Հովհաննես Թումանյան Բալլադներ
Հովհաննես Թադևոսի Թումանյան
Բովանդակություն
Կենսագրություն……………………..1 Մեծերը Թումանյանիմասին….4 Բալադներ……………………………….11 Արծիվն ու կաղնին………………...12 Պողոս Պետրոս……………………….18 Մի կաթիլ մեղրը………………27
Կենսագրություն
1
Հովհաննես Թադևոսի Թումանյանը՝ համենահայն հայոց բանաստեղծը , ծնվել է Լոռվա Դսեղ գյուղում 1869թ. Փետրվարի7 -ին, մահացելէ 1923թ.-ի մարտի23-ին Մոսկվայում: 1877-79 թթ-ին, Թումանյանըսովորելէ Դսեղիծխականդպրոցում։ 1879-1883 սովորումէ Ջալալօղլունորաբացերկսեռդպրոցում։ դպրոցում։ 1883 թ-իցբնակվելէ Թիֆլիսում : 1883-87 թթ-ինսովորելէ ԹիֆլիսիՆերսիսյանդպրոցումսակայննյութական , ծանրդրությանպատճառով1887թ. ստիպված եղավ թողնել դպրոցը և սկսեց աշխատել Թիֆլիսի հայ եկեղեցական դատարանում, այնուհետև Հայ Հրատարակչական միության գրասենյակում (մինչև 1893 թ)։ 1893 թ-իցաշխատակցելէ «Աղբյուր», «Մուրճ», «Հասկեր», «Հորիզոն» պարբերականներին , զբաղվելգրականև հասարակական գործունեությամբ։ 1899 թ-իննրանախաձեռնությամբ Թիֆլիսումստեղծվելէ «Վերնատունգրականխմբակըորիանդամներն » , էինԱվետիք Իսահակյանը, Դերենիկ Դեմիրճյանը, Լևոն Շանթը, Ղազարոս Աղայանը, Պերճ Պռոշյանը, Նիկոլ Աղբալյանը և ուրիշներ։ Հովհաննես Թումանյանի հայրը՝ Ասլանը (1839-1898), գյուղի քահանան էր՝ ձեռնադրված որպես Տեր-Թադևոս։ Նա պատկանում էր ազնվական Թումանյան տոհմին, որ սերում էր Տարոնից 10-11-րդ դարերում Լոռի գաղթած Մամիկոնյաններից։ Մայրը՝ Սոնան (1842-1936) ծագում էր Քոչարյանների տոհմից և նույնպես դսեղցի էր։ Լինելով զրույց սիրող և լավ պատմող կին՝ նա իր երեխաներին լեգենդներ, առակներ և հեքիաթներ էր պատմում, համեմած ժողովրդական ոճով և դարձվածներով։ Թումանյանն ութ երեխաներից ամենաավագն էր. մյուս երեխաներն էին՝ Ռոստոմ (1871-1915), Օսան (1874-1926), Իսկուհի (1878-1943), Վահան(1881-1937), Աստղիկ(1885-1953), Արշավիր(1888-1921), Արտաշես(1892-1916): 2
1921 թ-ի աշնանըԹումանյանըմեկնումէ Կոստանդնուպոլիսհայ գաղթականների համարօգնությունգտնելունպատակով։Միքանի ամիս մնալով այնտեղ նա վերադառնում է հիվանդացած։ 1922 թ-ին տարած վիրահատությունից հետո Թումանյանի ինքնազգացողությունը լավանում է, սակայն սեպտեմբերին հիվանդությունը դարձյալ իրեն զգացնել է տալիս։ Թումանյանին տեղափոխում են Մոսկվայիհիվանդանոցներից մեկը, սակայն 1923 թ. մարտի 23-ին, 54 տարեկան հասակում Հովհաննես Թումանյանը վախճանվում է։ 1888 թվականինտասնինը , տարեկանհասակումԹումանյանն , ամուսնանումէ տասնյոթամյաՕլգաՄաճկալյանիհետ։[] Նրանք ունեցան 10 երեխա. Մուշեղ (1889-1938), Աշխեն (1891-1968), Նվարդ (1892-1957), Արտավազդ (1894-1918), Համլիկ (18961937), Անուշ(1898-1927), Արփենիկ(1899-1981), Արեգ(1900-1939), Սեդա(1905-1988), Թամար(1907-1989) Թումանյանը գրել է իր առաջին պոեմը 12 տարեկան հասակում, երբ սովորում էր Ջալալօղլու դպրոցում։ Թումանյանը գրել է բանաստեղծություններ, պոեմներ, քառյակներ, բալլադներ, պատմվածքներ ու հեքիաթներ, ակնարկներ, քննադատական ու հրապարակախոսական հոդվածներ։ Նա սկսել է ստեղծագործել 80-ականների կեսից։ Լայն ճանաչում է ձեռք բերում «Բանաստեղծություններ » հավաքածուի(1-2 հատոր, 1890-92) լույստեսնելուցհետո։ Թումանյանն իր ստեղծագործություններով հեղաշրջում է կատարել հայ բազմադարյան գրականության մեջ։ Նրա լեզուն և մտածողությունը պարզ են, ժողովրդական։
