ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗΣ
ΜΑΡΙΑ - ΑΝΔΡΙΑΝΑ ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ
RESEARCH STUDY | PANAGIOTOPOULOU MARIA - ANDRIANA
ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΟ ΔΥΤΙΚΗΣ ΑΤΤΙΚΗΣ
ΣΧΟΛΗ ΕΦΑΡΜΟΣΜΕΝΩΝ ΤΕΧΝΩΝ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
ΤΜΗΜΑ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗΣ
2023
ΕΡΕΥΝΗΤΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ | ΑΚΑΔΗΜΑΪΚΟ ΕΤΟΣ 2022 - 2023
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ ΚΑΙ ΧΩΡΟΙ ΔΙΑΠΑΙΔΑΓΩΓΗΣΗΣ
ΦΟΙΤΗΤΡΙΑ
ΠΑΝΑΓΙΩΤΟΠΟΥΛΟΥ ΜΑΡΙΑ - ΑΝΔΡΙΑΝΑ
ΕΠΙΒΛΕΠΩΝ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ
Δρ. ΚΑΓΓΕΛΑΡΗΣ ΦΩΤΗΣ
«Τα σώματα και οι κινήσεις μας βρίσκονται σε συνεχή αλληλεπίδραση με το περιβάλλον. Ο κόσμος και ο εαυτός αλληλοενημερώνονται και επαναπροσδιορίζονται συνεχώς. Η αντίληψη του σώματος και η εικόνα του κόσμου μετατρέπονται σε μια ενιαία συνεχή υπαρξιακή εμπειρία. Δεν υπάρχει σώμα χωριστό από την κατοικία του στο χώρο, και δεν υπάρχει χώρος άσχετος με την ασυνείδητη εικόνα του εαυτού που αντιλαμβάνεται.»
Juhani Pallasmaa«The Eyes of the Skin: Architecture and the Senses»
Αισθητηριακή αρχιτεκτονική, αισθητηριακότητα, αισθητηριακός σχεδιασμός, διαίσθηση, περιβάλλον εκμάθησης, νέοι
Η έρευνα αφορά στην μελέτη της αισθητηριακής αρχιτεκτονικής και τα ουσιαστικά αποτελέσματα που φέρει μέσα από τους χώρους διαπαιδαγώγησης. Στόχος είναι η ανάλυση των αισθήσεων, της όρασης, της αφής, της ακοής, της όσφρησης και της γεύσης, τόσο σε χωρικό πλαίσιο όσο και σε ατομικό επίπεδο, για να κατανοηθεί η αναγκαιότητά της εφαρμογής μίας μορφής διερεύνησής τους στον χώρο. Με αφορμή την προσέγγιση του αρχιτέκτονα Juhani Pallasmaa (1936 - ) στο βιβλίο του «The Eyes of the Skin. Architecture and the Senses.» (1996) και τις προσεγγίσεις του καθηγητή Δημήτρη Γερμανού στο βιβλίο του «Οι Τοίχοι της Γνώσης. Σχολικός Χώρος και Εκπαίδευση.» (2002), η έρευνα επιχειρεί να ερευνήσει τις αισθήσεις σε ένα ολικό πλαίσιο της καθημερινότητας, το οποίο επηρεάζει και υλοποιεί τον χαρακτήρα του ατόμου. Η μελέτη εξετάζει στο σύνολο την έννοια του χώρου, τον τρόπο με τον οποίο οι αισθήσεις γίνονται μέρος του καθώς και το πως ορίζεται από αυτές αλλά και τους χρήστες που εμπεριέχονται σε αυτόν. Ιδιαίτερη σημασία δίνεται στην ανάλυση της κάθε αίσθησης ξεχωριστά με έμφαση στους τρόπους με τους οποίους συμβάλουν εμπειρικά. Το πιο σημαντικό κομμάτι της έρευνας είναι να κατανοήσει το άτομο τους τρόπους που αλληλεπιδρά με τις αισθήσεις του σε όλες της πτυχές του βίου του, σε πολλά διαφορετικά μέρη και καταστάσεις. Ως μορφή εφαρμογής εξετάζονται τα περιβάλλοντα μάθησης, τόσο κλειστά όσο και ανοιχτά, καθώς αποτελούν έναν από τους βασικούς τρόπους διαμόρφωσης του χαρακτήρα του χρήστη. Οι δομές που αναλύονται, το Σχολείο Erlev, το Σχολείο Westmark, το Πάρκο Φιλίας και ο «Δεύτερος Θόλος» επικεντρώνονται τόσο στον χρήστη όσο και στο συνολικό περιβάλλον που τον περικλείει για μια ολική αποτύπωση. Ένας χώρος με μία ανθρωποκεντρική προσέγγιση εφαρμογής μπορεί να έχει στοιχεία αισθητηριακού σχεδιασμού και να θεωρηθεί ακόμη και θεραπευτική στον χρήστη, καθώς ο χώρος οργανώνεται γύρω του λόγω της συνεχούς αλληλεπίδρασής τους.
