ประวัติศาสตร์เจ็บปวด
พระยอดเมืองขวาง
ผูป้ ลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก
กรุงเทพมหานคร ส�ำนักพิมพ์มติชน 2558
พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’ • พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก •
พิมพ์ครั้งแรก : ส�ำนักพิมพ์มติชน, ตุลาคม 2558 ราคา 155 บาท ข้อมูลทางบรรณานุกรม นิพัทธ์ ทองเล็ก, พล.อ. พระยอดเมืองขวาง.-- กรุงเทพฯ : มติชน, 2558. 160 หน้า.-- (สารคดี) 1. ยอดเมืองขวาง, พันตรี พระ (2395-2443). I. ชื่อเรื่อง. 923.5593 ISBN 978 - 974 - 02 - 1446 - 5 ที่ปรึกษาส�ำนักพิมพ์ : อารักษ์ คคะนาท, สุพจน์ แจ้งเร็ว, สุชาติ ศรีสุวรรณ, ปิยชนน์ สุทวีทรัพย์, ไพรัตน์ พงศ์พานิชย์, นงนุช สิงหเดชะ ผู้จัดการส�ำนักพิมพ์ : กิตติวรรณ เทิงวิเศษ • รองผู้จัดการส�ำนักพิมพ์ : รุจิรัตน์ ทิมวัฒน์, อพิสิทธิ์ ธีระจารุวรรณ บรรณาธิการบริหาร : สุลักษณ์ บุนปาน • บรรณาธิการส�ำนักพิมพ์ : พัลลภ สามสี หัวหน้ากองบรรณาธิการ : สอง แสงรัสมี • ประสานงาน : พันธ์ุทิพย์ ธีระเนตร พิสูจน์อักษร : อนงค์ จ�ำรัสบุญสม • กราฟิกเลย์เอาต์ : สุเมธ จันทะวงศ์ ออกแบบปก-ศิลปกรรม : วรรธน์อนันต์ ชัยมงคล ประชาสัมพันธ์ : สุภชัย สุชาติสุธาธรรม หากท่านต้องการสั่งซื้อหนังสือเล่มนี้เป็นจำ�นวนมากในราคาพิเศษ เพื่อมอบให้วัด ห้องสมุด โรงเรียน หรือองค์กรการกุศลต่างๆ โปรดติดต่อโดยตรงที่ บริษัทงานดี จำ�กัด โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 3353 โทรสาร 0-2591-9012
www.matichonbook.com บริษัท มติชน จำ�กัด (มหาชน) : 12 ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ 1 เขตจตุจักร กรุงเทพฯ 10900 โทรศัพท์ 0-2589-0021 ต่อ 1235 โทรสาร 0-2589-5818 แม่พิมพ์สี-ขาวดำ� : กองพิมพ์สี บริษัท มติชน จำ�กัด (มหาชน) 12 ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ 1 เขตจตุจักร กรุงเทพฯ 10900 โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 2400-2402 พิมพ์ที่ : โรงพิมพ์มติชนปากเกร็ด 27/1 หมู่ 5 ถนนสุขาประชาสรรค์ 2 ตำ�บลบางพูด อำ�เภอปากเกร็ด นนทบุรี 11120 โทรศัพท์ 0-2584-2133, 0-2582-0596 โทรสาร 0-2582-0597 จัดจำ�หน่ายโดย : บริษัทงานดี จำ�กัด (ในเครือมติชน) 12 ถนนเทศบาลนฤมาล ประชานิเวศน์ 1 เขตจตุจักร กรุงเทพฯ 10900 โทรศัพท์ 0-2580-0021 ต่อ 3350-3353 โทรสาร 0-2591-9012 Matichon Publishing House a division of Matichon Public Co.,Ltd. 12 Tethsabannarueman Rd, Prachanivate 1, Chatuchak, Bangkok 10900 Thailand หนังสือเล่มนี้พิมพ์ด้วยหมึกที่เป็นมิตรกับสิ่งแวดล้อม เพื่อปกป้องธรรมชาติ ลดภาวะโลกร้อน และส่งเสริมสุขภาวะที่ดีของผู้อ่าน
สารบัญ
ค�ำน�ำ 7 จากใจผู้เขียน 9 -พระยอดเมืองขวาง
17
-ฝรั่งเศสบีบให้สยาม
25
ข้าราชการผู้ซื่อสัตย์ มีตัว มีตนจริง ตั้งศาลช�ำระความ
-ฝรั่งเศสอับอาย 31
สั่งสยามตั้งศาลผสม
-ฝรั่งเศสไม่เลิก 39
จองเวร ‘พระยอดฯ’
-13 กรกฎาคม พ.ศ.2436 47
ไทย-ฝรั่งเศสยิงกันที่ปากน�้ำ
-วิกฤตการณ์ ร.ศ.112 61
เกิดอะไรในสยาม?
