ΜΑΘΗΣΗΣ ΩΣ
ΧΩΡΟΙ
«ΚΩΔΙΚΟΠΟΙΗΤΕΣ ΑΙΣΘΗΕΩΝ»
Οι αισθήσεις τροφοδοτούν τον εγκέφαλο με πληροφορίες και μηνύματα. Το άτομο που έρχεται στην ζωή έχει βασικές καταγραφές γνώσεων και ενστίκτων, οι οποίες εμπλουτίζονται και επεκτείνονται σε όλο του τον βίο. Ο τρόπος που αντιλαμβανόμαστε τα ερεθίσματα είναι δημιούργημα αισθητικής επεξεργασίας στον εγκέφαλο. Τα συναισθήματα – με την αγγλική ορολογία emotions – βασίζονται στην αλληλεπίδραση της αντίληψης των εξωτερικών ερεθισμάτων με την αντίληψη της αντίδρασης του σώματος και εισβάλλουν μερικώς μέσα στην συνείδηση του ατόμου. Τα αισθήματα από την άλλη – με την αγγλική ορολογία feelings – χαρακτηρίζονται ως αποτελέσματα αυτής της διαδικασίας. Άρα, τα συναισθήματα εγείρονται από την παράλληλη αλληλεπίδραση των αντιληπτικών πραγμάτων που ανήκουν στον εξωτερικό κόσμο και την σωματική αντίληψη (Haverkamp, 2012).
Εικόνα 135: Mοντέλο της κατασκευής των συναισθημάτων ως αλληλεπίδρασης εξωτερικών ερεθισμάτων με τη σωματική αντίληψη. Τα εξωτερικά ερεθίσματα αντικαθίστανται συχνά από εννοιολογικές ή μνημονικές εικόνες που επηρεάζουν τη δημιουργία συναισθημάτων με παρόμοιο τρόπο. Εναλλακτικά, η συναισθηματική ενεργοποίηση διαδικσιών στο σώμα προσομοιώνεται πλήρως στον εγκέφαλο.
Εικόνες 131,132,133,134: (από αριστερά προς τα δεξιά) Σχολείο Erlev, Σχολείο Westmark, Δεύτερος Θόλος, Πάρκο Φιλίας
Με βάση όσα έχουν αναφερθεί, οι χώροι διαπαιδαγώγησης αποτελούν έναν τόπο που επιδρά σε καθημερινή βάση στην κοινωνιο-ψυχο-σωματική αντίληψη του ατόμου. Οι τύποι χώρων εκπαίδευσης ποικίλουν και διαφοροποιούνται αναλόγως τις ανάγκες των χρηστών. Η μάθηση είναι πολύπλευρη και πολυεπίπεδη -αυτός είναι και ο λόγος που συμπεριλήφθηκαν στην μελέτη τόσο ανοιχτοί χώροι μάθησης όσο και κλειστοί. Αρχίζοντας από τα κλειστά περιβάλλοντα, το σχολείο Erlev δημιουργεί έναν χώρο ήρεμο και καθησυχαστικό, ένα περιβάλλον που προσελκύει το άτομο, χρησιμοποιώντας υλικά οικεία προκαλώντας στο άτομο να εξερευνήσει αυτό που του προσφέρεται, ενώ παράλληλα και το σχολείο Westmark αν και δεν έχει πλήρως υλοποιηθεί φαίνεται πως έχει λειτουργήσει με την ίδια ροή σκέψης. Εδώ το σχολείο Westmark ενισχύει τον χαρακτήρα του από την χρήση των στοιχείων του περιβάλλοντος που εμπλέκονται στον σχεδιασμό του και τον καθορίζουν, δημιουργούνται έτσι χώροι που φροντίζουν να εκπαιδεύουν τις δυνατότητες του χρήστη για να τις χρησιμοποιεί στο έπακρο. Παράλληλη λειτουργία έχουν και τα ανοιχτά σώματα μάθησης, όπως ο Δεύτερος Θόλος που αν και κλειστός χώρος τοποθετείται σε ένα ανοιχτό μέρος απελευθερώνοντας τον χρήστη από τα όρια μίας αίθουσας διδασκαλίας ενοποιώντας τον στον νέο χώρο έτσι και το πάρκο Φιλίας βοηθά το άτομο να εξοικειωθεί με τον κόσμο και τον περιβάλλον γύρω του – το διδάσκει χωρίς να περιορίζεται. Οι τέσσερις αυτοί χώροι αφορούν δύο ξεχωριστές κατηγορίες ατόμων – άτομα χωρίς και με ειδικές ανάγκες - χωρίς όμως να αποκλείει η μία την άλλη. Αυτό αποδεικνύει πως ο σχεδιασμός με κινητήρια την χρήση των αισθήσεων οδηγεί σε ένα αποτέλεσμα συλλογικού και ομαδικού σχεδιασμού που επιδράει θετικά στην ολική αντίληψη των ατόμων για τον κόσμο, καθώς δεν περιορίζει τον χρήστη από έναν χώρο.