Sensory architecture, sensory, sensory design, intuition, learning environment, youth
The research concerns the study of sensory architecture and the essential results it brings through educational spaces. The aim is to analyze the senses, vision, touch, sound, smell and taste, both in a spatial context and at an individual level, in order to understand the necessity of applying a form of their exploration in space. On the occasion of the approach of the architect Juhani Pallasmaa (1936 - ) in his book «The Eyes of the Skin. Architecture and the Senses.» (1996) and the approaches of professor Dimitris Germanos in his book «The Walls of Knowledge. School Space and Education.» (2002), the research attempts to investigate the senses in a total context of everyday life, which affects and implements the character of each individual. The study examines the concept of space as a whole, the way in which the senses become part of it as well as how it is defined by them and the users included in it. Particular importance is given to the analysis of each sense separately with an emphasis on the ways in which they contribute empirically. The most important part of the research is to understand the ways in which the individual interacts with its senses in all aspects of its life, in many different places and situations. As a form of application, learning environments, both closed and open, are considered, as they are one of the main ways of forming the character of the user. The structures analyzed the Erlev School, Westmark School, Friendship Park and «Second Dome» focus on both the user and the overall environment that surrounds them for a holistic impression. A space with an anthropocentric implementation approach can have elements of sensory design and even be considered therapeutic for the user, as the space is organized around them due to their constant interaction.
1. λειτουργία του οργανισμού με την οποία προσλαμβάνονται
2. η εντύπωση που δημιουργείται από τις αισθήσεις, το
3. γνώση και ευαισθησία σχετικά με κάτι, η ικανότητα αντίληψης
4. προαίσθημα
προσλαμβάνονται τα ερεθίσματα του εξωτερικού περιβάλλοντος αίσθημα
αντίληψης και αξιολόγησης
Οι αισθήσεις αποτελούν ένα αναπόσπαστο κομμάτι στην καθημερινότητα του ανθρώπου. Είναι επομένως αυτονόητο ο χώρος στον οποίο βρίσκεται να λειτουργεί σαν προέκταση του ίδιου του οργανισμού του.
Οι υφές, οι μυρωδιές και οι ήχοι μπορούν να επηρεάσουν την εμπειρία του χρήστη μέσα σε αυτόν. Η αισθητηριακή αρχιτεκτονική συμβάλει στην αλληλεπίδραση των ατόμων, στην διαισθητική σύνδεση μεταξύ του ανθρώπου και του χώρου αλλά και στην προσπάθεια δημιουργίας μίας θεραπευτικής μεθόδου μέσω της μεταξύ τους επικοινωνίας. Είναι σημαντικό ο σχεδιασμός βάσει των αισθήσεων να υπάρχει σε περιβάλλοντα εκμάθησης και αλληλεπίδρασης καθώς ευνοεί την συνολική ανάπτυξη του νέου μελλοντικού ενήλικα.