-เงินถุงแดงถุงนี ้
75
-ฝรั่งเศสยึดจันทบุร ี
85
ที่ลูกหลานไทยต้องทราบ
ชาวต่างประเทศผู้ซื่อสัตย์
-ยึดจันทบุรี 10 ปีเศษ 95
แล้วฝรั่งเศสไปยึดตราดท�ำไมอีก
-มหาอ�ำนาจตะวันตก 105
ปลายทางที่ ‘สยาม’
-ท�ำไมฝรั่งผิวขาว 115
คิดว่าตัวเองเลอเลิศกว่าคนอื่น
-เหตุผลที่ในหลวง ร.5 127
เสด็จประพาสยุโรป
ภาคผนวก -ค่ายพระยอดเมืองขวาง อนุสรณ์สถานเตือนสติ ‘ไทย’
141
-ป้อมพระจุล
152
-ก่อนจะเป็นผู้เล่า
155
อีกยุทธภูมิ ร.ศ.112
พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก
ค�ำน�ำ หนังสือ “ประวัตศิ าสตร์เจ็บปวด พระยอดเมืองขวาง ผูป้ ลุกสยาม สู้เจ้าอาณานิคม” เล่มนี้ เริ่มต้นจากบทความเป็นตอนๆ ในมติชน รายวัน ด้วยหัวเรือ่ งว่า “ขุดมาเล่า” เป็นข้อเขียนของ พลเอกนิพทั ธ์ ทองเล็ก ประธานคณะทีป่ รึกษากระทรวงกลาโหม ทีค่ น้ คว้าเรียบเรียง ขึน้ จากแหล่งข้อมูลต่างๆ ความโดดเด่นของหนังสือเล่มนีอ้ ยูท่ สี่ าระของเรือ่ ง ได้แก่ เรือ่ ง ราวของ พระยอดเมืองขวาง ที่ถือเป็นวีรบุรุษในประวัติศาสตร์คน หนึง่ ของประเทศไทย และชะตากรรมของประเทศไทยในการต่อสูก้ บั นักล่าอาณานิคม อันกลายมาเป็นเหตุการณ์ ร.ศ.112 อีกส่วนหนึ่งอยู่ที่ พลเอกนิพัทธ์ ผู้น�ำเรื่องราวมาเล่า ด้วย กลยุทธ์และมุมมองจากประสบการณ์ พลเอกนิพทั ธ์ เป็นนายทหาร ระดับสูงของกองทัพ ทีม่ บี ทบาทในงานความมัน่ คงด้านต่างประเทศ หลายๆ เรือ่ งสังคมวงกว้างไม่มโี อกาสได้รบั รู้ ถ้าลองเปิดไปอ่านประวัติ ของนายทหารท่านนีท้ ที่ า้ ยเล่ม จะพบว่าอาจจะเป็นหนังสือทีม่ คี ณ ุ ค่า ได้อกี หลายเล่ม พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 7
ด้ ว ยประสบการณ์ แ ละการปฏิ บั ติ ห น้ า ที่ ค ลุ ก วงในอยู ่ ณ จุดเกิดเหตุของปัญหาด้านความมัน่ คงอันล่อแหลมของประเทศไทย หลายเรื่อง อาทิ ปัญหาเขาพระวิหาร การพูดคุยเพื่อสันติสุขของ 3 จังหวัดชายแดนภาคใต้ ฯลฯ ท�ำให้การเล่าเรือ่ งของ พลเอกนิพทั ธ์ มีรสชาติพเิ ศษ เพิม่ ความลึก ปักหมุด เพิม่ มุมมองให้กบั เรือ่ งราว และ ท้าทายให้คนทุกรุน่ หันมาสนใจประวัตศิ าสตร์ในห้วงเวลาทีป่ รากฏใน หนังสือเล่มนี้ ทีเ่ ต็มไปด้วยรายละเอียดการต่อสูใ้ นหลายมิติ ทัง้ ทาง การเมือง การทูต และการทหาร ความนัยจากอดีตทีค่ รัง้ หนึง่ มีพระยอดเมืองขวางเป็นตัวละคร ส�ำคัญของเหตุการณ์ ยังส่งผลอย่างลึกซึง้ อยูใ่ นภูมภิ าคแห่งนี ้ กองบรรณาธิการมติชน