3
Մեծերը Թումանյանիմասին
4
Եղիշե Չարենց Կա Մեծարենց, կա Տերյան, և բազում այլ պոետներ կան, բայց Թումանյանն է անհաս Արարատը մեր նոր քերթության: Նա մեծ էր հոգով, արյունով: Արմատներ ուներ նա հողում: Իր երգերը-գեղջուկ նաիրցու քրտինքով էր նա ողողում: Հանճարեղ երգերում նրա և իր երկրի արևն էր շողում,Նա մեծ էր հողով, արյունով: Արմատներ ուներ նա հողում:
5
Ավետիք Իսահակյան Մեր թռիչքը Թումանյանի արվեստի գոհարակերտ բարձրունքից այն կողմ չի անցել:
6
Լեո Այսօր Թումանյանը իր լեզուն հասցրել է այն բյուրեղանման պարզության, որը մոտեցնում է նրանՊուշկինին, և որը նրա գերագույն արժանիքներից մեկը պիտի համարվի:
7
Վահան Տերյան Այո ′, Թումանյանն իր արվեստով նման է կախարդի. բնավ չեք զգում, որ գրել է. թվում է երկըժողովրդական մի կենդանի խոսք է իր ձևերով, ե րանգներով ու հույզերով. զգում եք, որ բանաստեղծըելնում է իր ժողովրդի ընդերքից, իր մեջ ներծծած, խտացրած այն ամենը, ինչ կոչվում է ժողովրդիկյանք ` նրամաքուրազնիվհոգիննրամարդասեր , , աշխարհայացքը , նաևնրատառապալիցառօրյան , աղքատիապրուստը... Մի խոսքով, Թումանյանի երկերում կա, ինչպես Տերյանն է նկատել«հայրենի խինդ ու ժպիտ և հայրենի վիշտ»..
8
Ստեփան Զորյան Հովհաննես Թումանյանը ճառագայթող մարդ էր: Բանաստեղծ ոչ միայն գրչով, այլև իր անձով, իրկյան քով և կենցաղով: Անսպառ վեհանձնության տպավորություն մը կգործեր, որովհետև անիկաինքզինքը կշ ռայլեր անհաշիվ: Կյանքի դժվարին ճամբաներու վրա կքալեր ձեռքերը բեռնավորգանձերով և շնորհներ ով: Հարուստ էր և զեղուն բարոյական ուժերով, գերակշիռ ուժերով, որովհետևնաև իր մղիչ ուժը սերն է ր:Բայց ոչ արդի սերունդը, ոչ գալիք սերունդները չեն մոռանար զինքը:Վերագնահատման ամենախիստ բովերեն Հովհաննես Թումանյանի անձը և երկը դուրս կուգանանեղծ և պայծառ: Անիկա իր էության ամ ենաբարձր արտահայություններով միշտ պիտի մնաներկա և թերևս պիտի ըլլա միակ հաստատ օղակը, որ ապագան պիտի կապե անցյալին: 9
Մարտիրոս Սարյան Հայաստանում չկա այնպիսի մարդ, լինի չափահաս կամ երեխա, որին ծանոթ չլինի նրա «Շունն ուԿատուն» հիանալի երկը: ՀայժողովրդիսիրելիբանաստեղծըԹումանյանըորիրքաղցրահնչունչափածոների ` , ուկլասիկհստակությու ն ունեցող արձակի մեջ արտահայտել է ժողովրդի խոհերն ուզգացումները, այդ փոքր լեգենդի մեջ էլ ցուցադրել է իր վ իթխարի տաղանդիառանձնահատկությունները:
10
Բալլադներ
11
Արծիվն ու կաղնին
12
Արծիվն ու կաղնին Однажды в лесу дремучем, глухом Поспорил царь-дуб с могучим орлом, Кто дольше из них сумеет прожить, Чья крепче к земле привязана нить. Орел молвил: я, и дуб молвил: я, И каждого спесь и гордость своя. Расхваставшись так, затеяли спор, И вот, наконец, каков уговор: Пусть минет пятьсот — не меньше — годов, И если царь птиц и дуб из дубов В назначенный срок еще не умрут, Друг с другом они пусть встретятся тут. Крыльями взмахнул орел широко, Оставил он лес, взлетел высоко 13