Η διάλεξη θα επιχειρήσει να περιγράψει την ιδιαιτερότητα του αισθητηριακού σχεδιασμού στην περίπτωση των ανοιχτών και κλειστών χώρων εκμάθησης. Μέσω της έρευνας για την αισθητηριακότητα και της εξέτασης υπαρχόντων υποδομών θα διευρυνθούν οι τρόποι με τους οποίους φέρνει μαθησιακά & βιωματικά αποτελέσματα η ένταξή του ατόμου στον χώρο.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΗ
ΑΙΣΘΗΤΗΡΙΑΚΗ
ΤΙ ΕΙΝΑΙ & ΠΩΣ ΟΡΙΖΕΤΑΙ
‘‘ «Οι 5 Αισθήσεις» είναι ένα πάνελ πέντε ελαιογραφιών του Hans Makart. Οι πέντε αισθήσεις παρουσιάζονται εδώ ως παράδειγμα από πέντε γυμνές γυναικείες φιγούρες που, από αριστερά προς τα δεξιά, βιώνουν και δείχνουν την αφή, την ακοή, την όψη, την όσφρηση και τη γεύση.
Αυτή που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η φιγούρα στο κέντρο που κοιτάζει τον καθρέπτη καθώς την κοιτάζει και ο παρατηρητής – ίσως κοιτάζει τον εαυτό του, την δική του αντίληψη καθώς κοιτά το έργο. Αυτές οι εξιδανικευμένες φιγούρες νεαρών γυναικών, έχουν επίσης πλούσια χρώματα, όπως και το περιβάλλον τους - που θυμίζει σχεδόν Εδέμ. Τα πέντε πάνελ, επομένως, εκπέμπουν ένα διάχυτο απαλό και ζεστό φως που τείνει προς το κόκκινο. Αυτή η διάθεση δίνει στα σώματα μια εντύπωση ζεστασιάς και τρυφερότητας. Το
σετ πάνελ είναι μια λεπτώς ρεαλιστική αναπαράσταση του αισθησιασμού, ένα έμβλημα του στυλ και του ενδιαφέροντος του Makart καθώς και του βιεννέζικου γούστου υψηλής κοινωνίας.’’ Κείμενο από την επίσημη ιστοσελίδα του ArtHistoryCo
Όπως αναφέρει ο Pallasma (2005, σ. 19) η αρχιτεκτονική αποτελεί το βασικό όργανο του ανθρώπου στη σύνδεση του με τον χώρο και τον χρόνο, έτσι αυτή η αλληλεξάρτηση έχει ένα ουσιώδες αντίκτυπο στην φύση της τέχνης και της αρχιτεκτονικής. Ο σχεδιασμός επεκτείνει τη σφαίρα των αισθήσεων (Lupton & Lipps, 2018) και ενώ αυτές ενώνονται με την μνήμη του ατόμου τον οδηγούν μέσα στον χώρο.
Η μνήμη του ανθρώπου έχει τη δυνατότητα να συνδέσει αναμνήσεις και γεγονότα με τις κύριες αισθήσεις του οι οποίες αλληλεπιδρούν μεταξύ τους, κάτι που τις καθιστά μοναδικές για τον καθένα και μεταβαλλόμενες σε όλο το εύρος της ζωής του. Λόγω του συνεχούς «διαλόγου» μεταξύ τους, το άτομο βρίσκει αρκετά δύσκολο να τις διαχωρίσει καθώς το κυριεύει η όραση. Με άλλα λόγια θα μπορούσε κάποιος να πει ότι ο αισθητηριακός σχεδιασμός προσπαθεί να εναντιωθεί στην υπεροχή του ματιού και συνεπώς να ενεργοποιήσει παράλληλα την αφή, την ακοή, την όσφρηση, την γεύση και την «σύνεση» του σώματος. Η εφαρμοσμένη στην σχεδίαση αισθητηριακότητα, μελετά όχι μόνο την μορφή των πραγμάτων, αλλά και τον τρόπο με τον οποίο διαμορφώνουν τον άνθρωπο: την συμπεριφορά, τα συναισθήματα και την αλήθεια του (Lupton & Lipps, 2018).