8 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
จากใจผู้เขียน
สิง่ แรกทีต่ อ้ งเอ่ยถึงคือ ขอบคุณส�ำนักพิมพ์มติชนทีใ่ ห้โอกาสผม มีพนื้ ทีใ่ นหน้าหนังสือพิมพ์มติชนรายวัน ผมเรียบเรียงและเขียนเรือ่ ง พระยอดเมืองขวาง ขึน้ มาครัง้ แรก ทดลองส่งไปทีม่ ติชนด้วยใจระทึก และแล้วผมเห็นงานถูกตีพมิ พ์ จึงมีกำ� ลังใจมุง่ มัน่ พัฒนา ปรับปรุงการ เขียน โดยรับฟังเสียงสะท้อนรอบด้าน และให้เกียรติบุคคลเจ้าของ ข้อมูลทีค่ น้ พบมาก่อน พระยอดเมืองขวาง เป็นข้าราชการธรรมดาคนหนึง่ มีตวั ตน จริง ที่ท�ำงานแสนจะธรรมดาให้กับบ้านเมืองใน พ.ศ.2436 แต่ผล ที่ตามมาคือ ความอยู่รอดของส่วนรวม พลิกสถานการณ์กลายเป็น เรือ่ งไม่ธรรมดา ก่อเกิดประกายความคิดเชิงสร้างสรรค์ตอ่ สังคมสยาม ทีต่ อ้ งปรับเปลีย่ นเพือ่ ความอยูร่ อด เกิดการปฏิรปู ครัง้ ใหญ่ในแผ่นดิน อย่างฉับพลัน สยามประเทศสะดุง้ ตืน่ เหมือนมีวตั ถุแหลมคมมาทิม่ ต�ำ ร่างกาย พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 9
ประวัติศาสตร์บางเหตุการณ์ บางช่วงเวลา ที่คนไทยได้เรียน จากหนังสือเรียนทีค่ ดั ลอก ปรุงแต่ง ตัดทอนมายังไม่สามารถอธิบาย เรื่องราวต่างๆ ได้อย่างเป็นเหตุเป็นผล บางเรื่องเป็นแค่ต�ำนาน เรือ่ งเล่าทีบ่ อกต่อกันมา บางเรือ่ งแทบจะไม่มตี รรกะพอทีจ่ ะเชือ่ ไม่มี ความเข้มพอทีจ่ ะท�ำให้เกิดการเรียนรู้ การคิดวิเคราะห์เอง และไม่มี ความรูส้ กึ ภูมใิ จในการท�ำความดี ไม่ภมู ใิ จในแผ่นดินเกิด พระยอดเมืองขวางเป็นเหตุการณ์ทเี่ พิง่ ผ่านไป 1 ศตวรรษเศษ มีภาพถ่าย มีเอกสารหลักฐานจับต้องได้จริง จึงเป็นเรือ่ งทีค่ นไทยต้อง ใส่ใจ บอกกล่าวกันให้ชนรุน่ หลังตระหนักรู้ ผมมี เ วลาว่า ง เพราะชีวิตมันว่า งเปล่า ไร้ ค่ า จึ ง พยายาม “หาความมีในสิ่งที่ไม่มี” มองหาสิ่งที่ดีๆ ในชีวิตที่ผ่านมาในอาชีพ ทหาร มองหาคนธรรมดาทีบ่ ำ� เพ็ญความดีงามให้กบั แผ่นดินเกิด มีผคู้ น ธรรมดาอีกมากทีร่ า่ งกายดับสูญเพราะความซือ่ สัตย์ ซือ่ ตรงในภาระ หน้าที่ ไม่เพิกเฉยต่อการท�ำความถูกต้อง แต่ไม่มใี ครเอ่ยถึงเขาเหล่า นัน้ เพราะเป็น “คนชายขอบ” สุสานทหารทีเ่ สียชีวติ จากสงครามในต่างประเทศทีผ่ มได้เห็นใน บางประเทศโดยเฉพาะสหรัฐอเมริกา มีไม้กางเขนสีขาวตัง้ อยูบ่ นสนาม หญ้าสีเขียวยาวสุดสายตา สนามหญ้าได้รบั การดูแลอย่างดี สะอาด สวยงาม มีชอื่ ของทหาร (ทีจ่ ริงก็คอื พลเรือนทีเ่ ข้าเป็นทหาร) จารึกบน แผ่นหิน แผ่นทองเหลือง นับร้อยนับพันหลุม ดูงามตา เขาตายแล้วแต่ ความดียงั ปรากฏ รายชือ่ ทหารสหรัฐทีไ่ ปตายในเวียดนามราว 58,000 ชอื่ ถูกสลัก ไว้บนแผ่นหินแกรนิตสีดำ� ยาวเหยียดในวอชิงตัน ดี.