14
Դեպի ամպերը, դեպ ժայռերը, Ուրանցէ կացնումիրլավօրերը: Կաղնինէլփըռեցճյուղերներկաթի, Խո՜րուխորմխեցճանկերնարմատի Ուէնպեսհուժկուկանգնեցանտառում, Որվայրչընկնիէլհինգհարյուրտարում: Դարե՜րանցկացան: Եվահամիօր Արծիվըեկավծերացածանզոր , , Ծըվոցըկըտրածտըկար , , հևալով, Թույլթույլթևերըհազիվքարշտալով Տեղհասավմիկերպ, նայեցդեսուդեն, Տեսավ, որԿաղնինընկելէրարդեն. Ճյուղերըթեևդեռթարմուկանաչ, Ընկել էր ահեղ փոթորկի առաջ:
15
16
“Hey you, boastful oak, Know now yourself and me. Until 500 years there is still one hour left. You have fallen down, you strong giant. -I lived 500 years. And will fly high this much. Until I reach 1000 years�. The fallen giant replied.
17
Պողոս -Պետրոս
18
Վաղո՛ւց, երբ մոտ էր երկրին երկինքը, Ուլըսումէրդեռմարդկանցտերնինքը - , Էն լավ ժամանակ երկու մանուկներ Ունեինմիչար, միանսիրտխորթմեր: — Կորե՜քգընացեքաշխատանք , , արեք, Աշխատանք արեք ու եկեք կերեք. Ի՞նչեքվերթափելանգործուանբան, Հասածտըղերքեքհինգվեցտարեկան ... Էսպեսբարկացավմիօրխորթմերը, Ճիպոտներտըվավ, ղըրկեցհորթերը: Անհանգիստհորթե՛րամառվանշոգօր , Կետարին, փախան, ընկանսարուձոր: Նըրանց ետևից՝ լալով, հևալով, Փոքրիկորբերը՝քարեքարգալով, Վազէինտալիսանտաոիմիջում, Վազէինտալիսուիրարկանչում. 19
20
«Погос, поймал?» — «Нет!» «Петрос, загнал?» — «Нет!» «Ау, сюда!» «Ау, куда?» «Горе, беда!»...
Շատ որ ման եկան՝ խեղճերն հոգնեցին, Եկան՝ խորթ մորը լալով պատմեցին. — Նա՜նի, ա՜յնանի, կորանհորթերը... — Վա՛յ, գետիննանցնեք,— ճըչացխորթմեր Թող դուք կորչեիք հորթերի տեղակ, Անտակ ձորի մեջ, անժաժ քարի տակ: Մի արջ պատահեր, մի գազան, մի գել, Որ չէի տեսել ձեր շուքը մեկ էլ...
21
Դե՛, ետ գընացեք, գընացեք, կորե՛ք, Մինչևչըգըտնեքհորթերըբերեք՝ Աչքիս չերևաք, ա՛յ աչքիս փըշեր, Թեչէ՝կըսպանեմեսձեզէսգիշեր... Ուճիպոտնէլետիրենցթաթերին, Հոգնածուսոված, արցունքնայտերին, Փոքրիկորբերը՝անտաոիմիջում Գիշերվանկիսինլալիսեն, կանչում. «Погос, поймал?» — «Нет!» «Петрос, загнал?» — «Нет!» «Ау, сюда!» «Ау, куда?» «Горе, беда!» Անտեր հորթերը չըկան ու չըկան։ Ճարներըկըտրած՝խեղճերըեկան, Լալով չոքեցին.
22
23
Молятся дети, Господа просят: «Боженька милый! Что тебе стоит? Пусть твоей силой Крылья нас носят, Небо покоит, Пташек укроет, —
Чтоб не постиг нас злой матери гнев Ночью, покуда пустует наш хлев!»
Հենց ասին – չասին անմեղ բերանով, Աստված որոտաց իր գըթոտ ձայնով.
24
Here wings for you, my sweetheart kids, Fly like birds all over the sky, Not to be caught by your stepmother’s sight, Until you find the calves you have lost. Sleep the night on the arms of trees Make the haulm and straw your bed Take your food from my table so full When you become forlorn and leave your home. Thus called God from above.