Επομένως, οι χώροι εκπαίδευσης αποκτούν έναν πολυδιάστατο ρόλο στα στοιχεία που λαμβάνει το άτομο όταν βρίσκεται σε τέτοιους χώρους. Ως τέτοια περιβάλλοντα δημιουργούν ερεθίσματα για τον χρήστη και λειτουργούν ως πομποί που συνομιλούν – έστω και διαισθητικά – με τους δέκτες τους. Ένας χώρος μπορεί να φέρνει καθαρά νοήματα σε κάποιον εξωτερικό παράγοντα – έναν παρατηρητή - όμως αυτά κρυπτογραφούνται τελείως διαφορετικά σε έναν εσωτερικό παράγοντα – έναν χρήστη. Με αυτή τη λογική απορρέουν και οι εμπειρίες που έχουν μορφοποιηθεί από συναισθήματα, μεταφράζοντας έτσι τον χώρο, αυτό καθ’ αυτό, σε σώμα, μία λειτουργική μορφή σωματοποιημένου νου που φέρει κώδικες επικοινωνίας
Εικόνα 136: Μοντέλα ανθρώπινου εγκεφάλου
Ο ανθρώπινος οργανισμός αποτελεί έναν από τους πιο σημαντικούς παράγοντες μάθησης για το άτομο. Το σώμα έχει τη δυνατότητα να δημιουργήσει μία πολύπλευρη μέθοδο επικοινωνίας η οποία υλοποιείται από τις αισθήσεις. Τα εξωτερικά ερεθίσματα μπορούν να πυροδοτήσουν συναισθήματα και να δώσουν λόγο σε αναμνήσεις. Χωρίς αυτές το άτομο είναι κενό – ένα δοχείο με μία κενή οντότητα η οποία αδυνατεί να ολοκληρωθεί. Το σώμα θα μπορούσε κάποιος να πει πως λειτουργεί σαν αντίδραση σε αυτό το κενό και πασχίζει να το γεμίσει.
Ο Marleau-Ponty ανέφερε πως: «Οι αισθήσεις μεταφράζονται μεταξύ τους χωρίς την βοήθεια κάποιου διερμηνέα, δείχνουν αμοιβαία κατανόηση χωρίς την παρέμβαση κάποιας ιδέας». Όμως είναι στα χέρια των δημιουργών να προκαλέσουν τον διάλογο αυτό. Ένα σύνηθες χαρακτηριστικό στην προσπάθεια τόνωσης πολυαισθητηριακών ερεθισμάτων είναι η αισθητική κυριαρχία – και συγκεκριμένα η κυριαρχία της όρασης. Ακόμη και στην περίπτωση επιλογής δομικών υλικών το άτομο καθοδηγείται από την όψη τους παρά από την αίσθησή τους. Όμως, όσο και αν υπερισχύει η όραση, τόσο οι υπόλοιπες αισθήσεις μπορούν επίσης να κινούν την συμπεριφορά του ατόμου – όπως η αρνητικά φορτισμένη οσφρητική ή η έντονα εκκωφαντική ατμόσφαιρα μπορεί να απωθήσει κάποιον από τον χώρο στον οποίο βρίσκεται. Δεν είναι τυχαίο πως ο Pallasmaa ανέφερε την πεζοπορία στο δάσος ως θεραπευτική και αναζωογονητική, λόγω του ότι υπάρχει μία συνεχής αλληλεπίδραση όλων αισθήσεων. Πράγματι, με αφορμή και τα λεγόμενα του Bachelard, μιλάμε για έναν ελεύθερο χώρο που δίνει έναυσμα σε μία πολυφωνία αισθήσεων Έναν τόπο πλήρως παραδομένο στην γη. Εκεί το άτομο μπορεί να αγγίξει το χώμα, να ακούσει το κελάηδισμα των πουλιών, να νιώσει το θρόισμα των φύλων, να μυρίσει το άρωμα των λουλουδιών, να γευτεί το νερό ή τους καρπούς της γης και να δει την πλάση να ξεχειλίζει γύρω του – αν και το να δει μοιάζει τόσο αδιάφορο καθώς όλες οι άλλες αισθήσεις συνυπάρχουν και δίνουν μία αφθονία εμπειριών.