ซี. มีญาติพนี่ อ้ ง น�ำช่อดอกไม้มาวางที่พื้นหินเพื่อแสดงความเคารพ ยกย่องระลึกถึง สุสานทหารสัมพันธมิตรที่ญี่ปุ่นจับเป็นเชลยในสงครามโลกครั้งที่ 2 แล้วน�ำมาเป็นทาสสร้างทางรถไฟสายมรณะที่กาญจนบุรีนับพันคน
10 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
เป็นสุสานทีส่ ง่างาม สะอาด มีญาติพนี่ อ้ ง ลูกหลานจากทัว่ โลกมาวาง ดอกไม้เคารพคุณความดีของเขาเหล่านัน้ ตลอดทัง้ ปี รัฐบาลสหรัฐที่เคยเกณฑ์เด็กหนุ่มอเมริกันมาตายนับหมื่น คนเพื่อท�ำสงครามในลาว เวียดนาม และกัมพูชา ยังคงให้องค์กรฯ มาค้นหาซากกระดูกทหารอเมริกนั ในป่าเขาในเวียดนามตามหลักฐาน ค�ำสัง่ ทีพ่ อหาได้ เพือ่ ค้นหาทหารทีห่ ายไปในสงคราม หรือ Missing in Action (MIA) รัฐบาลเวียดนามยังค้นหาซากกระดูกของทหารเวียดนามเหนือ ครัง้ สุดท้ายพบเมือ่ ปี พ.ศ.2555 ค้นหากระดูกมาราว 20 ปี เจอซาก กระดูกทหารเวียดนามเหนือราว 15,000 คน ในสมรภูมทิ งุ่ ไหหินในลาว ทีร่ บกันดุเดือดในปี พ.ศ.2515-2518 สมัยสงครามเย็น รัฐบาลเวียดนามได้นำ� อัฐเิ หล่านัน้ กลับไปเวียดนามเพือ่ ฝังอย่าง สมเกียรติแล้วราว 5,000 ชุด (ศพ) ทัง้ หมดนีค้ อื การตามหาและยกย่องคนดี เพือ่ ให้ลกู หลานเห็น เป็นตัวแบบ มิใช่เฉพาะทหารครับ ต�ำรวจ ข้าราชการ พลเรือน พระ ครู หมอ ใครก็ตามทีส่ ร้างคุณปู การแก่แผ่นดินนี้ หรือแม้กระทัง่ ชาวต่างชาติที่ เข้ามาสร้างสรรค์ในด้านการศึกษา สาธารณสุข ดนตรี กีฬา การเงิน การคลังให้กบั แผ่นดินนีค้ วรได้รบั การยกย่องชืน่ ชม ผมเพียงแค่ไปขุดค้นมาเรียบเรียง ปะติดปะต่อ ผสมผสาน เรือ่ ง ราวทีเ่ ข้มข้นน่าสนใจ เพือ่ บอกเล่ากับคนไทยทัง้ หลายว่า ปูย่ า่ ตาทวด เรา ใครคือคนทีเ่ ราควรระลึกถึงบ้าง รวมทัง้ การค้นคว้าเพิม่ จากข้อมูล ภาษาอังกฤษทีเ่ ชือ่ ถือได้ มีหนังสือ รูปภาพทีท่ รงคุณค่าหลายเล่ม ทีน่ กั เรียน นักศึกษาควร ได้อา่ นเพิม่ เช่น หนังสือสยามประเทศในมุมมองของฝรัง่ เศส ทีม่ ลู นิธิ พัฒนาเอกชน โดย พลเอก ดร.มนตรี สุภาพร ให้นายทหารไทย พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 11