25
Вдруг обернулись два братца родных. Подняли крылья Ввысь без усилья Малых сирот, — В синей пустыне Волен их лет. Так и доныне Птичками вьются Горного луга, Плачут — смеются, Скачут, щебечут, Кличут друг друга: «Погос, поймал?» — «Нет!» «Петрос, загнал?» — «Нет!» «Ау, сюда!» «Ау, куда?» «Горе, беда!»...
26
Մի կաթիլ մեղրը
27
Մի գյուղացի իրենց գյուղում Խանութսարքելբանէրծախում։ , Օրվանմիօրմոտիկգյուղից, Մահակնուսին, շուննետևից Ներսէ մտնումմիզըռչոբան.
— Բարիօրքեզ, ա՛յխանութպան, Մեղրըչունե՞ս, Միքիչտասմեզ։ — Ունեմ, ունեմ, չոբանախպեր. Ամանդո՞ւրէ, ամանըդբեր, Ինչտեղիցորինքդկուզես, Էսսըհաթինքաշեմտամքեզ։
28
29
Էսպես հանգիստ, էսպես սիրով, Մեղրիցանուշլավխոսքերով Մեղրենքաշումմինէլհանկարծ . Միկաթմեղրըծորումէ ցած։ — Տը՛զզ, էնկողմիցմիճանճգալի, Էսկաթիլինվերէ գալի։ Ճանճիվըրա, թաքունթաքուն , Էսխանութիտիրոջկատուն Դուրսէ ցատկում, Թաթովզարկում... Բայցհենցկատվիցատկելուհետ Հովվիշունըիսկույնևեթ Հաֆէ անում, Վերէ կենամ, Խեղճփիսիկին Դընումտակին, Ձեռացխեղդում Ուշըպըրտում։ 30
«Загрыз! Загрыз! Ах, котик мой! Ах, чтоб те сдохнуть, пес чумной!» Разгневался купец — и вот, Чем попадя собаку бьет. Визжит собака — и рядком С несчастным падает котом. - Վա՜յ, ձեզմատա՜ղասլանշունըս , , Իմապրո՜ւստըստե՜ղըստո՜ւնըս , , ...
Տունըդքանդվիա՜յխանութպան , , Անխիղճլիրբ , , չար, ֆըլան–ֆըստան, Ո՞նցթեդուիմշանըզարկե՜ս, Դե, զարկելըհիմիդուտես... Գոռումէ մերաժդահակը, Մեծագլուխիրմահակը Ետէ տանումուցածբերում, Խանութպանինշեմքումփըռում։ 31
— Ըսպանեցի՜ն... հա՜յ, օգնությո՜ւն... Ութաղիցթաղ, ուտանիցտուն Ձենէ տալիմեկըմյուսին. — Հա՜յ, օգնությո՜ւն ... ըսպանեցի՜ն ... Վերիթաղից, ներքիթաղից, Ճամփիվըրից, գործիտեղից, Ճիչով, լալով, Հարայտալով, Էլհերնումեր. Քիրուախպեր, Կին, երեխեք, Ընկերտըղեք, Զոքանչաներ , , Քավոր, սանհեր, Քեռի, փեսա... Ինչիմանասէլ՝ո՛վէ սա, Գալիսենուանվերջգալիս, Ովգալիսէ՝տուրթետալիս.
32
– Դե, ձեր մեռելն եկեք տարեք։ Ուէստեղիցբոթըգընում, Գընումմոտիկգյուղնէ հասնում, — Հե՜յ, օգնեցե՜ք, Մեռածհոչեք, Ըսպանեցինմերգյուղացուն ... Ինչպեսշընաճանճիմիբուն Քանդեսթողնես , , Էնճանճիպես Ամբողջգյուղովօրդուկապում, «Բու՛հ» ենանումդուրսենթափում , Ամեն մինը առած մի բան. — Տո՛, կոպիտարջ, տո՛, վայրենի, Էս տեսակ էլ բա՞ն կըլինի. Դուառուտուրեկարանես, Թե՞իրշեմքումմարդըսպանես... Մինասումեն՝տասըզարկում, Աղցանանումմեջտեղձըգում , , Իրշանկողքիներկարումեկ։ 33
– Հե՛յ, օգնեցեք, Մեռածհոչեք, Ըսպանեցին մերգյուղացուն ... Ինչպեսշընաճանճիմիբուն Քանդես, թողնես, էնճանճիպես Ամբողջգյուղովօրդուկապում, «Բո՜ւհենանում » , դուրսենթափում Ամենմինըառածմիբան. Armedwithwhat theycan lay handson. Onegrabsastick,onea truncheon, one picksasword, one takesa log, one ashovel,aspade,a rod, oneanaxe, a knife,agun, someofthemride, somewalk,some run, some bareof head, others barefoot, all take the neighbourvillage route!