Εικόνα 141: Η ενσάρκωση χωρικής εμπειρίας για συναισθηματική σύνδεση, Keunhye Lee
Αν και θα φαινόταν μη ρεαλιστικό η επικράτηση της όρασης να ανατραπεί στο άμεσο μέλλον αυτό δεν σημαίνει πως ο δημιουργός δεν πρέπει να προσπαθήσει έστω να την προκαλέσει. Η δημιουργία μίας ατμόσφαιρας τόσο δοτικής όσο αυτής της φύσης είναι κάτι τρομερά αναγκαίο στον καθημερινό βίο. Ο σχεδιασμός ενός χώρου με πολυαισθητηριακά ερεθίσματα λειτουργεί σαν αφήγημα - ένα αφήγημα με πολλές δυνατότητες εξέλιξης. Οι υλικά δομημένοι χώροι πρέπει να αφήνουν χώρο για έκφραση αλλά και παράλληλα να εκφράζουν αυτό που θέλουν ή αλλιώς αυτό που θέλουν να είναι. Ο χρήστης αντιλαμβάνεται τον χώρο μέσα από συναισθήματα, έτσι, στο σύνολό τους οι αισθητικές εμπειρίες έχουν αποδειχθεί πως φορτίζουν θετικά το άτομο με αποτέλεσμα να ανακαλύψει τον εαυτό του και τις αρέσκειες του - αυτός είναι και ο λόγος που η αισθητηριακή σχεδίαση έχει εφαρμοστεί περισσότερο σε χώρους που αφορούν άτομα με νευρικές διαταραχές.
Η αντίληψη του χώρου δεν ανήκει στις πέντε αισθήσεις, αλλά εντέλει είναι το άθροισμα των εμπειριών. Η χωρική αντίληψη είναι κάτι που καλλιεργείται. Υπάρχουμε με όλο μας το είναι σε ένα χώρο. Επηρεαζόμαστε από αυτόν, από τη σχέση μας με το περιβάλλον κι όμως τις περισσότερες φορές μας είναι αδύνατον να αντιληφθούμε την επιρροή που ασκεί πάνω μας. Η ατμόσφαιρα ασκεί επιρροή στον οργανισμό και καθοδηγεί τις πράξεις του χρήστη. Ο αισθητηριακός σχεδιασμός δεν είναι απλά μία προαιρετική προσέγγιση για να εφαρμοστεί με διακριτικότητα αλλά επιβάλλεται να έχει μία συστηματική εφαρμογή. Η διαμόρφωση του χώρου με σκέψη για όλες τις αισθήσεις προαπαιτεί όχι μόνο ένα συναισθητικό τρόπο, αλλά την ευαισθητοποίηση της διαδικασίας σε ένα πολυαισθητηριακό περιβάλλον.
Εικόνα 142
Clairvoyance (αυτοπροσωπογραφία), 1936, Rene Magritte
«Ο πίνακας αφορά τα όρια της όρασης, τη μυστική ζωή των αντικειμένων, το γεγονός ότι δεν υπάρχει οπτική σχέση μεταξύ του σχήματος αυτού του αυγού και της μορφής του πουλιού που απεικονίζει. Ωστόσο, τα δύο είναι ανεξίτηλα συνδεδεμένα. Σε κάνει να κοιτάς πιο σκληρά τα πράγματα γύρω σου και να σκέφτεσαι όχι τόσο αυτά που σου δείχνουν, αλλά αυτά που κρύβουν ή τις κρυφές δυνατότητές τους.» Κείμενο από την επίσημη ιστοσελίδα του MoMa.org
Bachelard, G. (2014). Η ποιητική του Χώρου. Αθήνα: Βασδέκη Ο.Ε.
Boyle, S. (2011). Sensory Readings in Architecture. Concordia: Centre for Sensory Studies.
Bush, R. A. (2021). Designing the Mind: The Principles of Psychitecture. Oxford: Designing the Mind, LLC.