2 นาย ทีจ่ บจากโรงเรียนนายร้อยฝรัง่ เศสแปลออกมาแบบนอกต�ำรา หรืองานเขียนของท่าน ไกรฤกษ์ นานา งานทางวิชาการของ รศ.ดร. จิราภรณ์ สถาปนะวรรธนะ และอีกหลายท่านทีส่ ร้างผลงานแนวนี้ ไว้ทตี่ อ้ งขอยกย่อง รวมทัง้ ข้อมูลจากเว็บไซต์อกี จ�ำนวนมาก การงานทุกอย่าง แม้แต่ชีวิตมีจุดเริ่มต้นทั้งนั้น ถ้ายอมรับ กันว่าประวัติศาสตร์ของไทยเราเริ่มนับจากสุโขทัย ก็นับว่ามีความ ลึกของมิติเวลาไม่น้อย สมัยก่อนมีคนอ่านออกเขียนได้ไม่มากนัก กรุงศรีอยุธยาแตก 2 ครัง้ แทบไม่เหลืออะไรให้เป็นหลักฐาน ชาวต่าง ชาติทเี่ ข้ามาติดต่อค้าขาย เข้ามาเผยแผ่ศาสนา มาส�ำรวจแผ่นดินสยาม เป็นผูบ้ นั ทึกเรือ่ งราวต่างๆ ไว้อย่างละเอียด จนต้องไปค้นหาแปลมา อ้างอิง ขอกราบสักการะล้นเกล้าฯ ในหลวง ร.5 รวมทัง้ ข้าราชการน้อย ใหญ่ รวมทัง้ ชาวต่างชาติทเี่ ข้ามารับราชการด้วยความซือ่ ตรง มุง่ มัน่ ในประโยชน์สขุ ของส่วนรวมคราววิกฤต ร.ศ.112 ท�ำให้เรามีวนั นีแ้ ละ จะมีตลอดไป ขอยกย่องเชิดชูบรรพชน สัตบุรษุ ทัง้ ผอง และขอภาวนาให้สงั คม ไทยกล้าหาญทีจ่ ะยกย่องคนดี พูดถึงคนดี ค้นหาคนดี คนทีก่ ล้าท�ำใน สิง่ ทีถ่ กู ต้อง แม้เขาเหล่านัน้ จะเป็นเพียงเศษธุลขี องแผ่นดิน เพือ่ ให้คน ดีของแผ่นดินไทยไม่มวี นั ตาย ------------------------------หากหนังสือเล่มนี้พอมีประโยชน์แม้น้อยนิด ผมขอยกความ ดีทั้งปวงให้กับ พันเอกสนอง-นางไพเราะ ทองเล็ก บิดา-มารดา ของผมที่สั่งสอนเลี้ยงดูผมให้ได้รับราชการสูงสุดในต�ำแหน่งปลัด กระทรวงกลาโหม
12 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
ขอบคุณ ทันตแพทย์หญิงรัตนาวดี, พันตรีนิติพัทธ์ และ ร้อยโทนายแพทย์กิตติพัฒน์ ทองเล็ก ครอบครัวที่อบอุ่นสดใส ของผม ทีเ่ ป็นแรงขับเคลือ่ นในการจัดท�ำหนังสือเล่มนี้ ขอบคุณ มติชน อย่างสูงทีใ่ ห้เกียรติ ให้คำ� แนะน�ำผมตลอดมา ข้อบกพร่องที่เกิดขึ้นในหนังสือนี้ เป็นเพราะผมมีสติปัญญา ไม่ดพี อ จะต้องเรียนรูอ้ กี และท�ำงานให้รอบคอบมากขึน้ ด้วยความเคารพอย่างสูงครับ พลเอกนิพทั ธ์ ทองเล็ก กันยายน พ.ศ.2558
พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 13
ประวัติศาสตร์เจ็บปวด
พระยอดเมืองขวาง
ผูป้ ลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
พระยอดเมืองขวาง ข้าราชการผูซ้ อื่ สัตย์ มีตวั มีตนจริง
