Muzeum Diecezjalne TARNÓW, Muzeum Etnograficzne TARNÓW, „Panorama siedmiogrodzka” w MO Nowy Wiśnicz, Muzeum Pamiątek po Janie Matejce – „Koryznówka” WYGIEŁZÓW, Nadwiślański Park Etnograficzny ZAKOPANE, Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie ZUBRZYCA, Orawski Park Etnograficzny

224 226 228 230 232 234 236 238 240 242 244 246 248 250 252 254

inne typy obiektów miscellaneous BRZESKO, browar Goetz--Okocimskich KRAKÓW, Archiwum Państwowe Kraków, budynek dawnego CK Starostwa KRAKÓW – Nowa Huta, Centrum Administracyjne Mittal Steel Poland o. w Krakowie Kraków, Collegium Novum Uj KRAKÓW, fort św. Benedykt (nr 31) KRAKÓW, Instytut Jana Pawła II KRAKÓW, kompleks wodociągów na Bielanach KRAKÓW, ogrody Zgromadzenia Księży Misjonarzy KRAKÓW, sala Józefa Mehoffera w Domu pod Globusem KRAKÓW, wieża ratuszowa KRAKÓW, zespół Pałacu Arcybiskupiego KRYNICA, Stary Dom Zdrojowy Łużna, cmentarz na wzgórzu Pustki NOWY SĄCZ, ratusz OŚWIĘCIM, Zakład Salezjański ZAKOPANE, cmentarz i kościółek na Pęksowym Brzyzku

260 262 264 266 268 270 272 274 276 278 280 282 284 286 288 290 292

X X MDDK | 297

lista obiekt贸w 10 edycji The list of sites participating in all the 10 festivals

lista obiektów 10 edycji The list of sites participating in all the 10 festivals

I Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – wrzesień 1999 ALWERNIA, kościół i klasztor oo. Bernardynów ALWERNIA, Muzeum Pożarnictwa BOCHNIA, kopalnia soli BRZESKO, browar Goetz-Okocimskich CIĘŻKOWICE, zabudowa miasteczka HEBDÓW, dawne opactwo norbertańskie KALWARIA ZEBRZYDOWSKA, zespół pielgrzymkowy KRAKÓW, fort św. Benedykt (nr 31) KRZESZOWICE, zespół pałacowo-parkowy Potockich MIECHÓW, kościół i klasztor Bożogrobców OŚWIĘCIM, Zakład Salezjański Sękowa, kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów SŁAWKÓW, kościół parafialny pw. Podwyższenia Krzyża Świętego i św. Mikołaja SŁAWKÓW, zabudowa miasta STARY SĄCZ, zabudowa miasta SUCHA BESKIDZKA, zamek SZCZUCIN, Muzeum Drogownictwa SZCZYRZYC, kościół i klasztor oo. Cystersów TARNÓW, Muzeum Diecezjalne WIELICZKA, kościół i klasztor oo. Reformatów ZAKOPANE, cmentarz i kościółek na Pęksowym Brzyzku ZUBRZYCA, Orawski Park Etnograficzny

110 226 230 262 200 128 134 272 70 154 292 168 170 218 220 28 242 178 244 188 294 256

II Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – wrzesień 2000 BIECZ, kościół i klasztor oo. Reformatów BIECZ, zespół miejski BRANICE, dwór (tzw. lamus) CZCHÓW, kościół i zamek IGOŁOMIA, pałac IMBRAMOWICE, klasztor ss. Norbertanek KRAKÓW, bazylika jezuicka pw. Najświętszego Serca Pana Jezusa KRAKÓW, Instytut Jana Pawła II KRYNICA, Stary Dom Zdrojowy LIPNICA MUROWANA, zabudowa miejska LIPOWIEC, zamek NIEDZICA, zamek NIEPOŁOMICE, kościół parafialny pw. Dziesięciu Tysięcy Męczenników NIEPOŁOMICE, zabudowa NIEPOŁOMICE, zamek NOWY SĄCZ, ratusz OWCZARY, cerkiew pw. Opieki Bogurodzicy SZALOWA, kościół pw. św. Michała Archanioła TARNÓW, katedra pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny WYGIEŁZÓW, Nadwiślański Park Etnograficzny ZAKOPANE, zespół albertyński na Kalatówkach

300 | X MDDK X

114 198 40 118 48 132 136 276 286 212 18 20 156 214 22 290 164 176 180 252 190

III Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – wrzesień 2001 BOCHNIA, Muzeum im. Stanisława Fischera JURGÓW, szałasy na Polanie Podkólna KRAKÓW, dworek Włodzimierza Tetmajera KRAKÓW, Rydlówka KRAKÓW, zespół Pałacu Arcybiskupiego KWIATOŃ, cerkiew pw. św. PAraskiewy MŁOSZOWA, założenie pałacowo-parkowe NOWY SĄCZ, cerkiew pw. św. Dymitra w Sądeckim Parku Etnograficznym ORAWKA, kościół pw. św. Jana Chrzciciela PIESKOWA SKAŁA, zamek STRYSZÓW, dwór TARNÓW, Muzeum Etnograficzne WIŚNICZ, zamek WYSOKA, dwór