Εικόνα 5: «Ο Τροχός των Αισθήσεων», Longthorpe Πύργος, UK, περ. 1320–1340
‘‘ Τα ζώα έχουν χρησιμοποιηθεί συχνά κατά τους αιώνες για να συμβολίσουν τις αισθήσεις στη δυτική εικονογραφία. Η τοιχογραφία απεικονίζει έναν τροχό με πέντε θηρία που αντιπροσωπεύουν τις πέντε αισθήσεις τοποθετημένες στο τέλος κάθε ακτίνας του: ο κόκορας (κάτω δεξιά) σημαίνει όραση. ο κάπρος για ακρόαση, η μαϊμού (κάτω αριστερά) για γεύση, ο γύπας για μυρωδιά και, μια αράχνη στον ιστό της για αφή. Ένας βασιλιάς εμφανίζεται πίσω από το τιμόνι, με το χέρι του να ακουμπάει σε μια από τις ακτίνες του. Τα μοντέλα αυτής της σκηνής έχουν συζητηθεί πολύ. Πρόκειται ουσιαστικά για μια σύγχυση της γραφικής έννοιας του «τροχού της τύχης» ή «τροχού της ζωής» και του λογοτεχνικού συνδυασμού ζώων και αισθήσεων. Θα μπορούσε η τοποθέτηση των αισθήσεων να αντικατοπτρίζει μια σχετική κατάταξη, με την αφή ως την υψηλότερη αίσθηση. Φαίνεται ότι ο βασιλιάς είναι εμβληματικός της αριστοτελικής έννοιας της κοινής λογικής και ότι ασκεί την κυριαρχία (ή την κρίση) του πάνω στα θηρία, τις αισθήσεις. ’’
Κείμενο από την επίσημη ιστοσελίδα του SensoryStudies.org, Howes D.
Οι ρίζες του σχεδιασμού αυτού πηγάζουν από την αρχιτεκτονική φαινομενολογία, η οποία δίνει έμφαση στην ανθρώπινη εμπειρία και ορίζει την απόλυτη πηγή κάθε νοήματος και αξίας, την βιωμένη εμπειρία των όντων. Όταν, οι πέντε βασικές αισθήσεις λαμβάνουν στοιχεία για κύματα φωτός (όραση), δονήσεις (ακοή / επαφή) ή χημικά ερεθίσματα (όσφρηση / γεύση), ο εγκέφαλος τα μεταφράζει και νοηματοδοτεί τη σχετικότητα τους για την εμπειρία μας, δημιουργώντας νέες αντιλήψεις για τον κόσμο (Heywood, 2017). Καθώς ο ανθρώπινος οργανισμός βρίσκεται σε μία συνεχή επαφή με το περιβάλλον του και επηρεάζεται από αυτό, γίνεται αυτόματα ένα «δοχείο εμπειριών», με αποτέλεσμα αντικείμενα και χωρικά πλαίσια να αποκτούν νόημα και αξία στην σωματοποιημένη εμπειρία του.
Με αυτή την προτροπή, σύμφωνα με τις Lupton και Lipps (2018, σ. 18), η αισθητηριακή αρχιτεκτονική αποκτά την δύναμη για να σχηματίσει μία νέα διάλεκτο. Έτσι η αισθητηριακή σχεδίαση δεν πάει παράλληλα με την αυτή καθαυτή πραγματικότητα του κόσμου, ενός δηλαδή οριοθετημένου χώρου, αλλά, εξυμνεί τις διαφορετικές ποιότητες και πτυχές του.