ผู้ใหญ่ที่ผมเคารพนับถือท่านหนึ่งถามผมว่า เคยได้ยินชื่อ พระยอดเมืองขวางไหม? ผูเ้ ขียนเกิดอาการอึกอัก เพราะเคยผ่านหูแบบ แผ่วเบา ทราบเพียงว่าเป็นชือ่ ค่ายทหารในจังหวัดนครพนม นี่จึงเป็นแรงจูงใจที่ขอขุดเรื่องราว เกร็ดประวัติศาสตร์คนดี ศรีแผ่นดินมาเล่าสูก่ นั ฟัง มีตวั มีตน มีภาพถ่ายครับ วีรบุรษุ ชาวสยามท่านนีเ้ ดิมชือ่ สมบุญ เกิดเมือ่ พ.ศ.2389 ที่ อ�ำเภอบรรพตพิสยั จังหวัดนครสวรรค์ เป็นบุตรชายพระยาไกรเพ็ชร เริม่ รับราชการเป็นข้าหลวงผูช้ ว่ ยในกองข้าหลวงใหญ่นครจ�ำปาศักดิ์ ต่อมาไปเป็นเจ้าเมืองเชียงขวาง ได้รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็น “คุณพระ” เลยเป็นทีม่ าของฉายา “พระยอดเมืองขวาง” ใน พ.ศ.2428 ได้เป็นเจ้าเมืองค�ำม่วน ดูแลรับผิดชอบบ้าน นาป่า ค�ำเกิด ค�ำม่วน นากาย ปากพิบลู ย์ และเเก่งเจ๊ก ซึง่ เป็นพืน้ ที่ ไกลโพ้นติดต่อกับอาณาเขตเวียดนาม เป็นพืน้ ที่ “ด่านหน้า” ทีต่ อ้ ง เผชิญกับพื้นที่พิพาท “อินโดจีนฝรั่งเศส” ที่ตกเป็นอาณานิคมของ จักรวรรดินยิ มฝรัง่ เศส
18 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
พระยอดเมืองขวาง
งานของท่านอยู่ในการบังคับบัญชาของกรมหลวงประจักษ์ ศิลปาคม ในรัชสมัย ร.5 ต้องยอมรับว่า การไปเป็นเจ้าเมืองที่อยู่ไกลสุดขอบฟ้านั้น ต้องได้รบั ความไว้วางพระราชหฤทัยอย่างสูงสุดจากพระมหากษัตริย์ ต้องไปเผชิญหน้ากับหมาป่าฝรัง่ เศสทีก่ ำ� ลังมุทะลุ เมามัน ไล่ลา่ ครอบ ครองดินแดนเวียดนาม ลาว และกัมพูชา พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 19
จักรวรรดินยิ มฝรัง่ เศสตัง้ ธงว่า เวียดนามและดินแดนครอบครอง ในอดีตของเวียดนามจะต้องเป็นของฝรัง่ เศสด้วย พระยอดเมืองขวางจะต้องปกป้องดูแลราชอาณาจักรสยาม สกัดกัน้ การรุกคืบของฝรัง่ เศสให้จงได้ ช่วงเวลานัน้ กองก�ำลังทหารฝรัง่ เศสทีม่ อี าวุธเหนือชัน้ กว่าชอบ เบ่งกล้าม แสดงศักยภาพมิได้หยุดหย่อน หาเหตุกระทบกระทัง่ ใช้อาวุธ คุกคาม ข่มขูจ่ ะยึดสยามประเทศ พระยอดเมืองขวางเปีย่ มด้วยคุณสมบัติ ซือ่ สัตย์ รักบ้าน รักเมือง เด็ดเดีย่ ว กล้าหาญ เมือ่ เผชิญสถานการณ์ดงั กล่าว จึงตัดสินใจตัง้ ค่าย ทหารสยามทีต่ ำ� บลขนองม้า (เรียกอีกอย่างว่า “นาป่า” เพราะเป็นนา ทีอ่ ยูก่ ลางป่า) ใกล้พรมแดนเวียดนาม เพือ่ ควบคุมช่องทางเข้า-ออก ระหว่างสยามกับญวน ขอเรี ย นกั บ ท่ า นผู ้ อ ่ า นทั้ ง หลายว่ า ยุ ค สมั ย นั้ น อาณาเขต ดินแดนสยามครอบคลุมอาณาจักรลานช้าง (คือ สปป.ลาว ในปัจจุบนั ) ด้วย 23 พฤษภาคม พ.