Dubek, M. (2005). Children’s Spaces. Oxford: Architectural Press (Elsevier).
Haverkamp, M. (2012). Synesthetic Design: Handbook for a Multisensory Approach. Basel: Birkhaeuser.
Heywood, I. (2017). Sensory Arts and Design. London: Bloomsbury Publishing Plc.
Landry, C. (2006). Multi-sensory design – creating healthier public spaces. Cambridge: Comedia.
Low, K. E., & Kalekin-Fishman, D. (2018). Senses in Cities: Experiences of Urban Settings. New York: Routledge.
Lupton, E., & Lipps, A. (2018). The Senses: Design Beyond Vision. New York: SMITHSONIAN DESIGN MUSEUM & PRINCETON ARCHITECTURAL PRESS .
Lynch, K. (1990). The Image of The City. Cambridge , England: The M.I.T. Press.
Marleau-Ponty, M. (2019). The Film and the New Psychology. Στο C. Kul-Want, Philosophers on Film from Bergson to Badiou (σσ. 40-120). New York: Columbia University Press.
Merleau-Ponty, M. (1968). The Visible and the Invisible. Evanston: Northwestern University Press.
Pallasma, J. (2005). The Eyes of the Skin. Chichester, West Sussex, UK: John Wiley & Sons.
Robinson, S., & Palasmaa, J. (2015). MIND IN ARCHITECTURE:NEUROSCIENCE, EMBODIMENT, AND THE FUTURE OF DESIGN. Cambridge, England: The MIT Press.
Spence, C. (2020). Senses of place: architectural design for the multisensory mind. Berlin: Springer Nature.
Spicer, M. M. (2021). The Multi-Sensory Design of a Synesthete’s Everyday Experience (Honors Theses 336). Dayton: University Honors Program.
Tsekleves, E. (2017, January 26). The role of playfulness and sensory experiences in design for public health and for ageing well. New Directions in Sensory Arts and Design , σσ. 1-16.
Γερμανός, Δ. (2006). Οι Τοίχοι της Γνώσης: Σχολικός χώρος και Εκπαίδευση. Αθήνα: Gutenberg.
Καγγελάρης, Φ. (2022). Σημειώματα για την Τέχνη, ως σύλληψη του άλεκτου. Αθήνα: ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΠΑΠΑΖΗΣΗ.
Καγγελάρης, Φ. (2020). Τρόπος του Λέγειν, η μορφή των πραγμάτων στην τέχνη και τον βίο ιδιαίτερα στην αρχιτεκτονική. Αθήνα: ΠΑΠΑΖΗΣΗ.
Σταυρίδης, Σ. (2006). Μνήμη και Εμπειρία του Χώρου. Αθήνα: Αλεξάνδρεια.
• Architizer Editors (n.d) ‘5 Architectural Spaces Designed to Stimulate Your Senses’, Architizer [online] Ανακτήθηκε από: https://architizer.com/blog/inspiration/collections/the-architecture-of-perception/
• Jhamaria, R. (n.d) ‘Multi-Sensory Architecture- Less Vision, More Senses’, Re-thinking The Future [online], Ανακτήθηκε από: https://www.re-thinkingthefuture.com/rtf-fresh-perspectives/a1048-multisensory-architecture-less-vision-more-senses/
• Li, M. (2021) ‘The Study on The Perception and Experience in Architecture Based on Architectural Phenomenology: A Sensory Institute on The Firth of Thames River’, MODOS School Of Architecture Planning [online], Ανακτήθηκε από: https://modos.ac.nz/projects/the-study-on-the-perception-andexperience-in-architecture-based-on-architectural-phenomenology-a-sensory-institute-on-the-firth-ofthames-river
• Florian, M. C. (2022) ‘Sensory Maps: What the Sense of Smell Can Reveal about Urban Environments’, ArchDaily [online], 27 Ιουλίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/985983/sensory-mapswhat-the-sense-of-smell-can-reveal-about-urban-environments
• ArchDaily Brasil Team (2021) ‘Sensory Design: Architecture for a Full Spectrum of Senses’, ArchDaily [online], 07 Οκτωβρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/969493/sensory-designarchitecture-for-a-full-spectrum-of-senses