228 206 56 68 280 148 76 158 162 24 92 246 32 102

IV Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – wrzesień 2002 Dębno k. Tarnowa, zamek SZYMBARK, dwór obronny KRAKÓW, pałac Wielopolskich TRZEBINIA, dwór Zieleniewskich GORZEŃ GÓRNY, dwór Emila Zegadłowicza ŁOPUSZNA, zespół dworski KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Karmelitów Trzewiczkowych na Piasku ŁAPCZYCA, kościół pw. Narodzenia Najświętszej Marii Panny CZERNA, kościół i klasztor oo. Karmelitów Bosych STARY SĄCZ, tradycja św. Kingi FRYDMAN, wieś na Spiszu TARNÓW, „Panorama siedmiogrodzka” w Muzeum Okręgowym SZCZAWNICA, Muzeum Pienińskie im. Józefa Szalaya

12 30 66 96 44 74 138 152 120 174 202 248 240

V Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – maj/czerwiec 2003 BARTNE, wieś łemkowska GOŁKOWICE, zabudowa wsi GRODKOWICE, pałac Żeleńskich GRYWAŁD, kościół parafialny pw. św. Marcina HARMĘŻE, wystawa „Klisze pamięci” KRAKÓW, pałac w Balicach KRAKÓW, sala Józefa Mehoffera w Domu pod Globusem KRAKÓW, szpital im. J. Babińskiego OSIEK, pałac PORĘBA WIELKA, dom Władysława Orkana STANIĄTKI, kościół i klasztor ss. Benedyktynek TROPIE, kościół pw. św. św. Świerada i Benedykta

196 204 46 126 234 64 270 208 84 90 172 182

X X MDDK | 301

VI Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – czerwiec 2004 BOBOWA, synagoga JEŻÓW, dwór obronny KRAKÓW, Archiwum Państwowe KRAKÓW, kompleks wodociągów na Bielanach KRAKÓW, kościół i klasztor oo. Pijarów LASKOWA, dwór MODLNICA, dwór OLKUSZ, bazylika pw. św. Andrzeja Apostoła PASZKÓWKA, pałac STRÓŻE, Muzeum Pszczelarstwa „Sądecki Bartnik” TOMASZOWICE, zespół dworski WIELICZKA, pałac Konopków ZAKOPANE, Muzeum Jana Kasprowicza na Harendzie

116 14 264 284 144 72 78 160 86 238 94 98 254

VII Małopolskie Dni Dziedzictwa Kulturowego – czerwiec 2005 DOŁĘGA, dwór IMBRAMOWICE, kościół parafialny pw. św. Benedykta KRAKÓW, dworek Jana Matejki w Krzesławicach KRAKÓW, wieża ratuszowa KRAKÓW – MOGIŁA, opactwo oo. Cystersów i kościół św. Bartłomieja KRAKÓW – Nowa Huta, Centrum Administracyjne Mittal Steel Poland o. w Krakowie NAWOJOWA, pałac NOWY SĄCZ, Sądecki Park Etnograficzny SPYTKOWICE, zamek SZCZYRZYC, kościół i klasztor oo. Cystersów TUCHÓW, sanktuarium Matki Bożej Tuchowskiej ZAKOPANE, Dom pod Jedlami ZATOR, zamek

42 130 54 282 140 274 80 236 26 178 184 104 34

VIII MałopolskiE Dni Dziedzictwa Kulturowego – maj 2006 BIECZ, zespół miejski i kościół i klasztor oo. Reformatów 114, 198 Grodzisko koło Skały, Pustelnia bł. Salomei 124 Korzkiew, zamek 16 Kraków, budynek dawnego CK Starostwa 266 Kraków, klasztor Paulinów z kościołem św. Michała Archanioła i św. Stanisława Biskupa 142 Lachowice, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła 150 Łużna, cmentarz na wzgórzu Pustki 288 MIECHÓW, kościół i klasztor Bożogrobców 154 OWCZARY, cerkiew pw. Opieki Bogurodzicy 164 Olkusz, dworek Machnickich 82 Sękowa, kościół pw. św. św. Filipa i Jakuba Apostołów 168 Tyniec, opactwo oo. Benedyktynów 186 WYGIEŁZÓW, dwór z Drogini w NPE 100

302 | X MDDK X

IX MałopolskiE Dni Dziedzictwa Kulturowego – maj 2007 BEJSCE, kaplica Firlejów Dębno k. Tarnowa, Kościół św. Małgorzaty HEBDÓW, dawne opactwo norbertańskie IGOŁOMIA, pałac Kąśna Dolna, dworek i. j. Paderewskiego Kościelniki, pałac Kraków, Collegium Novum Uj KRAKÓW, Pałac biskupa Erazma Ciołka KRAKÓW, ogrody Zgromadzenia Księży Misjonarzy LIPNICA MUROWANA, zabudowa miejska Nowy Wiśnicz, Muzeum Pamiątek po Janie Matejce – „Koryznówka” Pławowice, pałac

112 122 128 48 50 52 268 58 278 212 250 88

X MałopolskiE Dni Dziedzictwa Kulturowego – maj 2008 Grybów, Muzeum Parafialne Kraków, pałac Górków Kraków, pałac i park im. Erazma Jerzmanowskiego Kraków, kościół pw. Salwatora i gontyna św. Małgorzaty Lachowice, kościół pw. św. św. Piotra i Pawła Lanckorona, zabudowa miasteczka Nowy Sącz, Stara Kolonia NOWY SĄCZ, ratusz Ptaszkowa, kościół pw. Wszystkich Świętych STRYSZÓW, dwór SUCHA BESKIDZKA, zamek

232 60 62 146 150 210 216 290 166 92 28

X X MDDK | 303