ศ.2436 มองซิเออร์ ลุซ ชาวฝรัง่ เศส คุมก�ำลัง ทหารเข้ายึดเมืองค�ำม่วน ซึ่งมีพระยอดเมืองขวางเป็นข้าหลวงฝ่าย สยามปกครองอยู่ มองซิเออร์โอกุสต์ ปาวี (Jean Marie Auguste Pavie ค.ศ.1847-1925 คนไทยเรียก ม.ปาวี) รองกงสุลฝรั่งเศสประจ�ำอยู่ หลวงพระบางที่ชักใยอยู่เบื้องหลังยื่นค�ำขาดดื้อๆ ว่า เมื่อ 5 ปีก่อน (พ.ศ.2431) ฝรัง่ เศสได้สำ� รวจเขตแดนแล้ว ดินแดนเมืองค�ำม่วนตรง นีเ้ คยเป็นของญวนมาหลายร้อยปี ตอนนีฝ้ รัง่ เศสปกครองญวน จึงขอ ให้พระยอดเมืองขวางมอบเมืองให้ พระยอดเมืองขวางตอบปฏิเสธ และยืนยันว่าเป็นพระราช อาณาเขตสยาม
20 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
โอกุสต์ ปาวี รองกงสุลฝรั่งเศส ประจ�ำอยู่ที่หลวงพระบาง ผูย้ นื่ ค�ำขาดให้พระยอดเมืองขวางมอบเมืองค�ำม่วนซึง่ ขณะนัน้ อยูใ่ น ราชอาณาเขตสยามให้ฝรั่งเศส (ภาพจาก Hacks, “A Siam”, L’Illustration 51 (29 Juillet 1893) 84. ตีพิมพ์ใน กรณีพิพาท ไทย-ฝรั่งเศส ร.ศ.112 ตามหลักฐานฝรั่งเศส พันตรีพีรพล สงนุ้ย, ศิลปวัฒนธรรมฉบับพิเศษ, มกราคม พ.ศ.2545) พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 21
เวียดนาม แขวงบอลิคำไซย
เมืองวินห
เมืองนาแป(นาปา) เมืองคำเกิด
เมืองนากาย จ.นครพนม (เมืองทาอุเทน)
แขวงคำมวน
เมืองคำมวน เมืองทาแขก
เมืองเว
สปป.ลาว ไทย
กัมพูชา แผนที่แสดงที่ตั้งของเมืองค�ำเกิด ค�ำม่วน ซึ่งเป็นเมืองแฝด เป็นจุดยุทธศาสตร์ตดิ กับพรมแดนญวน
22 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’
ฝรัง่ เศสเอากองก�ำลังทหาร (ญวน) เข้าปิดล้อมทีท่ ำ� การพระยอด เมืองขวางอยู่ 2 วัน ไม่ให้กนิ ข้าวกินน�ำ้ เมืองค�ำเกิด ค�ำม่วน เป็นเมืองแฝด ชาวบ้านเรียกกันติดปาก ว่าเมืองค�ำม่วน นับเป็นพระราชอาณาเขตสยาม เพราะส่งข้าราชการ ไปปกครองมาโดยตลอด เป็นพืน้ ทีย่ ทุ ธศาสตร์ตดิ กับพรมแดนญวน หากญวนรุกรานจะพุง่ เข้าสูน่ ครพนมได้ทนั ที เมืองแฝดทัง้ สองเรียกตัว เองเป็น “ชาวผูไ้ ทย” แทบทัง้ หมด พระยอดเมืองขวางก�ำลังหนุม่ แน่นอายุ 40 ปี ปกครองดูแลเมือง มาแล้ว 8 ปี ในช่วงเวลานัน้ ฝรัง่ เศสใช้กองก�ำลังทหารญวนท�ำงานปัน่ ป่วน ตลอดพืน้ ที่ ทัง้ คุกคาม ขูเ่ ข็ญ ยุยง ชักธงชาติฝรัง่ เศสทุกพืน้ ที่ พร้อม ทัง้ ขับไล่ผคู้ นในปกครองชาวสยาม หลังปิดล้อมมา 2 วัน มองซิเออร์กรอสกุรัง (Grosgurin) น�ำก�ำลังทหารญวน 20 นาย