34
– Տո՛, էսպես էլ անիրավ գյո՜ւղ. Ոչխիղճունեն, ոչահ – երկյուղ. Մարդգընումէ առուտուրի, Հավաքվումեն՝քաշումսըրի։ "You dev'lish, fiendish, murd'rous lot! Have you no heart? No fear of God? One comes to shop, his throat is cut? What sort of wild custom is that? We spit upon people like you! Spit on your name, your honour too! We'll strike and shoot plunder and loot. Hey! Ho! Let's go! We'll squash the foe!" Ուդուրսեկանիրարուդեմ, Հա՛զարկեցինուզարկեցին, Կոտորեցինկըրակեցին , , Ինչքանավելկոտորեցին, էնքանավելկատաղեցին,
35
Ու դուրս եկան իրարու դեմ, Հա՛զարկեցինուզարկեցին, Կոտորեցինկըրակեցին , , Ինչքանավելկոտորեցին, էնքանավելկատաղեցին, Ջարդեցին իրար, Ջընջեցին իրար, Կորան, գընացին Գետնինհավասար։
Դումի՛ասիլ, մեկըմեկից էսքանմոտիկ, սահմանակից էսգյուղերըհարկենտալի Ամենմինըմիարքայի: Միտերությանթագավորը, Երբլսումէ էսբոլորը, Արձակումէ հըրովարտակ Ժողովըրդինիրհըպատակ. – Հայտնիլինիմերտերության, Զինվորբանվորազնըվական , , –– 36
Ամեն շարքին Ուաշխարհքին, Որանօրենուդավաճան Մերդրացիազգըդաժան, Երբմենքքընածէինքսիրով, Մերսահմանըմըտավզոռով, Ուկոտորեցսուրըձեռին Մերսիրելիզավակներին։
Արդ, սըրահարուհըրակեզ Մերորդիքըկանչումենմեզ, Եվմենք, ընդդեմմերիսկկամքին, Պատվերտըվինքմերբանակին, Թընդանոթովմերավերող Ուաստուծովմեծակարող, Հանունարդարուսուրբոխի Մըտնիհողըմերոսոխի։
37
Մյուսը նույնպես իրեն հերթին Գըրեցզորքինժողովըրդին , . – Մարդկանցառաջև աստըծու, Բողոքումենքմերդըրացու Վարմունքիդեմև՛չար, և՛նենգ, Որ ոտքելով ամեն օրենք, Բորբոքումէ կըռիվուվեճ Հինհարևանազգերիմեջ, Քանդումսիրոդաշըկապած։ Արդ՝ակամամենքըստիպված, In view of crimes mentioned above, in name of probity and trust, in name of blood split most unjust, in name of peace and liberty, in name of God and his Glory, we raise our voices sharp and shrill and our sharp sabres higher still."
38
Ու ըսկսեց կըռիվն ահեղ։ Շռինդ, որոտէստեղ, էնտեղ։ Կըրակնընկավշենուքաղաք, Արյունավեր , , ճիչ, աղաղակ, Ամենկողմիցսարսափուբոթ, Ամենկողմիցմեռելիհոտ...
Ամառ, ձըմեռ, Ողջտարիներ Մըշակնանբան, Դաշտերնանցան,
39
Ու, կըռիվը չըդադարած, Սովըեկավհամատարած։ Սովըեկավ– սովիհետցավ, Ծաղկածերկիրնամայացավ...
Իսկմնացածմարդիկիրար Հարցնումէինսարսափահար , Թեո՜րտեղիցարդյոքծագեց էսընդհանուրաղետըմեծ։ 40
Գիրքը կազմեցին՝ Հիմնական դպրոցի 5-6-րդ դասարանի սովորղները, Մայրենիի դասավանդող՝ Գոհար Բալջյանը, Ռուսացլեզվիդասավանդող՝ՎիկտորիաՀովսեփյանը , Անգլերենի դասվանդող՝ Լալա Մանուկյանը, Երկարացվածօրվակազմակերպիչ՝ՄարինեՄարտիրոսյանը