Εικόνα 8: « Ars pictoria : or, An academy treating of drawing, painting, limning and etching : to which are added thirty copper plates expressing the choicest, nearest, and most exact grounds and rules of symmetry», 1669, σχέδιο του Alexander Browne
Η όραση έχει ιστορικά κρατήσει τον κύριο ρόλο των αισθήσεων. Η υπεροχή της όρασης έχει παρατηρηθεί από πολλούς φιλόσοφους, όπως αρχαίους Έλληνες που θεωρούσαν την καθαρή όραση και το φως ανάλογα της γνώσης δίνοντας έτσι μία μεταφορική έννοια της αλήθειας (Pallasma, 2005). Εξυμνείται ως μία από τις πιο ουσιώδης αισθήσεις καθώς διατηρεί καθαρές εικόνες και αναγνωρίζει μορφές και σχήματα.
Σύμφωνα με τον Marleau-Ponty (2019, σ. 48), «Η αντίληψη μου είναι όχι ένα σύνολο ορατών, απτών και ακουστικών δοθέντων […], αλλά αντιλαμβάνομαι με έναν συνολικό τρόπο, με όλο μου το είναι, αρπάζω μία μοναδική δομή του πράγματος, έναν μοναδικό τρόπο του είναι, ο οποίος συνομιλεί με όλες τις αισθήσεις μου μονομιάς». Επομένως, θα ήταν λάθος κάποιος να θεωρεί την όραση ως κύριο υποκινητή στον σχεδιασμό καθώς το ανθρώπινο ον επηρεάζεται από πολύ-αισθητηριακές πτυχές στον βίο του. Στην πραγματικότητα, όμως, το πρόβλημα με την όραση ως κυρίαρχη αίσθηση είναι ότι το άτομο επαναπαύεται σε αυτά που βλέπει χωρίς να ψάχνει βαθύτερα, γίνεται στην ουσία υποχείριο του θεάματος παρά υποκινητής του. Με άλλα λόγια ο θεατής γίνεται κομμάτι μίας αφήγησης και χάνει την δυνατότητα να γίνει αφηγητής. Λόγω της υπέρ-κυρίαρχης θέσης της όρασης, δημιουργείται μία αστάθεια στο αισθητηριακό σύστημα του ατόμου. Κάτι τέτοιο μπορεί να παρατηρηθεί στην ραγδαία εξέλιξη της σύγχρονης αρχιτεκτονικής και του απάνθρωπου σχεδόν χαρακτήρα της, καθώς παραμελεί το σύνολο των αισθήσεων και δίνει βάση στον νου και την θέαση.
Εικόνα 11: « Η νέα πόλη (The New City) », 1928, πίνακας του Nikolai Krasil’nikov
Εικόνα 12: Η πόλη του Τορόντο, θέα από ουρανοξύστη
Θέτοντας την όραση ως την μόνη που μπορεί να συμβαδίζει γρήγορα με τις τεχνολογικές αλλαγές, προκαλεί το άτομο να βρίσκεται σε ένα διαρκές παρόν, ισοπεδωμένο από την ταχύτητα και την ταυτοχρονία, εμπορευματοποιώντας την εικόνα και οδηγώντας το άτομο σε ένα άσκοπο οπτικό ταξίδι (Pallasma, 2005). Το μάτι, συνειδητά και μη, υπερτερεί, έτσι ο παρατηρητής αποκόβεται από την άμεση σχέση με τη περιβάλλον και δίνει βάση στα πολλαπλά οπτικά ερεθίσματα. Ο σχεδιασμός, με τη σειρά του, στοχεύει στην αξιομνημόνευτη εικόνα με αποτέλεσμα τα κτίρια να μετατρέπονται σε προϊόντα αποκομμένα από την ειλικρίνεια και την ουσία των πραγμάτων.
Η αρχιτεκτονική είναι ουσιαστικά μία προέκταση του κόσμου μέσα στο ανθρώπινο περιβάλλον, παρέχοντας την βάση για την αντίληψη και τον ορίζοντα της εμπειρίας και κατανόησης του κόσμου (Pallasma, 2005). Δεν θα έπρεπε να θεωρείται απομονωμένη από το σύνολο των αισθήσεων αλλά να καθοδηγεί το άτομο και να επεκτείνει τους ορίζοντές του. Ίσως ο μελλοντικός σχεδιαστής θα πρέπει να οδηγείται με τα μάτια του κλειστά και να καθοδηγείται από το σκοτάδι. Να εντείνει δηλαδή τις υπόλοιπες αισθήσεις του για να καταλάβει την πολυπλοκότητα και ιδιαιτερότητα για την κάθε μία από αυτές, ώστε να μην καταστραφεί η αισθητηριακή αρμονία.