เข้าคุมตัวพระยอดเมืองขวางพร้อมพวก เพือ่ จะไปส่งทีเ่ มืองท่าอุเทน ราษฎรสยามร�ำ่ ไห้รอ้ งขอให้ปล่อยตัว ขบวนทหารทีจ่ บั ตัวพระยอดเมืองขวางเดินทางไปราว 4-5 วัน ถึงบ้านนาหลักหิน มองซิเออร์กรอสกุรัง กับพวกแยกไปพักที่บ้าน แก่งเจ๊ก พระยอดเมืองขวางกับพวกพักทีท่ ำ� เนียบเก่าของตน ห่างกัน ราว 15 นาทีเดิน อีก 2 วันต่อมา มองซิเออร์กรอสกุรงั น�ำทหาร 10 นายบุกมา จับตัว หลวงอนุรักษ์ ผู้ช่วยพระยอดเมืองขวาง เพื่อต้องการแยก ออกมาเป็นตัวประกัน เพราะเกรงว่าจะหนีไปปลุกระดมผูค้ นให้ตอ่ ต้าน ฝรัง่ เศส หลวงอนุรกั ษ์ถกู ท�ำร้าย มัดมือ น�ำตัวไปควบคุมไว้ใต้เรือนพัก มองซิเออร์ กรอสกุรงั รุง่ ขึน้ พระยอดเมืองขวางส่ง “ขุนวัง” ไปเจรจาเพือ่ ขอปล่อยตัว แต่ลม้ เหลว และฝรัง่ เศสยังขูจ่ ะจับตัวพระยอดเมืองขวางอีกคน พลเอกนิพัทธ์ ทองเล็ก 23
3 มิถุนายน พ.ศ.2436 หลวงวิชิตกลศาสตร์ ข้าหลวงที่ 3 เมืองลาวพวน สัง่ การให้นายทุย้ และนายแปลกน�ำก�ำลังมาเจรจาช่วย หลวงอนุรกั ษ์คนื จากฝรัง่ เศสทีบ่ า้ นแก่งเจ๊ก หลังถูกคุมตัวมา 11 วัน ขณะเดียวกัน พระยอดเมืองขวางก็เดินทางไปบ้านแก่งเจ๊กเพือ่ ขอร้องฝรัง่ เศสในการเจรจาใช้ลา่ มชาวเขมร ชือ่ นายบุนจัน มีการโต้เถียงกันอย่างเผ็ดร้อน ฝรัง่ เศสปฏิเสธอย่างไม่มเี ยือ่ ใย ทัง้ ประกาศว่ากองก�ำลังฝรัง่ เศสจะไม่ถอยออกจากราชอาณาจักรสยาม ไม่ยอมคืนอาวุธและทรัพย์สนิ ทัง้ ปวง เหตุการณ์วกิ ฤต ไม่มที างออก พระยอดเมืองขวางสัง่ ให้หลวง อนุรกั ษ์หนี มองซิเออร์ กรอสกุรงั คว้าข้อมือหลวงอนุรกั ษ์ลากเข้าห้อง เพือ่ คุมตัว พร้อมสัง่ ให้ทหารญวนเข้าควบคุมสถานการณ์ หลวงอนุรกั ษ์วงิ่ หนีพร้อมพระยอดเมืองขวาง เหตุการณ์ชลุ มุน เสียงปืนดังขึน้ หลายนัด ทหารสยามตายทันที 3 นาย เกิดการยิงโต้ตอบ ไม่รใู้ ครเป็นใคร ตามด้วยไฟลุกไหม้เรือนทีพ่ กั ของมองซิเออร์ กรอสกุรงั ขุนวังถือดาบวิง่ ขึน้ ไปบนเรือน พร้อมร้องว่าจะตัดหัวไอ้ฝรัง่ เศส เลยโดนคมกระสุนยิงสวนดับอนาถ มองซิเออร์ กรอสกุรงั โดนกระสุนเข้าขมับทะลุ นอนตายในเรือน ทีไ่ ฟลุกไหม้ เสียงปืนสงบ ทหารสยามตาย 6 นาย บาดเจ็บ 5 นาย ทหาร ญวนตาย 12 นาย สยามจับเชลยได้ 3 คน เป็นทหารญวน เหตุการณ์ นีบ้ างท่านเรียกว่า “เหตุการณ์บา้ นแก่งเจ๊ก” เสียเลือดเนือ้ เสียชีวติ ทัง้ ไทย ญวน ฝรัง่ เศส งานเข้าทันที เหมือนผลักสยามไปยืนบนปากเหว
24 พระยอดเมืองขวาง ผู้ปลุกสยาม สู้ ‘เจ้าอาณานิคม’