• Bucknell, A. (2018) ‘Touch It, Smell It, Feel It: Architecture for the Senses’, ArchDaily [online], 15 Οκτωβρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/903925/touch-it-smell-it-feel-it-architecture-forthe-senses
• Rushika, H. P. (2018) ‘ARCHITECTURE AND THE SENSES’, Medium [online], 3 Ιανουαρίου, Ανακτήθηκε από: https://medium.com/@holos.design/architecture-and-the-senses-35b7dc1c0a82
• Vasquez Marshall Architects (2015) ‘ARCHITECTURE AND THE SENSES’, VMarch [online], 20 Αυγούστου, Ανακτήθηκε από: http://www.vmarch.net/blog/2015/8/20/architecture-the-senses-1
• Σκορλέτου, Γ. Α., & Τζεβελέκου, Χ. Κ. (2014) ‘ΑΙΣΘΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ’, issuu [online], 27 Οκτωβρίου, Ανακτήθηκε από: https://issuu.com/greekarchitects3/docs/139.14.10
• Τσαμπίκου, Π. (2011) ‘Για μια Αρχιτεκτονική των Αισθήσεων : Δημήτρης Πικιώνης’, greekarchitects [online], 09 Φεβρουαρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.greekarchitects.gr/gr/%CE%B1%CF%81%CF%87%CE% B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE%BA%CE%B5%CF%82-%CE%BC%CE %B1%CF%84%CE%B9%CE%B5%CF%82/%CE%B3%CE%B9%CE%B1-%CE%BC%CE%B9%CE%B1-%CE%B1% CF%81%CF%87%CE%B9%CF%84%CE%B5%CE%BA%CF%84%CE%BF%CE%BD%CE%B9%CE% BA%CE%AE%CF%84%CF%89%CE%BD-%CE%B1%CE%B9%CF%83%CE%B8%CE%AE%CF%83%CE%B5%CF%89%CE%BD%CE%B4%CE%B7%CE%BC%CE%AE%CF%84%CF%81%CE%B7%CF%82-%CF%80%CE%B9%CE%BA%CE%B9 %CF%8E%CE%BD%CE%B7%CF%82-id3762
• Armstrong, P. B. (2005) ‘Architecture, Body and Performance: «Phenomenology»’, BrownEdu [online], Ανακτήθηκε από: https://www.brown.edu/Departments/Joukowsky_Institute/courses/architecturebod yperformance/1065.html
• Λαδά, Α. Σ. (2019) ‘H αρχιτεκτονική ως μια φαινομενολογική εμπειρία’, Archetype [online], 22 Φεβρουαρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archetype.gr/blog/arthro/h-architektoniki-os-mia-fainomenologikiempiria
• ElGreen Team (n.d) ‘Αρχιτεκτονική για τις πέντε αισθήσεις’, ElGreen [online], Ανακτήθηκε από: https:// el.green-ecolog.com/15342858-architecture-for-the-five-senses
• Hedge, C. (2021) ‘MULTISENSORY DESIGN APPROACH IN ARCHITECTURE’, EquimDesigns [online], 05 Αυυγούστου, Ανακτήθηκε από: https://www.equimdesigns.com/post/impact-of-multisensory-designapproach
• Zaredar, A. (2015) ‘Considering the Five Senses in Architecture’, Current World Environment [online], Special Issue 1.19, Μάιος, Ανακτήθηκε από: https://www.cwejournal.org/vol10noSpecial/consideringthe-five-senses-in-architecture
• Borson, D. (n.d) ‘Intuitive Architecture’, donnellday [online], Ανακτήθηκε από: https://www.donnellday. co.nz/thoughts/intuitive-architecture/
• Pallasmaa, J. (2016) ‘The Sixth Sense: The Meaning of Atmosphere and Mood’, Wiley Online Library [online], Architectural Design, vol. 86, issue 6, p. 126-133, 13 Νοεμβρίου, Ανακτήθηκε από: https:// onlinelibrary.wiley.com/doi/abs/10.1002/ad.2121
• Vestibular NeuroEngineering Lab Team (n.d) ‘The Sixth Sense - Sensation of Self Motion and Orientation’, Vestibular NeuroEngineering Lab [online], Ανακτήθηκε από: https://sites.google.com/site/ vestibularneuroengineering/research/sixthsense
• HMC Architects Team (2019) ‘Creating a Sense of Place Through Architecture and Design’, HMCArchitects [online], 28 Ιουνίου, Ανακτήθηκε από: https://hmcarchitects.com/news/creating-asense-of-place-through-architecture-and-design/
• Jayachandran, K. (n.d) ‘10 Examples of Healing Architecture around the world’, Re-thinking The Future [online], Ανακτήθηκε από: https://www.re-thinkingthefuture.com/designing-for-typologies/a2179-10examples-of-healing-architecture-around-the-world/