Τα μάτια λειτουργούν συνεργατικά με τις άλλες αισθήσεις. Με βάση τον Pallasma (2005, σ. 45) όλες οι αισθήσεις, μαζί με την όραση, μπορούν να θεωρηθούν προεκτάσεις της αίσθησης της αφής, σαν ειδικεύσεις του δέρματος. Καθορίζουν την σύνδεση μεταξύ δέρματος και περιβάλλοντος, μεταξύ της αδιαφανής εσωτερικότητας του σώματος και της εξωτερικότητας του κόσμου. Έτσι, στην λειτουργία της, η όραση δείχνει αυτό που η αφή ήδη γνωρίζει, μετατρέποντάς την έτσι σε μία μορφή ασυνείδητης όρασης.
Οι απτικές επαφές επηρεάζονται από καταστάσεις καίριας σημασίας που συμβάλλουν στην αντίληψη του περιβάλλοντος χώρου και της κατανόησής του, δημιουργώντας έτσι ένα παράλληλο αισθητήριο κανάλι που μπορεί να χρησιμοποιηθεί ώστε να δώσει πρόσθετη πληροφορία στον χρήστη. Τέτοια επιρροή ασκεί κάτι απλό όπως η θερμοκρασία, δηλαδή η διαφορά μεταξύ ζεστού και κρύου, που αισθάνεται το άτομο όταν έρχεται σε επαφή με επιφάνειες. Ομοίως και με την υλικότητα της επιφάνειας, όπως η αλλαγή μεταξύ μετάλλου και πέτρας.
Εικόνα 14: Εφήμερη κατασκευή απτικής εμπειρίας, Surface Deisgn Show 2019
Τέτοιες απτικές διεπαφές μετατρέπουν την εικόνα – το άυλο στην απλή ματιά – σε πράγμα - την ύλη. Κάτι το οποίο μπορεί να είναι αισθητό, να αποκτήσει γεωμετρία, χρώμα, υφή και να το αντιληφθεί η μνήμη ως κάτι απτό ώστε να του δώσει χαρακτήρα και σκοπό. Τα υλικά είναι η σάρκα και τα οστά των πραγμάτων και των κτιρίων. Οι υφές μιλούν στο μάτι όπως μιλούν και στο χέρι, χαράζουν επίπεδες επιφάνειες με πραγματικό ή μη βάθος όπου το ατάραχο βλέμμα μπορεί να περιπλανηθεί. Η αφή παραδίδει έντονες αποτυπώσεις χώρων και πραγμάτων - διεισδύει στο σώμα (Lupton & Lipps, 2018). Είναι από μόνη της ένα όργανο της σκέψης. Η αφή προσφέρει στην ανάμνηση ύλη και δίνει το έναυσμα για μία εμπειρία.
Η αφή θα μπορούσε να θεωρηθεί και ως μία μορφή συνειδητής όρασης. Σε συνδυασμό με την ακοή, την όσφρηση και την γεύση, μπορεί να δημιουργήσει ένα νέο ολοκληρωμένο σχεδιαστικό λεξιλόγιο, ειδικά για τα άτομα με προβλήματα όρασης. Δηλαδή, μία σχεδιαστική διάλεκτος συμπεριλαμβανόμενη στο ήδη υπάρχον αισθητηριακό κίνητρο. Δημιουργώντας έτσι μία πολυαισθητηριακή, πολύπλευρη και μη αποκλειστική γλώσσα. Μία συνολική μορφή αληθινού σχεδιασμού για όλους – ενός inclusive σχεδιασμού.