• Ganatra, S. (n.d) ‘Sensory Design: Therapeutic Architecture’, Re-thinking The Future [online], Ανακτήθηκε από: https://www.re-thinkingthefuture.com/designing-for-typologies/a3098-sensory-designtherapeutic-architecture/
• Gravells, A. (n.d) ‘Sensory Design: Therapeutic Architecture’, Ann Gravells [online], Ανακτήθηκε από: https://www.anngravells.com/information/learning-theories
• Interaction Design Foundation Team (n.d) ‘Intuitive Design’, Interaction Design Foundation [online], Ανακτήθηκε από: https://www.interaction-design.org/literature/topics/intuitive-design
• Cao, L. (2022) ‘How Color Affects Architecture’, ArchDaily [online], 12 Ιανουαρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/930266/how-color-affects-architecture
• Pintos, P. (2021) ‘Erlev School / Arkitema’, ArchDaily [online], 29 Οκτωβρίου, Ανακτήθηκε από: https:// www.archdaily.com/971052/erlev-school-arkitema
• Arkitema Team (n.d) ‘Erlev School | A new school with a forward-thinking perspective’, Arkitema [online], Ανακτήθηκε από: https://www.arkitema.com/en/project/erlev-skole-1
• Shiell, A. (2021) ‘Erlev School by Arkitema Architects marks a new generation of timber schools in Scandinavia’, Archello [online], 8 Δεκεμβρίου, Ανακτήθηκε από: https://archello.com/news/erlevschool-by-arkitema-architects-marks-a-new-generation-of-timber-schools-in-scandinavia
• NBBJ Team (n.d) ‘Westmark School’, NBBJ [online], Ανακτήθηκε από: https://www.nbbj.com/work/ westmark-school
• Sviridova, M. (2022) ‘Westmark School’, MSVIRI [online], Ανακτήθηκε από: https://msviri.com/WestmarkSchool
• Dreith, B. (2022) ‘NBBJ designs net-zero school for neurodiverse children in California’, Dezeen [online], 13 Απριλίου, Ανακτήθηκε από: https://www.dezeen.com/2022/04/13/nbbj-net-zero-schoolneurodiverse-children-california/
• Putran, S. (n.d) ‘Nature-Immersed Net Zero School in California for Neurodiverse Students to be designed by NBBJ’, Re-thinking The Future [online], Ανακτήθηκε από: https://www.re-thinkingthefuture. com/architectural-news/a6745-nature-immersed-net-zero-school-in -california-for-neurodiversestudents-to-be-designed-by-nbbj/
• Hickman, M. (2022) ‘NBBJ unveils a nature-imbued Los Angeles campus for neurodiverse students’, The Architects Newspaper [online], 18 Απριλίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archpaper.com/2022/04/ nbbj-unveils-los-angeles-campus-for-neurodiverse-students/
• Stouhi, D. (2022) ‘NBBJ is Designing a Nature-Immersed Net Zero School in California for Neurodiverse Students’, ArchDaily [online], 7 Απριλίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/979838/nbbj-isdesigning-a-nature-immersed-net-zero-school-in-california-for-neurodiverse-students
• ArchDaily Team (2015) ‘Friendship Park / Marcelo Roux + Gastón Cuña’, ArchDaily [online], 27 Ιουλίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/770600/friendship-park-marcelo-roux-plus-gaston-cuna
• Roux, M. (2015) ‘Friendship Park’, MCHAP [online], Ανακτήθηκε από: https://www.mchap.co/ MCHAPprojects/Friendship-Park
• ArchDaily Team (2016) ‘Second Dome / DOSIS’, ArchDaily [online], 17 Οκτωβρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.archdaily.com/797346/second-dome-dosis?ad_source=search&ad_medium=projects_ tab
• La redazione di Domus (2016) ‘Second Dome’, Domus [online], 29 Σεπτεμβρίου, Ανακτήθηκε από: https://www.domusweb.it/en/architecture/2016/09/29/second_dome_dosis.html
• DOSIS Team (n.d) ‘Second Dome’, DOSIS [online], Ανακτήθηκε από: https://dosis.es/second-dome-1
• ARTHistoryCo Team (n.d) ‘Analysis of Makart’s The Five Senses’, ARTHistoryCo [online], Ανακτήθηκε από: https://arthistory.co/the-five-senses-hans-makart/
• Howes D. (n.d) ‘Wheel of the Five Senses’, SensoryStudies.org [online], Ανακτήθηκε από: http://www. sensorystudies.org/picture-gallery/wheel/
• Moma Team (n.d) ‘René Magritte. La Clairvoyance (Clairvoyance). Brussels, 1936’, MoMa.org [online], Ανακτήθηκε από: https://www.moma.org/audio/playlist/180/2391
https://i.pinimg.com/originals/d6/39/cc/d639cc2c82fde38ba021051a2274b121.jpg
2: https://www.mutualart.com/Artwork/Coup-d-oeil-du-theatre-de-Besancon/F146086B4D86E74A
3: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Makart_Fuenf_Sinne.jpg
4: https://www.freepik.com/premium-vector/five-human-senses-sketch-mouth-eye-nose-ear-handbrain-doodle-body-part-set_7028151.htm
5: https://reeddesign.co.uk/paintedchurch/longthorpe-tower-east-wall.htm
6: http://www.vmarch.net/blog/2015/8/20/architecture-the-senses-1
7: https://www.cooperhewitt.org/2018/04/03/why-sensory-design/
8: https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ars_pictoria_-_or,_An_academy_treating_of_drawing,_ painting,_limning_and_etching_-_to_which_are_added_thirty_copper_plates_expressing_the_ choicest,_nearest,_and_most_exact_grounds_and_rules_of_%2814595650569%29.jpg#filelinks
9: https://www.dalipaintings.com/the-eye.jsp
10: https://i.pinimg.com/originals/6a/5b/79/6a5b797017517ab114e26efbeeda1565.jpg
11: https://thecharnelhouse.org/tag/problems-of-modern-architecture/
12: https://www.archdaily.com/802984/ubiquity-and-uniformity-why-torontos-condominiums-all-lookthe-same
13: https://www.facebook.com/carliihdeart/photos/a.390521951020690/2766422496763945/?type=3
14: https://www.dezeen.com/2019/01/22/london-surface-design-show-2019/
15: https://www.mutualart.com/Artwork/ARMED-FORCES/5A624EBE110380C5
16: https://www.archdaily.com/9257/pionen-%E2%80%93-white-mountain-albert-france-lanordarchitects
17: https://surfacesreporter.com/articles/72275/Brizo%20-%20Delta%20Faucet
18 : https://www.archdaily.com/952355/why-we-should-integrate-tactile-surfaces-into-architecture
19: https://in.pinterest.com/pin/1829656092356603/
20: https://www.behance.net/gallery/14506163/OUT-OF-MEMORY-SCI-Arc-gallery-Los-AngelesCalifornia
21: https://mymodernmet.com/daniel-palacios-waves
22: https://www.boredpanda.com/water-blasted-sound-photos-linden-gledhill/?media_id=waterblasted-sound-photos-linden-gledhill-53-5ca5b8628e3eb__700
23: https://www.dezeen.com/2021/11/05/open-architecture-chapel-of-sound-beijing/?li_source=LI&li_ medium=bottom_block_1
24: https://www.deviantart.com/melissa-way/art/sketch-of-lips-320327363
25: https://www.cooperhewitt.org/2018/04/03/why-sensory-design/ , σελ. 58
26: https://designasdistributedagency.wordpress.com/2016/09/26/smellscape/
27: https://www.foodpairing.com/the-science-behind-great-ingredient-pairings/
28: https://www.designboom.com/art/anya-gallaccio-dark-chocolate-room-stroke-05-21-2014/
29: https://www.indesignlive.com/projects/the-art-of-scent
30: https://www.vice.com/en/article/mgpq83/an-installation-you-can-taste + https://www.pinterest. cl/pin/317714948729335760/
31: https://dsrny.com/project/how-wine-became-modern
32: https://www.pbs.org/newshour/science/what-a-smell-looks-like
33: https://www.gagneint.com/Final%20site/Animation/Pixar/Ratatouille.htm
34: https://www.stocksy.com/1147639/salmon-texture-macro?epik=dj0yJnU9S0hDNElVSzBmX2dzdVVzb VhaV0dVTWdvcHFZeXJ5eFMmcD0wJm49RGV4cjZma3l3d3g1SnhJS0xZaVJYUSZ0PUFBQUFBR1Q4WTNR
35: https://sarahzaiacreative.com/delaware-food-photographer
36: https://i.pinimg.com/originals/cc/5a/a0/cc5aa018fff2d3b2d52211baa005ee19.jpg
37: https://www.thephotoargus.com/weird-and-wonderful-fungi-pictures/
38: https://i.pinimg.com/originals/73/48/ab/7348aba73dddcc6f6a989b36a129f813.jpg
39: https://www.helloartists.com/stylists/sue-li/
40: https://www.stocksy.com/3276426/pomelo-or-grapefruit-slice-close-up?epik=dj0yJnU9RWhPWHdSY kZockNnakxxRDdlcUNNdHFhc216Tks0bWcmcD0wJm49ZGNaallBTlZpVmpEdExHTnltSXdQQSZ0PUFBQUF BR1Q4WV9j
41: https://www.reddit.com/r/mildlyinteresting/comments/5rs9rm/i_just_realized_how_beautiful_a_ cabbage_is_inside/?utm_source=ifttt
42: https://www.annajanecka.com/fresh?pgid=k8s167qn-81df806a-2e97-412e-b130-e167c8e9b708
43: https://jamieorlandosmith.com/pasta/
44: https://blindartist.co.uk/
45: https://cognitiveresearchjournal.springeropen.com/articles/10.1186/s41235-020-00243-4#Fig1
46-50: https://www.flickr.com/photos/jm_leica/50641080387/in/photostream/
51-55: https://www.flickr.com/photos/jm_leica/50641080387/in/photostream/
56: https://www.architectural-review.com/essays/lausanne-switzerland-sanaas-rolex-learning-centreopens
57: https://parametric-architecture.com/computational-design-next-6-0-takes-an-intuitive-approachfor-a-better-future/
58-64: https://metropolismag.com/viewpoints/designing-with-metaphors/?utm_ medium=website&utm_source=archdaily.com
65: http://www.keithsalmon.org/towards-beinn-toaig-winter/
66: https://kaanarchitecten.com/crematorium-aalst-to-hold-grand-opening/
67: https://www.archdaily.com/995802/kincang-modern-pre-school-lycs-architecture
68: https://www.flickr.com/photos/unb_agencia/8251180510/in/photostream/
69: https://dla-ltd.com/portfolio/classroom-design-boosts-peer-learning-2/
70: https://frameweb.com/project/kensington-learning-space-kls
71: https://www.archdaily.com/992579/yokohama-international-school-taisei-design-plannersarchitects-and-engineers-plus-kengo-kuma-and-associates
72 - 86: https://www.archdaily.com/971052/erlev-school-arkitema
87,88,92,93,94,95,96,98: https://www.archdaily.com/979838/nbbj-is-designing-a-nature-immersed-netzero-school-in-california-for-neurodiverse-students
89, 90, 91, 97: https://msviri.com/Westmark-School
99 - 113: https://www.archdaily.com/770600/friendship-park-marcelo-roux-plus-gaston-cuna
114 - 128: https://www.archdaily.com/797346/second-dome-dosis?ad_source=search&ad_ medium=projects_tab
129: https://i.pinimg.com/originals/3f/11/7e/3f117ef491abb46fd00cc61e72dcb303.jpg
130: https://monoskop.org/Ernst_Chladni
131: https://www.archdaily.com/971052/erlev-school-arkitema
132: https://www.archdaily.com/979838/nbbj-is-designing-a-nature-immersed-net-zero-school-incalifornia-for-neurodiverse-students
133: https://www.archdaily.com/797346/second-dome-dosis?ad_source=search&ad_ medium=projects_tab
134: https://www.archdaily.com/770600/friendship-park-marcelo-roux-plus-gaston-cuna
135: από το βιβλίο Synesthetic Design
136: https://clalliance.org/blog/learning-brain-machine-interfaces/
137: https://www.dana.org/article/the-brains-emotional-development/
138: https://www.treehugger.com/woods-vs-forest-5182505
139: https://www.guggenheim-venice.it/en/art/works/enchanted-forest/
140: https://mikemcquade.com/
141: https://www.mdpi.com/2075-5309/12/3/326
142: https://www.moma.org/audio/playlist/180/2391
143: http://www.sensorystudies.org/uncommon-senses-iv-virtual-book-display/
